1
100
3
-
https://bibliotheque-virtuelle.bu.uca.fr/files/original/41/78315/BUCA_L_Harmonie_et_conference_69006.pdf
8b1db2ef739a511fa4ba74c05b3ae89d
PDF Text
Text
ET
de, magifirars RQmai ilS
auecl.::s offic ' er~ F"an
çois,tant la:z,qllc
Eccldiafh1
ques.
O~ focch,Elcrnmt cfl traif1:é dt r
0
0
•
progrcZ & illrifd,nio."d''1''. cluc"n, : ,
fllol' <J'~C les lOI;': Clt~t!c.< , ','M>lamr.<,
& Frallfn,.{rS l'ont /,cl'm !: ,fins ob
mift,ode l'hiHoirc .aux /'01."( propres.
1 Redll;tc m Il'oÙ limoN
l'ar M.leall DurdLkcll c\t ~s Loix,
& Eoqudlenr pOli r k Roy "Il
p~ys de Ilourp )onoi••
o
_4
L
r
0 'N,
Far Benoifl: Riga-:d.
1 5 7 4-
���•
\
�/
•
�ET
de, magifirars RQmai ilS
auecl.::s offic ' er~ F"an
çois,tant la:z,qllc
Eccldiafh1
ques.
O~ focch,Elcrnmt cfl traif1:é dt r
0
0
•
progrcZ & illrifd,nio."d''1''. cluc"n, : ,
fllol' <J'~C les lOI;': Clt~t!c.< , ','M>lamr.<,
& Frallfn,.{rS l'ont /,cl'm !: ,fins ob
mift,ode l'hiHoirc .aux /'01."( propres.
1 Redll;tc m Il'oÙ limoN
l'ar M.leall DurdLkcll c\t ~s Loix,
& Eoqudlenr pOli r k Roy "Il
p~ys de Ilourp )onoi••
o
_4
L
r
0 'N,
Far Benoifl: Riga-:d.
1 5 7 4-
��M O N S IE ' V R,,
A
M O N SI EV R D VR ET
Ad uo ca tdu Ro y, & ~1on[ei
go eu r au Duché de Bourbo nn ois , Iea n Durc:ç
{on obeHfant frere
& {eruiteur,
Salut.
ON S lE P R, !occAjion 16"""
'1110] ces Annees der"iercs ie mt
rtflt- pa.ffir le pell de 'Vie 'lui
me reHe ,folitAire & tj10ngné
de me
rendre moitzs f4rej]eux ou ron mide pafejJè
ejlre
lôgee~& plm diligente" pretendue oifl:
teté. Af4.cuns Je mes Amis trom~erent ceJ7e conflderati
on
cpnclUAnte pour pLtinement cO,'l.noiffre mon
nA.(urel &Auoiregard d/A petitefoitte de mA ma
ifln.Les autres au contr4irem';mprimt,'tt /a
pra..
1Ï1ue du IONrJ'hIlJItJU'on ne pelltrtflHer aux
m~
W t.
~~~~~ J'affaires publicsJitl isfin
J
�li~f.' ;. &:~ttloir prM tnuersla populace, ( voire de
·ceux 'lut ne 'Veulent effre encl(JS flt/ue nom)jip
ilHet Ce qui dl d:ai/Jeurs , t'homme n'ejI honnoré
de quelque moyen effat. relùmmt que ieft gaigné,& çontraint-foire nombre dleur opi~ion, en
intentiop' ( m'acfommodant au temPf) de COltrir
celuy vae;"nt que ie pourr~y paJfoblement exer·
cer.fe,,, (Je temps p4jé,llpres ceffere,folutiQfJ,'VoiryrJOUlf,clleproye qltis'ojfte, (7 teUe qu'elle n'eu/I
~Jié de~ai,g~~~ tle! plU1 auanç~:z:, .. le m'appa~eille
a la fotttè , porte auec moy pantteres & eJ}reux
propiet$ à eeffe chaJ1è, & arriné au lieu ou laflu~;'gine auoit trolluf fin fort, t4 'Vn compagno,,"
,VifJCurflruenu pour~efme omtjion que ta mien
pcJe prifente àm~1 , il me recogmit (} moy lu],
fJu!fait que tOI/4 dellX plm Ilttcntiuemmt qu'au,:
P1ralla~i notu arJonnons àqui l'auroit, l'eJlends
PIes ret:;::, autour du buiJ1lm & leurfi, tenirgra"
foitte4e pays, dftnqu'ilspeujJêntpltu aifement
enuclopper la pr~je,mOfJ eontreçhafftur l (mploye
lIfa#re leflmbla,blç. l'importune Delie t luy ojfte
prçflns outre mes forces, &- luy fn »on moi1Jd~e
deuotioninuoque la deeJfl ~lors.quc 1JOU1'Voüons
fgalem;nt"e//e lu] m01Jflre viflge fauorable, paroif' à,rpO] ded{tigneufe & tOHteremplie de courrou;p. f<!!i foi! ,q/~e taccroy me, 'lieu!:" remttsfor
(~u'f(. f"C("!-s ?Jolltlt4u;#& la prie llau()Îr e~at:~.t
, me-J
�j
:mfsinji;:nÛe~. Elle tourncfoce o"poflte ~ 'mes
ftandCf;& jè rendplus gracieufe Il mon'COfItrdire
que paraltdnt,tanl qi/il la;gaignë pOltr tIPreJirn'"
pte imitltttU;f de mes ceremonies. si fojlque [on
mirrhe ctJfo de ptrfittner, ilpar~t manififle Vi~ .
{forieux à /It chttjJèentrtfMnft. le d'di/l~urs qu,
me teno) ojfenfl dtJ dieux ( &Ji lU p'buttay itlJagine~POU'jU,O)l~et~urn.~ ~tllieu t!'o~ ef~o~tid dt,partte,dejole d iludlrfiullijibellèpriflfo. ulfeZr
jimûndrent tle èoh[olatet~rs, les vnl 'me iettoyent
deuant le~ycùx le dire du vulgaife,f2.!!/ilfalloit
piOer pàtience , & que tous ceux qui chtJjfint ne
prennet plU. Le} t'tufres que leJ.fais de tc/lechajJè
~xcederoyent de h'taucoup le profit, Ji 'non ~ tOUl"
du ,,:~oim enUrts mpj fi [fatedr de flOZ d,!crjlrfs,
oulesforpaffintfurcrftitiettjèment,qrti ne[aftr0J
accomoderla ptatt df beffe pOftrjùylûe éJ' attain;'
te; nlJrt plUJ qlte m'àider de fa chdit. Le demeu.. ,rant iettoit ce malheurfur l'affre domiJ7dnt q'û
fâitrel.tÎur'e en France l'ancienne Cab,tlle des Prt
jlres Egyptiens.ToMee/a ne peut giteYe potir.enJe-'
,uelttwJondueil. Enfin a)ant l'œil fier l'hi.rtoirt
de P"Cdton i'appércet~qtte repoujl dtt Cof'jatat
qu'ilbrigoit,jès amû, alliez &fouorisfeltlement
rougirentpour luy,qtû n'enfotfafché, & ne doutlt au tour flyuant fa rrjfo'nft aUer à l'4Jemblel!
des Se,nateurl tomme Illiparauant-,jè promene,'
of
..,
LA .j
�(} de,ûftr autc fis flmitiers. Pllr l~ s'accouff~
mant dn'auoir honte jinon des chofù vicieufts
& desho»neDes.Ltr cOfolation ne m'Ilhorda fluf
tofl de edit part 'l,':Vl) ficond malheur me}tifit
,ourell/ieremmt m'accahltr. rau& vne fille 'lin;
lJue nommee Jane, qui eut l'h'ONeNr d'eflre voJlre
nieee. ËUc au retour me cherit & monfffa foutes
contmanus d'amitié dtlfAnt que POIII/,O# porter .
Jon Mge J'muiron trol! ans. Sur lafin âc...Aurit
demitr la jellre cotinttt frtyuie de verolt & mat
Je gofier pourfuJuirent fi enrangement cefle
de/ieau chair, qu'au vingtvnieme de fi mltla•
.die,troifleme an & 'f1#Înzieme iour defa. vie tlle
laiJfo le corps dtfjourutlt deftntimmt, 6- rendit
l'Ame dceluy qui l'II crelt. Le pere flruiultnt d /"
Jlle 'fui parraifon nAturelle 1ft} deuoit dire le de,
nier dDieu dl" c/orre lu Jtllx, de crjlAccident
fins comparaiflnpllH egui/l"n! que d,# premier~
mereflntantvn Autre Syrophanes d'EgJPte,ie ne
JongeaJ q/~i prmdroit ma part de noffre ancim
heritllge, apru /a rencontre de ma fiUe 6- moy~
maÎl comment je p011rrO) demourtri') bit! priué
de eefle ame bim liée, qui promettoit beaueol'!
defly,&' enl.zquelle ie rtieuniJToy.peu s'enflUut
Ainji 'ffU l'Egyptien que il j1ft tllillervne idole
reprtflntllnt la defonOe, & 'fut d'heure Àautre
cherchAnt (lJ1!folatioll en lA "Veu'il je cOfariiJlè 'lin
parterre
�.
p4l1trrt 'I"; J,m,ni m4 'VÎe tn toutlsflifons porteroit flturs de douteur,l'eAÎIfeute de Lethl,,}a»'
puijfobce d'arracher le dllâl que ceHe fofcheu/e.
,enCDlre m'a engendré. MaH enfin t1Jfe~lijfol1'
ceJI e"eur, i:a} prins vn nONueau eXRedtent te~
que VOIN l'mez.etjI,Mo,!jitur (tandll que 1Ant
Aur"gAiglltfor moy repoftr hellreufement ~xem
pte d'aduerjité) dt m'cf/ud;er à traitter dillerfeIJ'Jt»,tfesfteres ~ pour ne rechoir au premierinco»uement, fts emAnciper & ieffC'f loin de mO] AU
mefme pOlna d'heure qu'ils feront Acheuez d'ef
clorre. Si que/cun [es rencontri trop teunaflres
'Voyageurs, & [et~~ ejI ÎJpft1!t~, AU "!oins Atmt) ie
'11 heur de ne v(Jlr AJfotlltr les 'l'mens proche de
m~Y~moi»s de [tsfenfir mourir àmts tofteit..S'iIJ
tfi,hlfppcllt [es hazards,te [tltr Il) comma»dl har
dtmeNt dtfindre contre CClIX qui votedroyentftll
j1ehir que Delit n'" eflt delicafe de croire qu'elle
/(t~r fot co,l1pable de telle vengereJft fitrellr J &
fotre ,entendre que[on honneur n'a iamaù depe»
du d vne oblation mal reeetif ( eHant tent6 pour
paJFb/e chaffour de[on temps.)Et m'affeurant dll
rpdu, que non pllN que moy ils »e perdront [e
~o~ablefluuenir de leurJètsr' Ainet , ie leur A) en'Dl11t VOIUflirda reutrence ,au departir inffam':,!.nt VOIUfopplitr les ru(}gnoiflre !qur neueux,
cr les a~oirpout rttommllndez folU vofire tlltett.WalS ;SapperfOJ atfiA mon ieuntjils quis'a,...
\.A
1
•
f
�"
-proche pourfatisfiûr~ dmit VUlD,!tE. l~,v.om,!l"i-:,
rIt donc, M on(ieltr, l "dmoIJneffer deJon dttloir"
d}n qu''!j4nt comprins ct que IUJ.,el1feignerez,
& fi rejiJtlUen4nt des "duertiJ!èmens !4.1ftZ il
puifftfoire enu1!dre àceux qlû le v(jtt~ront efcOfl.
ter,qu'il eJlpllrfi de bon lie~,,, eJl,! nourri & entretenu en 'Ô!ti/leur efclJlt, Dieu lu] en J.oint
" 14grllce &. 4mu] de VOIU ~6eir, d'mt/fi ,
bD,! cŒur;que ie le prie vom don,
ner ce que[allez mieux heu- _
reufèment demander.
, Dé Molins ciI4~
septemhre,
1573,
"
.
"
�s
~~~~~~~~ .
~~~~~~~~~
ELO~VEW'TISSIMO
ET
DoEfiJzmo rtliro liJanni Dureto lu, tzfconfolto, ""PhiliberttM 7Jugn()~
nieu iunior LugdunenJis,
,
littt'arum Candid4ttM
J."P;
~
OST vetères Iuri{cpn
fuItos , p6il:que Cice.r:~
nem:, liuium & GellIu,
,
Pyrrhus, Alciatus , Lupa~us)Lucius, alilque muiti de magHl:ratibus Ro.manorum& Gallorum,quos magiftratus 7~N'ltw~«r Gr~
ci v.ocar" cumulatiffimè & perquàm
~citè. fcripferunt J nec aliquis ad.hùc
In~~~tus eft, qui diftinxerit eor~11l
mdltlas,funétiones & minifieria, do
A
5 ,
1
�cuerltllc quid inter fe vel commune
haberent, yd in quo prorfus differrene. Hoc tU iolus inter rot clegantiffimos fcriptores adco follicitè. {edulùque pra=Ll:itiLH, vt iam tua ~uxi
lio fciant omnes, qua: ~nt eorii p.ar~
tes, qua de cauffa renun.ciati quon- ,
dàm fuedur,à quibus primrtm infl:i":
tlni, & 'quodnàm in- poficrum incre
mentum .acceperint.~od haétenùs
plur~mis incognitum fuit, nùnc tua
vnius oper.a patet onlnibus.Idc6que
tiLJi plurimùm debcllt hi qui hodier
nodiè viuunt, & debebLlnt pofteri
'quibus hoc commcdi & vtilitatis,
I(StlÈf)'(luf"r accreuit, eorum tLlO breui
tempore rel10111eo llbello cognition~m habituri,q~.r per inhnitas prope noétes cum fumnlO labore in
vnum'velÙt globum & acèruunlcon .
geffifli Prodefi parù~ admodùtn
. fcirc
�6
fcirë prifcorum magifiratuum 00mina & autoritates, nili eti;am cunl
nofiris ha!,confcrri ilU'è p~ffint: nec ,
proficit ,h ilum proferr~ argumenta
& rattones) ob ql]as vcl eorum bnt
'vocabula & nomina iam fupprdfa
& abolita , vel immutata rnunia Be
officia, vel ctiam auél:~ , nili quoque ,
doceatur CJuamobiem nofrris rnoribus) ,tcmporibus ac hominibus nOl}
accommodentur ac ferui;allt. Poterat Buda:us ille PariGenfis, gI~ria
~agna toga:, hanc per le prquin~
Clam & fufcipere & exequi. Potc:
r.ant item Bayffius,Connanus,Ran-:
cooctus, Tiraquellu~, Bara, Dliaren~s., & quOtquot illius claffis ac ordlUlS anterioribus {eculis inter no ..
~ros in hac g~oriosè vix,eruntG~I
ha, quibus tamen longe aliud e,r at
propOUtum, nec huiuf:en10di quic:
,
.
�"qüam venç
in
rat mentein,& èos; vt
.' credere par d1:,aliorfùm ·negocia di:'
uerfeba:n~.
H'oc quoque-ohUs, quod
fanè graue dl: , hac nofira tem pellate po[e nt aggredi', & quam facili-
. rnè ad exitum perducere Cujacius'&
Hoto manu s; duo ampli(sima veteris ac noua! iurifp ruden tiz lumina.
Sèd aliud agunt,nec Coli queunt om
nia perficere. Tibi hoc vnum fuit
gèfnirium ac proprium quôd Gallus
es,& cal?,in legum difciplina, ~uàm
viti forenG& exercitio apprirnè quidem verfatus.Pcrfequcre igitu t )audabile infritu.tuffi hoc tuum ', & poftetos,ac illos qui te plurimi faciLii1t
fœlic iter diù adiuua . ' M~rcuriu's,
Herc ules, Bacchus, Ceres , aliigtlc
Dij Deœque,quos; quafue fibi hnxit
antiquiras , inter , immortales non
aliam ob rem ·afciti aC relata: ' funt,
,
qu a111
�1
quàm quia {ua ârte ;.indùfl:ria &:
7
re-
rum inuétione generi humano fup-
petias peropportunè tulerunt. Nos
& Dij fumus, vt ait D.Paulus , & in
nobis.dl: cœlefl:is or~go , Vt alius adnlonet. Ad hoc ~ cunabulis educati
fUffiUS ,,, vt in omnes beoe6da con':'
ferre, quod Grœcis dt 'vEf."iTE7~, curre
n.obis Gt. Nec potuHH no(l:ris fœlicius adiument~ elfe Gallis, Guàm in
hoc,opere fcrib~,ndo, idgue re
ipfa Can4idati omnes alio:
rum iudicio, ex'p erimur ~
y ale.Lugduni,Ex la::
ribus patriis dfci..
mo Calendas
Februarij,
'574,
...
�-,,
.
P R. l P 1 L E G E,
L,fi"r",11 .. BinDift R~auJ Ubrtfir,4,.1" f1il~
Il J, L'Dn ~mpr'." DU f.irl '*primlr liS trDÎ4
li"r,s J,I'HArm"n;,& l,nftrAn" Jel Mllgiftratl
Romains ""ec I,s Offic;"1 Frtlnf"ù tAnt Jai~ ,/U,
E,éllji.mf/"'/, tpi[ls
.aiI1r,IIAn 'Durit En,uIS'flur l'our I, 'R.,g, ln BlIurbDnnlM,& ;1I1H' lillrl
,xpo{tr ln flent,. El J,fmfis font pius à tOIN U-
1
,.'1'
"raires & Imprimturs ;mpri,!!tr ou fl/.;'rl impri",er l,Ji, liu"" n) l'Ixpop" ln flentl de d,ux 411,1
flnll, Cln[lntlml", audit l(.igAud J àptin, ,ù IOn,fiJi..t;on ~fJ;,ts liurel & d'a*an,{, arbil rai,.,. F,Ij,
"L,Dnlt!çl,n;';,urJI Mars 157-+'
f' ."
"
.
. ç li A ,T l L LO '"/I{,
•
�8
PREMIER
LIYR'E
D E
l'Harmonie & confirttnce des Ml1giHrats
Romains aucc IC$ officiers Françoil,tant lai::.
qu'eccltfiaHiques: c'ù.foccinumtnteft traiéfl
de l'origine,progret&iurifl'iéfion d'vn chacun, autant que les loix Ciuiles,Rortlll.ines ér
FrtlllçoJfts t ont permil , fans ohmijJion de
fhiffoirc aux lieux propres.
1Ii~~~~ E n'a efté fans grande occalion
q les premiers
Legiflareurs ont
voulu curieu(cmenr recerchcr le
propre des plus apparentes digni
tez Romaines,limirer leur l'uif..
fance en forte qu'jl fur aifé aux
1iecl~. à venir fepuer l'vne d'auee l'autre',cognoi
nre a quoy chacun of6~ler eftoir employe,& dtfCOU,!rir pardeuant qui les debats des puries dluoycntenre
li.
pourfuyuis & decidez a.
In(ompetallCerendltprownul,
Car autrement pour bien entendus qu'eulfent
f~e~ cA:re les Aduocars de leurs temps n'ayansreIglC!~fement obCcrué l'addrdfe telle qu'il la conuenolt prendre, vne incomperance s'enfuyuoit
laquelle rendoir l'aae Jlul, combié que d'ailleut'S
t~Utouftdlé manié dextre~ent&: [don droit b,
SI ces p tres y ont tHe
IV
empe che~ ~ comb'len d'
01llent .Do, IUtifconfultcs & pnaiciens du ipur-
a fI,.".;.;,
t,".
Jeorig.;ur.-,r.
#JlHadfin. 0omG>'I.t ••~~i/lf'ij.
n· , ..... ""'"
fi",;l. & tXt.
lib.;. Je , "{fic.
ord.tko/fic.d,.
~~ifÇ'··
J,
".l1i:~:;";,{t~
tI"iuri{ditl.l.
l''';~a~orum c.
~"~,rifd.o,,,u.
,,,tlte. Imb,r.
in{t.fer.ful \t
§.rxAZ;'jlih
�PREMIER
a sl,itl.t J~l"
",nnaL de t cft.mle l'cglijè.
15J8. 1.. part,
d" p-fom?l. des
m~d""J ft· 'i7
LIVRE
d'huy iuger l';tff:lire difficile,principalement .en la
F rance où le droit Romain n'cft '{uyui finon tant
,qu'il plait à nos Princes, ou tant de iurifdiélions
ont efté inuentees, tant de nouuelles attributions .
elleuees contre le premier eftabli{f\:mem, qui
plus eft oule droit Canon a p ris'pied & par [ucces
de temps s'eft donné ailes à plailtrr Cerrainement
ie ne voy homme des noll:res qui ne foit plus dHe~
nu pour entendre en quelle iurifdiéb6 vne aéhon
doit eftredebatue que II Celon les loixilla faloit
terminer. En beaucoup d'endroits ledroit eCcrit
dit l'vn,l'eq aité Canonique veut l'autre, les Edits
Royaux les reprennent tous deax,& quelque tois
les Parlemens yadiouftent telles modifications
& ampliations que par icelles ne Ce void que bieIl
peu de la premiere ti(fu.:e.
.
pape,Roy !1'E'mpereur 4Nice.
l
,
Or me {ouuen:lm de quel bien fut fuyuie l'a[·
femblee faite à Nice en Prouence,des facrees maiefte~ de François de Valois, Charles cinquieme,
& Alexap.dre Farneze,furnommé Paul trotlleme,
qui reçoncilia les precedentes inimitiez p'our dix
ans fubfequens a , i'ay prins courage & me fu.is ef~
,d
.
d
1 f'C. & 1 .
uer~~e emettre con~or ee~lcre e~ 0 Ilees
?IX
pohuques de leurs fetgneunes , m a(feuranc amll
que ce R 9yaurrie a fanétifié & benira à iamais
l'heure de II heureu(e rencontre, par laquelle l'a':'
mitié du fouuerain Pontife fut aequife, & les alliances Irali~nes renouuellees par la Roine conCeruatrice de la France, mere des plus vertueuX
& excel1ens Princes que lùerre potte, qu'à plus
f ;:m e raifon ceux de larobe nereculcrolltd:entendre:
�DE' l'H A R MON l E.
,
tendre la focieté & confederation iuree cntreles,
o~ficiers de leurs 'PilYS imitate~r5 des vol(~mte7<
bIen affeél:ionnees, des Seigneurs qui les ont dle, Uez. Et comme aux derniers iours pour comble
~e.bon heur nous aua:s veu l'aigle Impc:riaIc: s'adl~lhdre 1-.U lyz Royal , catfer le c~I aux dernieres
ddfenlions , & promettre à ccfte monarchie par
!eUe rcunion laiouylfance d'vn ~age mieux fortun~:qu'aupareilles nad ons efi:rages ~uront l'laifit d oUyt & voir la confere,nce des 101,ç de c:es po~
tent~t~) femblables polices de leurs pays, & l'~rdre peu differéc tant des officiers pour les armes, '
~ temps de paix pour la iuf1:ice qu'autres appelez à leurs fliites. Prenons donques commenc:e..
~e~t aux deuanders de ces trois fouuerains monarques fimbolizans en pareille affe él:i on, & difC~~tons \'n peude Icur.prigint:,progrez ~ a,uthorite, fans ofter l'<:cil du bllc q\1 nous viCons. 'Ainu
~e~tant arri~re cef1:e taiCtblc premiere peimifslo
tlulne d'ond les Rois prennét four ce:, qui aduint
.1 toft que les hommes commencerént ~ tratiq uer
& engendrer dilfentions l'our les bieps de forcu:e, dlac~n appareillé àderpollillet (on cop,.?gnon
e ce qlU luy e1l:oit acquis.
D
O,:igine des Ro!itUmes & &o~uerl1f1n(tl'. .
d equo)' s enfnyuit a fin de fairecetfcr tels br'gan
feages & d~nner regne aiuLhce,que Jes peuples af.
fi: Plbl ez d'vn comllmn açcorçl /:omencerent d'eabI 1r gouuerneurs fur la multitQde ceux qU'lIs
.
trotJuere ntp1us
. S ad onoez
. 'ama,
1 alb'1lara
("41'./.
vcnpeux,molO
'
J b
f
& end i'
,
.
a
1 ·I· oe rUf ,
S
ns dauantage;da cOHcéhon
des .vlces • P~fi'lIl
fml' .
. ans nous arrcfi:er nonplu$ à ces amique,s Royau. 6.~t4It f~I.;s.
J
1. ,
..
:I3
�PREMIER
LIVRE
'mes des Babilonic:ns,Siciniens, des Hebrieux,du
peurle d11frae1, voire à l'Empire du leuant, du-
a C"rir lib.l. ~ue les reliques ~O?t pauures aux ChrelHens a.
Sans cercher ce vIeil fang des Troyens pour l'ap,
pro prier l'Empire Romain, les Sicambriens,
cefi Hercule inuincible & Francien grand pere
f"ftlu t adJI' des franfois. ou la preari{e ancienne pourtjrcr
,,, Monarm. d 1 l' l' .Q. " d E 1 r.. Il'
b
l'raw;.JJ4"O, e u~ om :lUtilontc e~ cc .el~ .. u'ques •
pltonarch.1.
a
,etat. [Ql• .op..
,Mo:i", a. 1JU.
,bifop.lib.:..
r
'
Argument dc cc '''4Itte.
&41'.1.. . Cereloit trop, veu quema principale intention
b ,7rtol'i:' ,,, n'efidrdfertelle hifioirede buten aUtre remar-
!:~~: j,:j. quee,de Ces tcmps:n:ais Ceulemen,t de faire ent~n
fjuitrlib.; , C4.
dte 1 cfi:lt des magdhars Romams tantfecullers
1-4.Jtsrwrcb. qu'ecdetiaA:iques pour les approprier auxnollres
ri, 14Fram,. f ranfois, autant que leur diucl'fc CIeation Lie attci
buçion me le permettra.
origine de l'Empire,cr Rome balUe.
DonlJucs pour r paruentr: ~i aCcroit fouflenir
qu'vn Empire ait ~fié au monde, moind re de
commencement, & plus grand d'accroifiement
que le Romain? prenant {a dcnominadon de cc
Romulequi bngâdantenc[c lcs autres pafleurs.
àl'a~ge de dixhu"t an~.ediEia fur le mont Palatin
la ville de Romc.lôlcÏrcuit demurs,majs ft bas &
de tant pauure efioffe qu'vn rcgnard les eut peu
c F."trop lib. & fautrer & franchir c.
~" a .;. :/ltol:n.
'"
Commençcment de juillet par l'lt4lie dprts Rome baRie.
~OIUlrcl. Et preuoyannout Royaume ne pouuoirlongue·
;F'·4',IJ:lm.I~' meut durer fans loix dlcut cent des plus anciens
~e fa .RouueUe ville, par le (onCeil deCquels il Ce
, voulut gOlluelner. ~ppel1ez Senateurs à c~u(e.dc:
~ Eutroph la vieiUctfe d. V oy la le comme nccmen t de lulhce
JI#I'';'
en
�DE
L'H ' AR MON 1 Ê.
JO
~n ~'It:llic & les pr~mier$ officiers qui y ont efié
lnftuuez., Apces (on dece:z; il y eull: quelque mutationen l'dtat Romllin durant le rcmpsdei fix
Rois Cuyuans, quelqtles entreregncs, confulars,
ditlatures & aurres dignitez , iu(ques à,~e qu~ C.
lulcCeCadaCcbé de laUrer les force$ qu.l !tllolt.&
fe voyant repouffé du fecondConfulat côtreuint
au commandement des Senateurs, drcffl les arme. contre fa patrie,lefquelles furent maniecs de
.,
~
Cofte que vainq \leur du party contJ:aire-~ tl fur le
,
Premier Empereur Ro .... ain a.
a :E",I'~ lib. 1
...
SlIttOIt. i"
~pcrtur par forct,tftéliollfucccftion U Ullttmtnl. 7·
..,ittt C.C"pr.
MalS cell: Empire ne pouuoit auoir heureufe fin,
ve~ qu'il eR:oir mal acquis, aufsi lO.rsqll'il donnOIt les honneurs & digoitez à fa volonté! qae le .
peu~lc Couloit puaua nt conferer, lie qu .1 nefe
leUolt quand les iuR:iciers venoye nt deuant luy,
Brutus Caesius & Cafca mirent à fin leurs entreprinCes. Q!!j plus cft Olbui us ieune gentilhomme & fon heritier teftamentaire fut depuré pour
aUer contre ceux qui vouloyent Ce venger des
meurtr iers b. L'autl:orité des Sen~teun retourn a b bl"~p.M).
co.mm e aup:l.rauant,qu
.0..'
i apres O~.1Ul
en e fi ~urent 7·C!1' 1.
Ttbere , & le fupplierent inR:ammont, voue les
genoux Hechis, accepter b. charge de l'Empiree. C ,SuttOlJ.i"
Semblable eleétion a Couuent efié reperce par le "It" rdJcPl'
peuple & gendarmes ,.& confirmee pat les Senateurs d. Septimiu$ Seucrus le peut te[moigner, d Fir
clieu premierementpar les gens de guerre . puis f~l"i'
confirmé du Senat,M.Iul.Philippes, quand les Se zift· 7
nateurs mal informez de ta mort de Gordien le
ieune confirmerent l'deéti on des gendarmes.
.l
B z
�PRE MIE R
LIVR E
Auparauant eux Maxim. Pupien .& Claud:'Bala • Parla
• ~t.'l'art. J/1 bin comlllanderentfow la voix du Senat
de
le prefut
in
Maxim
mes
gendar
dès
é
~:11t' - [cule" volont
pd
l'en
at
Sen
le
,aufsi
Empire
àP
t
parlfin
micr qui
,Ioi
Tade
on
l'elc:éli
A
.
b
pays
du
ncmy
datecn
:Egnltt.~i.j Ta· u~)dc.
bap-prmcl(1' cnus 11 fauorifa les gens de guerre & leur voulut
~b~fo;/,;J:~ Jailf~r l'cntiere d,ifPOftriOD)qu'ils remirent ~1a vo
Jonte do ceux qui l'ctfroyent c. QE.elques adonoP.J,b'9.
e: ~O.B4Ptift. ptiops Ce renwn trent parm y ces eleélions. pref,
~,fop,",Jt r~ntofl! lopclJple nommoit) tanroftle Senatetlifoir,tanto1l1a faueurdes foidattvalQir beaucoup.
aC/fa.
qudgu efois l'ordonnance de l'Em pClreur feruolt
[Ph {UèCélfeutd.Ed'Empire ne s'acquill:onques
à
Gra/JÏll.
d 'l!t
Lb.,.rtgal. ct:. par fucce{$ion li con~jnQeUem'enr qu'lia venue
c
1
r. .
. fi
l7' foliO 12.8. d CI. l '
Borr.J'iluth. ' e, ~Iar emalgne qUI uccelsl,uement e _tJ;~su~
s
Othon
queles
ce
a
iu[ques
,
enqans
fesdefc
a
ra
p,~,
ma.'{,co"f
z
187' & an Da. (quelque petJ de Lombards ofiez)furenr appelIe
'
tldtfl-4t dd', & crec~ parle peuple.
irt.
dd'Emp
1
ElelltUT
glifoan. H1.,
. Gregol•
·c Romam
~60. '7$' & Sous'l'vn d'eux 1e-pont/le
ctnro .
,.St.
és
ions
{u~ce(s
les
quierne troù!Jant perniçieuCcs
res,
popul~i
ns
Royau me,. & fautiues les eled:io
d'ccc1eftafiiques
- 1 nomma ~rois feculièrs, autant
l'tconcilier S'Ils
les
Princes AlIl1man$, & pour
.e, qui tous
Bohem
de
t: Baro.J,bt- el}oyenten dcbat Je Roy
reutC, Au
l'Empe
ae
bon
"tfciù. ca(1.2.. procederoyent à'l'eleé
Mcheuefles
furent
ll:iques
d,gr~lf.l· nombre dJS Ecclolia
I ongne: pour
ll'bb_~.
de
d
, .,.r'ga'JO. ."'J0.' c,,pit.16. ques eMayence, eTrfue s,& 0
Plat;", ini~ {eculiers, les Marquis de Br:mdebourg, Duc de
di ta C,tgpr. s· Saxe & Come Palatin. Confiirution trouuee
autant
our
d'huy,p
auiour
cores
dureen
qui
'P;1(i6,Ca,-ioll uine ~
1 d d
' 1
'1 C
II' 3'4- mOllIl.
-*t4t.[o-177. 'lu l ne ~aut cant J'cgaIder a a mu tieu e cs VOIX
-
i
;:p;;J:
-,
.
que
�D r:. t'H 'A ItM 0 N 'l E.'
. !t
que à'la gtau{t~ dès opiniofts,' & que les dcfcé~.;;
..
dl~s dos grands Se~gnt~rs ne font t?Upours pUlf.. a JJaro •..."bi,fol
{ans & vc::rrueux,:aÏl\h <jue le~rs peres •
pra. & 1It""al.
. LePapecClhfirme l't;mpcreut'.
.
~t l:tfllltt d.
~ais te ne fut pas tout, car par telle pUI~ance ~ tg~f:lltl""
d ellre odroyeeà ce:! ft! pt Princes ,le POIltl~ene .. ~ ,
•
fe deueftit de l'auétorité qui luy app:menolt f~
~eferuantlàC01'l6rmation, de forte qUe c.eluy qUI • 1
. f
dl: defigné E.mpereur par telle ele6hon eft feule~ent Roy des RO,mains, dependant (a ~onfirm~",
,
tlon de la for!une & approbation du .fouueram b 114'Ot~rril. '
Ponnfe b..Iedu'de la fOrtline,.pârtant quetes an- ad ;'tprimtrl~
dens n'appell~rertt'onq~ës aucuri Ernperel1r ~ fl- dum Henr.1.
non celuy fous la èonduite duciitel Vil QUIllOn ~.0ft.lt~.~4. p~
d'h
"1
d ..
l,clor. Ptrg. al
o~~es eut eftédesfait e.!l guerre" CpUlS r~p- rtT;;jnumf~r.
potre a deux cenS'mille, & au dernlet lémps a la ca!.IO.lib'4_
moitié' moins ". Chofe rât(ontlable elbnt bien
(canr llUX lPotentats de Fcardonnér aux petits, &,C. ..fiflo.Plor.
rI
'
"I1OT. cap.IS/.
r'Tum
né le
' arlfer
al1er fous es efforts des entrepre- tntml1.
neurs fuperbes. Ainh que Pinhus leCceut decla.
1
~er à fes enfans qui luy demartderét lequel d'eux
II au oit vol ôté de laiffer fucceffeur au Royaume.
Ce1l:1y.de Yous( dit iJ)qui aura le tranchant de l'cc.. d 'l'llftar'j_
pee mieux efmolu d , Pour la céfirmation des Em ~popll. pereurs qui appartient au fiege Apoftolique, elle fll.66~ '
fut Cuf6(amment declaree, quand Clement dn.
qUtcme ordonna que les Empereurs eleus des Al~
l~m:lns rcceurdyent'du Pape les droits &.Ie no~ •
d E.mpere.ur)& ~ue l'Empire.vac:tm les Villes d I~ . .
r,alte .fubleél:es a l'Empire demoureroyenr fous C! vf'n~41.dt'
1obclffance de la fain8:eré e.Ce qui auqit efié Ion r.flac dtl',gl.
guement auparauat reue!é au bon T hrodole qui 4npe 1301.
~
B 3
�PREMIÉR
LIVRE
eurl en vi fion, MeIcrius Euefquc d'Anthiochc'ltiy
• !fMl•il"'" donner le manteau & corolle Imperiale a. IuftiR
,g,..
l'andé nefudi toftappelléàl'Empire qil'l!n'en.
uoyaft [es emb~ifades àHormj{da, poudefou., "PlAt;". j" m'!cueà Uélorilé du raina: fiege l> •Leon troifie."it.. Horm;J. me en recognoilfance du deuoir officieux que fit
J.fi !· 7b~' an. Charlemagne remettant le fiege Apofioliqueen
na a..,. Jfop,· l 'b
1
• r.
'
J-1 '
"""0101$',
,cnc,
apresauolnur
ce del'b
l cre aueC cc erge
luy mit le diademe [ur la tefte,& le fir proclamer
,
Empereur par Je peuple auparauat qu'il y eut pen
c~a.~mm14 {~c. Louys le begue le printde ce li~u d. Mais
'NtIÙCI,arl,. L
' li traJtt~
" ~ Cce vgu''''al:
","gntfo1'fl..
ouys.dB'
e aUlcres,ne f
,utiam
.
{ou..'lralre de telle obellrance que dOluer les prin
d Pl~tj"" Jt ces Chrcftiens, contre hfaçon ob[cruee p~r {e$
Strg'o Zo . fol. deuallciers s'entremit de manier les affaires de
IJ9,
J'Empire, premier qu'auoir preftéau Pontife all~
cun {èrment de {ubieétion. Et partant toillf,qu'il
ne vouloit obeir aux ordonnance$ de l'cglj(e fut
excommunié. Ce qui l'incÎtafaire aifembleè des
Ele~eurs & autres Seigneurs à Francfort, ou Ce
yoyant hors d'eCpoir de confirmation, il rem onftra que les {culs Eleaeurs auoyent aac!lorité d'elire fans aucune aud:orization du iiege Romain.
Toutes fes hlCangues ne [,eurent onques abolir
la puiifance du Pape, d,e façon qqe le droit de con
firmer luy fut re[erué,6no qu'tl fit difficulté Q'ap ..
prouuer l'deébon lcgitimement faite,ou à fon le·
fus l'cleu doit elhe proclamé Em pereur Augul1:e
e ..Anald.J, par quelque Euefq ue Catholique e. Cefte conclu ~
tep'" if l'tg1. lion [embla esbranler aucunement l'uuétoritédu
."•. IJ"'o- fiege. Mais les Eue{ques Romains aJI'eu~ez que
'jZocS.
te!Je p"i4àncec~donn~cdcD~c~J nonf"bieéle
ra
Q
aux
�J)
E rH A R M .0,NIE.
u.
aux paC$Îons humaines J l'ont yirilement confer..
uce. Frideric premier fut coronné du Pape,depuis
parluy foulé aux pieds.Et de nollre rempsl'AJc:
magne répliede contraires opinions p.our la chal
re de raina: Pierre, Charles cinquieme ayant pre
fié ferment de defendre durant fa vie l'honnenr
& dignité du fiegé ApoA:olique fut fomptueufc .. . ' .
ment coronné à Bolongne a. Par là nousappcl't a l'otitl."ji'$~
affez que depuisCha[l~magne iuCques àprcfent J,. ÎIIU(!'t"t-r.
1es Il ODtl[eS,
'~
'rt
.
l' 1 ..n '
.
'tûrii.llbro ....
S cI[aQS dem!5 de .c CY;lonqul par- (ap.lo.&a/J ..
auant que l Empire fut cs mams des Eledcurs /Jal.Jt M1allt
leur appartenoit , fe [ont referuez l'auaOIité de Jt r(gli/.a"~r
confirmer b.
tHO.
l'
d • oro . 1.
O r~Ule
el ROH ~"anfo".
. 'b Clip. "mlttaZ,i!ctil.tXlt4
1
Les Fran,ois ont longuement elle gouuernez Je ,lcElio.
pat Oncs,depuis le dcccz d'Authairc,iu[ques à cc
quclanobleffe deut Pharamond le premier Roy
, e J>1o!in. lit'.
qui ait paifiblement feigncuri~ és GaulCls c Premicre~ loix Franfoifot.
tnO/Jar. Ft"".
lt COmme Romule à fOD commancement fit des n"",. 'j'Senateurs pour ,ôfeil, au(si cefiuy cy recognoi(~
!
, fant fon peuple plus brutal que politique, choi..
fit qUatre hOlnmes d'excellent cfprit. <t b' aucuns
nommée V[ugolfi,LofogaLl.So{o!!alt & Vifogaft.
Les autres autrement; pour dl'e.ff.:r loix Cuyuanc
l~fquelles ion peuple conduiroit r~ mamcrc Je
Vlurc.
1.0)' Salique,
~~4umt de France p4r
_
<
fucceftion qui cfioit demf
\
', ..
Entre aUtresceux la in uéccr e nt (ou pou t1~ mQUI!. .
rc:nouueUerCnt)la loy Salicq'Je, P!l( laquelle les
femmes fllrcnt renduCi incaI'ilbles de regncr, ~
D
-+
., •
�rpREMtE"R LIVRE
le R6yaume d~aJ f fut' fait CucceCsif au maJle
a :Molin . ."bj plus prochain. parent du Roy defund: a. En cc:
fopra nu. 77' dlfcordariz: des c:lédions Imperiales & . prenant
7r9otaPdon ail exemple au Royàuine d'Ifrad donné à Dauid,&
P Dg. ,'Sar~
1
r
fil 1
1'~flZ' /ol. 14. :apees IUY 'à Sa ornon Ion s p us ieune [.:lon que:
~ Je Graffmre Dieu l'auo!t commandé.Carapres que Salomon
gal.llb.,. (a·1. y fur entre touliours le Royaume vint p3r Cue·
lfol.1.J',
.
.
d e mfl fi'
Il
1 pro'
1
celr.sIon
e a m aue,
aux en f ans & pus
'b :MoU"."bi ch:1ins heritiers alnf'zo. Ceque noftce France:
JiIJ1.nll.'4J'p.s. cibferue li eftroircmem que peu fOlluent s'eft yeU
•
' . allerau contraire, quelques dlfpofitiôs que pui(. ' cdlGrafTlib. ~ent fair,e lesRoi~c.Sa~s quedep~is Pharamond
1 ;.rtgal.rap. fr. lufques a Cht1~ertc y alteu mutatlon, leq ud peu
pragm fant1. entendu au~ affaires d'vn Royaume fut tondu '"
f proœm. ~rr~() mis enmonall:ere,Pepin ayant prins [on lieu par
11
. . ' des no bl es fi'
1' ,onf4",TU/IIIH
J" 6
• nouue enommatlon
UlUans l e con'
d Guag:.i". feil de Zachàde Eae(que Romain d .Encores aulib l .cle Caro. cuns fe (ont rencontrez qui onr fouftenu cefte
M41·tefo·46. eled:ion n'auoir Cerui de beaucoup, partant que
i:b';;r~~f:::
icelle Pepin fe pouuoit à bOIl droit vendi6·fol.l. 9'
quer 13. coronne defcendant en vraye & direéte
ltgne ducoJfé des mafIes~fauoir de Rancarius pre
Olier fils de Clodion, qui regna après 'P harac :Moli". in mond,auqud Ra~carius Metouée turtur & coumO'Jar. Fran. fin olbJe fcepae •. Odon fils de Robert Con'IIum·7 2..
te d'Anjol1 hors la rl1ce de Charlemagne~ ruf CjuQl.in . ilJ teur de Charles le !impIe gouuerna le RoyauBalbo.
, l
fi
••
h . d
flLm/o.
l 7 L . C,O/J;. me tant qu 1 ve cuC , ~ proc am e more orc.nrtg.F,·t/lJ. donna que fon tnineur fut reflabli, auec decla:anno Clmffi ration qu'i,I ne s'cftoir emparé du riltre de Roy
1t91. t,par. d" que pour {ubuenir aux' grands aff.lÎres qui (e pref»'omptu. cl(s r.
.
J' Dr.'
r
. d'
,1
'mtclJlf~I. JH' l'Cntoycnt .' ClOne qu on ne latUOlC 1re s J ~
uns
eite
�D E L'B A' 'R M 0 N'rE.,
Ij
tfié plus vfùl'pateutq~e veillant ruteur.. Huguês
Capet ne vouhu: accepter relledecJaranon : c~r
aptes le decl:s de Louys cinquieme fils de Lothal.re,il repouffa virilement Charles Du~ d~ Lorrat.
ne: Et pour donner coule~r à [on falC~\: Il fe va~tOit efrre defcendu de ceA: 0 do'n dont nous aU9s
parlé,& qui plus cA: ridicule s'appuyoit fUI les ad• .
uertiff.:mens qu'il difoit auoir reccu de q~el<tuès
.
corps faind:s de fe faiiir de la couronne , a la· a (j""g»l" t$
queUe il paruint paniepar fcjrce partie (oùs Jafa fa "'~.follo:
ueur.des gens.d~guerreb. Or foie que ceux la pre b s.. "art. J~
tenddE:nt legltlmementle Royaume, ~u que l,a pf'omf't.Jrs T1~
f~rce maifltlfa , fi dl: ce que ta'n t q,ue raifon a eu J,,1.fol,I'l1.
Ileula Loy Salicque a touiiours dl:een grande: r~- , '
commandation aux Fran~ois qui 'ne fe fonr guer;s ~f~eus des perfuaiions contraires,mefmes de
1OpinIOn ~'Adrian qui fouloit dire cduy l~ce
Empereur mutile qui y entrait par fuccefslOn
,r.' 1"
.
c
"
c: Fa)c>cN .tenon parmert.tes · , :lffez affeur('z qu vn mauu~l~ por; , .#at.
Œ'l1f ne faurolt produire vn bon oi[eau,& que 1al [01.+1.
~le n'engendra iamais vne colombe. Aïnli n'aura
heu enue nous la loy Romulee qui voulait que
perfon~e ,ne fut receu au gouuernernét de~ R~ya u
mes qUI n eun ené lhoifi des Dieux, declare td
p~rles deuins prepof. ,zà contempler levoi des.
' >
olfeaux d.
'
.'
d p~
Rois {ubieéls dU~ loix diuines,t'J" les autres aux Rois.
N on qu'il ue {oit trets neceffairè à tous ChrdHés , ,"'.al; • "
pour, heureufemcnt regner d'inucquer la gracc , .
de DI~u,mais d'autantqùe ces [upcrftitieu[es ob. ,
feruatlons du vol des oifeaux & autres, en hon.
lleur au Paganifme , n'ont plus de cours entrc fi. .
i.e"", c;r ;. :
B
5
�PREMIER LIVRE
cteles , outre que les puilfances tl'icy bas ne veu"
lent recognoHlre IC$ celelles 6non à coups de ba
fton.Don'lues aptes qu'~l a rleu à Dieu nouun·
{eigner la lignc des Rois i ne noua appartient
parler de leur gouuernemét.C'dl à nous d'obeir,
& faut prendre en gr.é ce q u'illuy aura pIeu d'enuoyer. Les dix ' tribuz d'l(racl font alfez fauoir
quel mal furuient de rcbellion,qui pour auoir de·
,,
biffé Roboam i.ffiJ de Salomon lS{ s'cftre affubicais à Hieroboam fils de N abath rendirent no{he
Seigneur indigrié,donr ,'en(uiuit leurruine& pcr
"'"
• C/1",. ut. ditlon~. biffons di{ipofer à Dieu du cœur des
ni'1"'.1'1.1• Rois qu'il tient fous fa main b ,ne foyon~ fafcbez
.
fi quelquechofe paroit deuat nos yeux dure à [upb 1.,nu,.t1". orret , alfcz inftruiu que Saül fut rendu mahn
riU,C,tÜ fom.
r
. ,
.rinit.
ce que l e peup1"
e YICleUX f ut u~ueremcnt
trante
& chaftié de fes demeritcs ç.
î
e Ca".M,I.
{tl & (""."".
J4[f".8.'1".
Jnftitution des Papes. Siege ApoRolique
rempli 1'41 t't'lion.
Le 1iege Apoftolique a comme les autres eu
commancement par. e1eéHon , mais trop mieux
.ppuyte, les Monarques ehoiCts par le peuple, &
fainé!: Pierre chef des Apoihes appelléde la pro·
d .r. MilttT,. preb~uch:dc nolhe buueur, qui luydit& àS.
'.t.4. S.lt"" Andre fon frcre: Yemz aptes moy l$c ie vous fes.' •.ta~. P,,/,. ray pelcheurs d'hommes.Et depuis apres fa tefurl,~". "t'J' .,. re~hon con firman t edie premlere vocation corn
:r~;fib.ljb.3' manda 1 S Pierre derepaifl:re fes ouai~lc;sd, De·
,ap. 7.. hif1ot, quoy il s·dl: Ctngulierement bien acqunc an nonmltfl.. Carlo. 'i:lnt l'Euangilc aux Iuifs par le pays de Pont,Ca:Btat~.~. q.?, padoce, Galatie, Bithynie, & filialement à Roplatl. In .,..t4
e '
r.
•
1
d'
pmi/J.,. m~ ,ouay~tl.elo~rneque quctcmps&a lIe
ft!
Ion
'
�D E r H A R' MON 1 E.
14
fondernier iour approcher, 'fit nnidfoy CIe':'
ruent, pour luy recommander l'eglife de Dieu~
auquel il tint tels propos: le te dône mefme puiffanc.e de lier & abCoudre que celle qui m'acfté
' . •
delalŒcepar Icfus ChrHl a.Mais Clement fut mo a pl""" ..".
ddl:e qui contraignit L~?u~ & CI.etus p~ifer de- r"/'fA·fololC'
Uant ~uy pour obuier qu a 1aduentr ambmon ne
(;egna~ en l'eglife,& que les fuccefsionsn'y prin- b lfi1:jn.,it.
ent pIed b .Selon que mefme les Payens auorent Lin;'. fol. u..
'accoull:ultlé; qui lajlfoyem 12. diligéced'elire aux FafllCfi7'~·
autres POJUifes que nous pourrions dire àccux 6.Ù" • .... •
du Clergé c•
cpoml'!'".L.a
~ltlltU'l'l du p;tpc.
.
,
~e~uornous recolligeons qu'à l'e.lbblilfdnent
'lU dt[4&".,10.
hel eghfe les Rois ne ùtfor,oyent tanteniamr er, queapresque le fieg~acommencéd·cfi~ee.n .
epos, po1Teder biens temporels, ~ aquenr Il. )
~heŒes. ~i fcra f~cile cognoiare fi nous adu~
fions le te~p~ ou la ~o~munion des fideles dl:olt
' . ubieéte a nulletyrames & a1fa.l1x diS Empereur•
11
. 1 fqlles ~ Conftantin,ou rd et.b on du Pape appar
{;~nant aux feuls ecc1efia./liques ( aiofi que Sixte
.fceco nd le dcclarc) commença petit àpetit d'cftre
dc~ndee du peuple qui y eut 1'oix,puis au~orifee d p~lùl. ",·r!..
, Ile 1 E.n; ~e~eur d. Pc1agill$ fecond cleu fa~~ teUe '("~.Io.l,b. of'
a
, .u~orlfarlon, Gregoire Diacre fut enuoye a Mo- dt Inlltnt.r,;iS
-rlce
r d r.
'1 .,A'nnll,Je
l tfe pOUr propoCer que 1ques eXCUleS
elqueIl es Iflat
de reg/if.
J' ~O~tcnta e:& encore depuis ce Gregoire a ppeI Il,,,•. 1.68.
1Apoll:olar luyeCeriuir lettres par 1erquelles e plilt in ..,iI. eJthortoit ne permettre que ceae e1eéHon eut tA Pelago fol.
"l lCU(pa rtant qu"11:'
d
1 h
)8 t .&anll"l1.
1 [uYOIt gran emem a ( uge.
['cf/at de l't
, M~l$ ~lle$ furent c:hangees par le gou~erne~r de g,r'.f."nlJ.jh.
·ir
1
•
d:
�PRE M, I,E R .
L1V R E
la yille qui en mit d'autres :1ulicu,comcnant.que
fon bon plailir fut l'auoir pour aggl'eable, ce qu'Il
a Plat;". i" accord a volont iers d:aurant qu'l1 aimait cc G re."it" CTtgoT.;. goire & deulf"i t auce Iuy fanulicrcmenr- 3 • L;'elc"
[o1. 3s·
&ion de.5euerin fut cofirmee par rfachee exare·
b..Ai
<l qllc ou lieutcn antde l'Empe reur b, ainfiqucI.&
;:~~gl: coull:ume obferu ee le comma ndoit iu(qttes à ce
.nno 6')6.
que Conll:antin quahie me animé par laÜlÏné\:t:té
de Benoif t (("cond, permir que à l'aducn ir l'eliC Policl.Yirg. d:iond es Papes fut faite par le Clergé
, Senat &
"h,
fot· {1.t. peup1e R:'omaln
. ,lansq
r
~ bJ r .
.
fi r
;n:Bm:diplat.
ul, J[ut
elotnaUOlrCOn
fo.IOJ.Cario/J mation de l'Em percur ou (cs Iieutcn ans_c . Depuis
4· mo"aTcb. J. tout a cRé tant de fois varié qu'il n'y a plus eU
tetat.M. J. fol. cl' aif';ura ncè, lés Pape & , Empereur debacra
nSâ
!?~arioll.li". qui l'aura. Bonifa cetroif icme aaoit o'rdon,n éque
3.mon.arcl,.J. troisio ursapr esle Pap:d tcedé, ilfuc'procecé.
à
4tat fll.JoS' l'elcéb on d'vn nouuea u, par les cleras & laizen
~ Plllt.pafctt. Cemblemencd. Et Pafcha} premie r fllt c'n ce{l:e[or
1· fol.IH· C/II.. l no
'b rnuenu
.
riol.lib'3. mo - ce~ 1eu, malSl
oycr de~ers i'E mpen(II'C/~+ J. ""ta reur à ce qu'il cult [on c(}nfen ternent .le'quel Hpre
le fO~·HI. , na toutcsf ois auec aduerri{femenr au peuple 'd e
f Ca.n. ,'UT/J ne plus enfrein dre l'ancie n vfagc & paéHons iu:..
..A'd""
n 63' rees. fiur peine
. dl
' fi'e.
e Ad nan s'eJCcu f:
d.f(.
platin.
e CZ.'! male
:1
fol. '46. ' . . de mefmes f. Gregoi re quatricm e n'y voulut eng CaTi.on fol. trer fans pcrmi( sion g, fUyu3t l'onroy fait à Char
Hl,'"b, fo,· 1t:mag ne, des droits d'inuel titu'rc de mettre les
h C,m.Ag4 t. E r.
Ir_r. . d 1
r & d'el'1re
. C;an . ../fdrlaIlclques en pOu.elS
lon e curs eglo
Iles,
IJ Uf, Cano in le Pape.D equoy Loys fe
departi t & le remit à l'e·
SmoJo.di<lin. glifc,à ce fatre induic par les bons ad'JertiJfemcn
s'
61 .tA,mtt Je de Pafcha!h De façon queles amh:l{fldesdu Pal'eHltr. Je 1',,
Il.
.,
l
If". •
r.
g'rr. .m lt. 818. pc nouu,ea u,• n 'el~oyec
p us nccen alres nnon pour
116 9.
' confirmer les ancie.(lnes amitiez de luy à 1:Em pe-
ft/lat
.
.
.
ttU'
�Ii
D E V H A R MON 1 E.
a
fupt
pouuan
ne
n
reur • Depùis Jepeuple Romai
POrter Jà 'vie desbor dee de lean s'.1ddrea'a à l'Em- a Can.tgo L"
~ereuràfind'enauoirvn nouue au, ceque leur ;O.II~II4.6J.di.
UtaCCordé.& [uyuant l'ortroy eleut Leon hu iébe / I l .
Ille qui incont inent receut cofÏrmation d' 0 [hon.
Mais la populace [ubiell:e ~ n1utati on çommen~
fant de s'en fafcherainfi que du precedant, làns
Congé proceda à l'eltél:ion de BenoHl. Dequo y
Othon s'indigna,de forte que par armes iIJa forç~ reprendre Leon, qui vouluft au plufioft fe rej-n ch er du bien. Donqu es il drdTa vn dectet par
Cqudn r(mit toute l'auétoritéd'I"lire IePontjf~
au plaifir de l'Empereur b. Ainfi contre uenan d b Pil/t;n.p .
Adrian t;roifieme fan prcdec dfeur qui voulut l'e- 161· Lton. 8.
le&io n pu le peuple & clergé Romai n eftce li~ r;t~~z,l. ~t
br~ a.u~c defenf~$de fe foumet~re àJ~ vo!ontédes a:n~;6J" tg.
PU1{I.mces fecul1erc$c. Ce qUI a ene fait fous le '
~o~rificat dcClemem Cecondn'y peut porter pre C Carion.lib.
J''''' mOI/arc".
lUdlce : d'autant que l'Empereur Henry rangea J,.ttat·fD
1 de prome nee ann. 886.I'f5I.
1
par ~
P/4
" oree & contraignit: e peup e
<illlln'a[sifieroit àl'elcé hon d'aucun Pape [ans fa
perlllifsion. Mais il ne leur cull fi toa torDé le dos
quel~ Pape deu fous ceae violéte au~orité n'en
!erdttl avied. Etleon nel1fie me [o~fucce{feur
pres Dama{us pIouueudeJa Papaute par le mer,.
JUc: Henry fecond, & approchant de Rome pour
~Cf'UOir les habits Pontificaux fut adueni par
yJ~ebra & l'Euefqutou Abbé de Cluny qui vin
drent au deuant deluy, d'entre r dans la vjlle com
JUe priué,Cans s'aider de l'eleél:ion faite par rEm
pereur quin'y auoit Qucundroit.Cequ'ü fit s'ex.
CU[antd'auoir efié plu~ attenti f aux volontt:z hu.
.
~.
tin. de Adria.
3/01"48.
d P!atil1. at
CI,ment.1..
[01.171.
�PREMIER
LIVRE
maines,qu'aux commandemens de Dieu,& {e re;
mettat à ce qu't/ plairoitau c1ergéd'aui{er,lequel
alfemblé fuyuant la voye du S, Efprit j'deutele
• l'lat;", i/t nouuel a. Nicolas fecond contiderant tant de mU
LtDIJ.,·foL ca.cions)haines & partialitez proceder de ce droie
m'
d'dire, a!lèm bla vn cocile fous l'auét:oriré duquel
fllt refolu que les Cardinaux nommeroyc:ne le pa
pe,puis qU'lI feroit approuué par le peuple & clet
gé. Par fuccefsion les feuls Cardinaux one eu cc·
fie charge, ainti que nous l'apperceuons encore.
b PDliJ.J'Îrg. auiourd'huy eitre yfitee b, Gregoire dixieme s
lib. ~. cap.le. approuué ces ordonnâces. Et voy.lOt que la non"
~~~j~~à!'~J~. cllolllance ou crainte des Cardinaux fal(oitle plUJ
(01.1. (01.176. {ouuent que le fiege demeuroitvacant, pour la
Cario lib'H' peine qui efioit à Jes alfernbler, & alfemblez de:
monar'J.dat. tirer leurs opinions,il ordonna qu'apres le dece~
!:~:'!':!m~:: du Pape ils fulfent incontinent renf~rme~ , fan.
Jomini,
receuoir viandes pour léur nourriture que pre·
, mierement ils n'eulfent arreA:é leur elcébon. Ce:
( ,.AI/MŒ. J~ que depuis Adrian cinquieme rc: peta C •
rtfl.tt.Jt 11tgl.
•,m· 11 7 .&
1175' J,lat;/J.
Forme àl'ddiion du Pape,
II.
1'C.o..
•
1
d'
le creuuent troIS reg es Igne.
r
.
Ponr eeu elle~
;11 .Adrian, S. d'cfite entendues. Il premiere que l'eldlion ne
,,[.tH'
vaudra li Ics deux parti des Cardinaux ne {one
d'lôccord , combien qu'auparauallt la plus grand
partie fuffift.La {ecode que les Cardinaux abfen.
neferonrattendus plus de dix iours. L;& derniere
.l 7)"llrlll .J~ qu'vne foi, entrez au conclaue ils n'en pourront
brnrfic. lib. J. forcir fans premier auoi r parfa~t ce l'ourquoy ils
(.'1'.1. fll.6f· YeA:oyent aJf~mble'l.d.Conduûon les encreprin
u .mt,,~.§/ltp {es des Empereurs fur les eleélions '" conl1rma'"
.R~mtlm .
or
d ! d r · r.
"1
ro cU deEl/o, tions du Pape, ODt tant engen fe e lCllmeJ qu 1
eue
�DEL' H A R MON 1 E.
liS
tÙt,ené beaucoup meilleur ou que l'EueCqae Rolllain eUt cedé de {on droit,ou que les Emfereurs
Ile fe fuffent tant opiniaftr~z pour la conquefie
~cce qui ne Icurapparrenoit.Henry fai[oit dtfen
cs au Clergéde n'dire fans fon comm:1Ddement.
r,l~ebran au contraite dec.retoit qU'JI n'cfioit
tfOl n d'impetrcr con6rmation de J'Emperel,Jr.
l-Iell1,Yeut recours aux armes, le Pape aux ~xcom
fiUll~cations. Tant de meurtres, ab{o/unons de
dehtez , & autres fJ,ons de faire indignes d(!
Chtelliens qU'JI dl: impofsiblede plus Il chacun. Cdr,on J,
!le s'enantcotente
Il.
'.
deles
r 1"Imnes .D eceqlle
:J
denu'
If"
4./iIJ.
JHtllrH:'
no
l '
,4, mo/lare".,_.
~ Us remarquerons que Jes e c~j o Jls des Ponu- J,.ctaf.(o'J97'
.es & Empereurs, les confirmanon' que chacun a
~retendu fur [on compagnon 1 n'ont iamais ctlé
pans pique, & que les fuccefsions aux Royaumes
~ançois ont maintenu les [ubicéh en repos, don
, grace qu'il plaire à la bâté infinie nous maintetUr, Or li cofi que ces trois Monarques [onteleu.
ou fueceden t aUJ: monarchies ils [e par forcent de
'Ic:nir à la coronne & accomplir les ceremonics
teq,Uifes , non que Je corQnement Coit necdfairc,
Illats partant que c'ell vn figne d'honneur J'ar le~uella Couueraine puiffance dl: recogneu~ o.
b 1?'1/'tfjJ4t,
,
1
1
Anciennet toronnes Romaines.
lJ1.",'tg,"!ol.
llou rCe qUltOUC
.
he l'E mplrCl
' '1 y auolt
. :1nClenncs
,
13."ap.~, Pt'.
œm.
pragfollt
coronn('~ diuer[eJl1ent elloffees Celon les louan ""trh, fuIclp- •
~(S que meritoyent ceux à gui elles elloyent pr.e - tient.
entees, La triomphaledelaurieraucc [on ftuiél:
propre au viaorieux qui en vne bataille auoit
(lCCJS ou defait iu(q ues à cinq mil hommes , a..~
q~el par decrct du Senat elloit loifible de criom~
�PREMIER
LIV RE
pher. La graminee.faite de l'herbe,gr,am'en,ou aU·
tee premicr~ rencotree, riche reco~ p,cnfe de ce·
Juy qui aUOIt heureu[ement defendu la ville afsie
gee. Lamuraled'or pur, en formedecre.neaux,
p.ropre pour le [oldat qui premier fe iettoit dans
la v JUe a{siegec. La cafiren(e ou paIl tfee faite d'or
fin en façon de paliz acqutfe au premier qui combatant encroit dans le camp de l'ennemy ,E t pour
la .g uerrenaualeceluy qui artl'.é [e iettoit pre mie:
rementdans les galeres du parti ~ontraire, elloit
honnoré de la coronne appellee nauale, faüe d'or
& remarquee de rollres ou prouë:; de valtftaux de
mer. Comme ie n'ay enuiefa.ire icy 101lgfeiour,
non plus m'arrelleray ie à la Ciuicq ll,e donee par
, . le citoyen, au citoyen qui l'au oit f,,:ùuétn guera ?tflfL,e J,- re ol : mais me contemeray de dire vn mot dc cel.;
MtljtS
rf011S. 1
1 M
r {
.
fol. J5.cap.Jl' es que es onarques le ont appropnees. ,
, Corpnncs des Empereurs.
'
Il fé treuue que Aurelian de fils de payCan qu'il
[01.1I,6,;uh.'7 eftoit,parùenu à l'Empirc:,fut premier qui porH41't.palaJ.
AUX Jiuifli':If.
le
l'tr·#t°.F ta coronne fur le chef.& fe vellit de robes de drap
0
:::~o ;:;~~:~ d'or,(emees de pierres p'recieu[es b, Deplli~ auec
.
"
le temps en lieu d'vne [es [ucct{f::urs s'en fon t "' p.
b 1.part.h proprié trois. La premiere de fer qu'ib re,o,iuent
pr;mt"i Ju
enla ville d'Aix parla main de l'EueCquede Co~
logne,'aduertis fous ccfte ceremoniè d'ellre :lCCOU
~.&EllJ4t. ragez à lidefairedesrebclJes ~ &jnfiJelescnnemis del'eglifc: lefer Ggnifi.nt force. La feconde
d'ar&encqu'i!s prennent à Milan de l'Eucfquedu
beu a fin .que comme l'arg.::nt ~ft clair & ~efplcn
dilfanr. il, foyent addonoez a la venu & f;tcenc
reluire leurs bonhnes·œuures. La (roili.cine pure
.
'.
d'or
'lfU
;;t;/~j
�D · E. L'H AR MON 1.1::.
17
d'or que le [ouuerain Pôrife leur met fur le chtf
en}'eglife S.Pierte proche l'autel S.Morice,pour
fatre entendre que comme l'or dl: meilleur &
phnexcellétque tous autres met2ux,ainti l'Empereur doit paroiftre Jllr tous Monarques (k.
Potentats a.
a Glo.(a/,-R~
,Serment des EmpertUt's pourl'Eglife.
jan:i. §:p0 /·ro•
Mus. auan~que reCCUOIr
. ceue
n.
. fi
'tir'·'ur 11J
[rOI leme coron- clement.
.
1
ne efHe oinlb,confacrez & gouuerner, ils [ont
necefsitez iurer é~ mains du Pape que iamais ils
ne deuoyeront de l'egli[e, " e1l:udieronr à [a manutention, luy obeiront, (eront con(eruatcurs
des priuiJeges Ecçlefiaftiques:brcf preftent [er~
Ille nt de fidelité en recognoi1fancede ce qU'Jf a
pIeu au Pape transferer l'Empire d'Orient, aux
Alemans, &; fe defpouillat dlllicn leur oétroyer
_
fepteleéleuis b. ~èlques vos [e [ont difpen[c:z b J.Cdp.1fo.
de ces coronnes,Philippes fcere d'Henry,Hen- m""i.
Iy feptieme. Guillaume Conte d'a llande, Radulphe Conte de Hufirurg, Adolphe Conte de
~ a1fau. combien qu'i eut efté deu (ous condi~
tlon que ranfuiuant il pour(uiuroit(on coronnement à Rome. D'autres les ont euës toutes
trois. Héry huiéHeme,Charlc:s quatrieme.Char
les cinquiemeen HU de,lIxfeulemc:ntc.
t platiJJ..fol.
Coronner (1' Inltres des Papes.
'
I..p.;n Grttr.
les Papes ont longuement demcu réqlle la !('\.&cata!og.
Coronne de marryre.leur el\:oit plus peculiere & Jes Em~trturl
l'efHmoyent 'ioyau fans compara.i[on plus cx- IIpmlcJbf..t,Z,.
' . .
mcmorlt •
qUIS que ces ornemes & aCtours mondains. De
Ce te,mps el\:oit alfez conduire Je paneur Ro.
Illain à lachaite de Cama: Pierre ,à laqu~lle dé,-
C
�. •
PREMIER LIVRE
qu"il auoit rcpofé,toUftfroit accompIi,(ans qu'iI
• po/,l J'~rg. fut befoin obCeruer :lutres ceremonies a .Iu{q Ut5
l~. 4· caPlt.8. àS. Syluefrre duquel la coronne d'or embellie
" .m·
de pierres prccieufes preCcmee par le grid Confrantin fut refu[ee,iugeant indigne d'vn homme
de faintle vie p'Jrter à l'entour du chef ces fupet
.
Ruite=?:, & fe coç.tentant de la mitre Phrigienr.e
b lfiJ.fol.m' de cou leu r blanchefans enrichj1fement b. Jean
lib. 4. C4p. 7' cinquicme du nom fuiuant le decret d'Anadel'lat;. ;IJ 'Vit.: [u$Cinq !lierne apres S. Pierre, voulut elhe con"
5t llHftfol ..... façré par les Eue(ques de Porruenfe, Veliterne
& I-Ioflyc lequel en chamant la Mdfc! luy pofa
c pclicl.Yirg. la coronne furIa tefie c. eeae fOl~on aeu plu,
lib. 4. cal'. 8. d'augment és fuccdfcurs que de recranchemét,
fl.1.1~9l·&P!a tant nous (ommes fidcles diCciples des monda..
,mfo .1°4· 111 .
r .
N on q ile le
. vuel'11 e d'ue que
,,;'lIIlfllll1.S' mrez emelgnces.
les mitres, corones, rational & autres hü,iu
fOll)ptueux ne foyent bien Ceans au pafleut fpi"
riturl pourrema(q~le dc:la grandeur de l'ellat:
Autrement ( outre la denomination des Flami ...
nes )ce (eroit combatre la coronne de MoyCt en
laquelle j( auoit fait e[crire le trdraina: nom de
~ /'J ,.' Dieu d• Et l'orneméc du Couuerain Pomife Elea
JI Po, o. ",v, .
1 Il d
1 Il •
' d' b
foprafol'Ih. ~,.r, l tene uque tnoJt,coùuer~e vn onnet
f'tneftta.CA S. a la Royale, furlequel s enleuoItvne mitr.edc
'tfacerd.
beluté incomparable, retirannelle coiffeurc
'rI . celle des Rois&:. 'Mais la fimpJidcé de Sy lue/he
~;;:;n;~:~ ("fi auiant recommandable, ~ moins fubielle à
liftful'J3.
{candale, que tant de fuperRultez qui prennent
augment d'heure à autre.
Coronne des Royr Fr4nçoh.
~ant aux R,.oisde France, Clouys premier
a
de.
�DEL' H A R MON 1 E. '
Il
des èhrdl:iens receut la. coronne d'or par les
mains du Pape AnaO:;;ze, & fut honnoré des til- .
tres de Patrice & Conru!, touresfois il renuoya
le diaderne à l'Eglife de S. Pierre a. C ha.rles le a 1. tlCrt. ""
t'ha.uue, à. qui premierement le Royaume cO: ve protnptlftr. dtl
nU,fepatémcnr, portait diademes defoye. fans m/(i~ll~,o".
qutl te trC\lue que noz Rois fe foyent [ouu('nt
pleuz à CClS accouO:rcmens, mefmes Hue Capet
n'cn v[,,.,it point, na plus que d'armoiries Roya.
'.
les, mais (eulemér de force & de faid: d'arme. b. b Faié1s mlPhilippes le Del lit f.lire troÎs coronr,es d'or lnoTab.fol81.
garnies de pierres precieufes,lefquelles Loys Hu C')rom~OIl ,~e•
t'ln or donna Cl Il re ponees,en 1'Abb
Fra"",t.
. aye S. D
, e gum
Imn. "7 6• Jo.
~ys) & le ~ donna en garde a MatthIeu Abbe du part.dup"cm..:.
heu, à fin qu'i11es corlCeruaO: apparei1lees pour piU /01"+1'
le Coronnement dC's Rois c. En vne feule appa. L
r Olt
. tOUt ce qUIe
. 0: estroiS
•
. des Empereurs. L'or c:L~()U./i:lflti.
GtJt1gl6ln~
denote l'excdlcnce , gqndeur & pllllfance da '~OfiU~IJ"
Roy ne recognoilf;tnt fuperieur: Les pierres
precieufes, les nrtus defquclles vn bon Prince
doit clhe doué d.
'~ 1>t (jr.~l.
t: d' :_1 , ft i
,nr~gal./ib i
Fo~me U' utU oUlClre. es nad.
f4f. 'L.ful.~S1:
Et combIen que n('z ROIS aycnt dés long
tctnps obCen:é l'accompliffèmét de leurs (acres
en fa yille de Reirris,ll cft ce que cdadepend,de - ,
leur volomé,6( Ce fait au lieu dt: la France particuliercmcnrc.hoHi [don la necefsité du temps.
Raou16~sde Richard de Bourgongnefut (act ~
à Soi{f,)ns .Louys fils de Chulcs le fimple,à Lao,
l<:lth1ire fan 61s à Reims, ain6 que Hue Capet
& Loys le gros à 0 rleans, [ans auoir efgard IU~
°ppofitions de ceux de Reims qui {euls p.et~n-
C ,
.
�PREMIBR
LIVRE
doyent auoir ce droit a .Comme à la veriré ils le
• pain,?t'- pouuoyem faire ft la longue & j nueteree coullu
morab,f~:93'
mCldesRois donnoitrantde faueur. Acesco~
1
!15· 9.9. 1,
rnnnemensa.fsiftentlcs Pain de France &: s'em
b Dt gr.alfal. ploye chlcun Celon fa charge b, pédant que Arlib ;.~4P,!,18, cheue(que.de Reims ou Euefque de SOlffons fafoli J.,n r~- cre & oina le Roy de la li queur C!nuoyee.du ciel
Cl'ojffanr & decroiffanc felon le proche trefpas
. .de noz fouuerains Princes, & prinfe d~ po{fef~
Il Gtllf,!.~lnfton par le {uccelI'car c •
r
t
,a, ,
fol.9· Fay,C/4.
Serment du Roy en fiueur de l'eglife u {ubieéEI.
,tmpOr,6 ..eta.
1 r
Il.
fi 1
1
fll,n. de Grar Lors , e l(:rmenten. pre ,e pour a man~ttmio~
~lljb·i·c"P.l, du Royaume,conferuatlon des franchlfes & 11:fll'J9.r ,gal. bertez tant de j'eglife que de toUS eftacs. De ce
que deiflls ell euident les Empereurs, Papes &:
Rois de France l'entree de leurs dignitez dire
oinél:s & coronnez, àl'imitation du peuple He
~. Cltn:Decf'. brieu d. Mais d'aurat qu'outre le diademe ils peu
rltf1'~I',!o"dl uent ellre recogneui aux habi ts, f,eptres, e,hai:Yt-rgl /D·4 tl ,
&
..
'1 Cc h
d' d'
lib'$' '''N' zes armomeS.l ne era ors propos en 1revnmot.
a
,
RabUt deI 'Empereurs.
Ro~ule &felon les apcres Tulles HofiiIic
tier$. Roy des Romains fur le premier qui mit
el'pmpp.L~', çn auam l'vfagede pourpre çs h:tbirs e• Ce fale
f~p, ~.tk m4. ~ vilain Empereur M. Aurelle Amhoine fur-
gifl., .~"rt'JJIf .nommé Heliogabale, fils baftard de Caracalla,
/,,·tm~ptlltr. '1
r
.
d b d r
r fi r
mt JaI.fol,89" via premterement: e ro es t lOye, lX le t leruir à vaiiIelle d'argent (Er lu(linian recognoiff p'latj'J fo~" fant que de fon temps le peuple eftoit venu à
"9'''' Prba '" telle fuperRuiré que la pourpre &: foye ne (eruoyent plus qu'aux arcifans) les gentilshommes
accou
.
�D E l'H A R MON IR.
tg
accoull:umez au pbrt du drap d'or &: d'argené
feméde pierres precieufcs,& que telledcmefutee bobance s'ettcndoit iu(ques aux harnois de
cheuaux , defendit efl:roicement l'v[age de telles
dloffes, le.s habits de foye &: pourpre apparte-'
-,' "
nansaufeul Empereur a •
a L!".tI,C.J~
, " VeRemcns des EcclefiaRiqucf a!yatff dignitê:t.
' ~tfhb. olo/Jm.
. Nous Iifom qu'Elèazar fë prefencanc au facti t,t.8.
flce auec {es accoufl:remens Pontificaux tous
,refplendi{f~ns de la lueur des pierres prccieu(cs,
à(on veaement pendoycnt clochettes d'Ct touc
à l'encour rendans vnedouce harmonie, entre ,
le[quellcs y auoitgrenades de coulleurmerueil.
len(e [o::parees par diuerlitt de fleurs.!l portoit
"'ne ceinture ouuree de tres belles cotdcurs,fous
fa poiél:ripepédoide rarienal,ou il y auoit dOIl
zo pierres precieufes enchaff~es d'or b, Saïnd: b Vl'riftteJtI
Pierre ~1'elloic ainli riohem(lOt accouftré n y [es ,v;ralJâPQlmfo
affociez à 1'.A: pollo lat , qui alloyent nuds pIeds, [o1·3!. Pêlitlo.
defquds la pauureré& (ubieébon aux Em'pe · YJrgIol"b'97'
r
'1'1'
d
D
cap.2.[. t, .2.,
euu ~rransn'a!a$ cognOlllanCe . u vray leu 'Phjlib.Bugn.
:t dure 'lufqùes a ce que Conllannn le grand fit §,40'4I. C:a*
cefte belle donation à Sylueftre en faueur de l'e. rol' J1' I S66.
glife. Et eft pur men{onge ce qu'aucuns ont vou
lu direqu'Vrbain premic:r,au temps duquel re.
gnll,Hd,ogabale, fut homme demefl.bncevic
& inuenteurdes habits de foye. Car au contrai. re il elloit grandement rdigicux, obferuateur
t.
\l'oire ordinateur des ieufnes,& mit fus lacommunion des biens entre les clercs, qui monftre
aiI'ez qu'il ne defiroit eftre feparé des autres par '
;Veftcmem precitux) mais bien par bonlles œu~
C ~
...
�PREMIER
LIVRE
.
ures a. Sous Gregaire quatricme fut celebré vn
à la rdoiution duquel y eut defenfes
u.C.Je.."m.
r
& c1cres de que 1qUè qua l"
o/obe. PI.cti". aux Euelques
.ue qu "1
1S
fol.l~•..,b.fo. f lf~nt p;lrter drap de Coye, couku. d'elcadatte,
frllo
ourobc:s barues d'or, auoiraneaux, pedes &
pier~es precieufes,chauffir fouliers ou p3ntou·
Res b(O~hees d'or,finon lors qU'lb [eroyent cm ..
ployez au dlum feruice. Qe..l mon.ll:re que de cc
temps les Prelats ne fe concenoyent aux rcgle,
de leurs dcuanckrs. Et depuis quelque refor-mation qu't! y aie eu au lIeu d'a.Uer nud) pieds,
ou d'dIre moctetlement hlbll1ez,ils fe (ont touS
couuerts d'or, qui pis dl, ont donné fcmblablé
. . equJ pageauxch.:uaux:ldm Chr;.ll: s'eftanc patfé
b PlaH", 'r' de l'aflle pour montureb.Sur tousaucres on dit
;::':J~:tgo. 4' que Paul (econd s't.ll: tant pieu à ces mond~i- ,
nes paccures que v nanc en publICYOUS l'euC.
fiez pluao.ll: fris pour vne Sy bille Phrigicnne
c
CI P~tm. fol. reparte, que pour le Vicaire de lefus Chri.ll: •
(~;~=~...A'dr. et.ll:e CupcrHuité t .ll: vimperable,ainfi que l'ha-bit eft pielD d'honneur duquel s'accouHrc:nt les
Eccldialliques appelIez aux premiers rangs, &
tocs qu'jh [eruée à l'ameJ, d'lC~luy redondanr.6
gralHledlgnilé & plcfiance qu'li engendrevnc
crail'l(ct.. f ilfon à ceux qui le lcgard«nt, relle' . métque l'EueCque ainfireut.ll:u reprcfentc quah
d c.A'ri~.~b, la.6gured'vn Uieus'apparollfantànou5J. Doc
fop,fol U'
Commes auuettis de bien &nItueufcment che. ,p;"Idib. concile
miner.
H;bitsdcs Rog.
ray dit que Ch:orles le cbauue fut le premier
qui rendit la d~Lnaty e pl us ,vGree ~ux Rois de
Flan
�D E
'1.' H A R MON 1 E.
France a •
1&
Et me contétedefaire entédrequ'aux
Princes F[an~oi$ appartiennent toutes fortes a Cm,Url';
d~ Ve il:emens, d'or, d'argenr,?ourpre,(CamOlU'/
.,. gFran",
lCllllo.87
6•
pIerres precieufes,quel1es qu clles foyent, pour
en difpofer à plailir b.
b 'De 'irlf/fol.
Sceptres des EmpereUrt.
M,;. fol. JQ'~
Combien que la venu face I~s PrinCes reco- rap·10.
lllandables,de f~çon qU'lIs n'ayér affaire de l'ouurage d'Apelles, Polydetus ou Phidie, pour les
tailler & peindre tenant le [ceptre, tonnerre de
lupiter,oll trident de Mercure en main~commc
$'ih fe vouloyem rendre fi fuperhes qU'li nc fut
permis les attoucher, yoi re lc~ regarder de loin,
par la. Ce declara.ns inaccefsibles & rend ans haiIleux c : SieA: ce que les plus anCiés (!ouuerneu~s e P!~td,q:Jt
' "a 1e porcer,& aucuns ~Cfy lOnt
r
JoEl". Prm.
Il,Ont ou hl le
rc-d us cipfol.17
6• '
tant attétifs qu'ils ont cuidé fa.illir {onans hors
la mai{on fans tenir le fceprre en main. Celuy
de Tarquin le prifq ue cil:oit d'.iuoire ayant ync
aigle Ha [ommité d, qui rcprcfenroitla nation d ...Aflo_Jil~
laquelle a alI'ubieéh & nndu fous fan obei {fan- ",.(al'-n. "ifl.
Ce toutes prou:nces. L'algIe clUe oir au redouté Ttrllm mtmllf'.
de tous autres, &commeleur Roy, hquellene
p~Ut ell:reendommagee du [onneue,àraifoh de
quoilefoudre luifurdcpuis mÏ$ fous les pieds e • e Pa/adi"
Alliourd'huy l'Empereur porte l'efpee nue pour allx.uuH·fol.
folire entcndre Ca puilf.lncef.
JlS·nlÇ.
,Œ
b
f 1Jud.e1U ff.
Cro}}1! des Euc[qurr C'J" A b~.
,MI/ft.&' ;/It.
A l'imitation de Ja verge de Mr-yfe ou d'AHon, rol.1s_
les Prelatsdenofl:re Eglifeonrprins vn ba.!lon,
_.
pour donner à cognoiftre que c'ell ClUX de cha- g Pol/J.p/;g.
ftier les pcch;:~ du peupleS.
~~.~s.llb.+.
a
. C
~
�PREMIER LIVRE
litue.
Et dit onque Romule cn auoit vn augural recotbé aU bout appdlé Lieue, duquel depuis les
Augures dnt vfé, qui nefut aucunement brulé
aux grands feux de Rome, mais trouué dans
aFtntfhll.Jt iceux entier & fans lefion a.
fpartlrdd;cAp.•:~
Sctf'tm des RoyS'.
a a ln 4.....
d
'
Jillisfol.7i' le cui eque nos Rois ont emprunte les leurs,
partie des Babiloniens, qui ;\uoyent aceoul1:unl(~ mettre des Heurs de Hz au bout, lk panie
des Romains qui ponoyent dc:uant Je prince
ou chef d'armee v,ne main en figne de concorb .fi!fo.Flor. ,de b. Lefquelles main & BeQr de lyz nous aperd,. cap. Ji ' & ceuons encores auiourd'huy aux feeperel Fran. Paladin A U X .
cl ~
1 . 1
~,
d f ..a.
J,., . fi 1
• 'OIS, pour opter ifS vIa enees ~ voyes e a.1~,
/lU u ·45'
& à fin que iulhce mailhi[e au grand [dulas &
c 1JuJ.4dlt.;. repos du peuplee,
.
ifdt iuftit. &
. cbaire & iuftice Imperiale.
Ilirfol'5 0 •
Pour Je regard de la eh:.ire Imperiale il n'en
Lut point, fi nous voulons croire à Vefpafian,
lequel tirant à la mort & tan r abbatu de mala.die que (es forces ne fuffi.foyent pour le foull:e ..
nil' , fe faifoit fupporrer par ceux qui ell:oyent
prochains,& preique maudit difoit qu'il fallait
cl FaF;c"l. que l'Empereur quittall: la teue ainfidebour d •
ttmpor.6.,etat. Ce qui approche fort de ceux qui ont depeinc
. fol. ,.9. 2..par. Ct (~ r {ur vne boule OU toute la terre ell: figuJllf'rompt . du
"l'
r.' 1
. d
mtli4l.fol.J9. ree,renantvne clpeea :1 ,m am extre,&del'au
tre vn liurc,pour lignifier qU'lI deuint fejgneur
,
de l'vniuers,par le moyen des armes iointes ~ux
e bDtlllifls dt Jetres, lkdl:ant toufiours debouc c• Touresfois
Ca rit Sy- l
.
R'
.
11
meo,.{ul"sl. e premIer Roy omamen aUOIt vneappe e~
Selle
�u
u
~endit
Selle Curule pofee au plu$haut&em~
du .Palais , en l:aquellae il rendoi t iuftlce à ceux a P6mp•. L"':'
flU Je -cft.
qUI la deman doyent •
cap.J..
Chaires du Papts.
&
,
Rome
à
r
Saïna Pierre fiegea le premie
tous ceux qui depuis font entrez àla Papaut é
font appelIez fuccdfeurs à (a chaife , d'autan t
.qU'inc ontinen t apres leur elec.iion ils font condUits à l'egli(e de latran ,& là mis dans la chaire:
enlaqu el1elec h{f d'es Apoftles prefida b • De- b 'DlMrm.J,
ll,b. 7•
pUis lane l'Anglo ifeaefi é caufeq u'il en afalu btntJifc·
14"
0
cap.~.
'fi
111
Il 1
/'
e,dans 1aque e e Pape e eu en VI 1- & Poly". PI
"ne lecond
té par le moind re des diacre s. tant pour ne re- gilfol.) s9·ùb.
choit au premie r inconl1 enient, que pour l'ad- ....cap.8.
,. 'r
Uertir qu'il n'eO: Dieu) mais homm efu biea aux
PtUatm·fo
e
E
. de naturec
. d res llecef:SIrez
tn om
Ioi. 8•
cccomme
t
.
•
lle premic:rc Romai ne a depuis la pafsion du If1.·
des
on
midati
recom
grande
fils de Dieu dléen
fidel es , iu[ques a en auoir iour folenn el, au[.si
c~lle de Hierufalern duroit cncorcs du temps
d Eufebe , religie ufemen t confer uce, [oit à rai'on de fa vieilIdre,foit, comme il ell: plus credile'rour autant quece bon raina: laques y auait
DE
L'H A R MON 1 E.
d policl.rirg.
fll·H8./jb.~
liEl dt iuflict des Rois de Frdnce.
cap. fi.
par
ns
levoyo
,&
certain
ell:
il
s
Roi'
nos
Pour
he&
ens
Parlem
des
un
'encbac
experie ncc,qu
liege d.
ges Prefidiaux y a vne place haut elleuce ayant
en d'aucu ns endroi ts vn ciel dedrap d'or,en la9tJell e aux aff.tires d'imporcace & aét:es publics
,"ont prefider au milien de leurs iufticie rs,
Ors nous dirons qlÙls [ont au liét de~uruce..
ils
C
S
�PREMIER
LIVRS
C'ea fa chaife laquelle aucuns ont figurce ~&eC
quatre carres & quatre fons , au premier dcfquels ell:oyenc fa<ëonncz deux ieunes hommes
de contenance fort IObulle ,rcprc:femas l~beur
& amcur,pour monll:rer que quelquc mauai! de
force que les Rois puHrent auoir, c'ell peu de
choCe, s'ils ne font aimez. Au fecond rang deux
jeunes filles Cure & Vigi1:ice,quiaduemlfoyét
le Prince d'ellre [ocieux & attc:ntif à conCerner
les nens. Au troineme collé vn homme fenant
emre fes mains quelque chofc de petit prix de
peu de poids, à fin qu'il entendit que nous fommes Frarç )is jmpatiens de trop aulleredomination,pour celle occatia fcparcz desRomaim.
& que le bon pall:eur doit tondre Ces ouailles,
fans Jes efcorcher. Au dernier t:ll:oit vnhomme
courant,pour ngnification que le Roy doit fuir
les Rateurs coureiL'ms.& [edoner garde de leur
'. !8"...JI4I1. preller J'aureille, ny s'arrcllcr au b~au parler" •
•hOf'. :M4gtJ; Mais le nouueau tef1:ameJu a aboli toutes les
'onfil. N"",. anciennes figures. Laiffons ce propos & pour
fol.l04conclufion des marques propres pour reccgnûi
Ihe ces trois monarque diions deux mors de
leurs deuiCes ~ armoiries. en inter:tion de par..
1er des [eaux quand nous viendrens Ha chan
(cllerie.
Armolriu Imptrialtt.
Outre J'aigle qui cfioit fur le (ceptre de T:lr~
quindont nous auons eu propos, perfonne n'ignore que Iules Ce(ar fe {cremant de l'aide que
Juy fit l'aigle lors qu'il fut affailli des deux corbeaux, n'en vo~lut aL!oir pcr petu~lle memoire,
~quc:
�DE
L'H A R MON 1 E.
11
& que depuis il ne l'ait fait dcpctndre de coolcurnoirc cnfes armoiries, ce que tOUS Ces
cdEurs ont oblerl1é l,iu(ques au temps de Char
1e.magne,.ou Conftanrin le grand, quafl dl' EmpIre fut diui(é en deux: vne portion à Conllan
tinople appellee l'Empire du Leuant, & l'autre
de l'Occident qui cft l'Empire pdfedé des Alem~ns. Car lors l'aigle fut efployee ayant deux
ttl~~S telles que mluntcnant nous la voyons b •
rue·
Armoiries des Papet.
~ 't>t G 'l·bffo.·
". rtga I. 1 t·
(lIp.l..fil.JOo
.
b """,,,,al.Je
l'eflat Je rte
f.li{t.ann Jl!.
les Pontifes Romains n'ontiamais changé, {Mol.palad.
& fe fcnt contentez des prçmieres armoiries ou aux dtll;' fol.
l'image de fainét pierre & [aind Paul dl: graué, 104'
comme Il fe void és letres patentes donnees de
leur faind:eté, aufque11es le (eau du ptfcheur eft c 'Dt Gra!?.
attaché
qUi comme 'ça efl:re de plomb lou /01.3 9.;8.1,0'1'
qu'Agaton tut appellé pour tenir le fiege Ro- ,a/,.2..
main d, Il eft vray que la deuife qui Ic:ura eflé cl ,/Innal:~hj
don nee , &. qui cft tcouueeen ~ucunes de leurs [up,.a fui'lh.
monoyes cO: bien pertinente, {auoir yne croix ann·ISEo.
faice de d~ f$ en memoire de celle donc [(aye
.
dit, le donneray la clef de Dauid furfes erpau.
les,de laquelle il ouurira t & pel{onne ne pourra fC!rmer, il fermera & llulne pourraouurir e • ePaL$l1.tso
C'el1: celiequi a elté dance à S.Pierre & (cs {uc- lIifosfol'7'
teLreurs pour lier &. denier.
c,.
Armoir,cr de Franct.
N os premiers Rois auoyent pour armoiries
troiscrappaux qui furent chigezfi td! que CIo
.
bys eut confeLré le Chriftiamfme• . Auquel les
·11:urs de lyz d'or en champ d'"zur f:ucnt en- f GtlgUi'lful.
Uoyeçl du ~id f. Q],i monihc aLr;;z que: l'opinio :J.dt C1oJ~'ffl'.
,
�PRE MIE R LIV RE
de ceux eft ridicule ci ui foull:iennent J 0 do ru..
tellr de Charles le fimple auoir premieremenc
apport éen France l'vfage des fleurs de lyz fe·
meés és bannieres,fans nombr e certain,~ que
depuis par Charles fixieme elles furent redui• ..A"nalJe tes à rrois
a,pour de tel nombr e remarq uer tou.
Z'tftat Je Z'egl.
<lmJ.891. t" l'. re perfeéb o'n J faitesd 'orà fin de demon ftrer la
du prompt.Jts nobleffe,boune volonté,charité & puiifance du
'!'ld fol. 'H' Roy. En champ d'azur pour l'aduerrir que com
me il eft partici pant dela couleur celefl:e J au(si
il doit s'employerà la defenfe de l'efpoufe de le.
b TJ"G',,/fa. , fus Chrill:, & deradn er les opini6s contra ires b.
/lb. jet/l'.t,fal.
1.
cumfi'i'
Singularile~ du Pape,Roy {1' Empereur.
',
De ce que deffus nous pouuon s voir que la
di1ference n'ell: pas grande encre la fainéleté du
Pontife ,maief tez d\! l'Empe reur & Roy de Fra
ce. tous rrois appellez par e1ed:ïon, & fucceffion J rous crois oin~s à leurs (acres J tous trois
ayans mantea u R oyal,& diadcme, chacun portant le [ceptre ou chofe equipollente, chacun
ayat fes armoiries particu lieres, relIes 'lue nous
les auons deCcrires.Bref chacun d'eux fiegeant à
la chaire de veriré l5c iu{hce.
Adoration detPr~ncet.
OntrcH sront toustro isador ez & faluez ega le..
ment,(ans qu'aucun Ce doiue mettre à genoux &
e, 7>,t GrAIfo. profter ner p~rlant 1 autres Potent ats c.
lib.,. fol.Jo}.
fal'.l.O.
PrUJcesporte~par lturt fubieélr.
Les anciens gouuerneurs d'Alemagne n'a·
uoyent plus grand figne de Royau té que quand
aucuns des principaux les prenoy ent fur leurs
eCpa.ules,& ainfi cle~ez les monllr oyent au pelu
pe
�DEL' H A R MON 1 E.
:!
pIe a. Godefroy de Bouillon, qui premiei-des
Chreltiens entra dans Hierufalem lors qu'elle a .Aflo.Fl/W,
fut qftee des mains du T urc,fut cleu Roy,& por cap·u·
té par les nobles .depuis le fepulchre de kfus
Chrill: iu[ques au palais Royal. Ce qui neluy
aduint point come deureux des honneurs, par.
Ce qu'il ne voulut receuoir la coron ne d'or au
.
lieu ou le fils de DieuI'auoit portee d'efpinesb. b PI;:~~.foL
Efrienne fècond du nom fut de telle fainél:ecé, J90. aJ,... z..
&excellenced'efprit, que'iamais le peup!ene
receut contentement d'eJeltion plus que de là
fiéne,dont la multitude rem plie de ioye le print
fur fes efpaules & le porta l faina Sauueur c. CA'~'l/J. cùclm
rR .
h d
il f
~ ..rJaIJUf.
AuX.l~cres
~ no~
OlS appIoc ent e cel~e or· 6} Polid Yir.
rnahtc. qUI fe tiennent couchez [ur vn ha lors lib. 4. cap.xo,
que les Cardinaux & EUtfques deputez s'ad- [01'37 1,
dreffent à eux:. & les releuent, puis les conduiCcnt à J'eglife cl 1
.
d Slticlan.lib
Bai[cr legcnouil 0' piedt des Seigneurs temporels
comme EcdefiaRÙJucs.
19.hiftor:·
.
Les Empereurs au commencement caoyent
Contens d'ellre faIuez par le p~uple, du nom de
Con{ul,&donnoyét à baifer leurs pieds à la po.
pulace,aux nobles le genoil, iufques à Oiocletian qui fic vnediéblue tous fans dJtferencc de
race,euifent à luy bailer les pieds. A ceft effe& il
Ce chilull\de fouliers bordez; de fil d'or & remlis de pierres precieuCes e. Celte inftitution en e,...A"71"l. Je
'eglife a prins (on o~igine de la pecherelfe qui l'tftatddegl,
s'addreffaà IeCus Chrill,luy laua les ieds,& les fo186~ 4
an,,;,
t{f,lya de Ces cheueux,puis les baita,faç,o n d'hon 'i:a;n4: ;:'
l10rer les [eruiteurs de Dicu ob[eruee entIe les
f.
r
�PREMIER
LIVRE
Hebrieux.Et les p::efircs Romains auoyédieux
certains proches des temples, ou ils lai (foyenc
bai[~r leurs pieds à toUS venans , d'autant que
;1 Pltlt4r'1ue
t~;bl~';!,;/::MorIU Virgil.
fol.
39 1.. 3.93·
/tb.'t.'llp.IJ'
quiconque les auoit baifez elloit pour tout le
iottr alfeuré contre tbutes maladies co.rporel.
les a. Q.!!.and (aina Pierren',1 voulu admettre
Corneille Centurio.il~' cll fait. cognOlfl:re plcin
de douceur & debonnalIete. Alnfi qu'ont accou
fiuméfaire Iesmonarques F[an~ois)quinepeu
uent endurer apres quelques reuerences doublee~)que les fubieéh ft; tiennent proflernez de.
uant eux, mais remettant partie de l'honneur .
quileur elt acquis, les f)Ot leuerpuis efcoutent
amiablement ce qu'iis veulent proporer.
puifJanceduprincet. .
1
Tant grandeeA: la maieflé de ces trois dieux (ur
terre,qu'l!S peuuent rdr~fciter les morts( comb \l
me parlent les legHl:es ) dlfpenfer par defflls le
ron~':s.:"t drolt,& faire de ~iébeauco~pb. PerConne d'eux
:11o:r"ol>[.a.o. ne veut recognolllre fupeneur.
n/lm.18. ·cum
f'J·
c
. Empereur premier fur kt mona~quet,
L'Empereur fe vante dhe fc:igneur de l'Yni~
uecs,& maintient que tous Princes & leurs pro
uinces foor fubiettes à luy. Il fe fonde fur ce qui
ell: dit en }' Euangile, 02!,e CeCar Augufte fit vn
cdiét, pu Icquefil commanda le pelJple dc ·tout
le monde eltre enrol é, à quoy leCu$ Chrift ne
Min.u. aJ contredit,ainfile recognol{fantfounerain:quia
tOl7ji.;;lIrJrg. meu beaucoup de nollre profefsion m:lÏnrcnir
ar:.6,1' n~·(9.
celuy heretiqlle qui met en controuerCe celle:
:"l~·:m. prim:lUté C Llq:lelle a lieu egalemem fur les rc ·
0/1. JTro.
.
r.
If". l' 11.
Cl' E-p
IJU
t:m.ù~Hit.
gions de l'Orient & OCCldenr,& uupauc CHen
.
due
�DEL' H A R MON 1 E.
~4
due de la 'mer oceane a. Si ne feront ils croire
.,
telles p' Iopofitios aux autres poccntats,lignam' afl14onlz'co"c"
·r
.
R d F
uS POp" os ••
tnent aux Pontue Romam & oy e r~nce. drfom.tr;,,;'.
Pontife cbefde reglifè cr der Princes C4tholiqUtf,
quwd appcUé Pape.
le Pontife qui commença dl: ce appel1é PJ pe au
téps de Hyginus du mot Grec tJ«1TlIr, qui fignifie pere) cfi chef&peredes autres Euefques, &
prefide fur toutes le~ Eglifes de Chrefiientéb.
On dit qu'Euariftus fixieme Eue[que Romain
declara le fit'ge Apofrolique efire ch~f de l'cglifc, auq ud if voulut que tOU3 aff.lires doureux
futfent rapporccz c. Beaucoup ont tenu que
b 7J1I~,:n ..rt
btntfi'~H. fuI.
'iJo;~b~:c::tb:
""tgni
confil.
nll ... 9' au~/,t,
mdmeau temps d.es Apofites. tàintl Pierre pre d~,ttCl,ft:tJl".
. de tous :1Uolt
"pUlllance
';'
d~ 1cs allcm
tr
bl er,~
2. co .. 9· tlt".G.
mter
~'JlJal, dt 1',
rendus en vn lieu, le.ur expo[oit la caure de l'af. gliJt. ann.lJJo
femblee. demandait fur ce confcil ) puis arrefioi da deliberation. Ce qui ( difcnt ils) ne [au· c
roit plus nayfuement ~lhe repre[eméque par :::~:u,: tg.
les Prefidens du iourdhuyquiont le premief
cI"'I1"t'7
rang d'honneur fur les ConCeillers, toutes fois
("Dt necefsitcz de pafl'er àla pluralité des voix.
C'efi la quel1:ion t:z.nt de fois rtireree, fi le Pape dl [cr le concile, ou au contraire d. De la- d 't)",trtn. Jt
~ lJeile ie me del'arrs pour ne contrtfaire le bwF cap.l..
Theologien.Les :1utre~ rom reputé ûmpleEuef. Z;~;!.fo/~~:
que p:miculicr de fa prouince, & quelques vns tlmO.il' ptoi".
le fai(antvn p~u plus .grand l'ontreclamé Pa- Call.mlno'9'
tdarche, fequdhantdel'obeilfancequiluycll: ~H'
deuê beaucoup d'eglifes pour les rendre ega.
les. Sans autrement a{feoir [ur ce mon iugellle,nr. ilfera fadlede meCurcr fa granckur J ft
�. ,.
PREMIER
LIVRE
nous TouIons vn petit difcourir les embuCches
'luÎ luy ont efié drdfees pour Je fupplanter, &
de quel balton il s'elt tou1iours dextrement defendu. Vid:orqui 6egeoit cent nonante quatre
ans apres l'Afcen1ion , e[criuant à Policrates
qui pre6doit entre les Eue(ques d'Afie, vfa de
. commandement, aucuns dient que celane fut
• ..Ann"l. de prins de bone parc a. Damafus aduerti {foit ceux
. rtftat J, l'tgl. de Conltantinople,de perfeuerer en l'obeilfan':"
ann.I9 ..·ltan ce qu'ils rendoyentau 1iege Apoflolique, & faiJe Ha:Jnaut. re deuoird'humblcs & ob[equieux en fans. Sous
l'auttorité d'Hilaire yeue finode à Rome oufur
/ arrefié que les decrets du (aina firge (eroyenr '
publiez & ob{eruez vniuer(ellemenr: & que le
b 'z{ulor.ann, Pape prefideroit par toUt b. lrenee refendt la
"6$'
force de celte conclufion qui pour auoir prc[uméde Jajlfer Con egh[e pourenrfgirvnenouuelIe,fut priué des deux. Simplicius drdlà mefc
C I{ul...,bifo. mes loix pour ce qui touche la primauté • Er
t r4 • & an/J. Pelagius commida qu'aucun Patriarche ne fur
"f7O '
ft ofé de s'appeller V niuerfel, ce tiltre propre
d Z{ul.ann. au feul Euefque Romain d. ·Phocas l'Empereur
117,
y mitla main qui au temps de Bonifacetroi1ieme ordonna (dedaranr les ftatuts plus anciens)
l'Eglife Romaine p'remiere de toutes :lutres du
monde" combien qu'il l'eut auparauanr declaré
e7J"a,..J,bt- autrement e. Roparatus Euefque de Rauennc
"tfi· l~b i C4.9· la recogneut telle au temps que Donus la con~
plau. dr Bo- duifoit. Et Felix (on (uccetreur apprint quel,
"'fJ fol. 8<J' maux proéedent de de(obeilfance. Theodorc
depuis s'humilia. Aufsi 6t Iean du réps de Louys
(econd, qui n'cn pouuant plus & defpoui)lédc .
toutes
�. D f: L' H A R M ' 0 NIE.
2$
tOUtes defenfes adhera à ropinion de Roparatus,&: eut pardon de fes fautes a.L'eglife Grec- a .A'nn41.,,1,i
que aptes longues & diucr[es di[putes , au con- ~t';/J. 671'
~ile de Lyon ou de Florence, prefcnc Paleolo- o· S9.
gue Empereur de Conlbncinople eutre alures
articles fe foumit à la Romaine, & la confelfa
. '
'Vniuerfélle, le mclme fllt accordé par les lndié$ b
~.
. bAl
. le'leune E~pereureut /rfcnar,J,.
C"r/O/f-4.
""
ArmenIens
• . eXlUS
J.
pareille opinion C.Mais nos Canom(tes ne font .tat.lib.J.fol.
appuyez fur cel c~nRiéh de loix &: opinions "'96. PolJe/o.
humaines, qui alfeurent la primauté proceder r.,rg ltb .....,••
d~ l'expres commande~en.t ~e cel.uy qui le ~t4~t:'~J:::
CIel &: la terre. ~andd dua S. PIerre, Tu es ,uGr~or.to • .
Pierte,&fur toy i'edifieray moneglife, laquelle
depais ce bon pafteur c6f.lcrade fon fang (ouf- C 1. part: ,/"
frolnt martyre auec S. Paul à Rome,. & à me[me l"tO~11'Itfc"4,.t/tI
.
1
1
li 1
m 114 . D.l7()·
lourd. VOl apour 'auéloriteduPape ur esEc IOAn.l1/fptijf.
clefialHques, que nous entendrons s'eftendre Egn4t-lib . . ..
aux Monarques & puilfances feculicres,s'il viEt .«Ot1/4-J"~'~r.
à gré de ~oltlpalfer le temps ptefent felon le~ d C4n.;nIfO_
prus ancien es obferuances.le lajlfe ce qui a cftc no d,ft.t". &
premieremét entretenu, ~ perfonne n'dl-oir tot.Ji$1.u..
Roy,qui ne fue Pc5tife(. allez alft:uré par la bou
che mefme de l'EueCque Romain qu'tl y adeux ~~anoelt,.".
puilfances (ous lcfquelles l'vniuers cft gouuer- J ·1.1·
né,la Cacreeauthorité du Pape &: ho Royale maiefié. Mais cefte dernierc ea d'autant moindre
qu'elle semploye aux manimens temporels &
inferieure fam comparai[on à l'exetcic(! des pce
lacs qui veillent pour nolhe follut, nccefsllC:z;
de rédre conte des ames deCquelles Ils (ont dur f
gez f.C'eft aux Ecc1efialhquc, à qui il cft die, ru r: Ct,,~~(III'
ne
1
D
Jlln · .~ .. 96.
1
�r REM 1 B R
L-I V R. E
iugeras le plus grand egalement éomme le pe":
rit, & n'aw'asaccctptiondes p.:r(orines. C'dU
eux que ces paroles s'addrdfent, ie YOUS ay OI-,
donI.é par dd fus les Royaumes & les peuples~
. pour planter & edi6er,pottr de(raciner, rompre
• tof~fo1lt.c· &. mettre en pieces a • De faiél: c'ade tous temps
Je ma'QT. & efl:él'obCeruancedesCh refl:iensde Cc foumet tre
cb~cl.
auxdecrets del'EgIiCeb. M.Iules Phtlippe n'eut
b EpifliJ.intcT li coll: recogneu la doéhine de lefus Cho ll,qu'il
,lara-s.dejum. ne mit peine d'accomplir la penicéce ordonnee
~Tmlt. & l.nos par l'Euefq !.le. Et encores qu'il eut grand delir
,cdrnw4 ;'. d'alSluer
r t1. a' la
j '
•
' dC$ Ch
~ ancmlT.
congregatIon
. re lt·les
blez aux veilIesde PaCques, ilporta patiemméc
larepou/fe & den y que Fabielll uy en fit, atren,.
1 cl dant qu'il fut dei ëment purgé' .Ce g rand Conel' ~n~a l' t fl:anrin efl:anr fupplié 1neetIe fin aux menus de:-.
I Jra .. qe t..
a'
glifanl). '-4 6. bats qu'aùoyc:t quelques prelats a t mblcz p ur
:Jean dç H4Y- le côclle de N icene.leur tint tels propos dignes
'fllfIt·
de Chrcfl:ien,Dieu vous a ordonné Euefques,&;
vous a dom:é puiffaace fur nous Iridmes , au
moyen dequoy nOl1S nous [oumettons à vofl:r~
iug\2ment,tk n'elll'0intaux hommes de vous ill
ger) mais à Dieu leul auquel n owremetronsla
decilion de vos ditferens, pourtant qu'il vous a
enuoyé ànons autres feculierscômedieux3.vXi
li Cttlt,saccr. h?mmes ~:, Selon ceRe dcclaration les Papes
tiotibsu, Il. ']. n Ont celTe de redrdfcr les Monarques trebu[J . &' Euflb. chans,lesramener à la {ante de vertu,& defloua;
l;~. 10· ,ap.l'. ncr de toutel cnrreprinfes pernicieufcs. Lors,
INflIJT.
que les hommes penfoyent que J'orgueil des ty.'
tans les anneâtifl:, Dieu a bataillé pour l'Eglife
:'
àtin de conCcru~r l'auél:orité qu'd luy ~':l0ic b..il..
1
lee
�DEL ' H A R MON l E:
1~
It!e. Attila chef dea. Huns,proche d'aIEi11ir Ro-
me s'dian t dciia fait malllre de p ce(que toute
l'Italie fut deftourné de fon emrcprlnC~ pade
bonaduertilfe,nent que Iuy hC Leon premler du
nom. Etdit on quece fl ~aude Dieu Couloit reciterq u'lhoy oit fur la telle du Pape quand il
elloit auec luy en deuis)deux hômes qui tenoyét
chacun en la main 'fne efpee nue auee menaces
de le faire mourir s'il n'obeHfoit.C'eftoyent(co
me aucuns ont 'roulu dirc)ces deux grands capitaines & appuis de la foy fainét: Pierre & s.
Paul a. Benoift Abbé ne monfl:ra il auoirlagra- a Platin.fol.
Ce de Dieu quand Totila inhumain Roy des 66./t
L,lm.j.
Gots {e cuidant diCsimulcr rour le furprendre, Ita .-IJnaUf.
11 d'h b'
.r. z,.l
•
-A'lIntd
& venu
a us degulle
~ p,remlc:re rencon fiat de ['c.dd',
lif'.
trc fut par Iuy recogneu~ qUI b.dmonnefta ne alln'o4H.6
remarq uer Ca vicioire de eruau:é? à quoy fat
obeyb.SergiusfecondnecraignitllaiIeraude. Il l J .
liant de loys qu.ttrieme fils de Lothaire & der- J,PI°'Y 'l',,!..
. de 1a r~ce d Ch 1
' . aue'llg1' d Cl nu. rerum
rUer
e ar emagne qUl
c eliTn-o 8· (4P'7.
fon bon heur, approchoit Romee ninten tion fol.6~!J.
de laruiner. Si toll: qu'il fut ~rriut iUe baifa &
s'elbn t èmre(alucz Illy dit, Si vous elles icy venuen bonne intention allee vn efpoir de paix,
pIull:olU l'entrerien de l'eglife que en "olam é
.de de(poilIer les templ~s de leurs threfor s, que
les 'portes you> foyée ouuertes fclon mon corn
Inande mcnt. ~.1.ais fi vous y citcHr riuéau ecle
courag eennem y donnez vousglrded" Il appro
cher, car au ddfus le glaiueeft pendu vengeur
de tout me.fait. Si toft que Loys Iuy eut d~ cl .. ré
fa meilleure afFeéèion,les pones ~ 'ouuri·:ét ainli
.D z
�~
R E-M 1 E R
LI V R E
'lue Sergiu$l'auoit ordonné a .Se 1;lü~ont nin• P.4#t;",J, cre les Em pcreurs & Rois aux cruc:ls tyrans,en
fol, rçcognoj{fi nccde C~intlenf? Linrphradus Roy
,
des Lorn pards t tenant toute l'Italie en i-rJncs
fut ~d'tenj par les ambaffades de Zacharie premi~r,qu'jlla j lfacecour~ge fdon,& le con uer ...
dt en pai~)IC1 .lr legation ne fut de grôlnd profit:
~ celle oçcalion il' fe mit en chemin pour aHer
trouQer le Roy, lequel Ci coll qu'il CUI: ncuucIJes
de {a proch~ine arriuee fe mit ,1.l1[si en deuoir
d'aller au deuant du Pontife pour le Caluer. De
fai41'ay~nt [~ncpntré met pied à terre pour en
b pldtm.jU. ceftell:J.t l'açcompagner iufques dans la ville b •
'11,Je e 4fll ,•• f:t le lendem;lin fe fournit à ce qU'li plairoit au
frr"}o.
papeq.'cltrefrtit. Efticnne quau: jemefutf~mbIa
blem~nt [eceu par Lays dClbonnaire qui elloit l
crful.fol.IJI•• O~le~ns c. Jlepinallaaudeuantd'ECl:ienne Ce,lt ,fJtf/ufn·t, çond, dçCcendit de cheual pour prendre les renes de
du Jlape:& en cetl enat le çondujli,
g. 'fl,,,ti,,,Jr ilU palais <J. Cert~inemendors que tant de {cif.rtt"h~lIo lot mes ne s'dl:oyeJlt encore donne ~ lieu en l'egli{91.1l,.
(e, & .quel~ cpmmuniondes fideles tant ~rands
que petir$ nç (Qngepit à(on partiçulier,chacun
atrentif ~ l'ob{~[llanccdes commandcmens de
Piçu,les Rois, ~peJ'eurs ~ Potcnt;ltsfe(ou,nettoyent 'Yolontiers rails le iO\lg, perConne ne
refJtloit ;LUX ordonnance~ dl1 COlJuerain ponti..
fe.tous lç reccgnoitfoyét fupefieur.~e Ci quelI;un efloir oeclalé in}1abile de tenir le {ceprre,
(aD~ plu~ Ipngue di{pllte il obei(foit la voix du
l'icairedq Diellviuant, & $'effor~oitd'accom
l'Ji,: çç qui luy eftoit çnipint.NouI le yoyos en
:,;'01.'
,dur
a
1'f:q1
�, D E L'H A n. M Q NIE:.
;,;
l'1!.mpirc de Conllantinople qui fut adlugé aui
Alemans, d'autant <!(1è l'Empereur du heu nc
Youlut fecoutir le Pape & l'ltahe qui eftoit ex- .
trctnefflent foolet des forces d'A1tulphe Roy
de" lombariÙ.E.t C1rildericfett d'exemplepo\lr
la Francc a• Mais qu'cil il befoin d'hilloires,at- li Ca".alil/L
tendu que per(onne des aucu:ns bIen aduifè,z 15' 'i~41· 6· th
n~ fait dolite,<}u'~ toute domination ait dh~ trâ{- foGrlllff: in ftll'~'
r.
p
r
li LI".J.' · '
.81. '9' .,,.
f erec à larn"",
' le[r~& leS ucce eùts ylCatIeS ;.rap.,. (:Jota.
de Ie[us Chrill toutpuilfant, Prince des Prin" J6.fot.s.t.74
Cd & Roy des Rois b 11 n'cft dit pa.r Peftritute
,
quela puilfance qui luyfutdonneé,aitdlé liini b ~ai.~.Jtb~
.Q.
j
. he 1e Iplr1tUe
r ".
le • ("\,,:
1.J!I~ ' A
tm'Id.,n 6.
tee a, ce qUI' toUe
~anu ça .npo
lires rdpondircnt ~ lefus Chrift-qu'il y auoit c j04H.Fa&.
~eùx cout}eau1'en la'Cornp,aghiè, il ne leur dIt; 1.'lInGlJs. nfJJ
é'dhrop n1ai~ il y en~{ufA{àmm,rirlp'ol1tfai- 9-Io'll,b/utfl
~ l'vn & l'. aUtre
,. g1"
' . bl4ttj"it.C:.
re cntend'ce, que
:llUC: 1uy ap·
ratténoic. Q!!.e li depuiS lés Eue.{que~ Rorli~in~
:'
a l'Imitation de [airté\ Pierre otil voûtu renit le
glaiue marcrlel dâns III galOe f op l'ont mis es
mains de, Empereuts'quand l'vfage en a ellé re<).uÎs,cen,.èftpbllrcattt à dire qudcs MoMrques
ne' doiuertt c:ogtioifhe ceurdefquels rel biE leur
.
tfi: aduenu d. Valtntinian rt'a pas feulement te'- ct Glog'. (4'_
r.'
i
r • #ou;t.J, /144,t.
·
~ogneu Ie R ornam pour luperleur, ma s aUl! 1 cAp.JiiLfld. lit
1 Eudque de Milan inferieur du ilape. Ce,ct u'il ji,.ttflt. tdccnll
monllraeùidemment quand parlant ala con- fnl#n.in4.
gregatio qui eftoitarrc;Œee pour là nouuellc[elc...
(tion de S.Atnbl'oifco,til dir"Choifilfez ainli que'
Vous le fauez trop mieux vn Eue[que entier de
meurs & de doéltine, auquel nOU$ qui gduuel'nons l'Entpite,pui($iolU entiereméè efrre foub~
f
.
D 3
1
�P .R
MIE R
L1V R E
mis,&reeeuoir {es aduereilfcmés pour vtile me..
~ Ctln.".a!t.. dcc.ine, Ion qu'ain~ qu'ho~m~$ pec~é prete~d
';niamu.(i}. mal~,fer ÜUhOUS • ~e~~1 be{olnde f.ure .
J;rt.
mehnOh du ferment de hddltc:. par Othon, ~IJ
~ '. PaF leM b? De l'humilité d:Henry quatrlemcJ
b .CdD:hbf4 qudetè[cntantexcommuDJe &pnuéde l'Em..
tJJJnl.J;p.6~. pm!
. au pro fi tde
Rad
' fT'. 1cs. acCOUnre
Il.
l l Jph
e,l alUa
..,
"
.
d'h
lTiCS Royaux,vmt en ttmps
luer voir le POil1
tife en Ja ville de Canufe ou il demetuadeuant
les portes depuis le matin iufquesau foir acco"j
. . ~ dr~de drap.$ delaine& nuds pirds, fans~uoj;
~ i1411 A~ b~u Dy mang~,a~tendant àbfolutio.n.c.. Maïs c~
anlMl. bçau cQmmen~cmentfutma1{uyul, aufsi lafin
~t.l·~rf:dt rt- cres tp,Utruréufe) ,ui ~e eDidant fequeHrer de
t:;.d"''''O~(. l'obei{fan~ deuë 1Eghfc,,(a me!;c yid fon pro ..
"7J' :
P{C /il '~q\' CR~tre{oy le-'.:ai.qcre& conftjtUt~
d ·Plat;". Je prfoJ!9:ie! ,. ~Ul~ tfep~a alfez pauurFmcnt ci.
Grlgor·7:fol• Lu trer-chrcfticns Rots de France n'ont fait
".,,,t.
a
~':i:.t~/'lif: diftic~lté?~
ttne
recognoiJ;fânce, & ~e fe~o?t
iaJIlal~ f:u.t, de.declarer quand~ comJ:Hcn VJr1-
tlmJ.io~7~
lemem ils (e {ont employez, co.mmepremier$
.fils de l',EgH{e;~ foullcnir les c.1forts dreItez con.
l trcciIe c .l1 cft vray que ponda ~emporaliréil y
-
;drt~::;;~
.'ltg.,
.
a eu autnfois dcbat, mefmc$ au temps de Boniface hui~ieme, qui alfez arrogamment «Ccrit i.
Philippes Roy de Fr:mce en ces mots : Crains
Dicu,& garde [es commandemcns. Nous voulons que tU entendes que tu "s nollre [ubicél.
tant és cho[es fpirirueHes 1 que pouree que tu as
au temporel, & que la prefencarion (Je collation
des beneficcsn'eftde ton gibier. Q.!e fi tuen cs
gardié lor~ qu'ils [ont vacans,rcfc:rue les fruiéb
aux·
�DEi' H A R MON r E.
28
aux nauueaux [uccdfeurs. Si de faiéè tu en as
conferé aucun s,nous declaros nulles telles pt'ouifions,& iugeos ceux her~tiques qUI etoyent le
cant.r aire.
J
Roù de France {ant fu"cri~ut'.
P hili pp es ne fut muet qui 1cfp~)Ddit ai n li, A B0
f
.
n1f.tce huid:leme [c y dl[ant{ouuerain PontIfe,
bien peu de [alur,ou riell du tout. Ta. tre[grande [octife doit (auair, que pour ce qui regarde
la tempotalité,nous ne rfcognola'ons aucunfu~
perieur,& que nous,auons pUllf.LOce de conferer
certains benefices, les fruiéts deCquels e[cheus
en reg~le nous (ont acquis. Ceux qui Ccrot prou
ueus de no' , demaurerot legitimemér prout us,
& les defendros cotrc taus entrepreneuIS.Q!!.i
Youdra prefumer au contraire nous le ma~n tenons fot & infen{P. Il [emble: que cefte dt{lin·, ~ 'Dt O'4f.
tHon [oit Hfuede S.Bernard e[criuantà Euge- mrcgal.lek·2.·
Iiius,Si vous voulez(dit il) retenir les deuxglai" ful.a.cllp."
ues vous les perdrez tous deux b .Ce n' cft aff.1i re b Dua'tIl.d.
aux pafteurs qui feront iuges voire des Anges, bmtfic. l,b. i.
de ùmploycr auxiugemensdes menus diffel és cap.,._
& mondaines quetl:i os. D onqu~s vctl:re puilfan
ce
(ur les prcuaricateuIS, non comre les iniques pc ffiJfcurs. Cela,dy ie,nollquc vous en
foyez indignes, mlis d'autant que telles querelles ne Contdignesdevous emptft.hed plus gUI
Ues affaires, fauoirà ceux qui concernent' l'arne
& i'intereft public,ou le Pape doit attentiuemér
prouuoir,& fi befoio cil: pour rt dllirc rout: ~ bon
, port,& lors quela necefsité le demande doit 3d.
monnelle, ~ COIriges: les ptus pui (fans Mona''':
ea
p
4
�PREMIER LIV RE
'.
q~es a. Il Ya donques quelque couleur au party
Il Fab.§.c"". de nos Rois qui ne veulent ny doiuét recognoifios) po~ut;:m' frre aU"Cun pour ce qui touche le tépore! b • C'eft
1IU. 1. "')" •
,
'rinit.C.Ca- pourqupy ils ont accouftume de mettre aux
rjon 4. Mo- 1<:ttres patentes, Charles par la grace de Dieu
narch. ,.~t4t. R oy de France, pour Îtgnifier que la coronnc
tl.~:;oproœ. procededevolontédiuine,nondepuiffancehu4\
;nft. pofl ,tmt. Maine, ne r=cognoJff"nt rié au monde plus grad
.fll.~. Proœ"'.. qu'eux.ny dedroitnyde failè c. Certainement
tTagmfoll~:;' le Roy de F râce ea vn vray ColeH fur terre,tous
c 'De Grau·
. c ·
\ 1
. 11. 1 \ l'E
;"ttg<ll.lrb.;. autreS1DrerIeurs a uy,qw eu ega a mpercur.
cal'.~.fol. 7~' A cdle ' occafion Charles feptieme, les autres
90. & CiZp.9. dienc huitlieme,& l'Empereur s'dlans renconfo1",J.&cap. rrez marchoyent tous deux de front, fans que
17.fol.15~· l'vn d'eu x deferalH fon compagnon d. Lefemd Botr.J,au. b1a~le fllt veu du temps de Charles cinquieme:
,bor.mag.con. & ce que Sigifmond venu en France pour vifiter'
JiI:''''.·H·
Je Roy,fiegeaau parleméc de Paris, & qu'apres
l'audience il anoblit quelques vns, n'obfcurcit
la grandeur de nollre Prince qui n'y elloir pre(<mt ny conCentant. Encore, dient aucuns, que
celle entreprinfe luy efrant dcclaree, il furgran
dement indigné, & ceux de fon conleilla iugee 1), Cril/JAI. rent iniurieucee. Pourroit on nommer Roy fur
.,hifo".cap.;. tene ~ au pareil du nollre puilfe dire fan R oyau
libfol.'f'5.
meefrredetel grand reuenueomme illevcur,
9ui ait fubieéh plus obeJifllns & attentifs à fan
{eruice, moins [(Ju[ans chaCe qui luy rçuienne
f Jftlfol'''.91. àgréf? Conclufion, nos rrôis Monarques fans
lap.I~.bb'J' comparaifon Je.s plus exec/lens qui habitent la
rerre ont chacun endroit foy plenitude de puifCanee fans cihe alIèruis àautruy , ny recog noifire
1
�DEL ' H A R MON 1 ~.
2'
flre aucun domin ant fors celuyq ui les ainll,i tucz.Mais pourqu oy tant de propos? Partatq \1c
hous auons propof6 decl:trer les IugcsRomai~s
& FranCiois aucc les caufes propre s à yn chac~.
Monarques chefs d~ iuaice.
,
Ce qui ne peut receuo ir meilleur e6meneernér•.
,
qtJe par les gouue meurs de ces monar chies qui
\.
(om par delfus la Loy,& {c foume uent à iCelle, .
.
Ejui font droit à leurs fuielb eftans premie rs
,M".
al.~,gn.r?
qui
ce
~our
ns
voulio
nous
Si
a.
~hefs de iufticc:
••
C. (lt ItD'tb
' ' Pl
l'e1Cd: lon
1
d
.
6 J ~
t
comme
arer
ec
toue he 1e R omatn
/1 arlJ·qt ••
r I ' des flrin.prtn
r
cip.
d es Emper eurs Je peuple le rClcrua 'vLagc
Graf
fo.t7~·~
rat
difcou
&
b,
fus
mifes
nt
ordonn ances paraua
faire emcnd re leur diligence quand ils appor- fol.lJb.,rtgal.
terent d~ Greee les dix [ables au(quellcs par le ~~~:Zb~~J~:
deéem mrat, eu con{eil de Hermo dorus banny dtJmib. imp.
d'Eph~fe pour fes derncr ites, y en furent adiou- offrrtnJ.
c
fiees deux,nombrees les douze tables •Puis fur b. Fti §Jtl.
~a fin. efpl.ucher la Loy d'Horr enfe , celle Ceroit ri,!;'. :/:,;:;:
in".
lamaIS tau.
·
(lEi i'tuuent fiireloix Ci où cUèlS'eRendent.
c "1'OIo~. tltS
Ilfuffir a donqu esdela uoir que c'dHl' Em- arrtft~ tP~
perenr faire loix & icelles declarer ainfi que bo 1'0"fi "'luy Cern ble d , lefquelles n'ont aut horite: outre d l ,;. & .,It.
J'Empi re,fino n tant qu'il plait aux autres natiôs Jtltg.tI"t~, J,
du ,apto. ~uJ/If".
de les approu uer.De là vient qu'és Efpllgnes
col.,.t't.lf·
d
,. d
t emps des G ors y 3uolt peme e mort or onnec contre c luy qui ;dlegue roit yne loy Impe. e "MoIi". ;.
riale' e, & que les 10ix feculieresne s'c:lh'odent ,?"nar, n"'.3~.
h f.Au t Cap. 'i..".ell'
fur les Ecc1eiiafti ues qui n'y font fubieé
tccltflll7'H (ap.
, · s mltjia.
.ne d es reg es des P eres &: con ft nuuon
dtem
contra
.
llir
perque,
fans
hacun
c
vn'
canoniques qui lient
J
.D
S
�PRE MI rE R . LIVRE
.
(onne s'en plliffè dire exerh pt a. bs Loix,dit il;
lttfr·~· (dt· 'ne funt poiilt (CeUS de flliure les f.ûnd:s decrets,
lf'1 '''nlt:trH.
b'
~ 1 E 1 J: Il.
r
J~ t'onf}.t'a". corn lell que es cc cllanl?aes ne lfyent conrtlUm can.gt. · tràims vfer des foix Imperia es lors qu'dIes font 1
m'fali. t'~ ft1' difcordames à leurs .natuts b. Mais comme neZ
i.t'a/,. Rois' ne rèçoyuent des Imperiales linon tant
:O:'·d~:o;t.'t. q~'jlleur plait, au[si ne s'arrdlent ils plus qu't!
faùt aux Ecdeli"lliques.Q!!..e fi quélquefoh nous
~ c:~:,!t~i(•. "fai[ons cas des Romaines,les bonnes tû(ons '"
/ ,udle. C,,/'. en(tiffnemens dont j::lIes font remplies nous y
J anr. If· q. J'
•
(IIn.lcgc. dié/. :tppel cnr, fans autrement les appronuer comJO.
me venant de [u perieur. Depuis que decrets eurent ailes, au[sÎ peu de conte auons nous fait
•. . des Loix EccIefialliqut's qui vouloyent e[~eruér
C :MonfoMr toute la iurifdiél:ion apparrenât à noz Princes c.
~Hg~Jonall" De Ii vient qnc le Sexte & D~cre[aks n'ont'
loi:.: '4b/'ogm, Heu en France au prejudice de la iurifdiéhon
!;;'a.g..U;ëi tIt ttinporelle& droit dercgale!d. Octant bdles
-t";~1.h/i:')5. "que puiffent dire les ordooüances, c'cft peu de
. choCe) fi dIes ne font inuiohblcme~r correced .Molin.,.p. nue! , efi:amle propre des Monarques auCquds
fl:Jl! tip' PaT]. D Itu a donné la force de les fai1:ë ob(eruer, d'y
IITt/(. • & Clt
1
GTaJfa.lib.l. vell.Jer & eux .mdmes f ur accourager eurs
fol.ll•. flt!'.;. {UblCaS)ln crrre la mam a Ja palle.
,
'
Roi.rayent roidcf iufHcicrf.
Car q ue fauroir mleUx .v n Roy, qlledc rendre
illA:ic..~ à celuy qui la demande, deliurer les op·
prim~z des mains raUllfantes des ryrans,defend re les vefues,pupilles, & aurr~ s pelfonnes miCerables de ceux qui pui!Lmment les affaillent,
e Cdlt l'/f},m. & n'dhe endormi\! pour dellourner le coup pro
1., : tl'~.tft1 . de
Gra!ftt . lIb.l. chain de l'afRigé? Il n' y a rien qui perpetue d'a.fol. ~()""I'7' uamage leur dom!~at~o~~. Qi~fi:~l b~[oin de
Il
"p:4
�D E V H A R MON 1 E.
30
réciter les diuers iugemés donnez Far Philipp:s
l
~
·peted' AJexadrea?NousfauosqueJes Rois Ramains elloyent prepoCez pour donner Loix aux ,;;,.;::;!.~
pe1.lples,les faite viure vtnueufemenr, prendre
cognoiifance des caufes publiques & imporran:tes~& réuoyer les legcres 4U Senat pour y mettJ'~
_.
60 b. N'dl: il verital:>le que Neron au cômence- b Po",f'O'l.~
~ét de fon Ernpire,lors qu'u conuoit toute efpe ttH.~ mag,~
Ce de cruiut6das le fein,ne s'orant encore deda ~~:·o;;;~.
-rer.aduerti deJelon la couHumc, ligner le juge- 'mb.m411t1.
ment d'vn cond,.rnr,é à mo[[,tcfpôdü:PIeur àux
Dieux que ie n'cuffc onques eu cognoi lfance des
.
lecres c .le P6cife Romain ne s'cil: iamais moHré .c ~la~m.fil:.
endormi potir rcndreiLlHice à ceux quil'on~ r~ 1I.dr lillo.
quife~n'ae.oé Itlf,he à;adueftir les Emp:rcur$ "' .
..•
Roi: de la faire banc & breue aux [!lieu, & s'eft
pieu à la dilhibueraux fiens.Dieu,dit iJ,dl:iufte
_.
.
iuge:de noz f~4tes,c6me nous iugeons celles des
.
noftrcs d• ~itaux Rois de Fr:.nce ils font rec6 cl can.folP4.
mandablell pour la iuftice qU'lIs exercéc,& font ·Jl.lJ. J' C4If. ft
exercer p2tmi le Royaume, tenans officiers ~ 4I1JierH.13·1·
grands gages, qui pouuoycm momer du tépsdu s.,a~t:'1ual..
Roy Frafl~ois premier, iu[ques à deuxmiIions
~ '''m
d'argét par au,ce qui excederoit auiourd'huy hx
t
tnilions, cam le nom bre a dlé lugmenl écxcefftuemenr:& la iuftice Fran~oife a autrefois efié
ft religieufemem adminill:ree, que ceux qui n'y
efl:oycDt t,nu~,s'y foumerroyéc yolonriers.No21
Rois s'y font affuiealS,& ont tantdeti. é qu'eUe
fut inuiolablemenc gardc:e au petit, egalertlent
comme au plus grand, qu'ils ont voulu certains
deniers eHre pnns fur leurs coffres pour [alaire
~~s AduQ" •.t5, d~!t:nbu~:z; aux pauures parde~
.
fi; ,.
�PREMIER
LtVRE
qui plaidoyent contre tux. De [ortequ·~boD'..
ne rai[on Homere poauoit dire qu'ils elloyent
premiers di[ci pIes de Iuppiter , duquel il. ont
apris qUe c'dldeiullice, puis l'dm l'ubliee&
a1)r fjr4/fol. fait curieu[ement obferuer aux [ubieB:,a. Leur'
fol. sUbro;, ftyleell diuers à ccluyq'ue neus voyons yGtéés~IlP·J·
' parlemens & iull:ices inferieûrts.
Jugemtnt des Molt4rquts{ans forme 0' de
pltine putJJàttce.
Jls ne [ont de1ireux d'obleruer tant de formes «
folennitezcur1~ufe$, quiIa: plus {ouuem prcn·
nent ~ rhaulf'épied,voire les mieux: aprin~.Mais
b ouJ", d tout leur but rend à yerité b , ils iugent & [emen
PÂdttl.1 ~lt;. tient, non felon que les plaideun ont allegué',
h StnAt. fol.
• li
1
r .
b f' 1
.
,
160. p/lIlib. malS uyuant a tonlClence: rc "èura lugetnes
BIIg";Jo"Jtlt .[ont de plaine puitfanec.Ce <tui cA: piopre.au Pa.
gi/,.4b'l fol. pc & i l'Empèreur c, pour les cabfc$ ou chacun
44: 84 .I.rt. endroitfoy s'ell: p1.tticulierementrdè:tué HaïPy/pt". co/.(:I.. d .
c:, tlt l'''',ccib. le rOlt.
imper.off",,,.
Dtkgller toutcr cdllfer.
Donques tous trois prétendent que priuatiue·
~
mem aux aUtres ils peuuent ddegùer les cau [os
r:J~it;::"~ qui appartiennent au prernier d gré de iurifdiftpl.fol .,.
thon J. Dequoy ic: ne m'empefche d'auantage,
attendu que lesdifpofitions Canoniques, pour
d l jil•."b;{II- ce regard obfcruees en la Frace, veuJét tous dif·
rra "".6. ferens fans dillinciion poulloir ellre deleguez e.
..A!;'C'i;
c StbAft •.,,,...
,i," tir "."a.fJl
Jrfin.
'''"fil·
MI.g. n•. ' 6.
~i
ptuucnt ttt1oblir,fàire nouurUls dignitc;c,
euoquer procts,O' foire loix pour le pdfié.
Eux feuls ptuuantanoblir,donner ItSgran·
d es & prernleres
.
d"Ignnez il~ qUI. b on 1eur lem~
1':
bIc, en eriger de nouuel1cs auf$i toft qu'lls au ~
r
lont
�DEL' H A R MON 1 E.
31
rf)nt proietté a. Ont puHfanced'euoquer toüs
proces pendans au,rautr~s cours,fur iceux faire a ~(fo.Cttw.
nouuelle .ordonnance, la foit que la Loy do~ne ;'I:~~~:jj.
feulemérprouifion auxdebats pour l'aduemr b • inord.rub.l,b.
Contraindreld particuliers àronettre leurs droits.
..tit.j. cob.•
Et combien que pelfonne ne puiffe contrainlt J,
"c.
dre vn autre deremct[refon droit ~ pacifierfes çonftt' .
ditferens aurrernét que par iùA:ice.fi dl cc qU'ils
fauent premieremeDt admonneficr les fubieéh
de )'accorder, puis, ou ils n'y veulent entendre,
les contraindre de vuider amiablement leurs
deba.t~,& {ur iceu" tranliger C•
e vmo.Gtor.
. Creer Notttires.
."bifup· ""'7.
T oustrois Cl éent notaires, toutesfoÎs pour ce
faid y a eu grandes contradia:ions. Car beaucoup ont fouA:enu qu'vn notaire Imperial pouuoit paJLr conrratb & exercer (on efrat en tous
1ieu~d. Ce ?cUi ne s'obferuc en France,~ y (ont e B·"·1·1.-41.·
•
[tpurez per onne) puuees,
ne pouuans nonp 1us ""m.J..
que les notaires Apofroliques.EA:ant prohibé &
defeodu à cOJU fubietb de faire receuoir .ou paf.
ffr contraas par notaires Imperiaux,ApoA:oliques, ou Epifcopau" en matiere tem porelle ,ou
pr.opbane,fur peine de n'ellre foyadioufice aux
'inllruments c. Cedroit fingulier appartenant ~ .1l1l1l1f.~ .p".
aux Roiss'cmtendoit anciennement des notai- ,/,b.cllp.. S·&
res generaux. qui pouuoyent exercer leurs offi- ~t::· rllt~~·
III/Jlln.rOIlJ"
. A: . d'h
ces par tout 1e Royaume, qUle aUiour uy 6) ."''' )JoRt.
aholr , n'ayam charge hors le territoire où ils b.ùfF,orJo t'lIb.
Cont eA:ablis,De (0 rte qu'il conuic:ndra dire quo l,ft. tltll.,1.
ceux qui font Royaux, exploittent (ans diClin- f.l." .•
tbon de perronne aux liçux de leur dbbliffc·
�PRE MIE R
L1 V R E
J
'm ent, foit en terre de Roy, ou de fubie&. Et
ceux que les Barons ou autres Seigneurs ayant
iulhce font, ne feruent qu'é. limites de la Ba...
.
ronnie,ou iullice, & qu'entre lesfubieéh feule:l Pd~". al ment.a.
rlmfl· 'Barbe".
~f1at;t d'or.
le4ns.§.'17. 1Jf4
1<f.l.nu. Fa/,.
"It de fil.prrf-
Iryte.
'Cap. rua7ll.
c
oÙ o,r4. cogll.
tot,t,e. '1~' fil.
de
Crajftr lib.;.
,it. u"fnl,lSQ.
Pap . l:b.s. tit.
5·;cre'l; 1
jilJt. lcglt.
d .Bilait, .",It.
If.
Jt Stntlt~
fol .'I.60. • •
~ ~fto, cm.
.,h fi;pr.nu.;.
4 ,6.at GraJf.
lIb. ';. ,ap.lI.
fuI. 'So.
f Tran dt be.
"'fiC, dt fl/H4.
l~:~~':: num.
"
T
Legitimer.
'.
. d
1
dl"
. .
eus ~rols o.n~e~t ettrts e eglw;u.tl0n.
Celuy qUI cft legmme par le Pape, ne 1eft aux
fm.~.& 3.
terres del'Empereur:non plus que les legitimez
, , par l'Empereur, le (ont pour cequi cft dufpiri..
b Glof clfn. tuel b.. L~ ROY ,de France priuatiuer,nent au Pa"
kg~.IO.Jif!.& pe & a l Empereur peut feulIcgitlmcr en [on
Zloerius 4,ci(. Royaume pour ce qui touche le tem porel c.
§.1. C/'alA'.Ji
D01mer lettres d~raee,PlU'àcn (1'
.
d' .
•
e lU lee.
Tous troIS donnent lettres ,de grace,les anciennes prieres & acquilitions de fard on , fans propofer autres defcnfes que l'horreur du faitl-,
'11' fi
pour f.au uer ceux qUl. auoyent C
".al l, e oyent
y.rcfentees au Senat & peuple, atnfi que deuanc
'Empereur d : lequel s'cft depuiS re[erué relIes
di(pen[es,ainli que de rellicuer la bonne fa me
& renommte cel
ri'
fc e Aux terres
uy q'
Ul a oucn e.
de l'Eglife le Pa.pe exerce toUS droies qui peuuent appartenir aux Empereurs, il reftitue à l~
premiere renomlltce indifferemment les laiz &
1
f C
. • 4 br '
r.
.
C etes • equql e11;.O lerlle ;lUX Le'goeurles od
la domination temporelle ne luy appartient.
Et en tous lieux: il ne peut remettre l'amande
honorable adiugee au h y) encore que cduy auquel elle cft rcmife fut de fa iurifdid'ion, parce
que
a
�L'H A R MON J E.
D I!
31
que l'amande adiugee , f:lit partie de rfpara.'
.
tlon a. ,N oz Rois oéhçyem graces des defiéls a G,ll.ltrIlMalllx nouueHes eotrces des vIlles, font elargir jh·ciks'}l"b,a,
r
'
Cc r
fi C
,tomm. .. " HI,
Ies prhonmers,
& e lODt 1 [on appropIle ce cap.S.
droit,qu'3utres les recognoHlà~s fuperJeurs, ne '
le fe peuuent attribuer. ~ plus dl: comr~ les.
loix Imperiales pour tous crimes) voire qu'Hs
fo yent commis lans malice excogltee & CIl fl'nb :Monjif/w
torps d, f.::ndilDt il1fJ.urrecourir au {e:tu b.Com. 1Jugny~1J art.
Dien que d'autres fois arrefi:s foyent cité don JS' ('4r.15 6 6".
llez ·, par Iefquels vn homicide fans g; aèc a cj~é 'De Gralfal.
en..
1
Mr.,. cap. 11.
txempt cl e mort • ~ant aux enres commu' fol .:81. & Cil.
lles {5{ de iufi:ice beaucoup ont tenu qu'elles pou IS fol. 160.
Qoyent dIre otl:royees de Seigllcurs iufiiciers d. c Pa~ tlt: r.
l'obferuancc de: cell:~ opi nioll
deb:tae,
lIb 1.%. arc.,.
en
'
Gr,ice dadge.
d :Moll.confl·
d\A'ng. art•
. perronne n'jgnore que l'Empereur a pu {fan· 80. & 7 l'If,.,'
ce d'oéhoyerletrres par le[que!les wace d'aage fi)!. poirl. art.
f.üte aux mint.urs. Le l)ape difpenfe fur la 1°7'
rnaiorité reqoife, auant que parucnir aux ordrc:s facrez e. Pour rio~ Rois ils n'ont accou~ · e1\rbIlPrlf.r:
ll:umé de les donner, f"ns pl;emiere cognoiifan- bmcffol.4JFs.
ce, aux malles mineurs de vingt nns, aux filles 1111.13·
au ddfous de dtxhui(t. Encore rclle$lettres obtenues pat femmes, ne font receuës en iuge.
ll1t-nt d'immeubles fans Cl1rateur: non plus que
tlles ne nIent pour confirmer l'alienation fai- f C.dé ;H,qU~
'tcn .d:tat can,
te fans decret f,
•
mOIJt/ChuJ.dif.
ta
.
Arrogdtronr.
77- Pap I,bl'.
Lesarrogations font refcrucesaux Princes, & 16Iit.L.
fe peuuent faite lcs adoptions par dc:uant tous g :Mt;~'1;. ad
- .
11ll'eS
P
rOllji·..,Ândcg.
art"7 PlU_S'
!7
10.
1
�r
PREMIER LIVRE
Droits de confircation 4 qui.
Par les premieres loi x , le droit de confifcation
appartenoit aux Empereurs, qui depuis l'one:
remis en la faueur des afcendan$,defcendans ou
• .,AutT,.1Jo. heririers collateraux des condamnez a ,s'ils fone
tU dacm~abtll- laiz, mais cllans clercs les meubles font confif,."m. ...e 0fi d l'E r
bE
. rr
.Hl'ro[N'il't. quez au pro t e uelque, [ne me pUIS allez
b Rebll{f.l'ro- eftonner de Papen qui emre les ca, dont la deam.OI't6~. fol. cilion appartiét à noftre Prince,y a voulu corn
·S·dllm·H·
prendre la confifcation. Comme s'il ne {auoit
1 b Afl alfez que par generaleccuftume de ce Royaume
~;;;. Je r~:~ q ui c~nfifq ue le ~orps,il co~fif~ ue les biens. &
JÎ1 '''''9.pap. que touS ceux qUlont haute lulllce, ont en con§.l·&~·H'· fequéce pouuoirdeconfifquer C, linon en quel;uft'bmur Je ques particuliers crimes, comme lors qu'il dl:
d o';oiin.eou_ quelHon de leze maiefié diuine ou bumame,enPllm.gtntral. çon~s aucuns n'ont approuué ccfte difl:inlii6 d.
J'..ArtlYJl 1.;
ORef' du gibet "exccuté.
4rt.ll. Tht~. le laüfe la decilion abolie ou ilu'eftoit permis
§.
101. acl t r.
1'au\A.orue
.4.
., d
8.u.
e
' e ni euer 1e con damne' dugl'b et lans
• AJillO Gt- l'Empereur .1'experience defcouurant le con'Tg. ae {tua. traire, qui donnc telle puiJfanceaux iuges ordifol. ~o: nU.I O. Daires e •
Pap. M,. 1.0·
d r,.
t.
tit Il.am -4.
Ltttres t IOLrc/Um4tfCr1~.
f 1Jotr.lk ali- Le Roy de France feul donne lettres de foires
'/lo.mag.ronfi· & marchez, & qui voudra voir le furplus pourIl/Q7J' Lud , ra recoudrau llyle de chancellerie & grand coll
t
1~14'9 · ar..
f
10' P/,iltb.1J1I
guon. C -Ir. 9.
llumler de France .
IntcrpreWion du rcrcriptl.
~.n.lf~~·
Il (uffira tu {ois aduerd que per[onne ne peut
g~a~ r~m""t interpreter tous ces olitois ny aurres patentes,
m"m,. <01 IUg
,
a tUII.
que ceux qui les deliurent •
21e8
�DEL' H A R MON 1 E.
,
H
Eleétion aux offices U benefices.
l'eleél:ion des officiers auoit lieu par toute l'IraHe, auanc que les Em pereuu Ce fuffent re(eruez
la proui lion aux offices de R orne, pl1U~t le peu '
pIe du droit qui luy appartenoit, & curieux de
foumeme toutes bonnes loi x à leurs plailirs deme[urez,& perilleufes volontez a. Un'y a autre ~b~' ~nÎ{4. &
r
.
l'
,
r..
l'
J "aad,t.At.
eh Ole parlTIl noz lures qu vne llngu lere recom gidi; !filai
mandation des eleétions aux benefices EccIc:- luh.dcambl
fialHques b,le{quelles iadis ont ellé tant ellroitement obCeruees, que le pafteur ne pouuoiten b 1. ft '!~Ï'
aucune fa")fi decIarer (on fl1ccelf~ur ap mini- 'l~~.~!ctp~.
11.
' ene
Il!
r . 'l
tot·tlt.
nere
ou 1'1
auolt
appe Il'e,necenue
e remet- a_.""
Je t!tEJi~. rXtre à la vôix du peuple, qui lors de la vacance: y tra. & 1" 6.
prouuoyoit raifonnablemem c •
PrefenWiont,
prtUentions C re'èruations
l'
r
gaftent tout.
M~is depuis que le rainé! Pere s·appropria tant
de re{eruations, preuentions, deuolucs, que les
Princes ont aquis tant de pre{entations necelfai
res , tour a comméncé d'ellre depraué. De fone
qu'vn benence ne {aureit fi toft vaquer, que le
P rince ne {oit alfailli de flateurs courti{ans,eba
cun le demandant pour (on frcre, nc:ueu ou cou
fin auee lequel.l butinera le reuenu. 11 aura lettres en fa faueur qui n'emporteront rien moins
que cxpres commandement. Outre perfonnlolges feront deputez pour declarer combien le pa
tron laya aggreable celuy qui dl pre(enté, de
queUes vertus il efienrichl ( Dieu {,lÏt li ces h:\langues font rouuours veritables) & ~ vn befoiQ
effara or ~ atgent pOln corrompre cduy 9,ui
.
,
E
Ca:,;:pofl.·
~ to,.
s,,!u"fl.,.
le
/(4.
�PREMIER
lItT
•
~a~â,~jt 'oi
t!.ri.
91#.cflor,
FI'Ji"
b
'Dllarm, Je
1mJtftr-(o/.I7.'
1& 18. lIb".).
~,.t·~·
c.Can.pi.cmt
~~~:'1~;!~:
ait fo~u, de
GraIf4.lib,l.
fll,6%..6 ;.ra/,.
:~~c:.A~;t;:
fl1.J1.
LIVRE
doit confirmer. Q.!Ie fi recognoHfant indigne Je
perfonllge qui veUt entrer à la charge,ll fait dif·
6culté de l'accorder, le courtifan qui a obtenu
le rdcrit en pourfuiura vnautre,& bal lIera tane
du plat de la langue, qu'il obtiendra, rempli de
iufsioDS fuffifanres pour esbranler Je ciel, &' efmO,uuoir les enf rs a. Au lieu que telles prefentatIons le plus fouuem des plu, abieéh & vils
c()urtif~ns deuroyent dire reformces pu diligente & entiere inquifition de la doéhine &
meun de cCIl" qui font nommez,fans que force
& nece(~i ré yeulfent tel credit b. le ne defire
point m'atta.quer aux regales qui font des premiets droits de noz Rois.
Pdtronagu lait ruille de rEglifo.
Mais pour voir vne bonne reformation ll'eglife,iI m'cit aduis quet:IJlt de patronages Iaiz, OU
eccle6aitiques és mains des femmes fragiles,
abeff'es & petfonnes mortes,eitonnent grandement l'ancienne inregdté qui paroiff'oit aux ele.
aions. Et que les Rois fe deuroyenr contenter
du (etmem de fidelité qU'lis demandent à bonne oçcalbn, principalement des paiteurs eitran
gers, eitane necc{['"irc pour obuitr aux maux
:lUenus tant à la nation Françoi(e que autres de:
les anoirreceus auxpremjeces dignitez) (ans cc
ferment de 6delité C.Mais le mal cft q ue p!rfon~
ne ne fe veut Ilrrefter aux meil/cures eon(liru"
tions» & que les grands ne refufent & laCchen'
iamais ce à quoy ils ont prins gouit. PaCcal feead
en dl: fidele [eCmoin, qui fut contraint par les
gendarmes d'Henry cinq"i~mc fc demeure d,li
dtOlt
�DEL ' H A R MON 1 E.
34
droit qui appart enoit aux Eccle6 alhque s. Depuis en plain concile telles illicites forcees de.
lIlifsions furent annulc es,.:k l'Empe reur s'en departit voyant qu'il ne pouuoi t mieux a. Aucun • ..AtlH.ll. Jr
r · .
F
.
c. '
l'fr·tJef tl.l.
ci es CICrlua
mS rançolS
ne ~alt dOUCI! que noz ann.tli-(
...fol.
Rois mfc [oyée approp rié beauco up d'aurho ri 186. ,37, ôtez fur la no~uelle prolli{ ion,non Celllemét des 2.90'
El1e[q ues,ma is aufsi des dignite z inferie ures b. bpi J~'
0 :J'" "r;{.
Velite des 0{fi ces..
(.fp.Jo. lib, ~.
~'1nt aux offices Royau x,le ne vey onfJues fol 37f' cU ;nmeilku res ordonn ances que celles qui tant de umU. Ttrllm.
fois
e~é reirc~ee~, fou~ lefqueHes v~cation ~;foi.:~t~:
auenat d vn e.lbr,tl n y auolt autrech emm pour Fap.lI. 4.1 •
4
y paruen ir que par eleéHo n de ccux du corps fiJI,par/tm.S.
ou la ncan ce eltoit: & (ur icelle par p rouI (ion prjlljlt~.& 9.
du Roy qui (eul par droit de Regale licitem ent .Rt~uf 1.. l,~.
r
.
d S
. C c
ordm. r,y,rH.
1es peut yen dre Lans
cram te e ymon le
) lors 'aIJ.•,.fy,/O~o.
les offices de iudicat ure. Mais cefre difriné tion 6} .Jift. GII'"
n'a plus de lieu) & fe venden t tous offices indi- gu;":fo1'4~'
frinél:emenr plus ()uuert ement aux ch1ncelle";
1 L 1
. dcsgra-d
·r d!'
"1 c CJa ... ra.~.
nes
s,quea'1, amauo
n. Il ,-oy. (')"
~e.~ 1 fbtz. d'Or/t'.
y a abus al1X collano ns,elet bons,p refenra tlO;, art'}9' 40. tU
inftituc ions des dignite z Eccleu lftiquè s, nous GT~rfol.J~"
ne voy on, rien mieux pour le mal11ment de la l,b ,.,ap.LO.
O?t
iuItiee & autres charges tem por des.
AfJcmblcr le concile.
Comm e le P ape aefrirr.é que l'auél:orité d'alI'l:ni
hIer le concile fut riere luy, l'Empe reur & Roy
de France chacun endroi t foy, n'en cuiden t pas
moins. Tous trois mainte nans fort & fumo,
que ce droit ea des annexes de leurs coronnt:S.
51 nous voulions tccour ir aux premie n Rois
-.
E.
~
�PREMIER
LIVRE
Romains il {croit facile monllrer que leur gran
deurs'ellendoitfur les facrinces, temples & cc·
remonies telles qu'il les conuenoitohfcruer au
b fJ>Dmpo.L,e- {eruice diuin :t. Ec que depuis Jeur bannjffc:mét
JHd 4C magift· à fin de ne rien defroger à ce qui touchoit l'hon.
rae.;.
neur des dieux,le pt· upIe deut vn Roy facrificateur. qui auoit feulement l'œil fur ce qui appartenoità ces anciens Rois, pource qui touchoié
la ~crificature , qui neanrmoins fut {oumis au
b Fi/l,'i1e~. fouJlerain Ponrife b , auquel appartenoir de de '
ç"~~I.dtf4- clarer à quels iours le3 [.lcrilices deuoyent ellre
FPO t.
accomplis,de quelles hollies,en quels temples,
& dequeJs deniers. Riere luy efioyéc les flinéh
liures,toutes cholès {acrees, tant pubIi ques que
priuees dependoyent de luy.Q!!e li pour la reli.
gion furgiffoir qllelque doure, il ell:oitvuiM par
e l'merl,a. foncon{eil c. EIl: il po!siblede dire plus claire.
J, filCcr4. ment que les Conciles dependoyent d~ {on au~
raf,8..
étorité, fans que les Empereurs voululfent cant
entreprendre comme depuis? Mais d'autant que
telles conlliturions refentent leurpaganiCme, ie
ne m'y arrel1:::ray,&' au lieu toucheray l'ancienne ob{eruance de l'eglife nailfante.lama.is ne fut
'::. ~~ouué que dés ce temps les Princes {eculiers (t:
foyent entremis de cognoill:re,difputer,{enten..
~ier {Il[ les affaires propa(ez és alfemblecs des
prelats,pour lefaiddelareIigion.Au contraire
rar les plus ancjéne~ difpolitlons efioit expreC..
. tèmcnc dd'cndu aux laiz quelque puilf,lOce oU
cf Can.UcII . deuorioll qu'ils eulfent, de s'entremettre de 11
1/1'. '1 7' fal~.' Il
1 li Il'
~ . '1 Î.
;/JfilJ.difl.96. po .ce Ec c.cna
Ique d .~e lilque1quc[OJSJ,SIe
~ Igt·n.
(onr tfOQUez aux conciles ~ eu" incLines ont de_ _
daré
�\
D E
1" H A R MON 1 n.
3r
(Iaré que te niellait pour b con6tmationde la
,foy, ny pou r faire parolllre leuts forces, mais l
fin <Ju'à l'u1lÎtation du grand Confiamin,la vetité ccgnel:ë,le peuple cdlàll d'adhcrer aux fauf.
fe~ do~nnes a, àc(" 'lu'ayant entendu la re(olu- :1 Can-,nc",l
tion des Peres. ils filfent ceffer le (candale des fidtm. difl·!)6.
heretiques,& accoplilfent par la venu du tranchant,cc que le glalue fpi muel des P rc:lats,qui
dHa predlCati D,ne peut obtenir b .Cela cdlànr, b Can.ptil/(~
c'cll aux Ecdcftafbques de lcfotmer l'efiat de prs'iJ'H'
: l'EgI1Ce,non aux Empereurs)qui comme enfans
& Catholiques fe doiuécrendrc fubieds c, non e Can,fi ;,."..
aux Patriarches l Eue[ques OU atJtres conlliruez p,,.atDr,d!ft.
aux dignitet Ecclcftafilques, cedroit apparte- !)6.
bant :au (eul Pontife Romain cl. Alexandre non d r. l
encores initIé au Chrifiianifme eut (es augures & t~m~'r!~
& Deuins en telle recommandation, qU'lll1e liQuation'. C.
p:enoit en mauuaife parr, quand ils rerradoyét de ~pifiop, Cl)"
les iugemens par luy donnez {ur dlff~rens con- cler,r,
cernans la reltgion, ConClantius s'entremettaC
parler de la police Ecdcliafiique cn la pre[ence
de grand nombre d'Euefques, & entreprenant
par edids d'y donner prouilion, à quoy toute
l';o{femblec n'ofa~t contredire, Cembloie rendre
refponCe d'approbation, vn (cul nommé Leontin (e teur , & interrogé par l'Empereur pourquoy ne concleC,endolt à l'opinion des autreS1
& feul neparloit des ,affaires, rcfpondir, le fuis
tout petllif, & m'e(merueille comme tu as cant
dit lo1ftr cm tes propres 2ffaires, ~IJe tU vueliles e l.)u'U'ffl.J,
entrep.cEdre ~a conduite de ceux d autruy e. ~ar bmtfi., (o1.lS, ,el qUI tenolt le fi ~ge au temps qUE Dl~cletlan lib·i.~ay, ...
�PREMIER
LIVRE
perfecuroit les Chreftiens, le [,eurfaireenten..
a ..A'nul. dt
l' tfla.t tU l' tgl.
ann.2.~~.
b 1:'latil'l·fol.
50
r '.in "Pita 1".
111'
C
PI,.'in·fil.
6 (.61..dcZo-
z'mo ;.
.
cl
Plati" .."bi.
flpr...
e
C;1IJ.
mau-
dam. 1.. <J. f·
plilti. foL 66.
dt Sixto 3'
L,,.,,,rtn.1l t
f ""
Imufic.fol.1.7'
cap.ll.libr. i.
Car;~.fo·H7·
m0ll41
l,b·3·4·
ch.'J . .tt4t.dt
'Nicei.i.
dre à ceux d'Anthioche , lors qu'ilies aduenit
f!liure l'Eglife Romaine, fans l'auélorité de laquelle aucun condle ne peut efhe Jegitimemét
conuoqué.t. Iules premier incontinent apres le
de ces d'Arius,aufs. fale <Ille fa vie auoit eHé defhOncfrc,reprim fore & ferme les Euefques d'Orient, quHan.s la permifsionde l'Egliie Romai.
Ile auoyem olé .. fièmbler le concile à Anthioche b. Entre les conftitutiollS de Z ozim us pre. r trcuu::t~ a ducrtlllemeS.1
' Ir."
n .,
mlcr,le
ceux qut• enoyet
alfemblez à Cartage • par leCqucls il fait ~{fe:z;
paroill:rc n'dhe permu entreprendre aucune
<-hofe publique pour l'ellat de J'Eglife> [ans le
con{cil de l'Euc{;que Romain c. L~concileou
l'erreur de Pelagius fut n3;!:mlOé ,receurdeluy
confirmation d. Sixte troifieme pourfuiui par
vnnommé B.lfusdequeIques crimesalfrzenor
mes, Ce purgea de toutes les f.1ulI'es accu[ations
en plein concile alI'cmblt par Vdcntinian fous
l'autloritédc l'accu[ée.Sans toutes ces hill:oires
n'auons nous exprclI'e.s conlHtutions pour ceft
affaire? N kolas premier du nom efcriuant Mi
,hel compagnon de Ba!ilius luy dj[oic,Ouell ,e
que VOIlS auez leu les Em perenc! vez deuanciers
s'd1rc trouuez auxfynodes, linon qu'lI fut qucfrion de la foy vlIiuerfclle communeàtous, {3(
laquelle chacun tanrlay qll~ clerc doit embraffercomme necc:fflirc auxChrc:ihensf. Les Prin
ces y {nnt appeliez à fin de comleren~re la rer
'
des Peres, & ,.a
If'
10 iutlcn
alreo b eru arpar 1eurS
Roya~meaaut~~t qu 111~~r cil: pcfslble. DeJà
a
vient
�D Ii
L'H A R MON 1 E.
36
vient que les Empereurs & Rois ont fût tant
de fois ediéh concernans la m( ltoration des Ec.
della ll:iques dilfoluts,foit en habits ou autre fa~on de VlUre, foui la permifsionqui fut donnec
duliege Romain l Chlrlemagne& Othon prelnier d • M:.is que la co dulion des (ynodes vni- a c4n.iBJ'J~
uer{els foit àeux, qU'lIs pudE:m faire conciles n~Jo. tlift·
prouinciaux & là trainer de la foy , que les laiz de?l'S·ajfa.ùb.
fl.
• ... ra.ll·
y d Olucnt cure
appeIt Zl, '
rten mOIns. 1,approu- ':10
& 7)uarClf.
ucrois prefquc: l'opinion de ceux, qui fe mcf- "b; [lIpr4.
contentent voir la rcformation de l'Egllfe és
lllains des Prelats du iourd'huy, qui d'vn plein
faut de {oldars les vns,lcs autres de feruices plus
vils & deshonnell:l!s , font paruenus aux di gnitcz,aulieu 'lll'àlaprimiriue,lei moindr sefl:oyent meurs d'aagt!, de bonne confcience & graduez en quelque facultéb. ;route: fois fous ce- b Cap.Cra;tt.
fie couleur ne feroit • {f;.::urc conclure que pour dr r,·ebmrl.
telle faute les laiz ayent droit de t .. nt cni;1mber 'l>/Mrm. "bi
fur l'Eglife. Le C'lcillcur feroit retourner au prc' fi'pra.
lllier t(;mps, & ne donner les bcneflccs lial(elllcDt,puis quandrour {croit bien rcfonr. é,nous
poumons (ans plu) grand crainte des loups, :l(.
"
{curemenr reporcr, conduits & ellutronnez de
pall:curs vdlans à la maul1tl"ntion de la bergerie, no au reuenu de l'Euefché,fans que les PrJn
ces mondains fu{fem li enclins de mettre Ja faux
la moHfond':\utruy,a{fz empefched,blécon
':
, duire lcs monarchies que Dieu leur adonr!t A
l'exemple de ce 11111:iman d'ou procedent tanc
. de belles Loix que nous allons, qui, zelateur du
repos de fon peuple & attentif à le rendre {ans
6,.
a
.
E
4
�PREMIER
",,1. intrrcl4C.drfom.
frM.
" 'r
.b.":';'QU".;"
mOllarc. "/lm.
9~' & r""on.
r:.~~~t:.:.
;MOii".
c I.ClmEloJpOl/tjlos.l.,, ~mini
Ii'tr~.
C. dt
r..
t ' t
J umm .
rm, •
d Mmg. ad
"d con/ile.Anf
,lez art ... 8.nu
fam'.6.àtGraf
ltb .ui.84'
LIVRE
foull~ & opprefsion, poutfe<;le l'cfprit de Dieu;
{uiuam le confeil des Euefql1es , fit plulicurs
edid:s contre les heretiques , Icfquels dedarcz
conformes à la doéhine Apollolique furée confirmez, auétoriCez , &: comme nous difons, homologuez par le Pape a .. Au[si ceux de CI~uys
& aucres R OIS
" de France l'ont elle
I l ' b e l li
. one u 10,
ce n'cft affaire aux Monarques quelques priuileges qU'lis puilfent auoir faire conciles pour y
IeuoqueI en doute les articles de la foy , que
nou~ auons receu des .Apofires C • ~'eft à eux d'y
obeu. Bien peuuent l/S pour le bien du Rcyaume, aifembler les Prelats d, & à l'imitation de
Chu/es le lirnplcdreifer fynodes pour defédtc
1a caUle
r d
i E [·r fR "
1
r e a!v:luure g Ile a rgee, par es ennemis de lOn e poux, &. la rendle a [a premiere
fplendeur, reprimer (comme il fit ) l'orgueil des
nobles qui delia auoyent mis à Jeurs tables le
rcuenu des mel'11 curs bene fi ces e .
1
c Ca rion. fol.
M.ol/arques difPofont du bien des (ubitéls.
354' M. J. 4·
Tout ainli quel'Empereur peur s'approprier
monarC'J •.ct4. le fcn~iteur de ion fubicét, & OUt re fon gré l'en
defpouiller fans Iccompenfe, de mefme peur le
f Can.pertr;,. Pape priuer l'Abbé de fon moine,& le beneficié
cipalctfJ.9.'H. delon bcndi::e t, encore que parfes reCcrits il
b
re(erue & exccpretouliours Je droit du tius g •
3t
: ~ doute que te l}rince par vn feul reCcdt don~
flllm . J.7'
+ .llé ctecertainefcience, ne puilfe of1:erJa poifef.
lion & feigneuriede J'vn pour en reuefHr qui
h F.cb. § fi~ bon luy f::lOblcra h ?ee font pures ref.ueries que
flatllral. mjh.
d "n.
r.
d '1
.d '
dtil#r./Ultl#r. noz o~eurs ont ltmees, quan 1 sont CUI e
toutes cho{es leu.r appartenir par con(eruation,
non
f!fit47
�DEL' H A R MON 1 E.
37
DÔD par {e'jgneurje, que nous di Cons domaine.
Du moins li de droit leur dilhnébon contient
\'erité, la praél:ique nous enCeigne le contraIre.
Et eft euident que tousCuperieurs ne recognoiffans autruy ,Ce peuuent approprier par raHon les
hiEs des fubieéb rant que bon femble,pour l'em
.
ployer au beCoin a. Heaucoup non plus qu'au a Mmg..4d
téps d'V Ipian ne fe foudent de la bOni c:deleurs
deuanciers, & ne s'informét de quel collé vient nll'J'H' "".
le vent, ny q~ellcs indigences &: necefsitez le
panure peuple Couffre, 'c'eft tout vn mah qu'ils
cm ayem.Pourcdl: cffeét àl'entourd'euz force
migll'Ons excogitcurs de nouuelles daces & impolitions, qui y employenr les cinq (ens de nature,alfeurez d'en tirer quelque egulliette. C'l fr
bien loin de fa.ire leuiure la Loy tant recomandee des Indiens & Eginetes qUI fans reml[sion
mettoyent à mort l'muemeur d'aucune cho[e
tant foit peu pernicieufe,fi fur le chap il nc trou
uoir (eur antidote contre [a premÎcre inuen,tion b. Certainement le temps cft venu auquel b Rt&uJf.pro..
les dominateurs penfentque tout leureft lici- am. cmfottll.
te. ils ne von t en lieu {ans ddigenre inquifition rtg;4T. nll. JS·
de ce qu'ils y pourront retirer, à leur [eul bran- 19. J.O.
lement de tefte,tout eft rempli de fra y eur,& n'y
a fi petit gouuerneur, con[eiller des grands,qui
ne cnide ('frre vu Dieu ou demon,neJuy reftant c: 8"J,d iif.
que l'immortalité'. Si quclquu vns fe rellcon- Jtft4t.homl1~.
crcnt debonnaires, c'ett en li petit nombre que fl l .3.ol.
facilement on Jes pourroit tous grauer dans vn .J C . fiL
d 0
R .
. tr.
<l
4"0" . 0
aneau.
r noz OlS on~ autre pUlUance que 191t Ilb. J•
ce1Jedont nOus auons parle. ToutesfoB (Dieu "ar.~ .•t4t' J'
E f
r;;f.::p-':"':
m.-
�PREMIER
1
LIVRE
mercy)nou.s ne l'auos encore Teu exercer rigou
reu(emét, de Corre que aux o~rois & remires de
ce qui leur cft propre, la daufe accouftumec: y
â "";"60" "ri cft referuatiue du droit ll.l1X particuliers a. Q!!.e
,.A'nJtga.4rt. s'ils ont dtépoulf,;:z àdrdCer nouuellcs impoli,+allm.14· tions, le tcmpSte1 que nous l'allons veu les y a.
appellez & cacraÎnu.Mais vne chofe nous doit
diouyr. ,'cft la promelfe faire ~u peuple de remettre les tailles & aides aux pl us gracieux ter"
mes qu'elles ont ellé du viuac du feu Roy louys
douzleme, li roll: que la Ilccefsité des dfaires le
b Z/I"tsà'O, pourra porrcrb.Ceptndant eocore que l'atten'e~nl.llrt.u.I. te (oit quelque peu longue, li ne Caudon:; nous
troU uer maunaife la fll~on de laquelle ils y ont
procedé. Marc Anthonm dit Philofophe ayant
efpui(é tOUS les the(ors Romains,non n demefurees donations aux per(onnes mercognoiJfan
tes,& inuriles,non eo f( ftins dcbord(.'z,triôph~s
& femblahlcs dd,cieure~ enm prinCes, mais àla
conquell:e des Marconians, Guadel, Vandales,
Sarmates, Sue Iles & autres nations ennemies,
pour ne fouler {es fubied:s fit vC.iidr~ au plus offr:lnt tour cequ'll auoirde bc~u & ric hc,bagllc~,
C Elftrop lit,. vailfelles, habits de luy & de {;I. femm~ c. C::ux
Il. l.. pm. tI" qui fortent de la mammeIle one Yeu praébquer
Prom/,.d.Jl1Ie J r
. & beaucoup d" aU3l:lge.
J"I.fol .•f'.
e lem hl ~ bl e à nos RoIS
Car au lien que l'Empereur nc (e defl.ifoi[ que
d'attifetz & autres mtubles peu necdfaires,cou
tesfoisconuenahlesàfa grandeur & des liens,
les Rois de France pour (llhUeOlr aux vrgcnrcs
llece{sitL"z, onr d1:imt peu decho(e l'.llienation
de Iturdom:oine pour efpargncr la bourfe des
vaff':I.ux
�,
DEL' H A R MON 1 E.
38
Tatfaux a. Et à fin de touliours lès foulageronr
conthtué rante raifonnable à ceux qui meuz de fla
bonne volonté à la defen(e du pays, ont 'rouI u lta:~'4rl.,:
preil:er argent. Tant s'cn faut qu'ils delircnt def- " r '.
pouillet le particuller du bien qui luy appartient: Il d!vray qu'ils peuuent Eure vendre COll
tre la volonté du maill:re l'heritage commun entre luy & le fifque, à la cha~ge dc?'baill~r moitié
prix au proprietairc,ou rel autre que fa portion
montoit b.
b 'Bal,. confi.
Singultt,.itc:t au Pontife.
''J.ml'JOutre ces droits communs, le Pape ena de
L : '~
fpeciaux, qu'ils'd! rcCerué àdecider, lcfquels
i'ay partie mis en ces vers à fin de ne m'y arre- ' .
cb;t;l
il:er d'auantage.
.
)
Lefeut Pape depofe>&plli!remetl'Euifqlle~
Il vnit Eflefchez,& d'vne il enfait deux~
·,t:.l,t:; &
./ I . t : ,
cCap.foIll"'.
l 1exp(~e aJ 0), renOIlU(u,t! pre.;qlJe
flire.dt rxcrJf.
Les articles d'ice/!e,ilfait chalJ.ger de li(l#x~ pr~lator.7J«,.
SOflé /11) le c011cile e.ft ajflmbléjàfintence
~o:~~l,j_~::
N'rJljùieteit l'nppe/,n'il pllU griide p:eiJfonce C• firipta., l~l. J'
Il drfpen[e {eul fur l'outrecuidance de c em~ qui
parla [uaho du diable ont frappé vn preil:re 0\1
religieux d • IL luy apparticncdonner difpéfe fur
la pluralité des bencfices , voire {ans con {entemét du p:m o la y,Cdo que le: per(onnes pourCui
~
1
.,
d
l'
bl f.
tiares e mencet,eu egar aux qua Hez, no e e
[e,bones meurs & grande Hterarure C'eft lluy
& au,,: quatre Pamarc1les de remettre l'Eue[q ue
fufpédu pOllr auoir eHé peu {oucieux de dnnner
le} benences aux idoines& fllfiifans CC'cll: à Iuy
~;t.rt,;.Jmp.
dJ~;:.ftquÎl
!Hadtnft.17'
'lu"ft...
e PJ,tbmlll
ta. cc p~~ en.
Rtb:J!f. in
Prux. bmtfi.
fol. I,(i~ . I1Hm.
't
tM"I.
ibi~tll" l.Tt%l1t .
�P-R E MIE R
L 1 V R ,E
de receuo ir le clerc au benefiee~ dont il l'a priué
pour auoir enterré l'h:reti que aUx lieux fainées 1
rceeu (es offrandes.& admmH lté les faeremens.
Il peut feul difpenfer l'apofi:ar, qui a receu les
ordres , ceux qui ont repw~ le baptdm e, celuy
qui au mefpri s de lafoy Cathol~queareeeu les
a Cap ...,lt. dt ordres de J'heret iquc a .Ses prouilÎons valent du
apoflat.
moins d~droit au preiud icedu patron lay b. Il
difpenfe aux degrez prohjb~z de eontra& er ma
. ~ Re~If·.,bi riage'. Il fait que ~e~uy q~l a pourf~iui & O~tC',:,
J"'1'Ta.nU-Jo. nule benefice du vluat)e n louylfè p~lfibl
emetd.
C 1[II101".f,l. La maieO éa pra&iq uéeede cnierd
roit, pouree
$16. nu·f8.
qui touche les d1:ats du Royau me. quand replltant fes fideles & loyaux fcruireurs ceux de la
d ljit/orfol. religio n.ainfi que les Cathol iques)i l a voulu les
-u l . nU.17· pretend f
us re ormez clire conieru ez)mai ntenus
~gardez{ous fa proteé boenro us biés, droies,
aébons ,honne un)efta ts.char ges,pcn lÎons & di·
gnitcz . Cauf les Bailhfs & Senefchaux de robbe
longue & leurs lieurenans gene raux,:l.u lieu def·
quels a ellt~ prouueu pendan t les dcrnier es diCt,EUE.tI,p". fention s e. Le Pape feul peur faire college d'vne
"pcat./ln.I.6. ûmple egli(e,& luy approp rier ce qui apparti ér
' Les & ca~ hedra 1es f .Ce ne lef""'J.I~7°
.Rlb"jf.· "bj aux autres Co 11 egla
r
f"pr. fol. 304. roit iamais flit, qui Voudloir :,'arrclier fur les
»u. TO. & fol. referua tions, dlfpenfcs & autres droits qui loy
JOl-;;".~ 1 font fingu1icrs g. A ce pas arrdl:e roy ie volonf,.tl1r,~
tiers la premie re partie de nolire harmon ie,n'e.
If..par. ']ul.f8. fioit qu'il feroit mal fcant lailft r !eulees & fans
fll.t83· & 'J- fuireec strois grans Mo~rquc$ ornezd c:leurs
JfoL91·I"r.". plus precieux veftemcns. Donqu es à fin qu'ils
foyent mieux recogneus. ~ & que leur grandeu~
b(:;;'
fOlt-
�DEL' H A R M Q N 1. E.
;?
foit plus apparente ,le meilleur fera les accompagner de leurs,gardes , Cent gentilshommes,
Grands maifhes, MaHlres d'holl:el ,Grand Efc.uyer,E[chiCons,Panetiers,Chambe1lans,Gentilshommes &; Valets dechambre, Heraux&:
Fourriers tous ell:ans aux col1:ez du Prince:puis
d ifco u rir des pairs de Fran ce,C heualiers de 1'0 r
dre,Conneftahle,Mare[chaux,& Admiral,pour
deJànous ranger al,lX Ducs, Comtes, Marqlfis,
Vidames, Barons, Chaftellains & E{cuyel'S, &
en fin faire paroill:re leurs Lieutenas gene[.1u~,
Regens& Gouuerneurs prcuinciaux.Ounoas ,
ferons fin attendant de traitter en la feconde
partie la iurifJiétion Layè &; Ecdefidftique en
~neral:& en la troifieme les iuges aufquels vne
chacune cauCe dl: anribuce.
Cdcrcs.Archiersdes gardts.
Romule à fin que les Romains futfent enclins
à luy porter plus d'honneur, ordonna pour garde( outre1es li&e ur~ de {quels nous parlerons en
autre endroit) trois cens gendarmes qui à caufe
de leur promptitude &aIIegreifc,ou retenant le
nom de leurpremier capitaine, furent appelIez
legers,propo{a vn chcffllr la multitude,tat eftilllé, qu'on luy donnoide premier rang apJ:es le
,'
. Roya .Mais cefte compagnie ne dura gueres,car a PDm/,.c.L~
le religieux Numane paruint pluftoll: à la co- tlll" ,a/,II.2.Je
•.(. . d r. 1 .1: t:
1'114gifl· & Ft
ronne qu J n y prInt elp ahlr....
nefleU. :ap. ,.
Cohorte pretoriale,
todcm 'f.
,J:. r depuis les Preteurs ayâs domination Roya~ b'Botr·P3t.
·le, aux cheUluchees par les prouinces auoyent num.1. I ; J
.
dcappe Ieeco
l )lottçpteto~l'al e.
C
c BUI". a
cercamegar
pal,dfi.j07'
�PRE MI E 'R LI V RE
,
Dil/cres garde des Euefè1ues.
Au lieu de tant d'hommes armez tout ce que les
EueCques om cuefl:oyent {t:pt Diacres qui les
;l(sitloyent quand ils annonçoyenc la parole de
Dieu, les conferuoyent des inCultes des heretiques, defc:ndoyem des enrreprinfes de ceux du
propre pany, &: ob[eruoyenr à cc qu'II, ne rinf{cne aucune propolition elifonee, ne fi{[erit cxrrauagante expofition du C(' xte Euangdjqu:~ (lU
•
'D'
par
cminte' &frlyeU1",obmitfent de dire la veri~
a C .zn. riZ- , J 1 {i
,
L
. f
'f à
co~. 9J' J.rt. ,te . u quel: a ce que c:on premier ut actentl
7J"arm,Je be l'~ugmé(ation du feruice diuio, confic1erant que
~fi·fol'JJ' lib. de toutes pars arriuoyét elhagers à Rome pour
,.C"P. 11·
vi liter les fainéls lieux, reliques des ApoO:res &
d'~utres per[oones qui Iluoyent religieufement
'; vefcu en ce monde.
Garde armet der P4ptt.
DrC' ifa gardes pour la con(erUatioD d'iCeux,l fin
que le peuple accroiifanr en deuotion, y Ceeut
aller atfeuremét &. t'aire. Mais depuis teUe ob(cruance rc:froidie les Papes [uiuans ont approprié ces hommes à la garde de leurs chambres,
b~oz,cl.rirg, & Leon les erigeaen college b. 02..elques VilS
Je ,nll.m.fDI. ont tenu qu'll'imitatiode~ dom("{hques & pro·
J6gJ;b,~. (ap,
A
dempereur
l'E
1e 1> ontlrC
.{" .tUlllt
. d' estem
,.a ""nJZ.Jc teoreurs
rtfl4tdt~'$1. pliers pour fa, {eureté c. Ce qui a quelque Yuy
."".\9r. :'
femblable, fi par ces templiers nom entendons
J G1:;t'.'d( ceux dont maintenant a cfié p.1rlé,prepofez à la
conferuation des otfc:mens d ~s fainas. Mais de
l'adapter aux:1urrcs il n'y auroitapparence,d'au
\'
tant qu'ils rie S'-Jccupoyent à li petit c"lercice
qu'efin g:ltdiés cl'vne pOIle de chaltcau, ~nJicU
a
,:;;.ù.,/;'
dequoy
�DEL' H A R MON 1 E.
40
dequoy come bons gensdarmes de Iefus Cbrill:
tenoyent aifeurcz les' chemins agucérez par bar
bares & i1l6deles Turcs, à ce que les bien affc\
~tionnez Chrdhés de ces cotrees qui defiroyét
donner ft'cours à ceuxde HieruCalem y eu{f~ nt
facile accez Leur fin fue fafcheufe, foit à ralfon
de quelques erreurs qui {e trouuerentfemezentr'eux. ou pour au
t qu'ils auoyent trop aquis
au gréd'aurruy.1.
a.. ;MtJ1~ J~
Gardes des Rois Fra/tfois,de SuifJês,Fraçoi, (7 E[coffois. u~rf.ltfo~S,1.
Qgam à noz Rois ils ont garde Fran~oife & ~l:~.fot:~+
Efco{foiCe, chacune nation a yane [on capitaine
& lieutenat: outre ce ils ont,vintql1atre archers
du corps qui [ont les plus prdl:s de leurs pedon
nes)& quelques nombres de 5liylfes habillez de
Hurees. & manians l'llllebarde b, {ans ce qu'ils
fe renforcentfelon queleréps le demandc,ainfi
que durant ces guerres nous auons veu cornettes de reifires Fr.1n~ois,al'golets, h:uquebufiers
& bandes dt: pieton:. les deuallcer.
Je Clrmmt,::
..Annal,d, te
fiat de l'el/if
am •• 1308·,
b Boer,Je a";
tl/or. magn;
confil',nu.nf.
!gift:;,d;;
14l.mk.
Ce"tgentilshommcs,
l'honnorahle tft ccHe des cent gentilshommes
lU~mtenat :lugmétez d'autre cene encore qu'ils
retiénem l'311déne denomination, qui portent
cn main!e bec de f;&ucon au deuant du Roy c. c o~~int J,S
Aulieu de ceux fu r Icfquels les premiers Empe- nu!'iJl,Jjt~ du
'reues fe font repofez, qui ne fe pouuanc bonne- ,CClIt gmt.l:{:
• /oTllNJes.
lnentalreurer des (etE, & (aidats achetez, cholftffoyét hommes de franche condition,~ufquds
'
ils fe fioyent, & comcttoyent l'cntiere gatde de
leurs per[onnes, Pour recopéfede la peine qu'ils
'1 prenoyét leur donciét bCÂu,oupdepriuilegcse
)
�PRE MIE R ,L 1 V R E.<
~iIi(arius furée de ceax de Iu~inia,n:l.,
L G fo.J · . tlt&.
M4lRres
desgarde. pufoéltU prd:torto.
.
_me f /C.
C
fi
.
proteElo. libr. ~mme ur ces cent gentilshomnies yen. a yn
l~. c.
dela troupe qui tienaang de capitaine, chef&:
premier des autres: au(si pour commander aux
gardes ca vn Cup~rieur que nous appelions le
Mliftre des gardes. Les Romains le nommoyét
b pjrrh.acll. P refed:us .prztorio b. Et tr uuons que Je Roy
pr.efoElum. de ' Ptolomeeenuoya deuers Eleazl[ grand Poncipr~feEl.,,'·4tO. fe Ariaee &' André Pdnce des gardes de (on
l;b. 11.C. Bud.
'
cC'
.
r
.
..
cl PllndcEl. corps • enalnement le ne lauroy lUger InIque
l'309'3 IO ' la Lèntence de Claudian , Q2.:il n'eft meilleur
c ..Ar;.ftcc guet, que fidele amour & ell:re aimé, ore que
~trr dt PIt?It~ l'on fut enuironné de mil affaux: Il ca aifl:zgar
fll'IS'
dé que Dieu gude,&' la multitude armee nefaLt,
lait bienheurer le Prince v icieu,c contre lâ. ven
d p'alttcl.alllJl: geancediuinc d. Henry Ceptiemed'Angleterre
tlcufts fol. Il. pour ne le tenil alfeuré auee fon peuple, fut le
7elmara.
. d fi
.
premier
es Jens qu~. appe Ila gendarmes pour.
e
c Carion.fcl. fa garde •
.
"-
l.r' th Obius &
fo
~11.I,b J.mo-
Des Diélateuf/.
Entre toutes les dig t'litez Romaines la D id:a
ture emp~rtoit le prix, elle ne fut iamais erigec
bU renouuellee iinon par force, comme celle de
... luleCzfar,ou pourobuier à vn trefgrid&eminent peril, ainii que quand les quarantecicez
des Latins (e reuoltcrent contre le peuple Rof ..Af1o.Flor. main f. Ils auoyent puiifance de vic & de mort
cap. Llo.
faus ,appel, ils erig<loyenc mal{hes des gendarmes q:xi bon (embloir , toutes autres. d;gnite~
eft:oycnr obfcurcic$ 4ul'am la leur. Les marque$
d.::s R .lis (c voyent en eux.
'J4r....~t4t.J.
�DE
1" H A R MON 1 E~
41
Maiftres du peuple.
Et à caure de leur fouueraine puitfance efl:oyent
appellez Maifl:res du peuple.
Grand M4iflre de France.
1
..
\
Nous ne faurions de tous les efbcs François en
trouuer vn qui refpode mieux à celtuy cy que le
grand Maiftrede Frace, ft nous le voulions pren
dre Celon fa premiere inA:icution, &. lors qu'il
efroit entier. Son auaorité au [emblabJe de celle des Diébreurs eltoit fi grande, que les Rois
dés Ebroiniufques à Pepin ne retenoyent que le
nom de Roy, le refiduappartcnant aux Maires
du palais qui les depoCoyent &. creoyent àplaifir.Charles Martel chafij Chilperic fecod,detia '
regnant,& mit en {on lieu Clotaire quatric:me,
lequel n'oroit rien entreprendre fans (on bienfaa:eur Martel: & depuis luy decedé, Cbilperic
fut rappelU par celuy qui l'auoitexpulfé,fous la
conduiee duquel il regnaçinq ans a,Si toute l'au .. Gd ' l"
..n.
,R
1 n..
1
. 'l' .. lUI» 111.
"orite oya. eenolt entre eurs mains, 1 n y a ,."iflor &4"
douee quils n'eutfent le glaiue à plaiftr pour 1tal,,id'efl4t
trancher le filet de la vie des Cubieél:s b. Outre del"gl;',4n",
tclles humonies le Did:ateur clifoit le Maifl:re '63'
des gendarmes,& le Maire dt2 palalJ auoit à cau b BIIlo<-, tIr
fe de fa dignité la Cuperintendance des armes. le offic, pr~fiél.
laitfe le peu de di ffcrence em te leurs nom s, De- tr#fJY';O, foL,
puis que 1e$ Rois cômencerent àprendre gnull )[0·
. ab maniment du Royaume fans fe l:df:r aller
·..ù fens d'aurruy ,ceft efl:at
fon abaiffé,auquel
on arracha l'aile dextre par la nouuelle ere8:io
du Connellable dom: nous parlel ons cy bas, fa.
principale charge dependant pom le iourd'huy
F
fut
�PRE.MIER LIVRE
de faire tous leu ans l'eltat de la maiCon du Roy;
dre{f'er vn rolle des officiers d'1ccUe,en ccuchec
a or/li,,: deI nouueaux à la place des decedez , regarder [ur
magift. tit. lt les Maillres d'holte! & autres officiers a. Auf-
quels il peut rendre iullice lors CClulementqu'il
eft q ueftion d'aéhon Der[onnelle b,
Pilt dt l (!,.Iif
'.0
à .11:.'"
,n... d 1 h b
fol (4f) ~u Tt- • Malnres es 0w:,crS,MamTcs ,c a c dtn, re.
&/lcil des tro/l- atnli que les offic1ers de la matfon de 1Empehlu.
ceur auoyem leur iuge particulier quelquefois
b Rfb~FforJ. nommé Maillre des officicIS,&quelque fois~ai
,ub.ltb·l. tl.q . J1. .J 1 h
b C
c; 7)t afJl;{/. nre ~e a, am ce:
..
Jtcif Ntapol.
MdlRyes d hoRel.
grandm4iflr: .
..A'nnal.J.r l t
2..ntlm .t .&
1. Souscelluy cy general yen a des particulier,,;
ne ad d,~(erfo:
comme les huiét Mailhes d'hofiel,qui ont egard
r dl'r d R
'J.:..C.I.cubicu il a. Clpenie e a maliOn u oy,portent pOUf
lariol. C. dt enCeigne vn bailon de ionc enchil.l1c d'argét p,\f
t T4POJ. foc,; les deux bouts:t ~ a.uoyent anciennement 'fnc
cub~,ul.
partie de la iuriCdiéhon qui maintenant appar... 1
d Beer. de ""- tient an preuo{l: de l'halte! d.
r1tfilrnt'ilT.l~. '1 d _r.
thorit. maz"i
Tribuns des efcolcl.
conf!.,'m. 1I 4. Du temps des Empereurs ils caoyent appeI1ez
<>iftrlgt.acsm4- Tribuns ou prepo[ez aux efcolles. Le nom d'c[Il fi 'li 'fd
. L
..
g'
.F ranfOH.
tit. dTI grand Co es Ignl cati e ~ou~Cx. ... rClce. ~ ur frlOc1tJJaiflrc.&tit. pale charge dcpendott d eare attentlts a ce que
J~s mllimtl le palais Imperial ne demeurafr defpourueu de
d M'fcl.
viurcs,ce qui clt c6:nun :!l" P:metiecs,Efl.han.
c pi,/·I,.ad,,, (on, & Efcuyers tranchansdu iourd'huy e.
bl·jc.C dt prarximi fllcrfori-
GralldPantticr.
Le grad P:tnC!fri~r maifrri[oit [ur les boulangers
n-i.BuJ./."I1lti. d
f' 1
'd &
r.
Il'
Jfrltfcmttfol. e co~rt, ~e ormolt ~urs P?l s me unes ~ UIoo
'fL,
mettolt priX au bled.aloli qu om accoull:urnc de
faire les MaüheJ d'hofrd) porter & pofer le.
vian
�DE
L'H A Itr MON 1 It
41
Yiandes fur la table,deCcouurir les placs,& (dre
l'cffay llUeC vn morceau de pain.
1
~-
Efcuyerstrancb4nr • . E{cbdnffons.
Puis elles font detaillees par les E[cuyers tran"
chans, le Roy ellant ~ table, auquel les Efchanfons pre(entent à boire» faifans premierement
.
..
la creance & l'effay dans vnt coupe preparee l
ceA:effe(~P. T ails ces ~f.6ces cf1:oyent creez au a O,igi". Ju
temps des RomaiRs, & s'en aideut encore les magjffr. cfe
~mpereurs AlIcmlllU , comme il eA: facile Hu- Fritn". tll.l,
ger par ce~ vers. faif:aDS mention des fepl.' Ele- f;ra;Jol~;;'-'
&=lUS de 1EmpIre.
t
"Les EueflJuts Je Tf/lits, MII/éee &- Cologne
DOJuent de chanceliersfiruir dia coronne,
Le PIl.latin du Rhin ifl pOlIrgrand Panetier,
Le Ro) de Boheme eftferuam de sommelitr~
brandebourg App4roit 4i»ji comme '1In gr4nJ
tMaiJfre,
h• b '!r.~,r'4~.,J
Le Duc de S4XC liit l'eJiee ;'14 main dextre
.
apunÛiet. tU
Dironsnons que ce foit l'eCpee que Trabn Jmtmti4 ~
donna aU MaiGre de (on hoR:el quand illuy dit, fC tlNl.l".",.
Prenez cell:c e(pee,& faîtes obferuer mes comtnandemens ,,'ils {cntiuftes & profitables au pu
hlic ,6non drdfez la contre moy. Cela ne ft:roit:
alfeuré, attendu que la plus put J'attribue au
Conneftable, les autres moins proba.blement
~uChaQcelierc..
c: Bill t~t;t.
de offic ft'<l.ft-
E.fcUYe'I.
& ~u · Jques vns au gra.nd E(cuyer du iourd'huy Eli.pl'.ttot··fol. ·
eclipfé de1'ofticcda Connef1:1ble.O. quoy qu'il
F
2.
JU'
�PREMIER LIVRE
en {oit ceil: cf\:at n'dl: des nouuellement erigez.
Ce qui eft euident à ceux qui ont cognoi{[ance
en q ue1 degré cfioi t Anfiee en la IJ?ai[on du Roy
Ptolomee fon Seigneur. Nos anciens J'our ap-:.
" laJ
pellé ùl'J'i~"m,M, demonftrarifde cduy qui portoit l'efeu Royal, ou qui defendoit le Roy de
ç:"'m~nt.jç~: 1 fon efeu a. C'eft ,duy qui à la court des Empe.,crjiD1Jdl:A~ reurs efioit appeUé E[cuyer,d'autant qu'il porrifttt.
toie le boucher deuac eux.Au lieu,les E(euyecs
du iourd'huy ponent deuanc le Roy l'efpee femee de fleurs de lyz, principalement lors qu'il
. ~ " eft fai(on de quelquemagnificcnee,d'cncrees 011.
,entemnnés Royaux A luy obeifséc les E[cuXers
'••
J
d'efcurie grande & petite> Maifiees des polles,
" Or'gm. "fi C
magifi.foI J 4'
lit. le l!4/wi
IifruJrr.
.
•. H
b
ourners """ eraux .
}ttraux.
,.
Patres pdtratl.Fmalt,.
Maisl'inuédon des polles elbot hors ce fubiea-.
il conuient nous tourner aux Heraux. le laiffe
{ciemment la charge de ceux que les Romains
appelloyent Patres patrati,Feciales, qui appro-,
choyent d\!s Heraux dll iourd'huy denonceurs
de guerre & de paix,n'eftoyent fubieéh aux dm
c, P:"fPO.Lf- gers, &eftoyenc tenus inuiolables c. le ladre la
114 Rr IICtr",·
~
1
rap.!}.
verge de Mercore entrelalfee de (trpes dont i s
s'aidoyent, partant que les noftres ponent [eu~
d
Jement l'c[mai! en temps de paix,& en guerre la
2JN<I~ IF"', cotte d'armesd.Leur ferment eft prellé
um. nt rtr.
1 rentre les .
r#1Ii[fffo.J.lf. rn~ins du Roy & du grand E[cuyer;l Slont pref~ns aux ioutles & combats, portent nouueUes
.
de guerre & de paix, & Comment les villes He
e Or/g.tles ",4
d Il T'd
l ' Il .. 1 '1
tift.fol.J7,.t/n cen re •• ecul equecc uyse,,,rropequl esa
Htr4N11:{:
.voul~ ioindre tn pareille charge ~uec les.Cenfeurf
n
�D E rH A R MON 1 E.
4l
reursJquin'ena~p~o~hér nypresnylo~n:l:p~u.
.t '
j,'
rend~yc:nt exe~pts de ~t~t.';f::!f.
toleon cruel & lhluneuX Roy ne fut d oplOlon a ZA~ ,
femblable à ,ceux q~i les
mal, quand 11 6t couper la partie propre a gene· Je mg,;",H.
ratio des Ambatf.adeurs arriu ~. z deuérS luy,puis
,
la leur donna pour viande b , Contre tOUt droit b.nHtf'''I~1tJ;.
,
·f
'
. H'
r
pD; .. AE ,an".
1e gr an d Turc retlnt
pruonmer lerOlmc:enboyé dela parr <le l'Empereur ferdtnand c. Etla c Hirtoir,,/;
R. oine dQuairiere de H 6grie a quel q ue fois pra- SI,i",,", an".
tHqué le femblabIe contre les Rois de Frâce d •
Grand cbambeUan. Grand Sene{chal.
Maiftre dela chambre facree.
'ir"fi
mor:blr~fo;:
3 8:.,anlJolH"
Nous oublions prf.(que le grand Chambellan
qui a charge de la chibre & garderobe du Roy,
&:1 beaucoup de conforrnitcz :mec Je grand Sencfchal c:, Tous deux peuuent efrre prrns pour
celuy que les Romains appeI~oyent Maifires GU
prepoft'z à la chambre facre~ f, & cfroyenc corn
tne ch~fs fur les gentilshomes & valets de cham
bre deputez pour habiller &dc~ habiller le Roy.
Or d'autant que ces Monarques ne demeurent
touliolJrs en vn lien, mais voyagent fdonque
les aff.lires le requierenr, pour rendre leur fuire
en meilleur ordonnance, & à 6n d'obuier à vne
grande multiplicité de querelles qui pourroyéc
furuenir;lu loger,
.
Mttrefchaux de~ logit Fourr/cff.
.
ils ont drdfé Môlrefcbaux des logis, qui donnét
lesqllôlrriers,& Fourriers qllÎ marquent ledeuac
desmaifons plfticulieres Celon qu',tls les cuidér
propres à la grandeur des Seigneurs logez par
Fourriers.
F 3
è
l1oer.Je ItH-
t/'o.mag,(onft.
""m.u"
f
. 1
a
u.,~;T;:~p:fl.
(.zer, cubic, &'
col'7',dt magie
Ort!,'
au ma.
fof. ~;;'Zb:t
L,IJ~~
�PREMIER : LIVR:E
Mem{ores,Metatorcl.
o.
Ledroit Romain les appelJoit Menforcs;
Meratorcs, pour autanc qu'ils diuifenc les quartiers de l'arnu\!c [el on le train, & me{urent Jes
R'BOff'.clr a•• maifons lJagrandeur de ceux dela fuite a. Or
thor.ma.'{1J CD. ce que nous auons dit des officIers d'e l'Empire
fip'l: ",,,me.,u pourra dire appropriéà la faind:eté du Ponti,,., 1111 hl,,,, f'
,r1 1
d 1d
'f .
,mtatH. lJbro e, qm le on a teneur e a onat1on aue par
12..C.
COllfrantin au .6ege A poftoliquc receut les accoufl:remens Royaux, (emblables officiers non
fculeméc pour la iuftice,mais aufsi dOlllefriqucs
.
b Ca •• CoIJ- &commenfaux b•
s·
fl4IJtiIJ",.Jift.
~6.
Patrices.
Pairs de FraMt.
Soit que l'ancienne inlhtutiondcsPatrices
vienne de Romule, ou de Tarquin le Pri[que,
ou que premierement ils ayent cfté drelfcz '" limitez à certain nombre pour conCeHler aux vrc 1I4r~, pofl gens affaires de l'Em pire': :nous ne faurions nier
fOmlfUllf,;njli. qu'fis n'ayent grande co Il fo rnli ré aux Pairs de
r'~ittl';r- France.Car tout ain.6 qu'on ne fait a.lfeurement
ott . O·f· .à qui adiuger l'ereét:ioD , de ces Pacrices Romains,au(~i ya il dîuers iargon à la creariondes
Pairs Fraçois.A ucuns ont tenu qu'cnuiron cinq
cens quarate ansapres la pafsion de IcfusChrill:
Arturus Roy des Anglois vintcnFtâce,lafub..
iuga & rendit fous fon obeilfance • où il drtira
!
les Pairs. Mais nous tenons cefte opinion pour
fable, & au lieu (ommes alfeurez que Charle·
magne defircux d'attirer les Efpagnols à la cognoiifance du vray Dico,drelfa force &grande
armteJlaque~Jeil ne voulut faire marcher parauant qu'auoirmis ordre Hon cncreprin!e.Don ..
.
que~
�DEL" H A R MON 1 E.
44
que! ayant fait reueuë des grands Seignlurs qui
l'accompagnoyent, il en eLcuc.& choilit douze
d'entr'eux les plus nobles & experimenrez, qui
furent nommez pairs, d'amant qu e le Roy entendoit qIl'ils culfem pareil deg,é d' bonn eur, &
qu'egalement ils s'<tmploya{[ent à elheentiers,
fermcslk petpetuels defen(eurs de la Coronne
d'
CL d'
. , CL •
Il a Gu ~iIJ.
& d u peup le. ene 19oHeen.01t perpetue e lib'4.fol.Sl.tu
aux Romains b ,& tanr que la ligne des Pairs du Caro. magn.
te la pair rie demeure au malle de la fa.mille c. 11otr. tltal/tT,.
Les noftres furent choi6s d'entre les nobles, mllgn. c~fJfll.
gracls Seigneurs parue~u~ au pre~ier rang d:hô b";~!?;~j1t'"
neur..Et les Patnces n ei1:oyent fald:s de perron comm;t. '1uib.
ncs qui n'eutfent parauate!l:é Con[uls,M-aill:re$ ~Od: p~tT.pot.
des gendatmc:s,Gounerneurs de republique,ou mj1lt' 1 1
n.
C Bit d,( .. " t.
tenu que1que aucre gran cle charge d . Il s enoyent dt finat . col.
app=llez Peres,Patrices,& tureurs du rublic,& 2. 90 . CaTol.9'
prc6doyenr au con(eil du Prince e. N oz pre- 1:~11 J\66..
llticrs Pairs n'auoyem moindre puillànce. p:tr- d" IlJtmim.Jé
.
d . d'li [, rof,I. It/J.a.C.
tant que 1C R oy ne ponUOIt ou euolt 1 po er eBud.l ....lt.dt
des ,ho(es concernans l'e{tat du Royaume (ans pna.fol. 2. 9 0'
le confenccment de la maieur partie f, V raye- B~tr."bjJt,f"
ment c'cfroit bien raifon de les honnorer ainG, Pmh.col.6.c/'
veu la grandeur de leurs mai[ons peu difE:ren- Tt~f~i.rftat'1:"
tes aux plus belles monarchies. l)our les trois dOt·Zr.4r.of0'
Ducs laiz vous ~uiez les N ormans ~ Bretons &
Guiennois.Pour les trois Comres,les Champenois, Tholofans & Flaml" Tou ~ les autres rdi4
nis à la coron ne , ceftuy cy a dlé dernierquiait
recogneu la fouueraineté du Roy, iufques à ce
que .François premier par letraid:édc Maddc
,I enon,a lUX droies qu'li y pouuolr pretédrc. Ce
F 4
ac
�PRE MIE R
L 1 V oR E
qui a rneu noz Princes eriger au lieu aùtres
grands Sei gneuu du R oyaume,fauoir les Ducs
de N iuernOls , Mompenfier & Venciofme, Au~
male,Monrmorency (qui parauanr n'eltoÎt que
a Pap.lib. 4. Baronnie) & le Comte d'Eu en Normandie".
~aPi:~' Prallt. ~ant aux Ecdefialtiques depuis l'infticution
", )11" PrA". '1'
.
d h
... N
101.95'
1 n y a pome eu cc angemee. o ...s auons COIR
me pour lors l'Archeuefque & Ducde Reims,
. . l'EutCque & Duc de Langres,celuy de Laon, les
b Fmln.'?" Comtes de N oyon,Beauuois & C halon& b. En.
~!;i~:~iC.!: cores que ces llaitS tant naturels que pu priuifll.JI.
lege n'a yent telle voix en chapitre come au téps
de leur inCHtution,fi [ont ils grandemét recommandables, & eltadmirableleur autlorüéfoic
au conCeil du Roy ou ailleurs. Q2.and aucun
d'eux a fOI fait la cognoitfance du ddid: appartient à la couude laquelle ils font partie,priuacitlement à tous autres luges. Les ditfenfions des
terres tenues en pairye font là vuidees en premiere inftance.lls doiuent a[siftance aulacre &
D G
coronnemen t du Roy, & ont cenain degré dc
~,b./'i1.p~"t: iur,~fdld:io plus que Jes a~trc.~j ~eigneursC .Mais
-4. Forti". 9$' qu Ils ayen[ pUJ{fancC! d anobhr) comme quel".Molin. a~ ques vns ont iouftenu,rien moins d •
fi:Jl. Ci1./,.,o. ,.
'i1.r. & 1.f1i1.r.
,a/,.
1.. 111110
.
Patriarches (7 Prùnats.
A ces Parnces
. Romams
.
. F
i
& l>aus 'ranço s
1;J,.J., ti1.l'.s.J~ nous pourrions iuftement conferer les Patnar~mlfi'.
ches de l'Eglifc Chreftienne foyent ceux qui [e
".b'?~ft ra
Gr4/f. treuuét de prcmiere inftitution,comme les Pri'J"c •
mats de Conflaminople,d •A1exandrir, Amhio#'
chr, HieruCalem , foyent des autres depuis de~ez par les prouinces Celon l'accroitfc:ment dc
lap3
�DEL' H A R MON 1 ~.
4'
la parole de Dieu,ainfi que en F(~cenous voyos
lib "
les Primats de Berry, Lyon, Sen$ & Vienne a • c Ba,.~_ ~~.
r
f'
hl ementparel' s,youecgaux
1'
'~l'.Il.CK wCcuX Ialontenlcm
mfi
ciH.1/0tf'.
au Couuerain Pontife: felonla rcigte d'humilité, dt ~l4b. ""'g.
& lors que chacun endroü foy s'aquite fi bien ~onfil. "". sode la charge qU'il n'y a point de re:prehenfion b. bJj~ S7~ ,
A l'imiratlOn des Patrices ils font appeliez Pa ft~,,~7~ot::
triarches,qui fignifie premiers des Peres~ partat tartll .J!ft. u.
qu'apres l'A poltoHe, ds ticnnéc le premier rang CalJ .".a ...
d·hon~eurc. E~co~me les~airsd~Franceont ~9~!.,krol.
leurSluges par lcuheu,au(sdesPrlmatsnepeu
uent dire iugez d'autres que du Pape d. ApIes
ces Pairs nous auonsles Cheualiers.
.
Latifolaum.LaticlauÜim.
Ceux que l'ltahe nourrill"oit dés leurs ieunes
ans cfioyent recogneus &fepar(zd'aut'c levuIgaire par habits de pourpre appellez en leur lan
gue Latifc!auus,ou Latidauium.Et eneored'autant qU'ils pouoyent lunes croiffantes Cur la
pointe des,rouliers, pour lignifier aïnli que la
lune.fi au ddfous du (oleil , prend fa clarté de
Juy,& comme dient les Philofophes a corinuement fon regard dreffé de la part ou il ell,ne ce·
dant àaucun autre allre, qu'au pareilles chcmaliers recognoill",m s feulement le Roy, fouffrent
patiemment l'Empire,deliberez employer leurs
biens & viepoucl'cntretien dela Coronne e •
Droit dts anntdUX.
EtJ.erons
dortt.
Ir
Mais d'autant que tous Nobles promi(euemet
"foyent de ce croitfanr. & que les Senateurs por
toyét aufsi la robe dont nous auos padéJe droit
deI anneaux fut mis fus, propre & particulier
F S
1.
.J1l'. '~~.;'
jUil Jif! go~
d Pol:Jll.YlI'g.
fol. J8~51"
rap.ll.
.~.
.-
e PlNtart}"t.
.Al'DPlh.
/iL
u,J..
�PREMIER
LIVRlr'
pour les Cheualicrs, ainli que maintenant nou;
pourrions dire de l'cfperon doré a. Par fucce[..lion ces anneaux & erperons ont elté augmétez:
FÎ!:h;J1~;;: car reprenant1'ancienne obfc:ruance on a cern
pm memorfl, mencé à bailler chaines d'or aux gendarmes qui
'4P-Jt.
s'eaoyent vaillamment portez en guerre, & auoyent fait quelque cHoCe digne de perpetuelle
b 1JlltI...,t;fop. memoire b, Iofeph en [cceut vne de Pharaon
fiL1.2.6.
apres qu'jl l'eut prins Gouuerneur de fa maifon,& Daniel cn eut voe autre de Baltazar qui
c ChaJf. (onf la luy pofa à l'entour du col C •
~7·/J1I76.
Cbeualim dd'ordre.
Nonre France peut proprement adapter ccll:c
antiquité aux: Cheualicrs del'Qrdre du iourd'huy
qui fluent eleuez par Louys vnzieme en l'an
J4-69, Il ordonna pour enfeigne & deuife vn
collier d'or fait à coquilles lacecsl'vne à l'autre:
d'vndouble Jacz, fifèsfus chaînettes ou mailles
d'or, au milieu duquel [euenant (ur le deuanr,
l"imagede faindMichcl dHur vn roc.Cdl:ede ..
uife fut prinCe ~ raifon (comme l'on dit)de l'ap.
.
parition faina: Mkhcl fur le pont d'Orleans
d 1'"1,,tI.... defendantla ville contre les Anglois d.
• BlIll..l. "PIt.
~ fllN:;"fo l •
JII~i{tl.fol.lJ.
Ordre dercRoille.
Parauant nous auions l'nrdre de l'dl:oiHe dreffé
au chilleau de (aina: Ouen le fixic:me !anuicr
J;51,& portoit chacun cheualier vne c:ftoiled'or
au chaperon, ainli que ceux du iourd'huy font
tenus poner au col l'effigie Caina: Michel.
Cbtu4lUrs 6annerets.
Outre ces deux la troifieme c[pece efl:oit des
Che~icr! b~cret!, qui pouaftce riches&
pUiffaps
�DEL" H A R 'M 0 NIE.
46
puitfaus Gbtenoyent permif~ion du Roy de leur
banniere, &' corn pagnie de gens de cheual ou de
pied. Charles lixieme en fic plus de cinq cens
deuant Bourges a. N oftre Roy pour la nece(siré· a R(b~l;".
des guerres dernieres & en recognoiffance des Plt+ vrJ.
' 1uy on~ f alts
' a honnOle' "ub"ie,
&' P4
CcrUlces que 1es No bl es
ladfol'll' .,bJ
yn grand nombredu colIter, ann de touliouts for rtl•
les emretenirà la bonne volonté q u"ils om au
maintien de la coron ne. A l'exemple de Iule Cc
far qui conliderat l'Italie remplie d'arme" pour
auoir plus de coafedcrez, augmenta le nombre
des Senareurs au ddfus de mil.Oébue Augufte
la paix de retour ayant chai li & rcrenules plus
apparens de celle troupe effccnee, catfa le detneurant b. Et cercaiuemcntil n'y a grand appa- b,...Aflo F'~.
rence de voir tant de compagnons & freres du 1]~."I'.m,m ..
" dae le R oyaume rar
Roy,linon que nous vou 1IOns
exrremement multiplié J 'hommes de grandes
&.nobles maifons, gencreux & expcrimentez
aufaid: desarmCts.V eu qu'à la premiere inO:iultion qui fue de trentefix on n'en (ceut trouuer
plus de quinze dignes de cell honneur le plus
grand qu'on faurolt penfer. Ce quedemonftre
aifez le coUier, vuye enCeigne de leur nobleffc,
"crcu,concorde,6ddité & amitié, gage, 101"): &
1',fm\uneration,dc leur vaillance & prouë.tTe.Par
la richetfe & puriréde l'or, cft remarquee leur
hauteffe & grandeur: par la limilil ude ou {; mblance de ces coquilles(dontles Senateurs Roh1ains vfoyenuufsi ),leur equallté &: egaIe fraternité d'ordre: par ta double hlfe:ure leur iQ~
• 1
diLfoluble & inu~nc:ible vnion,& p.u l'~age de
JI)
·7'·
�PREMIER
LIVRE
(aina MIchel vi8:oire du phu dangereux enne;';
a PalaJ.4ux mya. Le Roy ch'. fdel'ordren'entreprenoitia,Jtllifls./ol'IJ. màis guerre ny autre choCe grande fans premie
rement auoireul'al1is des freres. Et partant que
tOUt le refidl1 de celle inA:ituti6 eft de bout hub ~t"uJf.lib. tre efcrite par M.Rebuffe b, ie me departs d'en
J.fJ}~o,·d. rub. parler plus auant.
Or'~m.dts m4
[.ifl.fol.ll'
:
'lJ..
1
CheU4ltmdcSauoye, Ell,agne. Ang etme.
PafTant au(si (ous filence les Chcualiers des autres nations,cel1x de l'Anonciadeen Sauoye, dé
la T oifon en Efpagne, & de la !artiere en Angl~
c
C B ..cl.c. "bj [CIre , n'ayant de1iberém'doignerdenoz trois
rlt
fupfol, t t7· Monarques.Refte donques à dire du Pontife.
Gr.Jjfl.b·i "1.
,.r,
.geL.fol. 2.7.'4EU~/ques. .
•
pit. 1. P.lad. Or efcoutez fi pour Cheuahers de fon ordre
."h, frlpr4.fol. nous le faurions à bon droit accomp.2gner des
Euefques.Le Roy efl: cht'fdel'ordre des Cheua":
liers,& Je Pomifefuc:;cdfeur defainét Pie:rre eft
premier de tous autres Euerques,I'EgJlfede:Dieu
d CIf/,·fomld- bafhe fur ceA:e pierre d . Ainfi que les cheualiers
"'tn~40 ~ttlt. fom frer.es du Roy, & s'e:mployent pour l'auIl'0.,,,,,,. gmentadon de la Coronne:, les Euefques fonc
leeres du Pape,egaux en h6neur & dignité,tous
appe:lle:zpour crauailler à la maifon du$eign(.ur.
Comme nou! voyons l'arbre n'auojr qu'vne {eu
le pille, &: e:A:re cm belli de plufieul$ rame:aux:
fudllez , ainfi qu'il n'y a qu'vn Coleil &: neantmoins force rayons p~ocedans de Iuy. & comme d'v ne fomaine forrent plufieurs rudfeaux,
ainfi Cous ccs PaA:eurs font en l'Eg!iCe ayans od
gine d'vn fcul , &: appellez ~ mefme fin , Hs ne
font qu'vn corps vnis par fembIable volonté,
ayant
:1.1.".
/
�DE
L'H A R MON 1 E:
47
ayansmefme Seigneur,mefme Dieu,mefme baptefme,mcfme foy & mefme vocation a. Tenir a Can.lolj";propos des Maires du palais ie me fuis referué à tIlM,,·ï· 1•
diIcvn motdu Connellablepourm'enaquiter.
Tr ibumu celeru"" Prefotlus putorlo,
MagiRer ftabuli, Magifler equitum.
CeIuyqui fous les Rois RomainspreGdoit
fur les trois ccns hommes chojlis pour leur gar
de nommé Tribunus celerum fut appcdlé Pra=fc;&us prztorio tandis que le~ Empereur ' curée
vogue:& depuis que l'EmpIre commee".! à aller
en dec:ldance, fllt denommé Map,lllt"t ftabuJi,
comme fous les Ditiateurson l'appriloit Magiaer equïtum,toutes ces cicnominations tendans
ptefquc à vn b, appropriees à cduy qui eftoit b P0"'/'O.L".
prerofé pour auoir l'œil fur la gend~rmerie, cor ~~. ~". 8. Il.
tiget leur infolence, & par bonnes & fainaes ~ .,..,....
lOlx, lacontt'niraudeuoir. Sacreationneluy
danoi r tant d'au&oriré,que depuis .1 s'eft aquis.
neftoit le premier apres le Roy,nal n'eRoit receu appellant de fes iugemens, les mineurs n'eaoyée relheuez contre fes arreth ,aïnli que de.
autres MagiA:rars, & les Rois fe fioyent tant à fa
prudhomlequ'ils eftimoyenc les fentences par
luy prononcees telles que fi eux mefmesles euf.
Cent p roEcrees C •
C F t~ rltlJ.Jt
Cont/tRable.
"'~gifl· ca.11.
1
p."b. Je ",If.
~'I oftre Connellable eclipfc du Maire du palais gift-'ol....
a fa nouucIle ereaion efto~t feulement comme
'h
nous dirions vn grand Efcuyer du iourd'huy.
C'etloi[ fon propre d'auiferl J'efcutie du Roy,
Inais depuis peu il peu pOUl refpea:eld'auanta-
�PREMIER
LIVRE
ge les grands per{onn,.ges qui {ont entrez en ce..
ft:e chuge,noz Rois y ont adiouflé la {urintendanée à la gendarmerie, laquelle parauat appar
tenoit aux Maires du palais. & grand Maill:re,
ainli que le maniment des premiers a1Faires du
2 l'i,.,11. 'l'b~ Royaume a. Dc forte que nous pourfions dire
f"!'r.,ol."o~, l'ancienne djfferenee entre celuy que les Rol.m ,Ju magif,
t
Il
P 1:.Cl.
'
•
't
mams
F ran;, t J, ",. 1
'atpe oyent r:f[e",l.us CLprztono,aueçCLce·
1 l84ir.dHpal.
uy qu J s nommoyent Maginer equitum enre
de retour: appartenant au Maire du palais tout
ce qlJ'ancienne~érell:oit propre au prepofé {ur
la maifon de l'Empereur, dont nous auons par·
lé, & au Connell:able ce que cduy qu'ils nommoyent MaiA:re des gendarmes prcrédoit dire
It pi".'" ~b; defaehargeb.Or1iroRqu·jlaeleuauRoycreer
foP, ..oLJ..
vn Condbble, ilell:nece[sité d'aller lIa court
dl: Parlement & iour & heure de tenue prell:e!
ferment en la prefenee de mon1ieur le Chancee p4fr·lib'4· lier & Marefchaux de Fraftce c• Combien qu'cn
tit.3· 4rt.r.
recognoilfance de la dignité & auétorité de tel
cftatla cour n'ait quelque fois dedaigné deferer
au Conneftable aCCu ré de leze Maiefté. & pour.
ccft e1Feci prifonnier à la. Ball:illc, par deuers le~
quel eHe fe rran[porta pour luy publier [es ill·
d l!(~IIJf.1~b. terrogats& refpon(es à iceux d. NousrrouLlons
J.t,t.,. orJUJ.
f'
L
.
{i
.
ft ft
~ricar.
par e clm qU;1 ~ys ~nzleI mef: ~pp[JFmace e at
& vou ur qu i n en Iut p us ait en rance, toutesfoi. Charles huiélieme (on fils appella Ican
de Bourbonàcell:e dignll~.Et au temps de Fran
,ois premier Charles de Bourbon le dernier de
noz 0 uCs du nom des Bourbas, receut cell: hon
neur, qui apres 1u1 demeur~eftcim Itefpace ~e
qu1A
1
a
�DEL' H A R MON 1 E.,
48
quinze ans, iuCques à ce que Antte de MODrmo-
rancy y puuint en l'an cinq cens trentehwa: a •
Depuis {on d:cc:z n'a guerescllé padé dele rc:noutleller.ll caoit chef des MarcCchi\u" de Fla.
ce b .parquoy ne fera hors propos d'el)diredeux
aO
'l,,:rlff
ma~ ~ tJ~ J~
:'::,::,. ':w
M'lat tk l't-
m~.
S~~
Tribuni ou pufdli lIIiUtum.
b .IrtbuJf.li".
n.'
J. rap:3· ccL1 •
N ous ne trouuons aucun Cn.2.C au Romam aù- inorilj
•• t'llbr.
quel nOlJS le puiCsions à meilleur droit compa'
Ier qu'à ceux qU'Lls appc:lloyent T ribuni,ou prz
feciimilitum,Tribuns ou prepoft:z(urlesgcndarmes. Leur charge taoit d'aguertir Jes 110UUeaux foldats, contenir l'arroee fans Jalaifferef.
Caner çà & là, f.ure les rondes, & voir comme
les (entinelles s'employent, rendre droit & iuger Jes querelles des [oldacsJecourir les valetudinaires ) malades blelfez ,& faire en force que
le camp ne de~euraft manque de muniti6s de
guerre, & protii6on~ pour le viure:generalemét
ils deuoyeot mettre tout baIl ordre aux affaires
& nece{iitez fepre{entant e.
e PDffjp"lA~
M4t'ifcbaux de Frdnce.
1tlU. cap.u. i,
A quoy s'employée aufsi les MareCchaux de Fran 71(ag.
CC::& ca leur office de faire VJure les gés de guerredegréàgré,lescmpc:fcherde cmUlr la poulIe.
aUer à la plcque auree. à la grand fouUe du meOti peu pIe Il.
Jurifàl6lion deI Mare{ch4ux (J' Connt/fable.
Nous recognoifrrons plu, clairement le demeu
rant li nous voulons breuemenc recapitulcr la
iurifdi&ion qui leur appartient eumulatioemét
auee le Connel1:able, ~ eux & leurs Iie~tenans à
d ~u,J~1.1.J,
~:t 7bid
r.
clcindt cuP/p.
.
�PRE M l" E R LI V R E'
la table de marbre lacognoHfance ell attribues
de tous eXCfZ, crimes & deliéb commis par les
gendarmes des ordonnances du Roy, gens de
guerre, de chenal ou de pied, au camp, en leur
garnifon,y allant & reuenat , ou tenic les chaps,
contme au[si des efforts ou excez qui leur [ont
faiéb, des prifonniers de guerre, rançons, butins & autres debats en dependans, contre ceux
qui Ce retirent des bandes [ans cong6, ou y de~
meurant ne veulent obeiraux [upeneucs. Q!!.id.
Jes cornmiJfaires.capitaines & lieutenas caJ1ent
Je [oldat &' homme d'armes fans cauCe valable,
touces aélions perfonnelles dreif.:es contre he~
rauxd'armes, huifsiers & trompettes, explorateurs, proditeur" transfuge. & deferteurs. De
t8US contraéb,obliguios dG couenances pour le
faia: de la guerre & autres matieres en dependans, comme pour[uitc contre celuy qui a rtZndu ync yilIeCans iulleoccafion. Silrs Cubieéb
au ban & riereban refurent preller le ferment
deu. Contre Thefauriers pour payement de la
' .
gendarmerie, reddition de conte des afsignations qu'ils fe bailJent lcs'vns anx autres, aueC
autres maluerfations. Toutes fautes commi[es
par les Peeuolls des mareCc.haux, ou tortS à eux
faid:s àj'exercice de leurs charges, s'i1~ fe preten
dent [ans occalion & iniullement calfl!z,enteri, nement de lettres de g race obtenues par les def·
Il ~~buJf; l,b. (ufdit:s, pour crime commis aHans &' venans éJ
J .t" " 0,,".rIl4
'r
Il
.t
brio & lib. 2.. garDllons ou enant au camp •
.
lit.log,CClI'IC"
Syndic.
Depuis ccfte iurifdidion a cfté cn partie cncr"
ucC:
�DE
l'HARMONIE~
49
lice par la nouuell~ ereéHonen chacune pronin
ce,Bailliage&Sene[(.hluceed'vn Syndic auquel
les informados (ur les plaintes de fouJes, pilleries & opprefsions par la gendarmerie)cheuau x
legcrs, al riereban & gens de pied doiuenr dire
~orcces à fin que par bon moyen il pour[uyue
iommaire reparatiô & iuftice des deliéts & mal.
uerfatÏons enuers les g~uue.rneurs,leurs Heutenans,Baillifs,Senefchaux, Preuofts & autres officiers deslieux a • Ain1iabolHfant ladifpofition a Rt&uff. J.
du droit efcrit qui vouloit, Si coll que le gendar Ilb'3:'lt.•. (01.
medelinquanc eftoic pris pour quelque fautt')
m Drâ.ruque le iugede la prouince le réuoyall Lous garde m.
~Ifeuree au Mailhe de camp à fin d'en f:ure la
punition. Ce qui maintenant n'au roitlieu flnon
que le prifonnicr fut retenu pour faute concer.
nantlatranfgrefsiondesloixmilicaires b . Eth ~ f"t~ë,'"
bouuelle ordonnance a rendu les chefs des ban f:l.;~ i.m~~
des des gens de pied & d'ordonnance,refponfa ltb.ll.C.Jt Te
bles par deuit les iuges ordinaires dcs lieux des militar.
fJautes,abus & e.xt~lGAo~sficomml ifc$ par ~eux de C EftatZ.le»
eurs compagOles. ln que es R omalDS ont Itilll.s .art.u6.
ilhangé lenombrede leurs Tribuns de guerre de
. fixàhuitt .de huiél: à douze. & queJque~foisJc:Ion aucGs iu{ques à Yingtd.A ces derniers iours do B~~.l·I.~J,I'
r h
"g'.'lIr' J~'
nous auons veu 1e nom b re des MarelC
aux mu1 lf9.
tipLtae la moitié: maintenant il y en a hwa.
?
Surintcndant du faiél "aual.
Incontinent apres ct:s Tribuns d'armes,le-: peuple Romain eJeut deux hommes lilrintelldans
aux affûrel naualcs, pour la munition & repatationtantdcl nauire$ ,que autres v11tfeauxdc
G
�P·R'EMIER
rrVRE
mer. Ce magiau.t eRoit des moindres,& tel que
aJ BO • ~.tl.!.t. les hiRoriens ne $'Y font beaucoup arreftez a.
t
T'1.m . filT. M
. a que lqueslOlS
' c· 0 btenu d u peup1e
fol .W). Ftnearc Antome
fttUcap.J.f.de Romain defuyure toutès les merstou~ les renn;,agift.
dre
uree, des larrons & pirates •
J.
am
.LaElJncç
Aâmiraux. .
M. J. cap. U.
•
l
'
fol,4 4-'
N ollre France a. eu trois AdmlCaux, 'vn pour la
de Guienne,l'autre pour celle de Brer~gne,
mer
Normandie & Picardie) lX le troilieme pour la
e orrg;, Jes mcrdu Leuantc.En Ianuier 1\51 Gafpar de Col;::tl.::~i ligny Sdgneur de Cbalhllon pourfuyuant fa re;'111.
•
ceprion cn l'Admirauré fut aduerti parla cour
,
de Parletuent que fan eRat n'elloit dE; CC4X qui
~ P.p.M,,... Y ontdroitdeLeancc d! parlàeftantaffez cuidéc
Iit·S·4fC.I1.
de combien il eft inferieur aux autres)dont nous
"
auons parlécy deuant.
,.
1
.~
,
Iurifliiélion dei' Admiral.
.
Si ne doute il d'auou fieg e à la pierre de mat bre
( aioli que les CooneRablc & Marefchaux) où
tous diff'erens concernansla marine font [crmi
e PTrM,.311- neze.Il eft chtf & Heurenar general pour le Roy
gnJon.4rt.)8. de toutés armees qui {ont drdfees (ur mer & à
'S6/$.
cauCe de fon office a la cognoUfance, iu!ifditticS
& definition de tOUS crhnes,dclid:s & m alefices
commis cabt durantlcs guerres, & àl'ocq.tio~
d'Icelles,que pour le: fai6l: de la maI;chidife, pe[~
cherie & autres cho:es quelconques filJ:uenaces
à la mer, &. par les greucs d'Jcelle: cognoit de
tous contr~ds faias & p.lirez pour le f~ld: de la
guerre nauale, & marchandife que ddfus : a la
'prouifton &- nomination aux eftats des illge~,
li~.tenanr,aduocats,procu[c~~" grc:ffien,touchaJ;lt
�D' J! . 'rH A R MO N-I !.:
5'
tiens combatenr pour fauoir fi la France ·a ollé
preinierement regie par Rois ou par Du,s. Aucuns ont tenu que pUIS Je decez de Marcomiro,
elle a ellé fous la conduite; des Ducs par l'c:fpace
de vingtcinq à vingtLÎx ans.MalS qU'Jls~ftoyent
dela hgn & (ang Royal,& gardoyéde Royaume fous tiltre de G Ollucrncurs, lulq ues à ce que
les Fran~o)s (qui auoyenr eftéfordccQuëz fous
Valentin premier Emper~ur) reprenans !eu!s
f()rces ell!urent Pharamond pour Roya. Les
autres foulliennent que l'Ignorance de; quelques
Chroniqueurs fai[ans malteur proficdu Latin
a donné vogue à celle opinion f d'autant que la
dili/on de Capitaine eft reprefentee en langue
Latine par le mot de Dcc, qui les a fait cuider
fous pretexte de quelque entreprinfe exploitcd
par les Fran~ois fous la conduite d'aucuns notables Capiraines, qu'Us elloy'~nt gouuorncz par
Ducs, fans aui[er qu't! n' ft pas eltraflge que 1:1
Rois fans y cftreen propre pct[onne,enl1oydycc
en leur lieu Capitailles gcneraux pour faIre:
guerre. loint que les Ducs prins de relIe f;l.çoo
turent èll Yf~g~ fculemenr aUltemps des GO(s..
expuJCe:t d'Iralte b. ~oy qu'il eu [Olt à l'Imir:l(ion des Romains) au commencement Jes Ducil z Fran,oi(cs 0'ont clléhetediraires C ,t1y fi fte
.
qllentes que m:llntenant,
me limes au temps d u
ROJ S, loys les Ouchez d'Alençon) Neuers&;
'V èhdb[mc n'efi:oyent que Comtc:z , non plu$
~tie B rbon)loh que Loy! fils de }{obere Com
·
0 h' D'lee1uy no:t
te' de CI er", 6t fi ccng~ren ue a.
Ducs de Bourbon fon defcendus -d.
.
G
3
.
:l
Moli.-. i,;
mot/arcb. F,i
ror.lllIm·16.
'
b Pa{q
'ft'
M. i. drJ"~~:
(tT<h.cap."lt.
C P/.;rr/l., JI
mag/sr".CG 'J'
& S.
cl tAI/na!.
d'.Ac'lulta,M
4
pa,.. fud.
do
,7I1tng. art.• S
7114'4;.
d'la.
ad .An.
�·'
il RE MIE R
LI V RE '
:
Mttr'quif.
. '_
Les Marquis tiennent Je fecond rang d'hon·
• Boer.do". ·neur a, (5c font prefques ~gaux aux Ducs, aum
tho.MtJ.gn.c~. elloyenc ils anciennement appelIez Ducs des
Jil. ",.m.lCS. frontieres. C'elloyét ceux aufqueIs Alexandre,
UI.110.
& {es fuccelIèurs aprc$,donnerent les pays Iimi
t;:ophes nouuellemcnt conq!!is à la charge de les
b Baro.infltt, defc:ndre contrel'enllcm y b. Les lombards defpaft com'nt.TJt • quels nous autres auons C:llcoru auiourd'huy
de Tmml d'II~. retenu le nom, les a ppelloyent Marquis c, de c~
~o,~~:~~; viel nom, Marca, qui Ggnifiefrontiere d :quali
"'~fi:M.t.tjt'3 ~ comme chefs; c::lpita.inc~ &; eonduéteurs de ban
cap+
des (ur la frontiere.
be.
d Origi/J.JtJ
Ripartnfes.
.
0 rees g::ns de guerre peepofccz liur 1es fi ns de
1~ft11P.IS' l'Empire, de principalemencaux ports de mer,
qui le diuifoir d'auee les autres nations ennemies elloyem appelIez Riparen{es.Ainu que
ceuJ(dont les hiftoires font mention, quifurér
pofez à.laI)annonieinferieure que nous difons
Hongrie proche le Reuut du Danube, pour empeCcher les inCultes &. incurli6s du peu ple crue~
& brutal deSarmatie.Ceux qui dl(" Y~nc deuers
Euphrate, pour fouftenir les alfa.ux des Pare 'P;rrf,.l;.t2.. thes C,Oc plullcurs aurres femblables.
m4z!Fr4Il(.
t."t. des Jrto1.-
J
'
C:. Je r, mi/it.
IIt'JI>.
Comtes.
Apres eux VIennent
.
' C omtes ,:lIn
. fi1 appe11 ez
.es
du mot latin. d'autant qu'i1~ dOlUent efrh: gracieux'" affables,autrcmenr palee qu'ils :lccont..
pagnem le Roy,ou qu'ils «)Ill bienfuyuis & ont
grande compagnie :lpres eux.Cc mot dl li gene..
.raI qu'il comprend prefques tous les ofticier$,
diftin
�n"E '
L' H A R MON 1 E.
fa
chant l'Admi~auté, .prend moitié des amandes
a<iiugees à la table de marbre pour ce qui toQ.che fa iurifdiéhô, &: le tota.! de celles qui viennent des premiers juges. Il a droit de difme ~ux
defpouilles & prinLès fa.ites fur ennemis. Mais
part;lnt qu'ai11eurs (es auétoritez, priuileges &
.
prerogatiues font plainement declarez a , ie ne a -flC~IIjf.
Md'
C
11.
d . 1 1
1" •
P
3.tl t . 2..1301.
[Crayon CCnen rOlt p us ong lelOur. ource rubrical.
qut c6cerne le faina Pere, il me fuOit que ie l'ay
dcpeint aoec les clefs de faina: Pierre, fans le
tendre empefché defrouilIer l'efpee de $. Paul,
&- partant ne Eeray aucune confere nce 40 (es officiers au Connefbble &: M;ne{chaux Fraçois.
a
Cardinaux.
Combien quoio Cacbe ~{fez aucuns auoir vonlu
rapporter les Cardinaux Romains aux maifrres
des gendumes b , etHmant que fa grandeur ne b 'tJuarm.J,
fera amoindrie pour n'efrre acoopagnec de tant bt/l'fi·~ ..,(rf.
de gu::rro}'eurs : non plus luy approprieray ie 30 .I,b./.ca.u.,
l'AdmiraI tel que nous l'allons defcrit:
Chambriers des Riudges.
Il'lais [culcmér di ray qu'il a deux officiers nommez Chambriers des riuages, prLpo[( z procbe
les ports de mer poux dcouter le:; pl.times des
Il'lal'chans, & les decider. ~e fi deJeurs iugemens y:\ appel il Cc doit 'eleucr àla. chabre Apo
ll:olique C , Voyons m intenlDt les dignittz des C Oé1au;",.,~.
D I1cs,Comres,M41'quis ,Barolls,Ch lncb ins & pr,/~b.l1. tlt.
"" 1" •
A'
lit. m ,.om.:/".
J:.lcuyers. nClennement & par:lUant que es aul.amon. &
Othons entra1fent à l'Empire, les Nohles n'a.~ mor.
Uoyent tant de degrez d'honneur pour 1:s dl!bn
guer.
S
G
.
�PRE M '1 E R ' LI V RE "
. Commencement derSdgneurier.
Tous ces noms eftoyét d' offices,non de feigneu
ries hereditaires , feulement gouuerneurs des
pays & terres [ur lefquelle$ ils eftoyent commis
~ .A'~~l. dt par les Empereurs .1.Lefqu9ls pendant IJadmini~
t hifiolTt,& e, ftrarion des charges leur donnoyent certaines
ftatacltglif,
' '
,
A
'1 'r'1I111J.9'7'
pen fiIOns en denlcrs
& vt~res. pres t' s allllerçt
ks aççouragerd'auantage,& leur donner heJ:irages qui toutesfois ne {eroyent propres aux l'a
rens hel'itÎers,hno qu'ils fe yoululfent em ployer
au reruice aiuJi que feurs dc:uanciers auoyont·
fait. Cdl:oyent ceux 'lue le Prince abo.ie acquis
fur l'ennemy qui (eruoyent de .1ificres j tEmpi ....
re,àfin que le.li vaillans capitaines à qui relspre
.
fe"$ eftoyétfaiél:s, fulfcnt:l.ccouragezde mieux
.cn mieux s'employer à ladef.:nfe de larepublib 1/.l#ro lib:;, que &: ~uJeur propre b. Orruis tout a dléherer:aPr de pc~. diraire {ans plus e/he fubiea à reuocation, 6nQ
fl'Ju.
qu'ils Coyent accu(ez & eonuaineus de quelque
C
C If14.1ib.;. granddelid: • Orles Ducs,Ma.rquis& Comte.
,jt.I •. ~ fout/.. fone dignitez R oyalc$, & ne pcuuenrdhe faiél:s
march',1n {tu. par autres que l'EmpcJ:cur& Roy eh {on Roy-& I,b".cap J'
,J~ bt~Cfi'.
aum~
.
.
Duc dt vctufo.
Je P IlC de VenUe C!xtepté , ~ui retient encore
quelque (hofe de l'antiquité eft.lOt crec: par le
d Pro(f,prllg. Senacd.
'
"'na. .."rbo.
Ducs FrdNçpü.
".
çomitibus.
En France nou~ tenons la Oueht eftrc premierc'
.
~
7)4tO.
/" , (ur mutes autres, & ne nous fommes beaucoup
'v".
0: eza\ H orrenlusqul
fi
. 1uyvououegler
l'
1 1a. '
tit . .;.c.P'H/f ar,l e
w~h.
Comté C .Mai. auam qucl'alfer outre les hi.fto~
rtenS
�DEL' H A R. M 0 .N 1 E.
f1
'diLHr.guez feulement par l'epithcte qu'on y adioufle pour plus facile declaration. .
.
Contadins.
: La Comté a efté prinle pour la fale du Prince,
·Ies Contadins pour tous courcifans.
Comte des largtffes.
~Le Comte des largeff(!s pour cduy qui deliuroit
les liberalitez faites par l'Empereur,
Thcfourier dmnellIu.
.
tel que en France nou~ pourrions dire te thcfaa
rier des menus plaifirs , ou pour cdu y qui receûoit les prefens que le peuple fai[oit aux Rois
quand ils en auoyent befoin pour [ubuenir aux
gu{'rres.
Receuturs des tailles ou au tainan.
Maintenant nous le prendrons pour recet1eur
du taillon ou dt5 tailles, qui re,oyuent tous deniers qu'il'plait au Roy d'impofer pour Catüfaire [es entceprin[es.
a
Comte au trauail,
Le Comtedu trauai! ou deslabeurs,pour celuy
qui mcttoirchacun H'œuure.
.
Comte de la maifon.
Le Comte de la maifon,pour le luge qui [entencjoit cntre lc:s domefliqucs du Prince.
Comte der gunim.
Le Comte des greniers & bOlllangedc,pource
luy q~imaiftri(oit [ur lc~ boula gers,:l.uoÏt cure
de faire nettoyer & con(etUcr le bled.
Comtes cOl/fiRoriaux.
Les Comtes co~fiftoriaux, pour tes conCeillers :l Pirrh ,roI 1:
a. Ce ~ qUl eftoyent prcl'0fc:t d, IUJ:ij1,.,tt,
G · 4
du confeil pr~uc:
�P. 'REMi ER. · L 'I V RE '
auec les Ducs pour la conduite de la gendarmta C,ar rt m;~ rie font plus propres à nofire'fubicéè a ~
,
ljt, lib. {1.
l.cotJtr...
c.
Comtu" Allemand. '
.
"
Du teps des premîers Allema~ Comte (fioit vn
iuge & gouucrneur ordoné en certail)e region.
Lal/tgraucs.
J..a Germanie en c:fioit
pleine, les vns a ppellez
. Landgraues,c'efl à dire, CoteS de Icgloou pays.
Marggraucs. .
Lus autres Marggraufs, & ce [ont ces Marquis
dont nous fommesn'agueresfortis.
Comtes Palatins. .
Les autres Comtes Palatlns, gouuerne4ts dll
Royaume nouudlement fubiug,' é.
BOUyggrdUet.
.
,Les autres Bourggraues propre à ceux qui font
b _1In/IRl.de furles bourg:tdes b. Ces IJalatin$ creez pad'Ent
l'rftrtf de l'cgl. pereur ou le Pape precendoyc:nr beaucoup de
fol. ~4()' ann. prerogatiues en Funce , corn me de creer notai1.... 1.7.
[e5,& lc:gitimcr,mais noz Rois leur ont tresbié
donnéàentendre, quec\fi àeux {eulsque rd
c 11oer,Je "/1. droit appartientc.N OUS en auos parlé cy dd[us.
' ho.ma~",cofi.
Doélcl4rsrtgcns Comtes.
j.·;~?:fita[ Or nous nefaifons grand efrat de ces Comtes,
,~p.~·!j..:/;I~: non plus que des doaeurs regés enloix quj pre"I.ti t.11. al..
i. telldent telle dignité leur appartenir pour recompance des trauaux prins a la ledure conti-
d DI G,·aJJa• . nuee durant vwgr ans d:
."bi fopra.fol.
Vâluafores m4Ïores.
:1.1,0.
l'
.
mais feulement nous arreCt:ons ~ ceux qui {ont
enuefHs& iouyR'am de quelque Com ré, & ollC
des Vicomtes fous eux que les Lombards appel~
loyent
�DEL' HA ,R MON 1 i.
u
loyent Capitaines ou premiers vatfaux,du mot
Latin Valuafores maiores a. L'Eghfe Romaine 2, 1Ja".lih.;'
ne s'eftarrcftee àcesdignltez mais au contrai- tlt.,...rap'J.Je
r
{' J r '
' .
rt a taltt melpn
e es lClgneurtes
temporeII es btntjir.
qu'c:lJea voulu cduy perdrefaDuché,Comréou
Marquizat,qui enflammé d'amour diuin,deIaiffant le monde Ce confacre à Dieu: b& a fait ex~ b CaM.p,IC·
prttfe con{br urion par laqut1le eft euident I~ fins.~O·H·
moindre Euc:fque, eftre plus excellent & honnorable en fa chuge que le plus puifi'am Empereurc:En France am fi que iadis éJ Romains,les c7JtG,affo·
Euefqucs ne doutent d'eftre Seigneurs tempo- l,b. J.. fol'7~'
tds)tenir Duch\!z & autresdignirez. Ce qui cft 'ap.lI.•
euiden taux fix pairs Eccldiaftlques, dom nous
auons parléd.
d JlnlJA1;Jt
.
Barons.
rt~at dt 1t'A pres ceux cy liuyuent 1es BacOQS qUl. ont b'len t.!if
..,b,{'1"'"
/0/.J. ..o.'1)"4changé de pOlds,eu cgard à leur origine.Ancien- ,en dt btnt~.
nement la Baronnie c;ftoit premiere des digni- li~,;.cap...~,
tez apres les Rois & Princes. Les vos ont dit
quele mot de Baron fignifioi[ Seigneur, & les
autres!'ont tiré du G rec cbr~ T~r .8«fwTHt@",idefi-,
à graultate,comme erigez pour donner mcur '"
gtaue confCIl aux gouuerneurs de ce qu'ils doluent entreprendre à la confcntation de la pro,
uinco c •Pour cognoiftre ceux qui etloyent hon- e. ~410, l.b. ,.
norez de cefte (harge,! 1faloit confide1:er fileurs ~'t.~~(af·J· Jt
,
f I/t"')",,,.
leigneuries :luoyenc hautes iufticesou rtfi'urt )
.
& :.'lIs tenoyét (ous eux deux Ch.1ftellains.Par- f GranJ '011tànt que qUlc6que n'a telle iuriLèllC~lion,efl: vfur jlu,?J,t FrJ1S
pateurde cc He d gnüé.C'dl: pourquoy les Lam- cr.l,b l ,fo l.)6.
bards les appelloyent grands Chllldiains,d'all
G
5
�1 E R L 1 V R. E ~
tant qu'ils deuoyenc auoir d~ux Chaftelliini
P~R E"M
fubieas ol.
•
Remttf'que deI premieru dignit~.
~"b.magn4_
Concluuon ceux s'atmbuent impropremEc
,;bll4.
lamaieaé des Rois, qui n'ont Cous leur [ceptre
douze diocefains, vn metropolitain & deux Du
.;
chez. Prennent fauffemenr le nom de Duc, s'ils
'n'ollt deux Comtcz obeHfames. L'l qualité de
Comte s'ilsne peuuent monflrerdeux Baron... (
nies dependantes de la Comté. Celle de Baron
' .
p
'".igtn.
•
';.:i:
"
J
.'
finonqu'ilsayentdeuxChafl:elIcnies.Et de Cha-fieHain, ouj1s nc pourrommonftrer deux hau-
b 7J~ t;,·aJfa. tes iufrices b •.~es autres les remarquEt aux fourlib.;.rtgal·fol. chcs patibulaire eleuc:es au dedans des iultices.
JO.
cap.,.
Celles des Ducs pelluétefrLc[ou!l:enues & couuertes comme il leur plait. Le Comteles eleue
Alix pilic:n,le Baron & Vicore à quatre, le Cha
fiellain à trois, & le pte Efcuycr à deux feu-
e BarD.t/ebe- lementc.
mfic.libr.l..
•n.r·
um
b
C
tl
11àl11t
. •
4nC
.
Les Cluflellains efroyét perfonnes nobles auf-
quelles certains ch:lftcaul. auec iuri[di~ion [ur
le teHitoire d'alentour,comme vnc {lU deux pa,.
roëc~s~fnren t donnez en proprieté, lia charge
de la dcfcnfe contrel'enntmy.Dont vient qu'en
"
cores aUiOlll'd'hlly no us vfons de cé mot,Capi.......
.J taine & Chaftellain de tel lieu J combien qu',.o
d ",.. ,~.4"
r. 'fi '
."dndtg. art;, autre Algm cation. 1
-48.",~m· 4·&
Efcuycrs.
1J4yo,rtchmf. Er les E,{cuyen fon~l celiX qui
tiennent noble"
~a~.:iL'+.Iib, ment d'eux certaine portion du [c[t itoire en ar..
~it $' 1 . 2. . ' II • .titre ou fçcôd litf d ,Et font dilh Efcuyers qu:a.6
,nG
�.'
. D. El -L'HA R MON l'E:j
H
' procon[uls.
. '' l
Ceux la pour les .affaires dont ils eftoyent cha~·
gc:zJ'f.mpire pfenant accroHfemem,firent prc"':
tilier Proconful T .Q3ntius, & depuis fut auifé '
qu'Il feroit bon que ceux qlli auroyent eftéCon
fuIs [ortans de charg_ fll{[ent enuoyezaux gou.,
u~rnemêns des prouinces. Les P,l'oeonCuls ·n'y.
pouuans non plus fuffire choifirent des lieutenans & coadiutcurs-vn;deux &: trois, yojr:e.iuf-.
'G a
•
~ a Pompo.L~ • .
ques au..
.
tUf rapit. loJ.
o
EXttrqutf.
.
Fmfflta . cap.
Sous Iu(lin Longin G rée fut premi«r Exarqu"b u. de magijl.
d'ltalte,qui eftoit vn magiftrat fouuer~in repre- o.Aflo. 'FIOt'••
{entât la perfonne d: l'Empereur. C oro me ~ous ,ap.97·
dirionsfon lieutenant és *l11es de Railé'né,lmo"la,Mudna).R<..gium,P~tme,Plaeeneè.Pepin vn
de noz ,Rois confideranr que iniufie,nent lei
Lombards fc le vouloyent approprier,les en pfi
ua l3f.
ac;m çl'lcel uy aU ~ontlfe regnant'lors b.· b .,.A';".,l.IIe
nc
•
Jrtll4rcha.
l"fldt Jt l'tgl.
Outre ,elluy cy il y eh auoit vn particulier ap- alm. 56S' & .
pellé Irenarcha)côlnme g1rdié aè paix, d'autanç 75 6. fol.l$lf.
r Ies'
.. U7'
que f:a Ch11 glo dcpe-d'
ott cl e conlcruet
cuoyes
eu'ynion,{ t lcfqnels il cfl:oit'prepofé~ pour ap~
pa~[tlrt6ustumuJ[es & retrancher lesdlffenti6s,
'Il r.
nalifantes c.
,
'
CPm", . .1:)ud l ' ,n'
permar/". c.
Lfeutmdnsgcnera~,x e dmc/ttJ,e.
d';lIr.fifii,
Au lieu des I>rocO[ol$ & de! gllex de Cefar,lors .
1
•
que nofire Francecfioit armee contre l'Efpagnol&: All~mànd,nousaltons veufeu Fran,ois
de Lortaine Duc de Gu~fe lieutenant pour la
malellé en tous les Royaume , pays &: terres ,H~
�PREMIER
LIVRE
ton obciirance. ou il s·dl: employé de façon,
que iamais il n'a alfailli ville yoire imprenable
auparauâc,ainli que Calaiz,le pays de Guynne,
& Grauelines,qu'il n'ait cOl!qui(e.lamais n'en a
defendu, comme Metz, que l'ennemy confus
n'ait efté contraint leueI le iiege. Et iamais ne
donna bataille, que la place ne luy [oit demo-u.
ree.Mais cdaeO: peueuegard àMon[eigneur fils
& fr~re de Roy fon lieutenant gener:d, Hemy
de Valois qui au plus djftlcile & malheureux
temps pour guerroyer qu'hOme ait Yeu, ne pardonnant à (on ag: , a vinloment combatu, & en
diuClIfes fois dc~fair le party contraire, (ans [~
lalf:r à la pouICuite, iù[q !les l ce qu'il a pIeu aU
Roy declarer , que les viébricux & vaincus a·
oyen_t prins les armes pour fon feruice. Voy'~
les lieutenans generaux que nous Youlons coof>!rer auec les Proconfuls & dclcguez de Cea ~uJ.t1U t~' far a, :\ ceux qui leur ConCulat finyeftoyent
l. fl'1utntj.~ faiéh Lieutenans desnolJueaux ConCuls,& cnPiee. proconJ' uoyezen certaines prouinces pour icelles r('gir
1- 'J61'
« gouuerner.
1
GOUUCt'tlfUY$ prouùlciaux.
Nous pouuons approprIer le de parte ment fait
par le Roy Hemydeuxieme des prouinccs de
fonRoyaumeatloisMarct:haux de France.Au
Prince de Melph le~ Daulphillé) BrdI'e, Sauoye,Piedmonr,&Yille,ddalc(m ms.Au Sei
gneur de Sedln Bourgo Jgne,Ch~mp~gne,Brye
~ terre tnclauees. Au S~lg elH de famé): André Lyonnni1, Fot z, n... aujoulois, Dombes,l!
hauee () baffi >Mu... h " COlnbuille ) haUt & bal
Al!
�n· E L' H A R MON 1·E.
54
enfifcri. Refie maintenant dire vn mot des ma1..
gifirats excellens [ur toUs autres, t:l.Ot que leur
chargt: dure. Les V iceroy ,Reg:ns,L~eutena.s gc ,
'netaux de la maiefié & gouuerneurs prouinciaux. Apresque RomuleeurdelailIHon peu..
pIe qui le cuidar rauy aux cicux,le mit au' nohre
des dieux, les Romainscraignas que la muicitn
de {ans chef ne peue longuement demoureren
repos,comencerent auiCer quellefOiçon de viuro
ferait plus cOlluenahle. En'6n fe refohm:nr de ,
partir les cent ' peres en dix: & prendre de cinq
en cinq iours vn d'eotr'eux qui aurait telle aUaorité, que les Rois precedons auoyent. Mais
voyant la popula!f:: que pour vn Royqu'ils ne
pouuoyét endurcr,on en auoit fait cenr,elle comen~a à fe mutinef:dont les Peres furent d'auis
temettre à leur volonté l'eleéHon des Rois l'auenir,fous condition qu'ils (etoyent con6rmez
duSenat. .
Interrcx.
Et cependant qu'on procedait à ccs ekétions &
:con6rmations pour touiiourscontenir le peuple,t1 y auoitvn Viceroyappellé lnterrcx egal
en pui{fance à celle eles Conflits. Mais depuis
que les Empereurs prindrét pic el en l'Iu.lie,l'on
n'ouye plus Piirler de ccftc dlgnite .Les Friçois a Ftmflll1.c...
onrpre[queSVl) paraildht q;!c1quc peudiuer- t~"'ï~~
ft6é, partant que i::.ma.i31e Royaume n'cft fans ca~. 5~';ftO.
Roy le plus prochain mai1ehlblle à fucceder en Flt1fMap.a8,
eijant faifi délIe ~refp:lS du precedent.
RcgcllS'.
Au lieu de l'cnrreroy , quand les Roislaiffent
enfans cnbas aage,s'ils font prins en guerre, ba
a
�PO
R E· MOI E R
L 1V R E'
taillent hors le Royau me. ou deuiennent alie..
nez d'ent~ndemeQt , la couRume d! d'eftablic
,Rege:ns. Ce qui fe peut Toir de Landry confti~
" tué en telle: dIgnité âp temps deClotairc fils de
Chilpe,dc, de: Philippes le Jong aples lamor!:
c . l'b ,d'Huti n fon fr(re,pat j>hHfppes de Valois apreS'
~.
ledeces de Charles le bel&qu'elql1es autres a •
1.~tat,fol.76, ;Q2j. plus eft non\feulemenr les ,homme! ~ mais
"bi dl Cabift. al11si les femmes ont Couhaité & acquis ces hon·
tIt G;ZJfafol• neurs.Blanche mere du Roy (aina Loys demed
:;.~~~aif;7h~ .ra ..eg ~nteen Fran~e p~r le yoùloir tefiamenrai
mcm~r4b . a,.~ re de Loys fils dt: Philippes, nonobftam -les mefJo, S8S.?r~.: nees du,Duc de Bretag qe,Comees de laMar(
'h~
4csmagifl· tif· & Champagne, ou cUt: fe porra tant virilement
lcrtgmt.
tr
c ... .
o.
. b
que Jes alla.lres
ne J,uret
lamais
mIeux range~
.
b ,.A'n·nal. lelaHfe pour plus ample hifioire cequi pourrat! ,.A'c'lu.'tai., eftre t;(crjt de teu Amhoine: de: Bourbon Roy de
::/;'~~C4p." Nauar{c, &.C;ath:rine de Medicis tres prouide
mor:!,.
mere de noz Princes, qui en ces derniers temps
lU7'
[[(s cumultueux,Ce font au fouhait de beaucoup
fil1 gulieremem aquitez de telle adminiflration.
Comm e le V iccro yR ornain auoit toute l'authO
riréappal;tc:nant IHlX Rois, au[si s'eftil veu que
lef .Rcgens faifoyent toutes depeCçhes à leurs
..
noms, c5c cxpedloycndes aff.lites du R9yaume
c O"gllJ.Ju fo~~lcutsfeau;lc.
.
:.
J
•
,
", ..grft· Frit'"
,f:l
.,b, flpr4. "
ConJu r.
Or dés que Tarqu in le fuperbedonnaCuffifanre
:
occahon de fon c:xpulfion,Curllinr vne nouudle
ere&:ion de ConCu!s t qui ne diffcroyellt en riel)
dFt"tfl ta.ctI . du premierfceprreen-autp.cirité, [Ulon qu'ils e"
2..:::r:":
31f:-
7.J.tntagifl.
lloyem:annuebd.
ri
•
l'
•
PfO
�DE: ' rH A R MON 1 E>
SC
Auuergne,nourbonnois,Berry,S.Pierre1e mou
Elier'\ Il yen a d'autres pour chacun pays qui a.' ~tbüff.lj".
foncereez par le Roy,
f't:I.(/TiI"..r~
,
•
1
br". .
'
.
Luutell4ns der gOlluern~urr.
leCquels ont fous e!lX lkutenans en temps de
guerre principalernel1t, ou n'y 3. Û petite ville,
citadeHtl,tourelle & chall-eau qui n'ait fon gouaerneur, lequel tam que fa. charge s'eftend cui..:
de auoir pareille puillincd c·lû.y qui l'a creé,~.
de faid: exucemille droits Roy:.lu,,(û cela doit
eilreain6. appellé) l quoy les Rois nevoudroyét
auoir (o,ngé~, 11 ne l>'arrcll:d la puifance qui b 7)( cralfa.
luy a cftc clonneeà fin de tenir le pays en fe.!lrc FJl.176.1ib.;.
té,le g:J.rder de pillerie, vi{iter les plates fortes, Cl1p .I1••,tg41.
& ([dIon les loix)lcellc:s reparer,reericher,aui~
tailler, aggridlI, fùrti6er, ~ accouftrer de forteqlù:llcs oe viéornt aux maiM d.: l'ennemyC 1 c z,t;{:;§.i.'I't1'
Ildu.:rtir la maidl:é des entrept infes qu'on pour,; bo.cj~;t~I;'jf.
roit faire és tcn'es du gouuernement, mais en- cie OT'l .."ru.
tœprend tout,euoqucles caufes pcncUntcs par
dcuant le:: ordinaires,rcttad:c le! arrefrs des luges [oüueuins , tire'dugibbet lu vol!eurs con'"
damnez hns auoic ~g.u'd i t'ordonn;a.i1ce qui
luy interdit la cagnoHlànce dcs C:lulès pendantes p:.r deuant lc:s Jul!es
... ordînaires , & de ..
fend de s'entremettre: aucunement au faiél:de
Iaiull:ice d,
d ~Mjb.1JI#.
)
.
Tribul1; du peuple.
1 gllyon. §. 11..
A l"JmwOl.t
. i on dcs T n'b nos du peup 1e R om:ut1;
. 1566.
ad Car.
<). RtbHff. il)
qui veilloyée à ce qu'tille recClut aucun tormée, (Wdi.I'ubriW.
& appai[oye:nt le:; fJanrantcs & pre[entes [cdi- lib.l. tit·i.
tions feulemem,renu~yal}t 145 pa~ties off'cnfècs
\
1
�P R E·M 1 ~ R
LI 'V RE;
, aux luges pour receuoir droit des ininrfspaCa o"t1,..l."It.· (eesol. Vrayement i'ofe bien dire quelesloixnë
~ifn4tor.Jf. furent onques tant fous les pied~ qu'à ces dero .Jo4-'"
. Diers iours. ou la l'lus part des prepo(ez pour la
tuition &defen{edu peuple, le piHoyent & rui~oyent plus à l'ouueIt qucn'eur voulufairel'efiranger. Il n'y auoit tant honnorable i ul1:icier,
tant vertueux & rond citadin, qui ne fut::{ferui
aux brauades d'vn obereau na y de trqis iours,
& pied plat reparé,qui (efaifoyét craindre,con
trefaifans les mauualSgar,6s auec trois ou quatre mots de foldat. ou plull:oll: de vaut rien, l'vn
emponccommunementl'autre,& parlant braueméten de[pit de Dieu&deshornmes.lem'ef..
g;lre,rnais le mal qui faig ne encore par la Fl'ance me contraint d'ainli parler. 0 ieu vu eill e que
" . DOUS n'y puifsions plus reuenir, & s'il y a quel<Jues peruenill"eurs des loix plus fainéles, que
nous puifsions retourner à noRre Dièu le priât
remettre les deuoyez au trouppeau, à 6n que
tous (ous vn mefme berger, nous pui[sions ac·
complir [cs comm~ndemens auec biéueillancc
les vns.à l'endroit des autres.
Lrgats 41aterc.
Reuenons d'ond nous fommes Cords, d'autant
que le) l{gats cnuoyez par noll:l c faina: Pere:
font eflimez fembJables aux Procor.Culs lors
qu'ils font Cardinaux ,qu'en vulgdl'c no us> appelIons Legat' à larC' re, Et infcncUls ai nfi qu'Eue(q lles fom prins pou r Prefid n d~; proume es
b Bm·Jt.tN
,l,or. ",agni , ayans beaucoupnloind e aulhoriréq t1tde. premiers b.l'auoy pel ft quece ne {cIoi[hon poihe
Cit ofi.JlU,'.
matiel'C
�DEL' H A R MON 1 E.
$7
naatiore d'en dire deux mots, fignammenr dcs
iurifdiéHons & droits qui leur appartiennent.
M:tis d'autant que cc ne teroit que tranfcrire les
facultez defia hemologuecs par la cour aux P[~
rentationsdes bules du Pape,par les Cardinaux
d'Amboife& Boifsy,ioinr: 1ued'ailleurs beaucoup d'autres en onttraiuê , ie m'en dCl'0rte- a OrJon"4",
ray,Ainli que de parler plus auant des Of6ciers ~/,ti'b;tjl·
qui fonr: àla Cuitte de no~ [mis Monarques, dif- (ro,~:;rt./
fcrant iufqucs à ce qu'en general nous aurons "iftfo l'2,/i.
traittédc queUesmatieres,& entre queUes J.f"',), l rJl
perfonnes les iuges feculiers & Bede,,, bt
1".. 11.:
'ffi
'J'C'.' ""rt,
JléllUques prennent cognol ance
'], " H""r••
tant d~ droit)quc par ecu ,or: t.~, trail.
ftume inueteree te't'Mie. thf,.,
niUlt lieu de
:4t...
Loy.
t:
t
:"J
FIN D V J.> R E. MIE. R LI V RE .
.H
. ..
."
, ,
�.. .
.
~
SECOND
"
.
LIVRE
DE
L'HAR·
monie 6- cD!'firancc des utfdgiHrats
RomltÎm atice les officiers Fran·
foiJ.la»t laiz lju'Eccleji4ffiques.
,
t
Ray sdcrificafrHt'.
::. :~ '.
. .
'0
' ~ P,
• DIJ"t".Je
IHMfiç. çap.;.
fo1.7· llb .;.
~ra~~~~ij~. Ombién qu'au temps des He .
.' . i)~
bricux lei fceptresdiuin & l1U'\1:~1 main n'eulfent diuers po{fcf-
~j fcu~s, qlt~ les ~Ohatjfestm([ent
t:t~ la dlgnm R l1yale ,& qu~ meC·
,.
' ~ mes au regne des Romamsles
Rois ,~n.treprinrent ind.iff~remment la faq}f1Cjl·
tur'e &uecl'admioilhation du R oyaume)fi dt cc
qu'll'infl:it del'expullion de Tarquin, vn Roy
facrillcateur fut erigé & ercé, :luquel appartenoit tout le droit q uc1es precedés au oyen t pour
b FtUlft.tt. lem:lniment de leur fuperfHtieufe religion b.
S4&IT
Ainli d'vne dignité, deux furér dreflèes, l'vne cn
laquelle les prdhes s'cmployoyét à tout cc qui
concerDoit leferuicedes dieux) ceremonies &
dep&b.ncf's d'jcc1uy( c'dl:oit 'fne partie du droie
pablic) L'autre de:! M:tgifir:lts & Senateurs,left 1. f.J;U~1H quels vuidoyendes ditrcrens des particuliers,&:
:;~'~·Ii:;:.~ veilloyent à la. conferu.aion des cicoyen$ c •
..A'fto. Flo,,: .
Diltler.
~at·1.'·
Ce~x qu'on nommoit Diales efioyent fordos
de pou
Il·"
f
1
1
�II. LI V. DEL' H A R'M.
S8
de pouuoir obteuir :!.UCun magitlUt,nfiunoins'
v[oyent de la chaire Curule,& d.e liél:eurs Oll be
a
deaux maŒ:)j fin que chlcun enténdit qu'à rai
fan de la dignité fàccrdotale, ils aUoyent tiere
,
lUX fans emprunt, tOUt,cc qui appartenoit aux
,'
premiers Rois li.
.
a P!lItaf',pr.Q"
l'11.5·
.
ifi
d
l
,r,
11.'
•
-r
'
blem'fo
Dut! lon esEee eJ,a~!quel e'1'PfltlCcstempOil t.
~i m6lhe alfez que ces maieftcz ont dl:é tellement diuif\!es, q lle l'\'nen'~cu aff,lÎre de l'autre,cll2.cuneendroit foy ayat plenirudede puiff"oee. Mais d'autant qu'au premier liure nous
en auons fuffi[ümment difcouru,ie ne m'y arre-'·
fi:eray d'auanrage,feulemenrdiray ieque
Origine deI Ecdefla!Uqutt.
la.facrHicaru::eeft plus recommandable à ca.ure
de l'antiquité, prenant ori gine de Noé auquel'
Dieu ordonna de drclfer l'arche tant eA:imee par'
les efcritures, ponde rendre alf\!ulé & toute fa
famille contre l:dl otte des eaux, ce qu'il6r & à
l'jlfae dli dc1l!ge rendit graces i Dieu ~ exerça. h
prell:dCe fous laquelle le peu pie fut conten Il luf.
,
qucs à ce qu'jl pleut à Dieu appeller Moyfe dont
prennent (ource les Rois b .Encore par tel (han b BOCl'.Jt ~II.
•
1 r 'fi
d"
,IJor.maV;,(o (j,
g~mcnt a laeu camre ne per Ir entlcretr.ent n
1·.R.
f
'
.
..
"m,I 7- ,.
'
f '>n aud:orÏtc,Car Aaron ut dOlllie ço~d1l1ttur a b"!fi1J
;:,,.,(0'.
fo n frere, & touS d!:ux ma.Î{hiferent(ur ce ptu· COTd,lit.dt pro
plet'vo pourle (piritllcl.l'autre à la. ternporali· t-rT , ron:ord.
téc.A quelleAutl;ecc~:dionontfaintles Poêres ~11~f, &'
la dîui(ion des trois frnes Iupircr, N crtune &. ./oftpl:li:b'4'
Pluron,don02.nc ll'vll le ciel, ~ l':1 ut[1'" ks eaux Np 5'
& partie50 ccideuulcs,&':lu tiers le~ E nfe rs ,finOQ pour môftrer que ce religieux Iupitcrprins
H
1.
�1
"
1
SE.COND
LIVRE.
'pour le pere des Ecclefialliques elt excellent par
delfus les Ceignenrs teniés, ayant tour autre Mo
1
narque au delfou$ de luy , de mefme que le.
a LaElanct aftr!!s conduifem les corps infc:rieurs a.Lailfon.
Jibr:;.
('es liéhons & reuenons allx plus faindes CC!ln~:lIjF' ,/". ftitutios: A l'accopl1lfemçcde la loyderigueur,
t .
& dés Je commencement de grace qaand nous
vinmes à la V(rité no!he Seigneur kfus Chdfr
mecliateur em~e Dien Con pere & les monels,
diuiCa les droits appartenas aux Pontifes d'au~c
ceux qui Contpropres aux Empereurs, de fJçon
qu'ilsncdoyuenr v(urper ccqui appartient;tu
Pape & le paA:eur Romain peut s'abftenir de cc:
qui du gibbicr dcs Princes temporels. Bien
doyuent ils dhe en((!mbJement.vnis: de f4~on
que les Rois foyent obejlfans à l'Eg!i(e pouree
,qlli concèrne le (pirituel, & les EccleCuaique.
non côcredifansaux loix humaines pour eCt qui
Il Ca"!. (l)", touche la police & au cres œUurcs téporelle. b.
etH.
ca
ctl "lent:
CI''''
4{tq·JijJ.96.
L
Jfl.humanit~ des Empereurs il/fideles.
..
J;'
'r
•
es prelmers ....mpereurs n ont lCCIJCOmpten,/lm fiq. ,Jin. dre eeae inllitution qui furent tant haineux des
lo.~ano" t'O/l Chrelliens que ricn ne Ce voyoit durant leurs
~",or·1.'·1·8. regnes, linon boucheries pubhques & cruelle.
dcflitesde ceux qui remp,Jjsde l'eCprirde Dir.u
oCoyent Coufrcnir noare religion. ~els ma{facres depuis Augurl:e ou no~re Seigneur naCquic
iuCques a Traian ou yeut quelque reCpit des
prcceclanres tyrannie~, apres qllc Pline le ieune
luy cu~ donné :tduenilfemenr que tous les iours
mainrs milieu de per{onnes elloyent,condijirs
~u (u 'pplicc: aU[<luels aucune choCe n'eaoit trou·
C4".im/ltrilt.
ueC
�D g
~9
L' H A R MON 1 1::.
uee concrdes' I~tx ROmilin~$. fors qu'ils chantoyent aUant le iour hymnes à Yb cerrain bielt .
q\1'1ls.appel1oycnt Chrill:( c'eft nt>ftre (auueur
fils de .Ia vierge j au f~rflus qu'adulcer~s & :zu"
.
tres cumes leur cftoyct ahottcar a • Mals ce feu il EtIflbthifld. ,
de perfecution nefucdu tout dieint, cades in- t«ltJ l~br. 3'
fiddes elbns forclos de les pouuoit conuaincre cap.2.1'.
à rairon da Chrilliani(mc, récoururétaux fauffes accuCations pleines d'impofture, & les i uge.
$'c!l:udioyent [toUuer occ:dion d'aiUcvrs pour,
.
les conduireàla mort b. Ce qui fut euidemmét b If'" l,b'J~
monlhé par le re[crit d'Adrian fucceffeur de Tri tap'3Qo
ian à Minutius Fundatus Proconful d'A fie contenae entreaucrechofe que ceux qui voudroyéf
defotma15 les accu{er de quelques forfaiéts n'y
fu(fcnt [(ecus par requelh:s & clamturs) mai.
par la voye de iulHce, lin que conti aine us ij,
receutrent correéHon Ccl on les loix, &: dc:dare~
innocens que le calomniateur fut aigremét cha. ·
.
'
(hé de fa malice c. Amonin fic le {emblable,wu- ~ rfiJ.l,b f<
tes fois fous im pertinente rai(on ,d'autam q lilil tIt·7·
difoit que les Dieux e!lûyent plus {oucieux, &
pretcndoyem interdt d'auarttage fi on ne leur
fani/ioi rque les hommes d. Depuis quellc:s per" d I{JIi.rlfp.lQ.
fc:cutions fous Amonin le Phllofophe,Comrnode,Pcrtinax,JuHan,iulquesà Iouinii quine vou
lue entrcr à l'Empire que premierement' ceux
qui l'elJ(oyent ne rilfem profeCsiondu Chriftia,...
•
t'lieme c . QE.a.nd Alexandre y entrait reprint les c: PJ~".r::
arre5 d' AdCla, lequel :tuoit dans [on cabllled'cf. fo~.if
ligie de lefus Chrifi depeince, & non content
.
de: ce donna aux Chrelliens pour les ceremQ-
a
4'"
H
3
�SECOND
LIVRE
nies & entretien de la vraye religion, le lieu oU
1
les eabarelheu auuyée accoullumé de demdler
a Iws Bat'. leurs march:. z a. l>hiJippes fut le premier qui
Eg'JAt.libr.;. pprta patiemment lesaduerri{[emens lk inion·
J'muz. pwip. élions de i'Euefque, mais Je relidu de fa vie n'a
4e .,uX.fèMtf'(}: permis qu'0,0 1'a1t deu eftimer Chrcftien b. Son
b Et,nat
..,b. rtcgneaccornp l'1 vOlcy
. DeelUS
. &G
'
.... •.'-b'
a U
usqwre"p,.a
.
.lC.U,t,
v
I
'
d
1
d
,.
{'16.6.((/{1. 1.0. pr,,;nnent estiranmcs e curs cuanciers·". Va
c Eufob.l,l,'7· lerieu au eommancement donna quelque bon''"l': 1.. Eg114t. ne etpcr:1ncc,& fur 1:..60 patfant par melme che
"bJ{""''''
. qu~ les a\1~r,es)g.ln;a
tl.
d ::;;~fob. 1rb. m,ln
CO,llt d •Aure l'la,n eut ru~.
7.&41" 6.
ne la Chrdbc:ltc fi la hontc infinie nel cuftofic
du monde auanc la publication de {es rigoureux
e. Ifid.lib. 7' cdié\:s e . .Sous Diodctian & Mnimi:m Augu~
tlt.Lil.
fiel tes crUlurez plus grandes reuindrtnt àeltre
f Ifid. lib. 8. praaiquee~f,Ceux quifuiuoyent la foy donDee
rllt.;.
de lefus Chrill: furent prcmierement chalfc2:
.des bandes iugez indignes de guerroyer, les li·
ures Cainéts publiquement brulez,les eglifes rui
nces&demolies iu{ques au fondement. Tous
ChrclhctlS indignes de tenir dl::tts & declare:z;
infames)les Prelats Eccleb:l.ll:iqucs referrez aux
prifons tllroires, contraints de !:tcrifler ~ux ido
g rfiJ."bjfo- les g .Conllans.efi:o\t doux,clemenc lk gracieux
pT4.,a.I..(;r J. enuen f:s (UblC:,d:s \ ' .
•
h Hifto.TTiEmpereurs cralgnanr .o,eu.
l'"rt.C"pioJo. Mais cda dl pour rien conté au refped:de fon
lib.i,ç~·7· fils COIlll:.:.nün ) qui [e fit Chrdhcn, cha{[a les
{acri6cateurs idolarres,& s'ëll:udiade crauailler
l Iamaifon du Seigneur,erigea force temples. &
fut le: premier des Empereurs qui ordonna auX
{Ilbicéb laUrer 1~ fecuice de, i~Qles pour {uiure
.
lare
�60
DEL ' H A R M 0 ~ 1 E~
a , Ce fqt IDy qui en re'>'
la religion Chrefiienne
con • IDIf".B.ttfJI..
cognOl,(fancedes auantages reCtUs"~e Dieu
Eg"at,l ,b·f·
'9-1'
'
,. r.' s:..p leree
.
cf{'
VIcaire c..'\. leu- 1{omano. A.
le a premlcremet lamVC
tenam (:n terre de nofi.re {a.uueur) voulut que "l',CI . pt' {es fuccelfeursà l' Apofiolac( au lieu que1es de- ' .....
uanciersnc s'o[oyent mOJ,frrc:r aiI'çz empefchez
à e[chapper la tirlilnnie des E!l1pereurs i),ilyen~)
euffcnc p2reilleautloricé fur les,Ecdeûaihgues
comme les Rois fur les {ubietis Ceculiersb;Voi b CA"O.CotPla, commeie 'cuide, le premier des Empereurs p-~nt;mu.".
.
qui air permis aux Euefques & pre.mie n de l'E: JiF1.
qu'il~.
éhon
iuri{di
gl:fe iouyrd e l'au&orüé &
u?ic pIeu à Dieuli:ur od:royer à lanouuelte arri
Uee de (on fils noitre Seigne ur lC[lJ~ Chrifr , qui
.
par {l bouche a dUl::Dgt(~ luiuriCdi6l:ion. de Ce...
Jl.
(an.'clat
c
feslieu
à
&
cnt.
{olr,d'..:.uec celle qui Iuy appa;ü
tcnlns c • Les MonaJ:qllc$ {uynans n'ant d~u r é "tp.ttu, Mt.
e~endre leurs 6mbriçs pal', ~iuc: r(cs intci'pre~(i.- '1uom'~rr::it
t1os,def~çon que la part du fundateur dl: m:un- pifto.co ./. MS.
.
teOat la moindre & plus petite du g~fieau. Non
....
[ne
lyol1)::.
Ju
(ociel~
b
rier
approp
vuedle
ic
que
&: ren:nd aux grandeurs [cculicres qui en beaucoup d'endroItS imitf1teurs de la viperc~ ont
ell:ouffé leur mc:re, à l'exemple du Iyqn ont corrigé ICi fulla{hes partageurs & priu~ les iufres
dluiCeurs de leur droit d. T oute ,fois fi nous rc- d 7)t Gt'tt/ftt.
gardom quelle a cll:é [a illrifdlétion EccldialH- fll ,4J M.j. (4
que au temps des Empereurs apres Augu(le ) & p.t. ;. rtgal.
efopt. d, lt6/tt
b conferons à celle du iourd'huy nous trouue. 'l'fllp.
~ afi..
:
110.
tons tOUt changé.
aélion;,
des
Diuifion
.
{i nous vou
à croite
euidenc & facile
Ce qui feta.
' .....
H
"
,
.
<4
�r
S lie O"N D
LI V RE ·
Ion. conliderec que toùtc. matierès font [piri~
tllelles,temporeHe.)ciuiles,crimineUes, côdui.
tes entre clercs & Ecclefta(ljqlles ou {~culiers
• c"l'.UttNI. que nous appellons lajz a , & q uc [uyuant cefte
Jt;""A.",I~. conftderauon les ",,{es {ont pourfuyuies par
deuant les iuge. laIZ ou EccleGaftiqucs. Donques prenant noftre propos aux pedOnne. com
me plus dignes,apres le decez de ce grand Conllantin & ies Icgnes patrcz de l'apoftat IuHan,
V alentmian du party d'Arius & peud'sutres,Je
b B pt [lUI bon Theodoze venu à l'Empire, ne prim feuJeIlb.;:o~~p,; ment patiemment les aduenilfcmell$ de fain&
rip. &7)114~. Ambroife,la penitence eniointe,& rc:poulfequi
Jt btntfi.llb.J. luy tut faite voulant entrcr au tell'. pie b)mais or·
~o!! (ap.J.. " donna en la faueur des Catholiques que tous
.. v •• '.".Y,," d
f T '
pp.clln.(tmt;- Jtferens crimineJ. & ciuds fuuent rell uoyez a
''''.",(1I".JII,. l'Eccldiaftique lil'voe des parties Je requeroic,
'.,mlU. (11110. ordonnance drpuis rc:nouuc:l1ec: par CharJcma•
.,OU,rulll
(""• gne c - te )1'
Il. '
l'auou. c1eIl '
Il'
e qu aupara!lant 1Uulman
Cl""·"]""'"
•
,""fl.J•Reb". ueeen vne de [es deciftons, qui permettoit aut
.,. fin.(oncord. Jaiz recourir à l'Ecclcliallique & là prédre droit
~ol.7116::771· fur rous differens indiO:inaemérd,fuy.and'anu GDII· ·fi .
..a.'
d l' (·r . . . C
~lIÙtx conft/J clcnnepra\A:lque e cg llepru~lt1ue •
fo,c.tk 'pifl..
Ccuflr IttYts eT Ecclijiaflkjuer.
~"J.& J{tb~. ~e1ques cas particuliercment referutz)fes De
'" (OtIcortl.",. cretiO:es pour n'eniamber fur la iurifdiéHon ap·
Je J'rDtta. C01l
R '
C •
tr
Il. .
.,
coN.
parcenam aux OlS ont laar expn ue ConnHUtlO
c C4U'r/"tit. par laquelle eft eftroîtement defendu aux laiz
n·<jf/.tfl:1•
de conuenir par deuant l'EcclelialHque vn fecuf Cap.tlelt.J, lier pour comrouerfe ciuile f. Ce que les loit
[cOf'D.(Dmp,.CII. F
.Cc
' h b1
li b
callrAm.<jf/ ; fi.
rançol es ont approuue, & pro i caux u litrmt /t,git;. jed:~ de faire c~ter ny con~enir les Laiz par de~
u'lnt'
�D
~
~: H
A R MON 1 E.
6(
bant le iuge d'Eg!ife,és adions pures perConnelles, Cur peine de perdition de caufe & d'amende
arbitraire.
Caufos pcr{onneUcf.
Sous les perConnelles fonr,auec cxrenfion,comprinCes toutes procedures qui n'ont ricndefpirituel: mais tou,hent fimplement le temporel
comme s'lI eft queftion d'heritagcs, fr~ia:s &
autres choCes creées pour l'vfage des hommes,
non dediees & confaerees a. nollre Dieu.
Prorcgationt queUes abolies.
Ainfi ~boli{f.mt toutes prorogations que pOliuoyent parauam faire les laiz aux iuges d'Eglife à l'imitatio du clerc qui ne peut Ce Coumettre
au juge Royal pour la vuidange dè (on pro ces .1. a B....,'.,S,lm' ,,"".1·
Lai::cquandfùbic8sàl'Eglifo.
& l.
Eeedes
oiffanc
lacogn
Parce moyen limitant
l,
fpiritue
cft
qui
ce
clefiaftiques enuers leslaiz
.
matieres de (acremc:ns & Ecc1efiaftiques felon
"rt.4.
lb,
b
t
onuan
iuges
noz
Encore
b.
Ja formededroir
.•
& 'J)>>arto,
)
·
'fcèl'..n.
'
l
d
Il.
;.
btntfit./iIH
au!
,qu
d, ebaru pour CHen re éurs lun l~lons
.I.
çap.1..f,l
fpiririende
preCque
lourd'huyils netrel.Juent
tuel. Ce qui fera airé à comprendte,li nous Voulons diCcoudr par le menu les matieres doureu..
fes,& fur chacune aLTeoir iugement. AuparauaC
qu'y entédre voyons ou les clercs doyuent cllre
conuenus.
Leuites ill~ par Lcuitef.
Il fe creuue par l'ancienne loy) que le premier
C Bourtl.7' "
des Leuites cftoic iuge des aucres" •
fop ,lIrt/.
' s OU'r;
n.n
.
conuenlu
}OTlt
Bec I)I&mlquc
" Roma ins, me(mes Iufl:inian
Et les Empercuu
H 5
�'SEC OND LIVR B
pere du droit conGderat que les EccIdi'Jliquei
~mployez au Ceruiee diuin ne doiuen t efhe di:..
llraiu de leur vocation ~ fous pretexre de quelques legeres procedures,ny attirez par ce moyé
deuant les laiz,a fait expreŒe$ confiitutios prohibieiues de conuenir aIlleurs les moine s, rdigieux& religieufes que plCdeu:.mt l'E.uefquequi
doit y proceder fclon le$loix Imperiales, faina ~ut". col. éte$ & Cactees con!titutions canoDlques a. pour
~.tit'7.
Je rdidu du clergé fes ordonn ances om c:fié diuerfes Celon le temps , car il vou] ut que toutes
maticre s ciuiles efquc:Hes les clercs fc:royée defendeurs fuŒentdebatues deuant l'Euefquc: s'jl
plaifoit au d~mandcur , & tlc: puis outre fon gré,
& fans fon confcntemem,fmon que la caufefu r
de celles de[qucl1es Ja cognojffance pour quelque occaKonluy fut interdite oufaloit recoutir
b 1(um &:,Ti. au iuge Imperial b , lequel y dc:uoit bc(ongnc(
cu. l, cI~:'''u, felon que les f3in~s decrets commandent &
c,~ tp'.lco.& fi
. '1eges .
ncrje.
uyuant 1es prIUI
qw apparu.c:nnent auJ
clercs.
CItU[e crlmi,ltUe Eccltfittftiqut.
pour ce qui touche le criminel ft l'accuCarion C·
fiait criminelle EcclefialHque ( dlceft telle fi la
eine depend de la puiffancc: des cltfs & quand
c 7J~ld /futllé. 'otfenfc ctfl: faite principalement à l'Eglife C ) il
clu(.I:~. c~~3' vouloit qu'eIl fue vuidee par deuanr !(lIu"ed'c1. ,nt t ,'IJCII.
t'fi r '
~ .
1
&clmci l.
g,1 e lanSmtc:.ruCCJQ
O du ay.qUl.,
n cn peut pre?
dreaucune cOO'Oloiffance pourn 'dhede fon gtb.ier,mais doir1 ilfer faircà l'Euefquclequd eX,"
minera dtljgemmem l'affaire,& pU ' gcra la con(ciencc du malfaiétcur , fe1lJn lei ,onnieurionS
.
.
CanO'
f,
�DE
L'HA RM .ONI E.
6~
Canoniques & {aclez decI~tr, aufqucls les Monarques fc: foumettent volont aireme nt. Q&.nd.
le crime cft cinil c'eft au iuge lay d'enten dre à la
correci ion fous condit ion de ne mettre plulloR:
fa Cemence à exccution li elle porce peine, capitale que l'Euefque ait degradé l'accu fe. Tou·
rcs ces d.iftiod:ions ont c{lé aneam ies par nouuelle ordonn ance J ou {ans djff.:rence des moi.
tes d'aucc lcsaurrc:s clercs , fans feparer Icciuil
du crimin el, fubdiuüë:r le criminel en EcclcliaIhque ~ duil, le mefme luftinia n voulut que
les Ecclcli afiiq IJC' ne fu(fent conucnus par deuandesfecillie ri b. Comm e cefi E ropereur a eIlé
de bonne volonté ~nuers eux, au (si ne trouuo os
llOUS rien plus reiceré que le protell ations du
fouuerain Pontif e, par lefq'uclfcs fon intenti on
ne fut onques d'enlamber (ur ce qui efi appartenant aux monar chies temporelles C : mais entend feulement cOllCeruer l'auao rité dg liege
venant de Ic(us ChriLl , & repetee par les premiers conciles,
. PuiffaJIus jpiritudle ~ temporelle.
ECcourecequ'enditClemc:m dnque lla bonne
vie dl: tefmoignee de la bouch: de raina: Pierre, Tout ainfi que lefup~rielJr fpirituel dl: conferuacc:ur des loix de l'Eglif c, ainû le iuge lar
veille pour l'entret~n & cxecurion des loix po..
litiquc s& ciuHes. Tout ain4 que le feuI l)ontife a puilfilnce d'jnter prcter t::s dc:crcrs que
luy fcul peut de Donueau fa\oollcr , aufsi dl: Ce
le propre des puHf.nces feculiere$ de dte lfer
Jojx pou~ cc qui fouche le temp ~rel , iccllc~
.
a ..A"~t1itlft.
ccl.6,ht.l ••
b .,./futh,p,,tuim~. C •
tpift. & rltri.
.u
c Cdpit,~";..
dt ;I/~jil.
�SEC OND
LIVR E
a
intcrpr eter /$( faÏ1'e obferucr. Les ê: lercs rai(olt
de leurs ",harges foot fublCds al'Euef quc.de luy .
ih tiennen t le~ difmés , premic es /$( vnCllons,
& pour ce qUI conc(CneJa potfef~iondes hedrages,ils font foubm n à la pUl1fance de l'Empc "
relIt,/$( partan t en colites caufes ctuiles doyuen t
refpon dre deuant le iuge ciulI:mais en cnmin aIile fans dilHnd ion J'l::cdelialbque ellioge {uf...
a ~allO.fol#t fif;tnta .Dtpui sy aeudec Icrcon 6unati fdc!'op i
~nlm. C1l1l0 . fi nlon de Iultinia n, ou a efié comma ndé aux pre:'1"" ,a"!,,,.,mlU
& Il
. dluerenc
Ir.
,,,,,.ft411l
nIes ayant a'd e batre fur
cau l c' pour arJI. ~.l.
gent ou autre cho(e tempo rtlle de premlc rement ,'addrd fer à l'egli1e, puis ou elle y U'ouuc:radiffi cuhé, & fcnrcf us J 'endcci dcr recoun e
aux magiIl rau tempor els. Pour Ce qui dtdu clÎ
minell e brai fecuhe r en cil entlere mét forclos ,
b C""·fi~HH. linon que je caraae re d.c p,dhi( c loit dfacéb .
li: clmco cm.
;/I.rl.
..l,.
~.
ri"'.
Submjflion des drus aux 14k nt uaut.
C es con11t:derauon
J"
b 1
1
s ont efi'cao
It!~ar es nou·
1
ue les loix Romai nes)ou en exprt I!ment pro~
h lbé à l'Eccle liailiqu e deman der atde aux luges
feculiers,defendu de proced er dcuant eux, proroger leur iurifdi éhon foit és matJetes tcmpo ·
relles ou fpirituelles J voue que tous les plus
forts liens du {crmen t fullènt infercz à la tube CIlP!J,zi. mifsJ6 c , & outre ontadu cnileiu pc lay de n'en
:{cnt,. t foro prendr e cogooi ffance {ur peine d (xcommuni~
~mla;: n"OIU cati6 d , foit que l'E ccleliaftiq ut fut dell yane d~
,udicum ibi. faire droit) foit qu'il n'y ait qu'vnc des
partleS
c Cap: '1"«<!~. layes,o u quetou tCl deuxCoyét Ecdcfi alllque s c •
Itr.dt '''''lftH.
Clercs nl4Tif;t tonfurt~.
Q.!:i plus efr il~ ont tam cfrendu leur puHfance,
que
"/CHm.l1.~.I.
�DE, l"HARMONIE.
6J
<lue mefmes les clercs mariez & tonfu~ez ioüy[foyenç de [emblables priUlleges que Ieuutres,
fignammét pour ce qui ell du criminel a, & ont I.Cat.Itlalt.
quelquefois f4it croire aux Princes
deuoit f'1C:Dllig ' ." ~.
. fi b r '
d f '..0.. '
1'1.'
ra".clmCl.J,.
eft re am la Lerue, comme e alu:: 1 a ene pra- ftmll.'J' .
aiqué parmi la France au grand preiqdicede la
iUrt(diéHon laye b. Qgi a lait,que {lOZ Rois co- b G,.a"JeOllgnoi{flo s la meilleure part des {ubiers leur enre P"I"! tlfc'!:,a".
11
deUùijs
fT'
l~'
On:ee
al 1eparte Il cs or donnances,yont " ,.•. ".IOjt.
lUis ordre, & fans s'arrelter aux p.er(onnes ont
feulement con!ideré dcquoy il eiloit queftion.
JU'il
Spirituel au fPiriwcl,tempord au i~gelay.
De fl{On qu'és matieres pures fpiritueUes la coghoiJ[t nce ell: remife au iuged'Eg(i[e,& au contraire Ion que le ditfaent eil temporelle iuge
fcculieren prédcour tant contre les laiz qu'Ecclefiaftiques '.
'rimeSp,.iuüfg~ au l~.
Q.!!.ant aux criminelles cclIes qui (ont communes apPllttiénent àl'Eue{que, & pour les deliéh
priuilepez faut que le clerc rdironde & {oit inferroge dQ iuge by, à ce que S'l confdfe, condlmnar;ion,t'en enfuiue, "no qu'il (oit renuoyé,
& que par fon iugz,le Royal appellé,fon proces
foit parfait, à fin qlle le deIiél: auer61e delmqua1;
premierement degudé, foit mis és mains du
brasfeculier d.
•
.1 '.n
,rr: •
Ptgradlttlol/ qua/Jan cl_lIcce"alrt,
Nous allO, dit ailleurs eeftc prad:ique dhe hors
d'v[age principllement en atfafsin, ou n'cO: befoin de de~radation non plus qu'és autres criPl,es qudiJiez , panant que le, dercs ne diffe~
C
BourJ.tl.rl.
~.IH9·
d
[(u/or.j ....
ImhtT.§.jù/,ll'
inJlir.jol'. fil.
"71.~ lJ411ojf.
lib·i·1'4rr .f.'.-
tm.i..
�SECOND
:3: Jr!4.P.tr4-
LIVRE
royent faire mille vollerie$ (ous ombre de l'im
puniré qu'ils rcceuoyenr renuoyez à leurs ordinaires a.
,QEelr clercs iouyfFntdu priuiltge dtdericaturt.
1'11'4. 4/1 flyl.
~t ,Bo"rb.§.;.
Generaltmenr a ellé ordonné par nouucledi&
t.t.du t'e~uo. qu'aucun des (uhieéh Coy di[anr clerc ne iouy')l,Tb • ..alOI..
d
"1
d' d'
r .
d 1 '11'.
.II,i;.
S"i"a"t U UpOUl egc e lU lC:leUre, 10lC pour e alUeM . l1uzayon ment aux iuges d'Eg!ife, ou pour auc~es caufes
au §·fo.C..ro. (colnme aux priuiIcges des railb )s'i! n'dl pro-,
!J. '5~4'· P.tp. meu és ordres facrez, & pour le moins crcé fouS
lib., t,t·S·art. d'
l.a. II
lid
r
J t'H' 40 ••,. lacre ou cere a\;tue ement re 1 ent ~ leruanr
Imb .."bj/ilp. aux offices, miniA:eres <!oc benellces qu'il tient
~ C~TDI. 9:a,. del'egti{eb,rcfre mainren~ntCclon que nous auc .• c.l'b·fo- uom promis ~ diCcoudr parlcmenll les matiea
tr •
res fur lcfquc:llc:u ellé flic plus de difficult éà fin
de fauoir dcuant qui elles doyuent cihe iotroduites,pour ytcnir meilleur chemin. le leslui-'
teray fuyuant les lettres alphlberiques fans à
part m'arreller aux cas ou les gens d>eglife refpondent par deuant les Royaux, ou les laiz
(ont fubicéts à la iurifdiétion fpitÏtuelle, comme aufli ie ne feray long feiour pour (epue,..
ment traiterles cas Royaux, en intention d'en
arlcr Celon qu'ils (e ront rencontrez (uyuant
'ordre que i'ay proiette:.
f.
Adulterer ou pourfoyuU.
En premier lieu nous auons à d.ire dc:uant quel,
juges les adulrerés doyuée efrre pnurfuiuis (ayac
( Mon traitl ailleurs pulé quelle peine leur efrapropriee c).
«rs prY"tI.
Il eft notoire par les Inix ciuiles que l'adulrere
fans dillinébon doit ~ftre pourCuyui p:tr deuant
le Prefidenc de la pl'ouince, ou la faute a etlé
co11\
�DE
l,rH A R M 0 ' N l' ~.
~4
commife a• Les Canonillc:s ont confideré l~ fin ~ ,
_
.~L
tion, d~ fortc-qu'ifs' ont :11 l,pr8PIuLr
laquelle tendoir l'accllfa
cgtm II <le
d 1
f: ~
,
permis au mary co~u~mcr~ a lemme a u tere, a.du/t. PapoTl
pour apres la conula londem ander la vengea n M.:u. tit. 9'
Ce de 12. faute, & lors fatit que celle pourCuiteCc: 4ffl'3'
folce denant le iog~ lay , Oll debiffant la peine,
requer ir q1!e feparation [oit fûte des mariez, &
'.
la cognoi{f~nce fclon la commu ne cil au iuge
t~.l ft ..
c~p
b
conlliles
t
d'eglife b) qui la doit decider fllyl1:1.n
Je
ttrlwah.
puont
iens
praél:ic
oz
N
turions Canon iques c.
~)('
~~::fl.~
im&
ni l'adult ere clerc quand manifeflernen::
pudcin ment lIa veuë ,ie tons il s'adon ne à ce vi- C Cal••. Ç"II_
.d:offic ,d,
ce.que li [on crime di occulte & ca hé) il cft r~n fam
egp4t." t'b
ld
Uoy é à l'Eccleli:frjque <1. '
.11.
al'"
Concv.bme!.
Or les clcrc$pour ne tomber fi{ouuent lIa corteéHon & difcipline que cc fOlfaic requier t (à
tit'9' am.17'
1Jc:r. '1'71.
~
quoy ils font merudlleufemént enclins) fe font
quelques vnsab/ lenus des femmes matiees, &
au lieu ont appellé lIeurs maifo~s cbamb rieres
. '
concub ipes qu'ils nourr:rr~nt & entreti ennét l
ba.tel
de
f.lnce
cognoi{
la
fera
pot & afeu.A qui
gage? dirons nou~ a l'cg!ife? Il Il!y e/lI01libIed'y
Inettre la m,in li bon Illy femble, li cfl: ce que
celluy cy n'cft: des cas dcfquels ell'! cognoit con
tre les clercs priuatiucment :ltlX iuges lai7: , qui
peuucnt defendre aux prdlre s de tenÎr concubines atm; eux, leur enjoindre de cb:dfer ceUes
qu'ils ont,& à vn befoin ordonn er que telles ba
gues rendu,es l'executeur de Ja h2.ure iull:ice,
foyée fouëcteesà fin d'cxêplee .Celle cognojffan e Bo:r. '}-71..
çe n'<llnal dlé:am ibuee aux laiz,d'a utant que li
a
�S'E CON
i>
L .I- V R. '~
elle fut deq1euree tiere l'cgliCc, lamais n'y cut
cu cbaftirncnt dequoy !JOUS ne voulons autre
preuue que l'experience,Et puis hIe clerc conc U
bin perd tout priuilege de c;lericature, pourquoy fOUI fon ombre baillera il nouuelle iuri{diétien i la grolf\!& gralfe putain qu'llen tretiée à fes collez, la9uelle n'a rien plus atfeélion• za',{fi"gu. né que fa vilenie a l Ces raifons ont beaucoup
"'r.c41'.11.7,b. d'apparence, mais la mauuai[e atfeéHondes laiz
J"",.Jo.
à l'endro it des prellres a quelque fois preualu,
.
defa,o n que les Eccleftalliques incont inent ont
~ PA/,. 11.b.6. ellé renuoyez au iuge d'e~life b. Q.!!,ant aux laiz
"t'7 arr.,. ca.
' permlS auoll
. con-n cltrktlr'"m. auaflr l a 1oy d e grace 1' 1
COlt
J, "if. & /'0- cubines fans attendre correéhon:mais les Cano
ntfl· clerictlr'. nifles plus fages & mieux enCeignez à l'cfctit uPral,m flb~"él. re, ont dcfendu toute fornicacion & priué les
Jaon,,,
Il.
Ecc1enanlq
l'! /1.'
C NI'
"Itimo. m.§. con cub'ms des en:ats
ues,
oz. OlX
c ca". il '1";' Françoifes les ont traieté crimin elleme nt pa'
""? {tq.ca.":fi prinCe decorps,adiournemene pcrtonncl & {ai'juu ..tU Z"'CU. fie de bicrud .
APp_I
d' b
Ci Rtb..Jf. i,.
q comnct a M.
concord.tlt ,.. Voicy ynenou uelle (orte d'appel que les praai
bli concub.fol. den. nomm ent Comm e d'abus . 'lUi n'a guerc$
H·dip.
67of'
cflé vhtee au premie r eftabliJfemenc des lojx:
mai. feulement appuyee Cur la bonne confcience ~ entiere a1fcétioJ\ des l'remi, rs Monarque"
àl~mUlutentiondd·eglire.laqqellelesadue,"
tilfoit ch allier ceux <Ju'elle Toyoit deCobujJfans,
admon nelloit de procur er l'cntrtt ien &' con[eC
uation deslain <isdec recs, Collicitoicde r~ndre
iuftice auufR igfz, conC,J:uer les priuUrges &
Ilberte z dcl'egl.iCe ,defeo dreles veues, pupl11e•
&r ".U
�D E " rH A R MON 1 E.
6f .
~ autres perftmnes mi[crables , & chalHer la
malice des calomniateurs. Mais fous couleur
d'eitre conferuateurs des rainas decrets,concjle de Balle,pragmatique fanétion & cocordats,
les fu ccdf<;. urs Princes temporels fe font plus
attribué d'auaorué [ur l'eglifè, que les Prelats
n'en ont eu de referue. De là vient qu'ils oor iqtroduit Jes ;l PP llations Comme d'abus des iug ~ s Ecddiafbques aux laJz) qui vont bien loin.
(je v[urpent prefque COUt ce qui efioit du gibier
de l't:g i[e.Elles ont lieu principalemenrquand
les Eccleliallfques entreprennent quelque cho- .
fe tanc{oit Feu {ur l'authoricé du Roy,s'll y aat- .
[emac au pr('judice des priuilt'gcs du Royallm(',
comme li l'on vouloit appelleren iullicc vn fuiea hors icduy, Si l' Ecdeliafiique pretend eniamber fur la iurifdiéhon R nyale,Si Je Pil p:: vou
loic impofer les beneficiez du RoyauOlt',DeJ'ho
mologarionfaue par luy fur permutation de be
nefi ce, & de toute declaration venant de fa parr
au prejudice des immunitez de l'Eglife & ordre
Ecdeftafilq, comme s'il vouloitvnir deuxordres qui ont de tout temps elle: Ceparez. Et generalemem cell a p p~ 1Comme d'abus efi toUeré
quand les iug"s d'cgI.fe entreprennent au preiudice de la luri(diaion bye appellerau P;.pe,
iuge Eccleualllque,tempotel,ou autrement con
tre J'ancienne fibercé du R 0yaume, decretde
Ba.Oe, aucres concllC's, ordonnance' R oyaux &
~rrcll:s dld~cour. Ai nCt q ll'au contraire tel retnede efi oéhoyé aux p. r[onnes Eccll' li ~ ni~
'lues pour rtfrener la temerairc entrepdn[e dei
1
,"
�SECOND
LIVRE
. laiz a. 0 r TeU que telles appellations font excO-:
~lRr~l#Jf.arft· gitees folts pretexte de conferuer à cbacun cc:
~t:b:fo,~~~b:
qui luy apparcient:pourfuyuons lloRre propoi,
;nm,h.'mJ.o. & Toyons cequieli propreàl'vnc &l'autrciuIfbllj'III, dt
rifdiélion.
Gra/J.libr, l,
Port dtl4r1ntl.
::~:?~,~~: ~!: [a ceg noHfatlce du port des armes Il'eCl pas (euglo{.j,{ommct. lement interdilte aux clercs,mais aufsi aux Sei~
W(J, pr~rJ, gneurs iulliciers laiz.'" àleurs cfficiers. encore
qu'ils euH'ent le premier degré de iurifdiltion,
cO:ans des cas (pecialemenr [eferuez àJamaje~
llé. Telle re{eruation efi: fondee fur double raifon , la premiere d':lutant que le feul Peinee en J
peut defendre & interdire l'vfage J diant (tul
.ffen(é par l'infraél:ion de (es ordonnances,c'elt .
à luy de prendre cogr'loilfance contre les in fra4eurs.Puis il n'y a Seigneur affez puilfant pour
pouuoir appaifer les alfemblee. auecarmes,me
.nees & partialittZ que les nobles executér,dont,
Qbon droit les Rois s'en {ont rtferuez la corre- .
éHon, leur eClat plus facile d'y pouruoir qu'à nul
b 1.'PJfrt flyl. autre b. le YOUS prie qui eut peu ces ioun derf4r Ifm.f{Hj1. Jliera appaifer Jes diIf:mfions mafquees de religion,fi nolire R oy n'y eut mis la main? Les Ca...
nonilles ont Couaenu q'ue la. cognoitfance du
port dei armeJ n'appartenoit à noz Rois, linon
comme deleguez, & par priuilege de la (ainéle.
léJce que'(faufJeur reucrence)ils prenoentmal,
~'au[ant que celle puüfance .,ient de Dieu, qui
a les Rois lès .,icaire. & Jieutenans general1!
pour ce qui couche Je temporel, .ioh que le p~
pc lUX affaires fpiritud. ) {~ns que l'vn prenne
. {oil
�DEL" H A Jt MON 1 E.
, 66
(on'd ire de l'autre,tous deuxprocedans de mef~
!Ue endroit, 11 fe treuue que contre l"ancienne
louylfance du magiftrat cjuil,les clercs trouuez
faifis d' armcs,& pourCuyuis par le iuge lay obte
noyent lettres dcl'ecclefiafliq'Jc. fuppoCoyent
par icelles que les officiers Royaux leur auoyée
fait grief,&: pour repa,ration efloit mandé les citer par deuant Je iuge d'eglife. Telles Jet,res exceutees fouloyeat exttcmemét les iuges Royaux
quine fe pouuoyeatdeueloper des chicaneries
& entorfes .ficees auxoflÎciwtcz.Dont s'enfui
'lit que les clercs macchoyent impunemét auee
lrme. f;Llls que les magiflrats y re6ll:dfent,pour
~rainte d'dlce tourmétez.Iufques à ce que Char
les fixiemefai{anc reuiurcl'ancien priuilege:apparrel\ant à la coronne,commanda que les porteurs de ces rogatons futfent ancftcz, enfemble .
les clercs qui aurofée offenfé au port des armes
contraints {ubir la iurifdid:ion laye par {aifie de
Jeurtemporel,& que U ils receutfent corrcttion
pecuniaire digne de l'cffenfe a.eefte mar~ue d~ lll'b'D,' Cr4f!41.
n
é ' Il: r i " r.
l
' . 1· (a/,. 17'
~"0'yau , ~ c leu eme~ viltee contre ~s c cres, fol'9S. paJ'OIt
~a.1S aufs! contre lei ftlgncurs temporels ayans l.b j.tit,s. ~,.r,
ludfdiai6,de forte que en quclqueparr que {oit 38• 6 .par,.ftJI.
le por~ d'armes principlIemem quand il cflfur parZ,.d:rif3 8•
grands chemins, voyes publiques, & en atfemblee, l:a. coglloHfance appartient 3U Roy pduatiuemen~ aux autres.Il cft vuy que file doliéhtl b ;'l'arl·flJl.
ftparéduportd·armes.leRoyaurafeulementl''lJarz,j,ap.2.,.
,
1
"1'
1
~
t/Jt~ , ,,,.r(,l1
Cour pour e cas pnw cgc, & e commun leu nutÎ/fd.'Ytr.&
traité pu del!id'ordin:aire b . Encorefauc il :loi- -,XOrtm.llII"",
fe,r fi les armes ont ellé prinCes cri intétion d'of.. ..J7·
1 2.
�S. ECO N D
Ll V R E
fenfer, & que pour cell dfcét y ait eu alf~mbIee.
Car autrement fi pour me defendre le long dl1
Toyage ie pone quelque baito,& de huard fur·
uieo l que i'a yc querelle, mette lamain à l'efpee,
& offen(e quelqu'vn,tel deliétne feraiugé priui
lr.gé,non plus que s'il n'eit fait par vne troupe &
multimde armee: ia foit 'lue quelques vnsayent
a 'Dt GralJà. tenu le contraire a.
lib. 1 . rap
'7.
Clcm baRdmys.
.
fDll~4. 1mb. Si pa r les plus {ainaes conR:irutions il eit prohi
~. !~~'. ~,~;;: bé aux gens d'eglife & reguliers de frequérer les
lieux publics pour prendre pa'fc::temps des per·
{onnes rcmplilfans les theaqcs,auec iniotlél:ion
l' Euerq llc {ur ·pei.ne d'en re(podrc deuar Dieu,
d'y meure ordre & ,hallier aigrement les con ..
b ..Auél. dl trcuenans b:com bien deuons nous trouuerinci/411 ElilJlpiftD. uilde voir le br!neficié fc:: defguiCcr en cent fa· ·
(~1 ..9. §. int',· çons, & s'employer par vne infinité de bafiellad.ClmUl.&all
àC' . 1 r ·1l.
N o~ C 3.nOnl1\eS
:Il. [e,hm. ;nt"di. ges [aire ruc es al.lnanS?
cimUl.C dl fa cognoilf... ns que les diacres, [ou{diacres & au·
m. t(fl'f
tees prepofc;z au diuin (eruicey el10yée pl~s ad·
donnez que de befoin, iu(ques lentreprendre
telle mommerie à la m~i[on du feigneur, oot
tres exprdfement defendu ~ux Ecclefi~fiiques
f: ns diR:inébon de lieu,de s'entremettre à iouëc
C Cap.rlcrici. farces,moralit(.z ou htl1:oires prophanes c. Q..!!,c
cap. cum dc(o. • 1 r
,
1 d
'(
1
"m.Je -"it.& SIle trcoue qu aucun c er~ epr~I1C conrre ~s
/'mtp.clcri(. fainéb decrcu) {oit monte fUl' l'eCchaff lut 1 aH
accompagné les balldeuts, joué roolle auee cuX
l'cCp ace d'vn an entier/ans qu'il air voulu rece..
uoir l'admonition de bonne part tendant à Iai[~
[er cc chemin infame,& prendre vne meilleure
fcnee
brl/l!
a
�DEL' H A R MON 1 !.
'~1
fente, telle qu'elle ell [ralfee par les regles des
fainas Pcres: apres qU'JI aura efié aduerti par
troh diuer{es fois de {on deuoir,& n' y aura vou.
lu enrendre,il lèradeclaréincorrigible, & perdra tous priuileges apparrenans aux clercs, la
correéHon de fa faute ne fera plus pourfuyuie
deuam l'Ecclelialhque,mais le iuge Jay en pren
dra cognoilfance,Juy pal fera {on proces, & le
.
cbafl:iera Celon {es demerÏles a.
a Imb,;/lflit.
ll14JPhcmtt.
Fertnf. lib. 3~
d
d
1
d
§Jij/Jcrh~c.(4.
Par deuant qUI era eman ce a vengeance u -,nic.Jtl>it.f!1"
. Cc
bla(pheme & vilain fermem? Les Empereurs
l'one artribuee à leurs iugesauec expreflè inioo
étion de veillerà l'c:xrirpation c;!e ce vice tant
ennemy de pieté b .Et les Canonifies ont donné
puilfancc: à J'Eutfquede chanier le blaCphemateur à ce que par la penitence eniointe,eu egard
au deJjét , il ctife de plus irriter Dieu & [es
fainds c.~n~ aux ~ois Frar:çoi$ ils ~~t c~jdé
quece ne {erott en nen mt:fprendre SIls sad ·
donnoyent à corriger ceux dom la bouche cil:
réplie de vilaUls & execrables [crmens. De faïél:
nous ne voyons prdques autres cho(eç pumi
IC5liures des ordonnances F rar. ÇOI (es que peilles r.:iterees (('IOtre lt's blaCphemareurs J.Et dit
on que cene pUJIf.lllCI: fut donnee de Dieu à Ro .
Il.
'd
b,en fil s de H li gues Capet qUI. proncrne
euanr
1Image de lefLu Chl lft crUCIfié, & fai[ant prie
les pour la tranqUtli lC: du Roy.lllme,eut rcipon
fe qUf! [es iours uc {el oycnt alfociez de paix, s'il
Il..
~ ' f~a puna 1cs d c I·n.
bl ' & y .. n
n , ènolt
attctl
tu:S pu ICS,
ger l'miure hlte ~ Dieu pllr infinité d'impudi-
1 3
bon.clrr.'" 6.
.
b .A"t1,tlt ..,t
ne" /ux", .ho.
~n·Fontr.~4.
tur.col,.m·s·
c Canflatlli.
mÏII,dtmal,cl.
d EfllltsJ'or.
ltans. a,t. 'J'
RtbuJflib. s·
tit. 11.. jn ordo
rl.br.Je Graf.
lib.; (ap·3·r~.
tl,a~'dmo/Jlra,.
l e (SP'J"U'
mot
bI4Ph,.
m.altllrs.
�SECOND LIVRE
qües rumens a.Mais Ct le diocefain pretend qUI
.
.G~4f!. ce foit àluy de corriger cc mttfait, & que d'ail;7AI.ül>.,.c4' leurs les officiers lai~ en veulent auoir cognoif..
A '1),
fance,comment les regleron, nous? Les praétidens ont tenu que par preuention chacun d'cus
~ 1mb. j~flit. pouuoit entreprendre la decilion b , combien
'Forenf: l.b. 3' que l'ancienne ordonnance ait fait dillinction
, . porr,·fll.
r •
.
R
J,7g.
permettant lOlt aux lUges oyaux, OU autreS
(les vaffaux de challier les laiz blaCphemateurl
Celon les peines y fpeciflees,& feulement fe fai1itdes EcdefialHques pour les rendre aux Prc"
Jau qui feront inftiguez d'en faire punitlon exé~
plaire. Par contraire vfage elle a efié annullee,
& fe t reuue que la cour procedant cotre .,n clerc
blafphemateurfans le [enuoyer, l'a pri\!é de Ca
c irr&NJf.lib. clerieature & puniCe1onfon dt:m~ri[.e c. N ~us
,.rit.! &. CQI.S' Toyons fOQuent repcté aux confhtutlons de 1Sglifc que les hjz(ont cnnemis des dcrc,sd.
d CAII.14;m.
BltfTeure des ui:( par dttct,olt au contraire.
:i!:~~~:t Et quelque fois furuient que celle inimitit {,
deCcouure de fette que le lay renconmlnt l'Ee·
cletiaCHque à (cn auanrage l'offen Ce, ou au contraircl'eccIefialHque trouuat vn lay au dcfpoul'
uelA ne fair difiicuIré de l'affaillir & blelfer, deua nt qui fera faite la pourfuÎte à la vengeance
du forfait?Si qudcun,dir la loy ciuile,cntreirn"
perueufcmen t dans quelque Eglife Catholique,
emperche le feruice,apponc damage au liea,of..
fcnCe les prellrcs & minillres d'iceJuy, qu'il {olr
puny de mort par leiugede la prouinêe: mais"
j'iniure cft faite par la multitude affemblecl aCJudle aducnie de Cc reprefencer d,Uabc le ma"
. .- ......
.. '
gilleac
1
'4'
.'M"I,.;",.
�D!
l' H 'A R MON 1 E;
68
gifi:rat pour refpodre de (a faute, n' y veut obeir,
fe met en armes,& tient bon en 'luc:lque lieu de
deffenfe,le gouuerneur de la ville fera alfembler
fes forces,iracontre cesecbeHes, & les punira
.
Celon leurs fautes a. Confi:inuion depuis cano- ~ l.fi 1";' ;"
nifee '" recèue: entre les Cainéts decrets;les pre- !I.e g:nw. c.
llÙers de "eglife trouuans à propos lailfcr à vn t fip ol" é1'
.1
11. f'
&
..mre 1a vengeance du tort qUI curCn ait, ne
{e faire iugeltn leurs propres caufes b,Gnon <jue b can.fl tj#lil
les laiz fuifeAt parelfeux a rédre jull:ice & filfent foadtntr.11·
de l'aureille {ourde aux clameurs des Qf'fen(ez. lf""ft-+
En ce cas l'cgliCe v(e d'aduertia'ument aux aggrelfeurs de mieux "jure à l'aduenir, & ou eUe
les cognoit endurcis fans correétion ny amande~nfnr.lesexcommunie c.. La pr~éti'lue, Fran- t Cil" J, '/tE
{oICea reColu que le premlcrdcs Juges d cglJfe i,tero.",~.1I.
ou temporel qui prend cognoi1f~nce du fai~ dl 'lflAft.J7.
compctant( combieo qu'aucuns ~yen[ tenu le
conrraire)& que renuoy ne peut eltredemand 1:.
Toute!f()is $'il y a grace oU pardoo,que l'Eccle..
fiallique a les mains lices,Ie [emporer cfl:aur feul d Imb.lnfl;t~
iuge competantd.Lc:s:1Utrc~ S ont fou!hnuqucle Form 1ib.,.§.
lay qui a blea:é vn p rrllre peut dhe puni par ~;:{oi:i.~~:
tous les deux luges concurremment & cumula. i.'m.s.
tiuement, parunt qu'llles a offen(ez tOIlS deux,
&: que le lay ne doutera d'cnuoyer en exil le: '
malfaiéteur,pour aunir ellé parauant excommu
nié parl'EcclcGalliqe. ~diralor:l1Î leprdbe e GUl.1tmtti.
off"cnfe leJay?Comme nous auons dit,c'eft àfai pruap.t!.dtl
re à l'Euefque prendre cour ac cognoilfance du appt/la ...,,,,,,_
crime qui doit prcmieremcDt admonndl:er Je 44blH.
clerc conuaiDCll d'auoir fo rfai t, puis s'i l eft in~
;l .
t,,.,,,,
-
1
4
�;·s E'C 'Q N · D·
(
LI V RE '
corrigiblel'excommunier,& refu[ant am and,..
. ment le mettreé. mains du feculier qude puni.
ra par bannillement ou autre peine correfpon3
aCan.cumn~ dame àfa faute •
~b ~}omjne. Je . .
,1ft/JO.
./
b Imb.lnflit.
F.orm( lib. 1.
§. [ut er• folio
17 L "7$'
C .,AutT",J.tl,
fonEliJ
tpi{co.
,it.'. col,j).
d t.A"~t",CJuo.
fioJ'
rfi· tpi:
,op, .• lJuu
auttm. titu, 6.
fDI.j.
pyouifion aux blefJq:.
Mais fi en vertù de commifsion du 1ay y a eu informations auant que proceder {ur le rcnuoy
requis.le iuge donc la commi{sion cil: efmanec
peur ordonner que par proudion l'accufé payera à panic iointe , telle Comme de deniers qu'il
arbltrera , pour {ubuenit à la nourriture &. medi camés de l'offenfé, & l'y concraindra rancpar
failie de [es biens,que par emprifonncmét de fa
perfonne, qu'aucuns ont voulu deuoirefireaux
prirons de fon Eue[que, non du feculier b. Le
remps qui a tngendré force collarions &- preCemarions au Heu des primitiues eleéhons , n'a
[ceu li coll cn faire parr~üx Princes Ceculiers & .
leurs iuges :mefmes du tem ps d~ Iull:inian fi roll
qu'JI eftoir quell:iotl de pouruoir audiocefc vefne par le crefpas de [on pafrcur,les Primars,Arch'prell:res, Archidiacres & autres du Clergé
ùHèmbloyenc. qui felon Ja forme du droit 6(.
confii[utlOnS des rainas Peres pt ocedoyenc l
l'e1eli'Ion 0' vn n?uueau
'c;
' fi,()l'r
,<'lue li1 celuy qUlC:
prolluc:u ~'acquHoit p.luuremcm de la. charge
~nrrl!prin[e ~ lalifolt (es parroilsiens [~ns pafiure,& commeceuxdu lourd'huy fc foudoit plus
du reuenu temporel gucdu fpirituel,le Pauiarcll~ en mettoit vn meilleur à fa plaçe d•
proUlifilonr al/x diol/it~
d'Eg/i'è.
l>
J'
Àinli Ce'l1'ellolC aux Monarq ues & Il rin ceste!rien~
�DE
L'HA RMO ,NIE .
69
riens s'enrremem:e aux prouifions des dig,n itez
,Ecddia ll:ique l. Nou~ ne voyons ricn plusr~ite
ré par le:. fainéb decrets que les puiffances dillinétes entre les reguliers lX. fcculiers , entre le
Ponrif é& Empereur,à l'vn la cogiloHf~nceapparten amdec ( quieft fpiritu el, & à l'autre la
temporaltté:l. Nous excom munio m(dit le Pa~
pf)roUS Emper eur,Ro is, Ducs,M arquis, Comtes & autres Seigneurs tem p("Jrds qui voudro nt
entrepr endre d'inuc:flir lX. donne r (oit Eue{ché
ou autre moind re dignité eccleftall:ique.Ce n'cft
à.f.iirea,ux laiz de s'entre mettre à cequiappa~tumd 1 Egllfeh.Le.s Prelf1ts lX. prepo(ez aux digniuze cc!efta fr:ques non autres doiuen t iuger
b'
D' . J C E
de tOfiuls d'ffi
1 ercns. plClt~e s • ,t corn len que
M ar 1 ius PatatJ1Dus clcriu" nr a Loys qllatne me Emper eur, fe foie efforcé luy faire~entendre
. que la collati ô des beneliccs eft chofe pure prophane lX. temporelle. qui cft plus couellable aux
Prince s& magi/h au fecull ers qu'aux Euefques,
& que mefmes IcsRois y ont quelquefois prou
ueu, voire de perfon nes layes ) ft efr ce que cafre
.Par,
opinio n n'cft appron uee desCat hol lque:>d
r
11
aprelem
~
1
ati?os
co
es
t~nt fi1 nous iugeons
bon
r
putffen
RoIS
les
que
&
nes,
propha
tions
les debau
droit [e les àpprop rier, il faudra que
' 1ay, & au con'
. Il eSlo1ppartlelm
entau luge
fiur lee
traire à l'eccJdiaftiq fi nous lc:s prenon s pour
fpjrjtucHes.
a
CoUat ions Cl' prcfclltationr.
la Cour par vn aueft a dedaré quel droit cba~
cun pouuoit prc.:tendre legitime nem, ayant aé1 S
J,'
a TD'.10. ;p.
b c"".fi'l"Ï4.
a,inccps.J6.'1'
7. calf, mf~_
na. attltlllO.
Ca1lo. llIicH. l.
'1U~fl.7.
c. Capj, a~(tr,_
mmm. tl/"l,.
,
cl 'D"4,.,~.lb,b.
3·(II/MI.n t t_
'"fi.
Rtbllff.
tit ..."tI4;c;.no
~""f~, n".l'.
,,,,,,",,,.
�SECOND
LIVRE
coul1:umé cognoil1:re en mati~re beneficiale dû
diffc1'ent qui cft entre dtux proulleus d'vn mef·
me benefice. fur la validité des coUations, prcfenrations,& du droit de ceux qui les ont faites,
qui eft levray patron, fi dans le téps defix moi,
les prefemations & coUations ont cllé folen·
nellement faites, & autres choCes incidentes en
tcHe matiere concernant le tiltre du bencbcié.
Mais fi l'caat de la caure ell,à fauoir fi le benefi·
cc contentieux a charge d'ames ou non) qui eil:
quellion fpJrituelle, le lay necognoit de la cola l'a,~,I;h:, lation,mais renuoye à l'ecclefiJlliq a. Les biens
tit,s.4rr,.s.' & reuenus de l'eglife ne doyucnt dire di{sipcz;
de. eccle.fÏalliquel qui en (ont feulement gardiens & adminillrateuu,à 6ndeles employer à
l'vfage auquel ils font dediez. Anciennement
les hofpitaliers prcnoyent la ch:uge de nourrir
ICI pauure., par la main du juge lay, faifoyem
inuentaire, lk promettoyent s'y cm ployer air.fi
qu'ils feroyent à leur bien propre. Depuis ib
ont cfté reduits à la meCme rairon que lcs o:'CO"
nomcs prepo[ez à la con{eruaciondu temporel
dcl'cglife, qui doiuét rtndrc cOhte de toute leur
& 1.0111,.,,1).. adminiftration b. Mais par deuant qui?
'rop/JDJ. ,', ~,
Conte du rCUtnu Il'ir;tuel.
'tift· & Il,,,, Les Empereurs n'cn ont voulu prendre ccgnoi(..
(ance, & ont ordonné qae cduy qui ell pour(ufui pour rendre conte,ne foit aillrun tiréqdc
par deuant l'Euefque au diocefe duquel il a adminilhé. Q2.e s'il cft troaué rcliquataire & dl
condamné) .1 dftit premieremeftt fatj,fair~ lIa
fentcllce,puis :lppeller fi bon 1u1 f~mbleau Me~01'0
�DE L'H A R M ' 0 NIE.
7°
tropoli tain , du Metrop olitain au Patriar che
dioceûn. Encore plus s'il decedc: aupara uant
fon conte clos &: affir.é,que fes heritiers fcyent
tenus ainfi qu'Il cftoir le rendre à l'Ecclcfiafti- , .
qll~,fan, qU'lI foit Joitiblc recourir au iuge laya. ,a ."I1If"~~
les Canoniftes ont permis au patron la y '" au'7 fmrliJ!·rp;fr ..
tres parroifsiens pourfuyurc deuant l'Euefque, ('o/",u"l f· 1
le CUl~ & Prcftre Rc:étcurqu'ils cognoiffcnt a...
• t .,
bufer des rcueRUS de j'eglile : s'il dl frappé au
Inerme coin que fon infaie ur &: ne s'empcfch:
beaucoup d'y donner ordre ,l'adrc:ffe dhu Metropolitain.iceluy aufsi peufoucieux de [on deuoir que l'Euefquc veulent &: conrentent que
les Rois s'employécà les faire marche rdroie b~ b Cao·fili]'.
1
Ceque les Empereurs'on t determiné,fans pour ur"J-7'
.li~
m
fi
1.
c
A
c.
ds
(piritu
!
palleut
cell clfea recou rir aux
l'exemple du Roy loas lequeLconfiderant la ma '111m1.c.Juflice ou parclfe des preftres qui leuoyent grands fi,./"focOJlJ: 1
deniers fur le peuple pour les reparadons necetf"ircs aU temple , & nC:lntmoins n'en fai ..
foyent ql1e bien peu. fic faifir'" mettre en fa
main le reuenu , prepefa pour la diA:riburion
fon Sccret:lire auec le Pontife gui enCc:mblcment payoyent les mailires malfon s, charpe ntiers & autres entrepreneurs d ~ V ne infinité de d cI,4J.(onfi.
21
fembJables hiftoires .{e treuuent és liures fa- to. Il.,3. ,p.r4.
1I('/:;'''4
aues f:lcrific
crez. Nous lifonsq ue les Ethniq
"ut,AH. ..,t'rb.
.1
.n. . é
,aUl,.oI;on
qUI eur ap- 0- ')IXOf'ë.IIWt
l
d
e
ns
d
li
emetta
e
tcurs
panen oit, ont quelques fois fait entend re au mt "JO. '
.
Senat que c'dloit à luy d'aduifcr aux fcaiz &
mi·
M,QI,,,.
e
e.
Dieux
des
impen(es necelfaires pour le fcruice
,l."m.FrAnc:.
.,
, 1J" .al.tr1\:Z Qotoue
'
qu vne par· tM.1 a7'
om blem qu 1 lOlt
e
�a Cap I.Jtfa.
, ",d~ F rntjf..
SEC OND LIV RE
tie de l'auélo rité du Pontife ancien depen"
doit de declare r en quel lieu deuoic ellre prin.
j'argen t requis à l'execution de leurs celcmo "
• a
nies •
.
Roü "rote [leurs des Egli{tr de Frd11ct.
Noz Rois font proteét curs non feulement des
~
eglifes de Icurfon dacion ,mais genera lement de
b P"t. 1i[,. 1.. toutesc elles qui font au Royau me b , c'dlàeulC
" tit.J.arr.;.
de Jes conCeruer , faire entrete nir & empeCcher
qu'auc une ruine & demoli tion n'y furuienne.
Q.!!e fi les adminHhareurs font peu curieux des
reparat ion,s. coupen t les bois de haute fulb ye,
vende nt, alienen r & tranfpo rtent les deuoiu ,
. pédant le proce. fur les domma ges & interr lls,
Je prodigue difpenfareur fera fufpédu de fa chu
ge par les officiers Royau x, & interdi t de plus
adminH1:rer,
Temporel Ecclefiallique fubiea dUxROÜ.
d'autan t que le rempor el EcclefiatHque {uhiea •
aux Rois doit dire reglé [uyuane les loix Frane cl",lf.w.fi. çoi{c se.
10.111101 00110
Rtumudt rcglifeJ quoy employé.
Voila pourqu(!)y Charles fizlcme fit vne treS
belle ordonn ance fuyuant les determ ination s
des fain&s decrers, par laquelle il commi d1 que
ln fi ui&s des eglifes du Royau me defqucls leS
Prelats abufoy ent, filtrent diuifez en [lois,v ne
porcio n pour la fubllen tation des minilh es,la
d Dt ,Gr.Jf. (econde à la rcparat ion de l'E gli fe , & la rroi6cM,l. ",. Ci.'" me dillribu ee aux pauures d.la (oit que pour leS
rt~<lI.
a bb ayes aucuns ayen vou 1u d"Ife qu vne parcle
.
de~oi[ reu~ni( à l'Abbé , l'autre pour lanour rih.I}.
(ure
�,
DEL' H A R MON 1 E.
71
ture des moines, & le rclidu pour Cuhuenir' aux
.
guerres du Royaumea.Et combiéqueparnou. a ,MollfJ .con_
' IT
II tra abtu. Pa~
Ue Il e or donnance 1es Pre 1au ne pUlnene e rc pa,. n
r.
f i ' Il.1)7·
contraints aumOlner du reuenu des bene ces,
& departirde leurs biens aux indigcns s'Jla ne
font notoirement marquez ducoind'auariccb, b Bllllfflib.;.
d'autant que les derniers Rois ne les ont voulu ,~ap.l.. Fra/lç.
. r. '" .IHO.
Vel'11 cr de Ilr.. pres, que des ,.10 f 0rmer CUtleUlemet
àquoy le reuenuell: employé:
Rep4rations des bl1ftimem EcclcfiaRiques.
Si cll ce que quand q '.lelq\le dtlpute fe prefcnte
Cur la reparauon & emr~den des hallimens,que
ladecifioncnapp.micnt auiuge Jaye .parce que
la quel1:ion touchant la meliorarion des ba{l:i~
Illens ecclcfiaO:iques eO: plus temporelle que [pi
rituelle d. Pour cell:e mefme raifon les r~aeu[S
de holl:els Dieu, maladeries & autres lieux pitoyables [ont renus rendre conte par deuanc le
lay,& par prouilion au Royal àl'exemple du tuteur. & Cclon la decermination du concile de
Vienne e.
Fornicateurs.
P~rcat quelariguem des loix ciuilesn'aeu cours
)
1
Il 1 c: •
.au" h.oyaume par aqnc c eSlor01catcurs auec
Venues & filles c' Il:oyr.nt punis de ll1ort, ou releg;\tion Celon laforce & confentcmét f, & qu'cn
JJCU de ce ils ont ell:é feulement contraines d'eC
pou Ce rfoi da fille defloree , ou la. veuue , ou luy
donmr dot conuenable à [es qualitez. ruiuant
la decifion des canon HIes g : beaucoup de Prelats ont cuidé qu: toutes caufes de defJoration,
(onilitution de dot, nourriture de l'enfant, &
c 5' p"r. pyl.
parlam. gaa.
'1. 18~1.1~:r
:i~!:s. :P;,: ,;:
1.0.
~ 'Dt GrafT.
lJb.~ clS·'fol.
~J'
e Pit/,. M,;.
tiq.lSmft 51.
FIr~l'~c. 1..1.1"
UI • 15 6 o •
Bald. l.orph4.
tfltl'o/,hos. &
d(tpif~·& clt.
: ~t"~~t.a',
Il
IC.JM ".
g Cafr·; & ,.
flJt at/111ft. 0-
IIP,
�SECOND LIVRE
declaration à qui il :1 ppartient elloyen t de celles
dont l'eglife doit co~noillre,& de fa.ia les offi~
ciers des Euefques taiCoyent tnus efforts pour
les s'approprier, iu(ques à ce que en l'an mil
trois cens trente tix , & mil trois cens quatre
Tiogcs & h~Jiét, il Yeut deux arrdh donnez vul·
gairementappellezLes arrellsdes ribauds m;l·
. riez, par letquds fut dcfendu aux Eue[ques &.
Arcçidi~cre$ de plus faire cjter les laiz parde~
uandeurs officiaux en matiere d'adu/tere & fo~
nicuion "pource que la cognoj{f,mce charnelle
qu'on peut auoir euë auec vne fille ou fomme
ne peut faire qu'vn Jay Coitde la iuriCdiél:ion du
iuge d'eg!ife. Car encore qu'il (oit tenu bailler
dot pour la. fille qu'il a deR oree,prédre & nour·
rir l'enfant, faire gefsiner la femme, luy bailler ,
prouifion de viures, & qu'il doyue cllre puny,
toUt cela fe doit & pe~t requerir par deuant le
iugeJay, duqud il elHubieci. Cequiell beau~ .
coup meilleur pour les parties: car la (entence:
de prouition que donnera le by fera executec:
!\onobll';mt l':tppcl ,qui neferoit fait fieHe pro·
:1 CiU.I, mllifl· cedoit de l'Eccleti:lfhquelt. AuC.siles laiz ne diftIts "flt~. com ferent prendre iur,fdiél:ion de telles maticreS,
~./ /H. & (e treuue d'auant:lge qu'vn con(eiller do Ja
courayantabu(évne femme. fous promcife&
couuerture de mariage iufques à enre enceinte,
& voulant (e depanir d'elle fous l'excuCe d'a..
uoir porté vn de Ces cnfans au bapte(me, fut ad ..
'b
uerri parla cour d'obtenirdifpenfe du pape,&
~tP.1~.l1 .u.. prendre en mariage 1~6.1lc fcduite b •
t1 .l/.,lIrr.,.
Di{me/~ .
�DEL' H A R MON 1 E.
'il
Difom.
Si les diCmes (ont repucez auoir quelque chore
de fpiritueI(à quoy la meilleure part de noz doa:eurs encline) • ce n'cil fans occation que la
cognoHfance en a eflé interdite au lay, & que
les iuges d'egli{e s'en fom re[eruez la decition .t. j/t~J (tm~ar t~ut ainti que la polfe[si~n d'Jcel~es aefté ~~:;j~§§.~:
Interdite aux perfonnes feculJeres qw ne doy- Fran,_;. ln"
Ucnt s'ingerer de l'v{urper {ans crainte de {acrilege & etnnelle damnation, quelque peimifGon qu'elles puifrenrobtenir des PotentaufccuIiers, demeCmeles pafteurs dOYdent veiller à
ce que les prclhes n'cn demeurent defraudez,
& cm percher que les laiz ne s'en emparent tant
{oit peu par achat, aquHirion ou autrement b. b ~a,.. ,rte;"
Depuis d'aucRnt que l'egI,Ce grieuemenc afHi- m41.l(f·'l·1·
gee par les in6delc:s fut virilement (ecourue des
bobles qui n'y e(pargnerent ny biens ny la vie,
pour Coulager ceux qui à cefte defen{e auoyent '
confumé leur reuenu,fut auifé de les recompenCer, /Je djftribuer partie des difme. à ceux qui fe
Ceroyentvolontairemenc employez à repoulfer
les ennemis de le {us Chriil. Cequi fut executé
d.. conCcmemcDt de tout le clergé fo!.!s Charles
Molete!. Par CucceCsion l'cglifc r('cognoilf~nt
quel. dommages CUl gitfcm d.e iour à aucre caufez {ur fa Jiberalité, alfcmbJa le Concile de Latran ou fut reColu fous Alexandre troifieme que
polu l'aduenir les diCmes ne (eroyent plus en
la feigneurié deI laiz. De là vient qu'auioul'd'huyeous ceux qui ont difmes en leur pu Iff.lnce
fll r lcCql.leh debat font COllllumicrs alJ,;guer
ra
�SEC OND LIv Re
q u:ils en fox:t iouylfl~S par ternp~ im~e,moria~.'
~olre paralla t le concile de Latran ,& qu Ils font
sion de
'Dfiu~,m.cle Infeod ez de la maiefié .a. Cefie permi(
'
Il
cd'
.
l'
1
.
em c. M. 7· 1
c4.j.rmb . inft. es ten:r par ~s alz & m~eo anon a eguee o~c
:
forttif. §. ,"r- tellcmec altere le narure ldes dlfmcs ,que de (pl"
!wJjb,j·fo·7$' rituels qu'ils elloyen t,& ecclelia Qiques ,on acoca/,. t1l4. §.,m
or:ca[/One. J,
4lâmÏl.
menc.é à les traiter comme propha nes par deuic
1
(1'~ d"
lel' ge 1ay, de rlotte que tour,e. q1lemo
eClma e
efi pre(que mainte nant decidce en la iurifdi' :
.
thon laye.
CIIUfe de fiefen quelle iurifdjélion.
La raifon efi d'aur5r quc toute caure de fief doit
efire craitC'edellat le feigneu r feodal immed iac.
Or dl il que leRoy de France 'adlé enuefii par ,
Je Pape de touS les di(tnes de fon Royau me, le·
quel par ce moyen a puilfance d'en inuelli r {es
fuhied:s. Par telle infeod atio,il fe refcrue la cognoilfJ.nce de tous differens concernan~ Ce q'u'H
b cllalf.w.ft. a inuefii b. Il femble que les ancien nes ordone peu diucrfes ~ la pra.,.t. nII .;., (&1' t. nances ayent I:fié queJqu
(' de~
R
1
d'h
d'
·
ç,Io1·.n
Olllant npreu{'es
B4Ufl·"
u;lque U lour uy, e oy f·r
.
dccidet
l
mettre
fcnfes à [es officiers de s'entre
les proces rneuz à rai (on des di[mes entre pec·
(onnes eccleli afiique s, foit pnur le petitoi re oU
poff:.lf oire,pr incipal emenr s'iJ n'y a porntd 'in·
ue no~
c ."art ftyI. feodat ion: an contra ire de Cf' qui s'ob{er
c . Er pout
p4;/cm tit H' toirem ér quand J'ad:io dl: pc lfdfoir e
§,~. 0' tit'4f' le petitoi re le juge Royal en a cogtIOi !rance , fi
pat
§ 1oI. ,b, ;M~/,. l'on propo( cque If'~ di(rne~ ayeot e!lé renus
.
r
l'
l'
e'
d
f
fi
1
.
. lit. m.1IDS
P"I'.ItI,.,
Imm
temps
ayes,en ~ e eg he,par
.,. am;.
J.
Latri
de
ean
(ainéH
Cl p~/,. [,b . ;. morial auantl ecocile de
infc:o
allegue
on
l
De façon quclid euant fofâcia
tlt s· .;TT j.
dacioP
�D;E rH ,A R ~. Q ~ I :E• . '.' 7J - Aa:tipn ppur ~ec:linc;tC.Liurifdid:iQn,ce n'cft plas
à luy de .paifer" mais. pOltrenuQyertout au iuge
lay ,qui cognod1:ra 4e la validi~é ou inualidllé a rl. ilr '
d'icelle a .Combien qlle par difpofition canolii- A.tjt'(lfl'.f,~j;
que nefLlt aux Roy aux. s'en enuememe, Linon riCIU. If. {or.o
quand l'çglife n'y p~uuoit plus rien b. Et lors lt~e.
que le prindpaln'eftoitdebatu, mais la queftiô
feulement '*iPlndoit des arrerages c •
M. " m,
Diuin ftruicc cmpefché.. ·
c: .CI1lfIJ.ÇPn,p•
.Comme lés laii opt eniâbé fur les diCmcs , auCsi "'5 ,."",~.
les eccldialHqul;S fc font affl anchis de lafllperintendance fI ue noz Pri~ces ontel:ë f~r les t rQU
.bles & crnpefchcmens donnezau diuin feruicl.
I)ar 1.F:s premietl'.loix c·dloit,aKaire.aux·,puiC...
fances {eculteIcs ueveiller à ce qu'il (ut deuëmét
entretenu, & ,c;m,pc!che.r les affauxdc.s infidlfles,
,qui me(cognoilf,ulI ;Ie(ul ChriR: &' enpe\llÎ5 de
:fgn efpoufe,fe ieuoyent (o.u~eo,t aqx templ(s,i~
\uHfoj'c,ut les çhrd"or'.lmponoycnt les orneméb
,vaiŒeaux & autres ,bores dediees l Dieu.. crou~
.olorentfoo(e(uj,Cl, Qurrag~oyent fcs,minificc,s
'lui ne poul1oyenc ~t:",(emér: habiter en fa mailon,.ny cul(iu.c;r fonheri~.ge ,qui dernouroiten
{dche allee bien p~dt deJ>cofit, Pour y do~n.~
ordre & à fin de!faire ceffer ces Illicites &' teme".lires cntrepdnfea ,les EmpcreulS n~ont attendu ~uelcs ecdefiatllque, {e lo.yent armczUellr
defenf~, mais ontexp[qffcmcnt commandé.aux
prepof-:z à la iullice de .rigofeQCemenc yelJg,r
.telles maJheurcU!(cs .entrepIÏnCc. , & punir de
.1norc lc. rebellQ' criminils de.lcze maid\é diuine , .(anuttendrc·aucune.doleance de la patt
laJtt7!".:
.
K
�".
5 ECO NOL 1 V R E' .
des offenfez, qui (e reputoyent beureux d'enél~;'
reràl'bOncur de Iefus Chrift& pourfon {ainct
.
nom, (ansreteni r riere eux aucun efpritde vena l. fi'i";';1) geance ~,Edes Peresanciens fe (ont rangez fous
hoc g~"UJ. c, ces premieres confiitutions,rcrnetr~ns la punit:tifc'~' & tion des tors & exctz faias auX lieux fainas,&
, ,..
aux (eruiteurs du Seigneur, (don qu'il plairoi.t
aux Empereursde la prédre telle qu'ils ontrroU
b c.",fi '1,,;, ué bon de l'efiablir b: ql1 i cfi de rnort)~6rreceu~
/".Jmtt. 17· qui aux lieux {acrez au(que1s faut rt ndre les
~lM/l...
Yœuz en paix & repos font affemblces prohibees,engendrét (cdition, font tumuitueux, que:-c
e l,rltrl""~~ relIent & fe combattent • Dcpuisles Canol'l~
","!' c. d, fH ftel s'affcLJrans que c'eil: aux Prelats d'auoir cu'lIIadt'&lcf. re dU d'lUtn
. lcrUlce,
r
.
& retrancher 1eS eropelc
r bc-mens donnez à l'accomplilfcment d'ice1uy, he
s'cn font plunoulu fier à la diligence d'autrtly,
m~fn'1e$ aux puHfances re~ulJeres l~(q\lel!es font
le plus (OQUent tant etn~efchee$ aux manimert.
remporels, que la fpimualité mire çn oubly,
{ouffre beaucoup. C'elt p'ourquoy ils s'en font
reCeruez la cognoiffance. Contre cd1:ere(erua"
tion ya quelquefois eu oppofition à laquelle f.
(dur A mis bonne prouifion,& telle que perfonne ne fai(oit refus de rerpodee l l'cccldiaftique
ft tofiqu'il eftoitaccu(~ de ce faia. Les Curez
chacun iour de Dimanche faifoytnt defen(tS l
toutes per(onnes fous peined'excommunimér.
de troublerouempt!(cher Je {eruiccdiuin, cf..
quelles c:ftoyent (omprins tant laiz que derc,
qui ne pouuoyent efire abfolll que par l'EueC~
qu~ Cous l'au~orité duqucll'excommunicado~
ayol[
�DE.
rH A R'M 0 NIE.
'4
auoit dlé iecteea.N oz Rois n'ont fait difficulté
que ce ne fut aux ecdefiafiiques chaiher,voird ~ tilll,,,,.,~
vn befoin cha.lfer ceux de l'egli(e, qui pour ein- ~::,,;:s;!l~:
pefcher les prieres fe promenent,fonttumultes, fdp.7.
cricnd. haute voix,& traitent des affaires mon
dains: pour à quoy obuier onteJlé mifes fus tant
de belles ordonnances approuuees par Sinode. b P
F
& ~{femblees des P rdats b, le{quel. recognoj[. {/-jo~~fr~j:':;
fans vne nouuelle f:l,on de faire pOllrpen(ee au 'Ju; tfIllP.IÜ.,
srand mefpris de la religion,& (candale des Ca oflir.
thoUques, y ont par mdme moyen donné ordre
faifans de(enfes fur peines, aux Chanoines &
autres bene6cien de n'cmprunter à }'aduenir
(ous condition,qweouà iour nommé le creicier
ne (eroit riltüfait,il Iuy fut loifible d'empefcher
IdacriSce,priere. & ouirons du lieu auquel le
prell a dléfait : tels contralb illicites. reprouUez & ne tendans à autre fin qu'à l'abolition de
1:1 religion, qui fait que ce n'dt merueilles fi les
palleurs a qui l'affaire touche, y. ont mis la
main, &; noz Rail ont auélorifce & homologuee leur ordonnancec.Chatles neufieme ayant C Prll1!"ftiWpO&lr la troifiemc fois cnfcueH les troubles du {I.j.~,pignora;
Royaumentz (ous prete1:tedereligion,aordçm JII".clflk.un:né l~ Catholique & Romaineellre remife & tefiablie en tous les lieux & piys de fon obeHrance ou l'exercice d'iceHe auoit eA:é diCcontinué, i
lin d'y cihe pa,fiblemcnt entretenue Üns trou.r h
d
d C4,~I. 9.
blen y empelc
ement •
.,ADU" 1510l:>iuorcc.
. art. J.•
Pour bien comprendre pardeuanrqui ladeciGon <!udillorcedoit dl:re pourfuyuie il cft bC''':
'
K
t
�SEC. OND LIYRE
Coin d'cntendre ~quoy tcnd la rcquiGtion. Par..
tiUlt que que1quetois le mary & la femme chac:un endroit.coy veut eau: feparé de liét)commc:
,parlent les Canonilles., ou feulement de bic:.ns.
le premier membre ca pourfuyui ou à. raifon
de Ja mauuaifc & ddrolue yie tue 'mcine J'vn
de~ coioiflts, ou partant que qucJqueaccidéc 15&
infoftuneeft furuena.à fon compa.gnon qui em..
pefche continuation de commune habitation,
.commeJep.re,longue abfencc,& impulaâncc. L~
pourfuite tendant à fepararion pour la vje debordee de l'vn des mariez doit eare·drdree par
deuât l'eccle6alHque. Ce que la cour a quelque
fois co.nftderé, ordonnant qu'vne damoifc:Ue
qui fe complaignoitde l'impudicité de fon maIy, & requeroitieparation de biens, & ditfoludBn ~e mari2g~,feroit mife en la puilfance d'vnc
femme vieiUe.& ,honnellc attendant qu'elle~
(croit l'c~iree en (on pa ys, .& eh pareille ·garde
auec fon bien, &que le gentilhomme fon mary
yjendroit CIl perronnc,ou {croit à faute de ce {ai
a. p"pJib.I.1,. re prina au corps.ou adiournél trois brefs i(tur.
f"'~' A,t'J'
àpeine de banniiIèment,& (aUie de biens) pout
b 1l4ll/{; pu. lu)' etlrc faie Con proces furl'incominence,fans
lib.j.caf' ;.PII. topcher autrement à la feparation a. Il eft vra.,
l'on lib ;.li':4. 'lue ft le diuorcc elloir demandé pour la lepre:
".rt.l.&li.,.
,,,.,. Art . .. ,.
,.1" t% paru.
tIt,on~rf'o"
;1Ig4t.I m b.;II.
fl"j;r.rt(:t~.
~."
;:;',7.'
luruenue d'aurantquelors il n'ell: quc:ftionjue
de f'
r
. "1 1\. J d l '
1
alCt,lauOlfS
1 eu; a ce, u~ge ay(contre Cf
conUieutions canoniques & ancienne praéll"
q uc)en cognoiUra:mais ft fimplcment cft requife feparaciol1 à thorof.1ut.s'addrdfcr au iugo d'c-glue b, auquel apparticntdefepuellafemm~
ql1l
�DEL' li A R MON 1 B.
7f
qui a10ftguement attend'u fon muy ab{eJU .a.
,
Combien que la loy ciuile '1 ait donnéprouiti6, '. c"!.,."t...
mais trop lice ncit ufe, permettant à la pé'rronne fiht711· '1~n fil.
. t1'" le
r
.
r.'
",t r:'t.
d~ 1aluce
remancr
lans peIne, encore 'lU'Il
t c
n'ait fait entendre la caure de fOlllccol1d maria
ge,& n'ait requb permifsion b .Au contraire des b ': ",ilu. §.
44
decifions canoniques qui d(f~ndent le diuorce
qllelque iufteoccafionqu'on puiffeauoir qu'au 'lit.".Ro~Û;
prealable'ceux qui le poarfuyuent n'ayEt eu con ~JtO"r,,".Ct
gé de l'Euefque qui examinera diligément pour- n~. §. 187'
qlloy il eft reqllis parauantquel'accordcr c;.
g!oc'" r.tCII1
7,,/-;/1
,,;11:
}mP'""JJance
4'b4bit~d'ou ('roulent..
.
C
4":J
II-
ru'J J. '1.1.. cU
Or Ilmpudf.mce furuJ'ent quelquefois for- l't1lit.(4''.,,Ùrrt
tuitement apecs le mariage accompli, quelque p~ l.tQIUlfJ.
fois par pêrmiCsion diuine, Dieu par (on iufte H·1· r•
jugement tol1erânt que les imprccations d'es
forcier., magiciens, impoftears & mathematiciens {ortertt effea. Auxdeux c:is faut recourir
à l"tgliCe qui pour le premier prendra le tcfmai ,
gn3ge des Cages femmes, & fermée des deux par .
fies en la preCeDee deleurs p:ncns, puis y pouruoira. Pour le {econd elle admonneftera ceux
qlli ont eOé fl(cinez de faire penitence , jeuner~
aumofner, fe cOllfel1cr & prier l'our leur deliurâce.Cdafair le prefl:repriera {ureux,les exor
cifera,& à l'exempled'Abrah:un fur Abimelcch
pourCuyuraenucrs Dieu rcmire de leus;infirmi.
té, 1 ce qU! le mal cdfc. Mlis $'.l ne peut obtenir,l'EueCque les fepartra J . ~nd la poarruire d Ca,..;. (!?
tend feulement l ce qUt les contoints foyent Ce- ..,1l.JJ' '1. 1,
parez de biens,pour cuiter que Je mauuais meC'
nagemenc de J'vn d'eux ne çon!iJme tout ce qui
1 3
�:stCOND LIVRE
leut eft commun,fans diftingucr li teUe (cpira"
tion dl: accelfoirement delllandec deuane rccdeliaftique ou autrement, le iuge la y (era campetant auquel appartiendra toute diCpute (ur rc.
ftitutio de dot. Mais li dIe cft rcquifc en pays de
a
li :Jtt.l~n. ~ droit efcrit,faudra obtenirlem:csdu Prince • f
.P "p. ail COIJ)'
•
•
8Qrb"'.f.
ExcommUI/lCdtlon.
Per(onnt nefaie doute que l'cgfife ait puHrance
de bannir les reprouuC'z lors quedc\lëment admonneftc:z ils ne fane concede llleliorer leur
manicre de vinre. A l'ancien tdlamcnt le peuple eftoir diuiCé cn deux,dont [u Tribuz efroyée
(ur la montagne Garizim qui prioycm bencdi~ion, les autres lix (ur le mone Gebar lf!f9,uds
donnoyét maledieiion tceux qui outrep~{foyéc
la 10y du Seigneur. Saina Paul a condamné le
Corintbien fornic:ueur, &faina Pierre ieua
fentenee de perdition contre le magicien qui
vouloit aquerir le S. Efprit abeaux deniers con
b Ca" fi iJ;;o tans b .Cade toustemps c:fié l'office des PrelatS
,.,,'~ cal•• cum de diligemment s'cucrtuer ~ contenir ceux dd
.'& .2.. ·H· troupe:l.u, admonncll:cr les vicieux de lailfer le
.
l'ice.& s'ils Ce rendent incorrigibles lesdeno P
è GI,! ("If. cer & defcrtr ll'cglife & les excommunier c,
,amA~tràoo fan, :1UOÎr egard aux qU1litez , les Monarques
<gaIement comme les plus p=tits fubieéb au';
d l De Graf[. ccqfuresecdefiafliqucs d :
Lb,. 1. C"l'.,.
Roy de Frat/cc non[ubidl al/X excommun;catûml.
fol. 6..
SaufIe Roy de Francequi ne peut eftreexcornmunié des Pretats de (on Royaume [uyuant ~e
priuilege de Clement cÎllquieme, qui a depUIs
uiléctléduaux officiers Royaux pOUl' ce qui totl
.
. 71'
,ri.., .
.
che
�Il E. L'H A R M 0 .N 1 E.
7~ ,
che l'ex-ercicc des iurifdiéHons» de fa,on qU'iJ.
font c:xtmfts l$c non comprins aux m.~nitlo~s
gencrales • TeJle exemption receuë.de la {ain- a 4· p4rt.ftJ~~
d:eté ndeur a t fléfuffiCanrc, mais petità petit far/am .".,,,,.
ont voulu cognoifue de la validité ouinualidité t~,6.
de l'excommunication cotre les premieres loix.
Iuftinian fit bien dt. fen{es aux prellrcsde lcs
iet'tcr (ans iufte occauon , mais youluc que les
debacs l3ç oppofitions fur icelles EutTent ren- ,
uoyrz àl'Euefque ou Archcue{q ~le pour prendre
vellgeance de ccluy qui cn auroit vfé c~ntre
drolcb .. Au Cemblable noz loix Fran,oifes ont b ..,flltl,:,.nJ..
rc:cerner
d
' .
facr o1anu tp,
pro }:i 1'b e ap gens d'tg l'lie
m~nmons fto/S' o';'ni ..
& yeer de ,éCures ccclt1îaftiques 6non pour cd- bUf, col.~. fi.
me & Ccandale public C , aïnli, que Ja primithle tH. 15 '
les praéhquoit feulemér contre ceUx qui auoyée le Eftats4'Or
. , qUltc
, lCl cramte
'
dct tal/.la11.18.
lal'm'C 1il vent. é en arflere
Dieu,abandonl1éla foy& c,harhé d• ConlHtu- d C41J.CHmA.
tion ues Cainae ayant retranché vile "}laine ~i<J"~/.
pra&iqueparauant vlicee, par laquelle des que ,WC/ta• ......
queJcun efioir condiné tan t peu que porr:d1: le '1"41'J'
breuet, apees fommaire difcllfsioQ en (Cl biens
,mrubles , il ~ftojt Joiiibic d'obtenir permifsion
du juge lar d'l'fer d'excommunication e. Pour c, P ..p.1ib.l~
ce regard nous fommes f:lcilernent retournez t,t. 7' aTTt.,.
'11
/1. '
• cl
d ~ tumft'J· f",b.
:lUX me! cures 'OnnltUtIons, m:l1S e ren re il §. pON'~. folio
J'eglife cequduy app.utÏenr,fauoir le iugl!'ment 17 9. injlit.for.
des abusaux (~nréccs d'an al hcmc1 perfonne n'en lib.;.
'vellt ouy~ parler. Ce qui fait que maintenant ~'il
y a oppolition à la public"tion de qudq!Je n 10 ·
nition,on ne fuyura pas la regle vulgaire d'"lier
par dcucrs cciuy duquel elle procede, cornJ.llC:
K 4
1
1
ca,.."
�S:E C 'O ND LI V RE
en COllr laye q~and le iuge dec'rete commi{sioft
luec la claafc( &: en cas d'oppofitioD iour)il s'en
rend'que l'oppofant aille par deUaDt 1uy. Mai.
fi les oppofans au" cenfures font gtn. Jaiz.,il le.
faut 'adtOUIner dellant le iuge (eculiet poW' el1
dire les-caufes,&: eUI ou ys iJ permettra le co ars
de la monition, ou prohibera de pa1fer outre à
la publication pour le regard de l'oPfofant fca Oil1l e m4i. Ion q,ùl [[ouuera la matiere fubictl:c •
pruap'4' tit.
ElttlionltUx hmefim.
titS ap/" U,c.",
Au'CômaDrernenr les Prelats elloyent ,Jeaz
"" J'"b",.
par la voix de' Dieu ce qui appert CD' Moyfe &
Aaron, & apre. que noftrc SeignC'U[ eut prin.
chair auvétredela vierge lors qU'JI voulut confrrllirefon eglife,&l appeHa tous fes difdples, &
d'cntre e'Ux'en eleut dou:te qu'il nomma Apofires, del'Ltis monté aù del)il dtlailfa celle char':'
ge à S. pierre fon vicaire,qui'rempli d'humilité
ne voulut'feulla rctenir, mais print aue(' {oy Id
fenieurs &: aUtres du colltge du Apollres qui
procedoyent à rdcaioh diucr{emcnt, tantoll à
laplurahtédesvoix, ainfiqucS.hquc. (uraypellé à l'EucC, hé de Hierufalem. rantoll par forr,
comme à la promotion de S.Mathiai.Q!!.and la
con gnec commellça retourner contre fOIl mail.
Ilre, &: qlle lef ouailles fe &fchercntd'efcoutet
là ..oix du palleur, les Prelat. furent contraints
pour entretenir ceux qui voulnyrnt dcfaitr,leur
donner VOIX aux eleciions à fin que l'Euefquî
ne fut mefpri(é. & haineux qui auroit ellé crcé
fans conCerltement du peuple, iu[ques à ce que
les Princes c:ommencetent de prendre cognolefane,
1
�77
D 1; L' H A R M 0 ~ 1 E.
fance de cca affaire, &: en priolr lu fabie4s,
qui adoinr,ou d'autarnqu'ils'reprefentét le people, '& ont riere eux tobs droits'qiU parauaLlt la
creation des R ois leur appartenoit Celon la lOf
de Hortenlius. Ou y.artant qu'Hs fe rendirlJ1~
bien atfe~ionnez a 'eglife&:s'employerentdc
bon co~rage àla de'ffendre. Po'or à q"?y 'les a~
pelletd a~antage &: à fin qut lesproutlions fal"
tes'par leur aduis ne fulfent atfaillie.dcs heretiques q ui'verroyel;u les puj1fance Cec"Heres con
fendr à l'delHon de cduy qui deuoit ethe leur
pere & paffeur, ils furent rcceus auxeJeaion,.
~elque tempsapres l'orgueil des Empereurs '
qui vouloy'ent '1 pouruoir à plailir &: Cans diCcre
tion au tre(grand preïudice de l'tgfjfe, a callfé
.. ,'
qU'iJf onr ellé e'ntieremérpr~llez du l'ottroy fait
nes &
aleurs pre'decelfeurs,& en'Heliles chanoi
rel igieux ontenfemblement poürueaaux Euefchez & Archeuefchez. Depuis ch'1cun a eu rœil
le chafepuemenr {ur fon eglife, de façon
moines
cs
&:
,
itre elifoit l"Euerque ou Doyen
•Abbé, chacun recognojffant miellxles mœurl
de ceux qu'il frequenre 'Ordinairement, que de
l'dlran ger, Coit qu'if y eut abus ~ corruption i
telles dcdion s briguees ~ (oit que leI' Rois faf..
chez du priuilcge otrro},é 3 Jeurs deuanciers bié
aff.:élionnez, que les fûyuans mOJns curieux du
fpiri~uel ~uoyenr laj1fé ptrdre,aycnt tant P?ur- • 'f)"."", J,
fUyUI qu ds ont obtenu quelque prerogarlUe i htntfo·Jj"· J.
~"I'.I.'. &' ~,.
l'C'gli(e. Nous fommes venus au temps ou lesIlpre D"lrmt
*tr.
.
. · . .•.~
rl'
A '
1
.
Il 'Pl éI tU
es
auque
nueres e Culons ne lOnt luyules
:::.' " ~
pbfiulàtiontdemeurent abolies a. .
K S
1ue
f.
�S'E ç 0 N n LI V RE.
Nomination aux dignit~ de L'eglifo.
Au lieu par palèion iurcc entre nothe faina Pc
le & Roy de Fraoce.fa maiefté a obtenu de pou
uoir nommer aux dignitez Epifcopales,Arcrue-
a ~t. tl, r~~.
·~lJ,.c~ttt:~:~
"'"04 J4(f~=.
iflCllS(qtl.
b J.li,.§.mo.
,.,.jI,ri;'.~ §.
l" p,.cmijf4.
c
4. [t4r·flJ!·
'i14m.
~I 'go
~
7),
8
"",
(;'4!-
1,b.l.~It.f.4.
r. Fr4c.;.rJ,11
tl.: Crlm;,
Grt'I',
H.
pifcopale. dans lix moi. apres la Tlcance yn
homme graue,de bonnes mœurs ,aagé de vingtfcpt ans, dodel1 r ou Jicenti éen theologte, droit
canon ou ciuiJ,paffé au cc l"iguf.ur d.'examen,que
lafajndcléapprouucra.s'il treuuequ'ainli doi·
ae titre fait, 1inon Je [en noyera , à fin que dans
troismoisfuyuâ~ le Roypuitfeptoceder ànouueUe nominatiô. ~es'JI dl peu curieux d'yentendre, b{aind:cténedelairra pius l'eglife fans
p:.lleur &: y pouruoita ~ • Le fcmblable (era Pl'adiqué aux monaftClres, priorez cled:ifs &: con• •
ueotuclspour 1~1 prefcntauonsquelque peu dtuer(ement Celon qu'tnu'cux a ellé plu. particulieremenrconuenub.
PrO/lifiOIl4/IX beneficts.
A uxautres bene fi cesn' ayas
- cure d' ameh"
•• lans
r
adminiChatiô, la prculfion cnticrc en appaniét
~lamaiefié:. C'dlpourquoyilncfauts't:fton·
ner 1i les debats qui furgHs~c entre les prouuel1s
Conttraitcz par dcuant les iuges ROy:lUx~mais
des autres ou la prcfentation luy appartient, &.
la. cofirmation à la fajn~eté, le doute fcroit phu
gund, fi ce n'clhtir que de to~t temps lelO cour.
de parlement ont comm:1ndé aux Archeue(que~
&: Eudques decofirmer ou infirmerles eleétios
des i r,ferieurs d. E r lue les matiercs bencfidale.
r
d'd
l B '11 L_ . , S (
lonr
CCI ces par euant cs ;11 lu u. cne"
c
chaux en prem1<:re innicc . RcfcIuez le. Arche
ue(,bcz
�D E L'H A R M 0 ~ 1 E,
80
ue(,h::z &: Euefchez qui ontelléauribuees tanroll à la cour) quelquefois augrandconfeil, '&
quelquefois aux BailHfs & Sene{duux a. Come •.R'''''J'lib.;;
nous auos dit les iuges Royaux cognoiffent des ht.,.ortl.""""
.
bcne fi'
1 ··d 'ffi
d
tc/,IJ.,F,,,rta.
maneres
Cla cs " ~ 1 ercns entre eux ;.J~"FH,Itf',
prouueus fur la validite des collations, l'refeftta ;;.lfS\'
rios & du droit de ceux qui les ont faites b. Ainti b P",.lj!,.;.
que toutes matieres fpirirueUes font du ,gibier ,it'J, II~.f' ,
des l:oliz, quand il n'dlqucllion que de fai& c. C'DteifNu.
En d'aucuns lieux le Roy confere plaine ment, !!~;~fl.J.",
& fa cour de P arlemenc cognoit du ' petitoi re &:
polfcffoire d, Nous voyons ordinairement que d 'Dt Gt'1I1f.
principalement ccux qui (ont mal difpofez fe [ib·2.·fol·f·
mettent en bon eilar,recommandent à Dieu. &
fonc declaration de leur volonté, par hquellc
ils leguent ce que bon leur femble aux pauures,
aux t gliCes & autru pelfonnes pitoyables: '"
encore à fin que leur intention ne demeure fans
ttfed: par la nonchalance de:! heritiers qui le
plus fouuent trouuent le biz micux à propos
licre eux, que de l'doigner d'auantage, ordonnent certaines per(onnes fur lefquelles ils (e te.
porent pour l'exccution de leur te/lament lcf·
quclles font tenucs faire illuenraire pOUl' rendre
,
conte de leur charge, q~and &' l qui appartiendra e ,Mais deuam quel itJg~ 1
e. P4p, li',~c.
La~ pitoYdbler.
N oz loix cÎuiles l'ont expliqué, qui ont voul ..
l"Eue(que pouruoir àce q;:c tous laiz piroyables
foyent exeClJtez de poim en point f,lyuanr l'm.
temion du tellateur. A quo y il doit .s'employu
encorequc<eluyquidifpo(oluy eutdenié la co-
,,,.y.crr'-Io
�S-E' € ' O' N-D LI V R E
gnoilfance t que' li les executeurs diiferent d-ac*
corn plir leur cha(:ge, & rendre conte del'adminiŒration-,I'Euefque les ptiuerade toUS auanra, g~s'qu'ils pouuoyent rcceuGir felon b ,tencur du
(cllament, & accomplira l'intétion du dtffunct
, donnant ~ ceux GU lelay s'addrdfe tant le fort,
quc les frwlb yroucnllI pendant l'a ntard. • aI J"t"~ il tlon •
",ltfoc. rit. §.
ExedtltUrt tell~t'~
,
fi. 'JIU
Cc 'lae les cbnftitutionr Canonique's oftt fuyui
.,.~~ commandant à l'Euefcque dene patrerr:;rconni
t,'$~t·6.'A
."os '1 N ,..e.
.
fk 't/fAm.
ue~cc les abus que pourroyent faue cs uecu·
tcars', les contraindre de deuëment s'aquiter de
. lcurs charge., fans dilüna ion dc pcr[onnu fi
be toC
c:tlesContreligicuCes,layesoueccldiaIHques b ,
& le~ arrellS' ont donn'é option aux execureurt
rdlamentaires de rendre conte par deuant l'ec·
dcliafrique ou rem po rel pouracu qu'il Coit ordi.
P l'b
nairedu lieuc.~lquc:sYns ont Toulu efiendre
:,.,~!;.;.;~e. 'ce choix aux iuges vaJuux, aïnli qaux Royau%,
poumeu qu'ils ne CoyC'nt ecclefialliques, d'auram(diédl~) que cdl: affaire n'dl ecclcliafHque,
l'oulant par ce moyen oller Ja prettention, qui
pour le moins leur cil deuë, (ur le juge Jay à l'::td~
d N.ti,. d dltiondetclscontesd.CombicnqucJesanciell'
lorefl.8who". nes decifions de la courdcffenditfent la prcùcn
·
s.~".
tion des ecdelialli9ues comre le Royen relie.
JIlltieres & {ubmif~ions .olont airt' des tclb~
teUrI & encureuts lors que: l'executcuull br
c loltre,G.!. dans l'an du iour que Je tellamcnt s dlé dreflé!
'pl,S·/'A foL feulement. Sans s'arrdl:~r là ils ont voulu priud
l'Eue(qued'cn cognoHbe, voire qtùl fur q_e·
Rion
'ttm.
1;,.2;,n:;:
�DE
l"H A Il M 0 N·I E.
7'
ilion dUfcftament d'vn homme d'~li{e, founeflant que la premiere anciéne praébque n'cftoir
flnon vn vieil erreur des 'Euefques qui p~r le
rnoy\!n des , Dec1'et~les y(urp"y.::nt l'entiere iurifdid:ion de noz Peinces.Et depuis gue ceft.erteur a ellé aboliJes,iugesfeculien Royaux fculs
ODt eJlétroul,lcz competanS poureDtendre lCf
dcbau.{ur telles matitres a,ia foit que la 10y donaIa preuentionpour Je moins aux Ecdeflafi:i'lues 6.Ce feroit pettd'auoir longu.ementpourCu rui & obten U fenten()c, 6n on q u'elle fut mile
,
.
C· 11
d
d' .
. 11
aexecurlon. eu peu ecas a~otryn muIUment au,hencique)& ne-s'en pouuoir aider contre Jes clercs cOfldllmnez ,obfi:ant les prioileges
'luilcsaffranchl{fent des loi~ dUlies.
. cr"
. iles (1' oraonlJdnur wuetlt
.. "' contre
!.QtX
.Ecdeji.tfiiqucs en cour ~e.
Pour y obuicr il a ellé anife qIle tous Eçdtfia.
IHques conuenus par,deu~nt les juges .fecpli,eu
aux cas ouits y.doyutnt re(pondre,feront tenua
fuyure les ordonnances, ftyJes '& v[agesde~ou[
laye,princ~p~ment pt'lude pœpAraroin: &: f~
,on de prnctlder. L'inR:ance fera perieponr, ou
conrrduy,fclcfn ladecHio du droit cillil,iln~ap.
pcJler~d'lmcrlo,utoitc '6non ,ta~r ,que lcsloix
bumaines Je permettront.s'JI fu.ccombe en c:2.UCe d'appel il fera condamné en l:amandc;,il bail.
lera caution comme le lay aprcs ,laJenrencede
recreaQçc & prouifoi re,il (c ra c;on~ané par prouifion és mariercs d'Alimcns &autres prout/iohales, & la {emenccldiffinitiue donneedu b y;
fera 'conuc luy exccute.e en fe, immeubles (je
il
7'bmm."
Pia",.§.17f.
MlIli".d,~r.
A""l. 4rtlc;
134·ttJ~;M.
taTgu.clll'.1 •
""'.!J. BlHlrl.
~.,,6..
b .,.""u.;.C ~
'/.'ifc·& clffle.
�SEC OND
LIV RE
biens patrim oniaux a .A ce propos fe treuue ar:m~:,.j{troi. ICa par lequel "D ecdena lHque condam né à
cecrain e fomme de deniers ya efié cotrain t par
j. a. n,,~.
"Aw 71. faine de fes immeu bles rcgis fOlls la main du
Roy parc6m ilfaircs lefquels eftoye nt tenus les
bailler à. ferme,meCmes les mai(on s,le condill é
D
b. Pa1', lib.;. ayant au prealab le vuidé & oll:Hcs meuble s •
Et pour les executi ons qui font faites en vertU
tIl.S047r.l.
cl'intlrumens p:lffez fous Ced Royal & authen tique. C'eA: bien raifon tOUt ainli que les clercs
,'en peuuen t aider contre Jes laiz , qu'au pareil
les laiz puiffcm fous teUe audori té faire proceder parex: curion fur les ecclefiafi:iques. Mai.
comme nt? Ou J'infiru ment portC! prinCe: de
corps, ou Ceulement b con trainte eft par faific
deoien s.
b
·fs.
Ciercl "rinr dU corps pour detlt.
Pour Ieprem ierche fleiuge lay aaccou tluméh
faire prédre & condui re pri[on nier aux prllonJ
de fon Eu~rque ) d'ou il ne fcra eflargi linon pat
payem ent ou ceCsion de bien ••
Bient immtubles du c/cm {uhic!ls 4fdifie.
t
~4nr 11'aurr e fcs immeu bles en reCpondron ,
de façonq lle l'execttrion pourra dhe faÎte(l1t
(on tempor el reuenu , du bene6c e & fruias pcn
fonds C•ToU
C 1mb ..i"J!it. d.u1s qui ne (ont encore fepArez du
flrmf lIb.,.~. tesfois la cour a de coul1:ume leur en laUrerd'cet'1
'il'
1
•
,
to,"",ot lipsmè, .
fil 7'" "'trb. tame portion pour VlUre, ors qu sn ont al'
leuu dequoy s'entre tenir. Ces ordonn ances
_gllofcanl.
ont efié f"jtt'sà fin que les dercs fous couleu r
du priuile ge ne facent dettes (ur dette5,tlfcur(~
qu'ib ne lauroy ent dire c;ontUÏJlts au payC-
mel1~
�DEL' H A R MON 1 E.
,8
ment, & aïnli trompent. de,oiucnt & (e moc~
quellt de leuu trop debonnaires & faciles crC·
•
ancien a.
:t RtinlJf. tU
.'
FalflJ;cation der fodUX Roy.
"l't~:~. cbl~gat.
"y':
br
l'
tr.
,
1: ~,. 4rtlC'. z;.
t~OU$ 0 lcruons lk tenons pour aucun: que a nll.10."ft. 'fe .
fallificati6 des feaux de la maieRé elhn des cri.
mès dont la cognoilfanceappartient l Cu iuge.
.
priuatiiJement auxautrcs b •
~ '1?' Graf.
FaufJèt~.
.
l,b· f ·fil·2.:7'
Mais quelquefois il s'cil trouué douteux li le cap.t._
clerc ayant commis fauff"cté doit efire renuoyé
à [on official,ou puny Pilde ülge lay ,lcs Lcgiftes
ODt tenu s'ils fODt prodsséHon de tiltres faux en
cau(es propha.nes efqudles ils (om parties, que
renuoy n>aura lieu C _ T outesfois c.;/te rnariere: c rmb. ;nJfit.
aduenue en propres termeu. quelqlle foisem- rflf'tn/§.pfIT"~_
perché la cour qui pour le d"ute ~ppointa au M. J•
confeil.CoJnbien que les geos du Roy inclina!·
'
.
{cm au renuoy,à la ch'lrged'y aCsHter d ~ [lIyuit ci P",.lib.;.
ce que noz plus anciénes prll.d:!ques Fran~oife$ t,if.J ... m ....!.
ont delong temps obCerué e. la {oit qu'jlfe (ut . c . J
1
l'
(d
.
. 1 C r/lna (MI.
trou~e panulUlt que e luge ay cUOIr punIr e flldm.Jt Fr4(.
prefire ou clerc couaincu de s'~ilre aidé de faux tlt. tlts droitt
ti ltrc$,ou aéles cn vu proces pendant p:J r deuat R~ttfl:r.lsb.;.
luy. Suyuant ce le Pricurde faind: Mani.l'l.des fol·6.
champs & Abbé de Bourg. Dieu qui :moit employé quelques a8;es fallifiez, fut cond~mné.n
trois cens liures d'amande enuers le Roy,à l'rcn
dre fur (on teml'0rel,.priué d'pf6ces Royaux, &
d'iceux dec1aré incapable f. Par les plus nOIl- f PAp...,hifotueaux arrefis en faltification & {eaux d. Roy, """'~J'l 'b
• .df .
g
g N .• . a .
n On ut renuoy •
'it.l:..ary.;.
au
<
�SEC 0 N D L:I V R E:
Ttf,,!·oigndge faux.
i.
~
.
,Le {emblable pourra eftre dit du clerc qui ap·
pelIé deuant le Lay tefinoigne fautrement. Car il
,
.
.. 1tlrt4tb.Je (er~ challié par cduy dcuant lequel il a depofé,
ft",,· "IIEI.·J, combien Qù"autrement (on iaco11lpeçance {ut
ttiftop·",.· ... r. manifdle 1. ' .
.
"1..li,.,p4r·s·
'Pawx monnoyeu,.
Qge s"il eft faux monnoyeur la cognoi1fance ~
iunfdiéhoncn appartiét aux officiers Royaux,
qui ont pouuoit de iuger, cOlri g~r,& punir fau~
n1$11noyeurs,Coyent ceux qui fonda monnoye,
ft)Ît qu·ils y aident tant foit peu,lle fut qu"~ {ouf·
b Grll"J(o». Rer le feub.Partanr,que le crimedcfauŒct mon-p~..,bifopr. noye eft crime de leze maiefté,tigniunme,nc fi 1.
fol.,. .
fauffeté cR: en la monnoye du Roy de f rance,&
ceux qui la diCperfent parmi fon.Royaume,font
excommuniez de l'au&orité dll.faind- fic:ge Apo
~ ~'Gr41f4. ftolique C ,fubietbaux Loix ciuiles,& o..rdonn~n
lib. ,·fol· UI.. ces' Fran,oifes fans diftina:ion de'perConne d.
~tPÎ!l·.HOf'. L"indultdu Pape ouroyé ·aux ·Roi. de Fr~ce~
ri.lib J.8Ilnf. Youluq~ tous dfficiers RoyapxdeIinq'uanse.o
l,b,. ;. ~lIp, ... leurs charges foyent priuez du priuilcge de de"
Frll",., ~JJ1' ricarure,& punis {clon les offenfes par eux col1l
16..AII,;l.. mifes. Oeque noz Rois ont apprnprié auxgU"
des,contregardcs ,tailleurs;dfayeu1'S & ,madères
e ~,bllJf.Ii". particuliers des monnoyes e •
.
7·tlt.lf,,()1.1.1.
clerc aux prif6nsde{on·Eue{que.
1" or4. 1l1brt(,
~
fi 1cc1crc reqblert
. eu[(t
Il.
T outesloÎs
renuoyel au '$
pri(ons de fon 'Euefque, HIe fera ala charge dll
f Dallr(a~. t. cas priuilegéf.Sera il receuable à demander (aD
I,b j:~prax. rcnuoy ouandlaquelhonclldefideiuf$Îon? .
1
f.t: <IN.. rtr.
'1
•
flJ.e
�D'E
.
L"H A R MON 1 E.
Fideiuffeur•.
Sz
8eaucoup l'nt tenu que le prefl:re ûmple fideiuC.
{eur du lay,au cas ou pour di!potition de droit la
permiHion luy cft ottroyee,ne (era renuoyé. te
que le. premiers decrcts Cemblent approuuer.
Il faut,ditle texte parlant àl'Eue(que,quulI te
contiennts,(ans reprchenfion , reiettant Celon
ton pouuoir toutes mondaÏ11cs occupations, no
(ois idciulfeur, ne t"employe àfeuaenir proce.
& plaider pour particuliers:car Dieu ne t'appelle point pour el1:re iuge des petis ditferens Cecu.
liers, qui te paurroyent deA:ourner de la led:urè
& predication de (a parole. Q.!e ptr(onne ne
t"em pefche à yuider ces friuoleJ queA:ions. & tt
defuoye de l'eflude par lequel ItOUS patuenons
.. la vieetlrnelle a. Neantmoins ICI nouuelles • C"...,,1"Ïr
Decretale. (emblent occuper le. pafleur. ala n.JI,'.I'
vuidange de tels differens b. Ce qui a meu DOZ b C , 11#_
interpretes faire certaines diA:intHos pour plus ..if. ::~;".F
heureufemenr expliquer ~ qui appartient la cognoilfancedeJacauCe. Ilsdient, auc'eA: Je lay
qui cA: fideiulfenrdu c1erc,ou au contraire. Pour
le premier, Q.!!.and le fideiutfeur eA: pourCuyui
par (on creancier de payer la (omme en laquelle il sicA: rendu ~Jeigt pard,cuantle iuge lay, &
que proche de {ouffrir condamnation il appellera le clerc au mefme lieu àfin de indénité , qu'il
(era tenu de reCpondre {ans efpoir de renuoy.
Mais fi timplement il eftfideiulfeurdu Jay,l'ordinaire eccletiaA:iqIJe [('u Ceul iuge competat c• c: Btrw".l,
.
_J:
firm. "an. k
Gmnwe.
tpifco. S. part.
Louqu'ilcA:tenade l'euidionpour vente par üb..-tJM."'J'
.
L
�.',
luy faite de certain heritage: nous rrol2uos prefque femblable [efoludon à celle dont nous ve:
nons de parler touchant la fideiufsîon,& ne Cuiuons l'opinion des CanonH1:es qui ont vouh.
conliderer fi le clerc ayant promis la guendie a
eu çongéde {on Eue[que ou non, afin de l'ex':'
rJ11,fo . dure du renuoypardeuitfonordinairea.Mais
:1I'~J';~/2.~l' feulement auirons deux pointis (auoir li l'ac!io
ell: intcntee direétement contre le clerc védeur,
ou contre l'acquereur.Si controle veRdeur fa.udra le renuoyer par deuant fOD ordinaire s'il 1,
requiert: que li c'ell: contre le vendeur, ilfuyura
la iurifdiltion du demandeur en recours,e(1:anc
b Bt,,~I. t4t· necclfairement appellé teUe defenfc b. Ce que
ra:JmmU4 •..," noz pra~Hdens ont tenu tant atfeuré que per1.,.11
~xorl1D· r,-onne d'eu" n 'IlfaIt
. doate de Cine
' 11 0 bfceruance
• .,.17par la France. Ilell vrayquand limplementil
cft appellé pour prendre la caufe pour fon me'la,-er ou autre trauaillant pour luy,que le dou:"
te feroit plus grand l cauCe de la diuerlité de5
è Botr. '1' 6,. opinions c.' Les arrens font fouuent interuellUS
p"·2.f. -'/tJut par leCquels le garend formel ell: contraint Cubit
'10.
la iurifdi&ion deceJuy quil'a appeUé.Et au con
traire és ad:ions perfonnelles:. maintenant 9u'i!
n'ell: tenu prendie la garadie, & requerant efho
delajffé par dcuant fon iugc)fa requell:e fera ad..
d B4Mrl.orJ. mifsible d•
a
J~J'4rt.ll.
Gdt'dicNr.
a
N on plus fODt les clerc, rcce.ubles decliner
lors qu'ils (ont appellez pour rcrutuer les biés
deCquels ils fe font rendus goudiens, ia {oit que
c:~fuilènt mClJblcs pour lef'}ucls ils {ont pI~si
p J'1L1
r
�Si
DEL ' H ·A R MON 1 E~
partae
priuiJegez. Ee la raifon en cft tres bonrle
ql.tela proccd ,ne 'lui Ce faie contre cux, n'dl: 6-
non en confeq uéce de la charge q (J'ils ont.pri nfe, & à 6n de la mettre à execution a. le rn cre- a 1J.. /J.l.:.c.
mets d'en parler d'auanrage panan t que nous ctptam. C. ~
..for. J'tt~l/'l••
dirons cy bas queJq:uemot des fequeftres.• ·
co"jî....'I..nll.y.
{<"-Id
.J~
. ' Btntd. (t..,al
Gtl/wum ts cr ~ at,.
~ ferons nousdu clerc qUl contre tes Camas ""ti",. '11",1,.
Decret s s'chouye plus au pott de l'efpee, qu'a Cl' ')N01'I';'.
fueillctcr [on breoia ire, s'adioi nt aux foldats &. ""'4'9gens de guerre , s'enrol e&mar che fous le drapeau, comba t auee les martiaux, & que.Jqucfois
prend felde du Roy.n on comée d'eftre adnom bré aux volont~ires b, lors que la caufe de guer. ~ C~P,tlt1cj.
te (em~le accorder aucune permifsion aux Ec- n',ft~:k%:. o.
clefiafi:lques d'enfemblement auec les laiz re..
poutrer les ennemis de Dieu. fon eglifc & d~
c
>.
CAtI·'lltul
e
anttire
ierreay
queS.P
euple • Ilne{e treuue
J'
y.'efpee
urlion
~derinc
pour.defcndre[on maifl:r
des Juifs, au [eeeu autre corre6 hon Gnon celle ~
quenof tre Seigneur luy fit lors qu'il r~duerdt'
de la remett re dans fon fourreau,auec enfeignement d. ne plusla tirer,p lrtant queceluy dl: a(.
feuréde perir de mefme façon, qu'ilau ra faie
mourir aueeuy d. Les Juifs &. puHfances fecuHe d J'1"t4I.;.
tes n'en entrep rindren t cognoj{fance,~ fecon ~(~n. c~m.
tanteréc de l'ordonnace venant du filli de Dieu. itMI.u.ilH.
Ce qui nous donne à'cntédre que ce n'cfl: le propre des officiers Royau x du V,,(flUX prendre
Cour ,& CC'gnoitfance des clercs gtlcrroyeurs,
nuis qu'ils en doyuen t laHfer la deci60n à l'egli
fc.N oz praébci~~~.Dt e~ cea endroi t diuerfe..
ta::t.rt'l.
L
&
�SECOND
LIVIt·!
ment opiné, lei vnl (uident que ce n'taoit a.tfez
.pOPI faire perdre le priuiJcge de clericature aU
dere, de: mettre en faltl qu'11 a poné les armel
& afsitléau combat quiellfaid pour laiulle de.
fente du pays, mais dire requis auant que le pd.. ,
uer de {~S droits veriner CJIl'Ü ait prins [oulde,
& ~ c~lhtfea fe foit ento1é: autremenu'enfui·
uroit ~ue d'yn ~uur~ recommidable & pitoya·
ble ils l'tceUtoyenr pcine,au lieu de riche recolll
• 'm".i"lj" penCe deuHcl61eunerites J. Lesautres ondou·
~'t,.r.§.foP,r. llcnu qLl'l! n~'1 a apparence de diuedité tuer èn"
~~:Z!k~;~' nClnis;\ fes defpcn"ou aux de{pcns d'alltruy.Et
,""fi'J.
~ncore que le premier ait.quelque choCe de plus
noble & libcral, fieft ce pourtant que l'on ne
peUt eognojflre aifemenr quelle intention cha·
cun d'eu,c a eu c{lât rouGours veritable que l'yn
& l'aime $'ell employéà aa:e "gel & !il1gtant.
Ce 'lui ameq quelquefois la. cour de d«bouter du
priuilegede cleriqture l'n certain perfonn:ige
qui con f .Jfoit auoit cllé en guette, & corn batd
auee qucl9UC' geotllshommesde Brdfe pOflr la
<}uereUQ du Roy au 6egede Pame, encore qu'il
Il ,,"'.li.cil', mit en faïa: n'auoir {eceu aucun payement b, Il
ril}n,,""""~ n'y a point de dour. au Royaumr,que la clerica..
:.~fr~~il;: tun: eftperd.equand J~ pay~ du Roy & ~nro"
1iJ,.;.tit.,."", lentent font yerdicz.Mat. yplCy vnc'lueftiom
,. Ot l,
Rehabilitation.
Le Cold.tt clerc eA: r(habill té de I~ fainébté, Cc"
fte rebabilirari6 prohteraeUe?qlielques rns on~
{ouQenu qu'e1leelloit de perniciru(c conC~qué..
ce , parce que tous autrts foldau fous ombre
dt tchabùÎtatiol1. qui eft EaçjlemlDt obren~e.
CUlt~
�n' E
8)
l' H A R MON t !;
tuiteroyent la correction du iuge Ja y,telIement
'41ue le Roy par ce moyen perdrait J. phu part
de {es fuhic:éb:nonobAât ce, & quelques atltru
rnotifs,là cour a quelque fois donné temps pour a """.'P&if'l'en faire apparoir a•Auiourdthuy qui croiroid~ t'4'.""7' '
pinion de beaucoup nOlis condefcendrionno..
lontiers à la tyrannie de Valens l'Empereur qui '
fit tirer les moines des' pl Us profond$ & folitai•
.
tes htrmi rages pou ~ les e:rpo(cr àta guerre qu'il
'!",.
bP,""'.'.
b.
Gothz
les
conrre
luoit
J~"..JtJt II'f.
H4~it, der Met.
d
•
"
r. d' corenl
t · 1e c1erC le
t aDI 1;J,,J.Ooc.
Olt
O t pour hien uue
'
fes limites, & obferuer les regles qui Jlly font
Ec
auuem
ge:
priuile
rfon
nferue
donnees pourco
il ne (era receuable à le demander prins en ha..
bit de feculier c.Ét nu'obf eruére n Franc. tant c Pap, lib. i.
de formalitez qUI Je droit canon auoit voulu I;I.t$.4rt...
introduire comme neceLraires,auit que le vou..
loir priuer de la clericature. Toutes ces triples
admonitions particulieres horsd',fageau lieu
fuyuant la bulle de Leon dixieme : il (uffit pout
attribuer la cognoiA"an(e aux iuges (e(bllers (6tre le. clercs qU'Ils {oyent troUuez en habits de
lait,& que quatre mois auparauant ils ayEt qui.
lé celuy q uileur ell donné parles loix. Dtau alltage la Cainlteté a voulu à 6n de tO!lfiours les
comenirau deuoi r, que la publication de (on
indult qui doit ellre fait~ les trois premiers Di.
manches deCareCme,lors que l'aŒuanct d.. peu
~
er le diuin {erui- ~ fi!Otf'J·.!~'
pie cft aux egli{es pour e(cout
.It .., mo, "
r.
d C mClme
i ' . li b
c,Mi.
..
fopt,h
[~nt
que
"'~ttu
c~ , IOIt u ~ , gec '"
daduerciffemensl'arauanc requis d. Et auons for;rf~"7a-
.#
1.
3
�S E:C 0 N .D
~
1. v R .E .
toufiours tenu depuis que le derc apprthendE
$luee habits duraltu cft tenu refpondre au juge
tem po rel {ans erpoir de declinatoire. Il eft VIa1
queladiA:in&ionaeA:é entre ledcrc marJ~, &
Don marié. Le premier facilemét detheu de {on
priuilege tant petite que foit la tranfgrefsioJi
'aux habirs,non ainfi de l'autre: auquel faur plus
exaaeméc rccherchfr '!uclle,& combien grana PAt. lib.;. de a eA:é la dj{folution • Encore trouuee alfe~
'Ît·f•• rr'-41' grande ne s'ttl:endra pour l'aducnir, ny à autre
b If,J.• " ....I. faia: que cduy J à rajCon duquel il etl:detenu b •
. . le demande à qui appartiendra la cognoillànce,
fi le procureur Ecddialbque louA:ient que l'habit cA: propre au delc,& d'ailleurs eft maintenU
c 'lJarif. ,1,ol. au contraire C : cetl:c cognoilfance eft temporelS,f"
le, & peut Je lay di(cuter li les habits dot le cIe~c
elhrouué veftufont conuenables ou inde cens
d pa~.l;b.;. aI'eftat d. V ojli1.1eseccl.etialH~ues defaillaSlux
tit.J. .".... veftemeos.
Httbcts dtfguifè:(·
~e dira l'on fi les biz fone PlinS en habit defgUlfé, & fe [one reudius de ceux qui appartien"
nent aux clercs à fin de mieux iouër leur role~&
feruir à ce qu'ils ont entreprins. Ils fubiront la
iurjCdiéHon ccdetiaA:iquc, & receuroOtcorre;"
4ion de l'Euefque du lieu,ainfi que It" mendjis
P' l ./1 valides qui fc defguifent pour plusaifemérrern
;IIiJ;:.'J:Jt~ plir la beface e. N oz Rob femblent s'dire refc!
tudib.to.C. uez la punition de ceux qui approprient habirs
f Eftalz.40r ecdetialHques auxfuces,& aucres jeux imploldilt4
J.~. ques f, combien que les lotx ciuiles ayent biffé
rp;fl~;::,.": le chaftjment de cc fOlf~it à I~ diligence de l'E."
Jitnt.
~e{CJu~g.
.
irt.
5, Œ
Ilere
1
�DIE rH 'A ~ M O'.N 1 E;
r...
,:
, He1'ctiquei~
Les conflitations touchant la punition des hereriques ont efté fi diuet[es;&" tant de fois aire::':'
rees, qu'il [eroit pre(queimpo[sible rccogno~fire à qui l'aultorüé en appartient, fi nous lcparions encore l'heretique du Chrefhen, &" corume le temps patf61e magiftrat s'embe[ongno~t
à extirper Jes baftards de la Catholique, d'auec
rlrs enfans legitimes.Le premier [ermê~ que p,r<5
froyent tous gouru:rneurs &" autres grands otti·
ciersàleurreceptiô,dloitdemettrep~ined'e?C-
t'
"
•
terminer lesheretiques, tel~ decIarcz par regli~
,
{e,des terres de leur gOlluernemér:l .Encore que a tAutb ft";
les m<ltieres eccleftafl:iqucs deuifen~ eJtr~ detcr- t,,~m,". C:. Jt
minees par regliCe b ,fi ell: ce que les CanonHles tpift· auJrtnt.
.Jift'
Cr.:, 11.
Cc
b Can,conllt ..
ont YOU1u... mguer. ar Il c ClIO vne per onne njPf'.t.3''l1l
eccleliafl:iquequi ne vueille obeir à fan (upe..
. ,"
rieur,faie eglue à parr,&" au.:c la multitude amaf[ce feCequeftre du giron) (cifmatique,&- Cc di
tieufe) ils l'ont excommuniee & rec(~gnoi{rant
l'ucommunication (ans fCl.1iéè l'onr: l'cmiCe è'J
mains du bras feculicr ,pour en prendre .ven- C Cano.Jt 11.
geance c :& les hizfonr rcnuoyez aux iuges or- gll'nblU.:l.J. ']\ '1 Lioyem punIS. (1
Fano·fi pro.
· , , fi nque 1ais
dmau'es,a
e f>t.\ 1el,1J;s ptma.ib;J.
faqrcs d. , fuyuanda derC:,rminatiofl d: Pelagius, d Cal1.mlab/J
qui alfuicttit les heretiques & fci(mRuques aux len~a,m. dt /,,'
iul1:Ï\es ccmporellt:s e. N oz Rois y.om tant dl r et/CH. Rtbuf·
r
dl
"1 11.
r
,"
( . pr4x .btmftl.
UCrtemenr: procc c qu.J en preique 1mpo H- t!~ mod,ltmirt.
blcdecomprelldre leur intention àCILufcdela bmtffol..m:..
diueruré des cdiéh{t.1l: cç imeruenus. QE.elql1:e Hum,p.
fois ils ont toUtl é que les Eaillifs & Senefchaux Cl' .":IJ~lfrl, J.t~
.
Ir.
t.J. at lit '.&.
& a~trcs lU&CS 1\oy:\ux: p~oced:h~ePt contre l~ s 4110,H1'
ea
f
1. i:
�SECOND
LIVRE
f'Cll)(urs & feaateurs d'herche, fau{fes doari..
nes , & leurs adherans, non feulement conrt'
genslaiz,mais contre les clrrcs,auCquels ne Cc'rdit befoin de degradatioD , iufques à' fentenc.
cxcluhueme~t,pour ce fai& enu~yer incontinét
~ {ans delay le ploces aux collCS fOliueraineS
pour yell:re iugé fans oaer la cognoilfance auX
eccle~aftiques contre leurs fuhieéb ayans or- .
"' 114»(.1;&.;. dre Cacré'ou y eCchoit d.sradatioa a. Depuis les
fap.7.: Frarte. iuges fcculiers apresle$ informations,dlCret de
J'ff!"~" IZS4:°' prinfe de corns & interrogatoires ont efté tct/!V'U"
,"... nus
' r~nuoyer 1"1' es accu Ccez d'hereftc fimple au lU•
,
.
ge d'egljfe~linon qu'aueccc crimeyeutJcandale public, commotion populaire, Cedition, oU
aurre: emportant offenfe publique, & par confequent cas priuilegé.ou cft Defoin que let proces
foit fait concurremment & cUll1ulatiuernét par
le
iuge d'egliCc auec le Royal b : ce que depuis &
b H'''''.19.
J
r
eflo
accordé en{emblement ou {eparement [e'-,
NDut" \ l""
Ion queles iuges verront ftftrc prus commodc
& conuenable de faire, demeurant aux Prelats
, la iuriCdic:!ion & cognoilfanée de, perfonnes
qui fans fcandale public.emotion populaire,fcdilion 011 autre crime emportant off<tn{e publi
que {e {ont defuiezde nofire Cain&: foy,& le rcC If"'. dut· lidu aux officiers R oraux C ,qui punirôt de morc
Jft~,J,';. 17- les [acramentajres obftinez & recheus ~ui au~ ~; 'ffl.•", rontdogmarizétant publiquement qu'es conf. 1.
uenticules priuez & {ecrets, auront fait iniure
au fainéHacrcment, aux images de Die., de fa
benoitemerc&dcsfainci, qui pour les 't'ffea,
q!le dca"us (ouaiennent erreurs) font redirions
.
&a1fc:m
�8S
DE L' H A R M 0 'N 1 E.
r faire pref& alfemblees poplllaires ~ tailt pou
au fouflien
t
men
utre
qu'a
,
n.
cher Jturs opinio
ilfant que a HIW.I..
gno
rcco
idlé
ma
la
tes
des {ciles 1 .Ap
le eUecn a J.ti. IJS7 ·
le.Cri~ed:hereGc cll purecclctWliql
Ro ladre 1cntlcre cognoifi'ancc aux Prelats, du
"
ain
&
,aume, comme luges natllrels d'iceluyir comblè b Fra t.";
POl
qu'ils l'auoyent anciennement b.
occaGons 15~o.& 1";1 .
de J'œuure le Roy i 6nd'oftcr toutes
s. per- !!!~;~
detroublcs &differcns entrefes fllb iea
ISe de- Gmruti... RI
re
viu
n
mis à ceux de la nouuelle religio
Ro(on
de
x
ftleurer par touteS le.yilles & lieuoleflez ny ad. l' ·5.ht.r<f·rw·
ez)m
vex
,aumçfanseflre cnquls,
rd delarcljgi6
a~ints à fair . choCe pour Je rega
rai Con d'jcell.
r
pou
con rr. leur confdence, ne
x ou ils YOUlieu
1$(
oDs
eftre recherchez éj maU
c Carel.,.M t.
u,~'~s s'y c?mdPOlrt~ liBuidrontl,hda~:~rCpoul rueIaltl
........Njf'S700
a·
011:
cs
U
UCD
OU
uant e I~. e ame
orius & Theoter~Œ:s qui furét faites,fous Hon
r laconfcruapou
ius
rcad
d'A
doze lé jeune fils
du pution de leur eflat(ainfi qu'ils di{oye.t)Be
ens d.
efli
blic. Par Icelles fut ordonné aux Chr larrcs,
ido
&
De portcr empefchement aux'luifs
Ro pourucu qu"ils vcfcufi'ent foubmis aux loix
cc..
ft
C'e
lic.
pub
maine,,& fans troubler l'eflat
co~
le
rion
llIen
'lle raIe lk vilaine 101 dont a fait
ice pucile d'Aphriqae, & par laqueUe eftoidictre pre..
d'au
ou
,
'
e
bliquemenutauouërChrelli
e liccntendue reUgion indifferemment.Or tell fon en..
en
res
gue
a
cieufe abomination ne dur
s'puu- d MolM.rt&
tier d. Dieu yuciUequtau (cmblablc noufous YU tUrel, Fr4l l1.
H. &I.a ."
fions cflren..tous rCUAis' .n vne bergerie
r.
IIlClme palleur.
L f
+
"J!/Jw.,.".,
�, S:E CjO ND LI V. RE
Garni[onà'inRrumttu authentiques.
,
\ ~P4/,.aJ(On_
§. Borb"H1I.
l "7'
r
b ~tt1J: 1..,,1,.
c "bdrEl.'D.
, ..,4Jr.Tca.
.1
1 •.n
• 1141Il, iPJ·l
rr,'um,C.~ti"
t01f.1cl4t.
'
Nous fauos affcz queparmy les Gautes tout
inA:rumens authentiques emportée garnifon M
main,& font executoircs pa.r prouifionnonobftaneoppolitionou appellation quelconque
voire qu'en d'aucuns endroits, comme à Monepellier,6 quelcu s'diobligéfous lefeeldu lieu,
telle ob Iigati 0 aura force de chofe iugee,& fans
autre cognoiffancc, fera par tout' executce fans
qu'on puilfe eftre receu à allegucrr au contraire,
6non qu'on vueilleiufiifierde payemér,ou propofer fentence contre l'obligé. C'eA: vnlay qui
,'eft {oubmis à tclle contuinte faifant Con telb
ment il infticue l'ecdefia{Hq heritier ou autrement luy fuccede ab incefiat, le creancicr pourfuit !'execution de foninflrumc:t,l'hericier derc;
demande la caufe cflre rcnuoyec à {Oll jug~,fera
il bien fondé? SOUI pretexte de defendre les j mmunirezdes ecdeftaftiques,bc:aucoup ont donné diflindions aJlèz {Il btiles.
Heritier clu lay n'4 yenu'!'_
•
Ou(dient ils) le prefiretfi heritkrd'yn vaut riE;
pilleur&tfcumeur, & n'1 a que tenir qu'il ne
doyue fubirla iurifdiébon laye b. Ou fimplernéc
il ell: fuccelfeur dtllay pllfablemcnt homtnede
b'Len,.u.
.'1ors quel qucs d-r.
~ '.. 'lu"1
- f ,uteS
JlpoutlOS
1 ait
en (on teflameat, quelques declarations de fa
volonté par lefquelles il alfuiettit fon heritier à
l'execution da Con intention fous la iuri{did:ion
feculiere,telle ordonnance ne vaudra den) non
tr
-à
. d u tout ln"
.
P1us 'Ille S'.1II l'au olt. 311erUI
yn luge
comperante,Les autrc~ ont C!! di~rresconli~. ration.
2,
�D ,El L'H,A R M,O,N-I ,E.
!&
pt~ollS , (auoir li Je lay auajt parauant cité Gonbenu pour le payement, & tiennent que là Oq
la preuention, il nt faut plus confideru la
mutation des perfonnes. Les autres f~unien
!lent limplement que le c!('rc doit iouyr de fon
• ,priuilege, attendu l'aaion. Ioj~aqu'auant l'e.
'
Xecution faut q uelque cognojffin~ce de caufe,laqueUe le lay ne peut expliquerc;otre YA clerc a. a 7JttiJi·~
.Q..goy qu'il en foit de droit les pra8:iciens f~- 'JJ:~n;~;:~i
uent tr es bien que fans auoiregard ~ toutes Ces
Cub!ilitez , les clercs font tenus refpondre 'par
deuant I.e lay Jors qu'ils font appelIez en qualité d'heritier. Et combien que b~ aucoup s'ellonnent de cefte obferuancc ne pouuans bonneInentrencont rt'du r q ut:! droJ t elle cft appuyee, . ~ ...
1i dl ce que l'obferuance ancienne doit faire ceffer leurs exclamations b , laquelle non en ceft b B~",.t!;
end roit feuI, mais ailleurs a beau cou p o8:royé ~:;:!~~ff .
aux laiz contre les ecclefialliques fous couleur
de quelques petites Yoyes obliques & egarees,
q1lÏ fone auiourd'huy les plus frayees. Prenons
exem pIe au f.tJ(~t qui fe prcfenee.
Atlion hypotbecaire au ldy.
Vn preftre feradtteur par faiimple cedule.!l recognoifrra.Pourempcfcher le rélloy à [on Eucrque,on laina l'aa:io perfonnelIe, & mettralo~
en faïa: qu'il y aqllclqucs heritages hypothe-quez, on tendra à l'hyporheque à cc que les
fondl foycntdecret~z & vendus. Il repl'quera
cootre,que l'aa:ïol\teJl perfonnelle. Au cafraire
fera remo/hé qu'eUe cil mixte tant perfonnel1c
que reeUe,& que le ïuge d','g!ife cft incompetat•
. ~oute~fois qu'il fc trcu.ue auoit quelqllc choC.
en
foro ",nr. -
y
�S E ~: 0 NO L 1 V Jt E
de rtél, & Celon celle regle ~ ea~ iugé Ifs derd ,
deboat ez de pouuoir dec1jner ~s a4ions hypo., ".~:,ljb;, thecairemenr intentees a, Coit J'hypotheque d",. J'cl.A~'. 17' preffe ou taHible b. Nous auas dit cy detfus deul
Il,. " H4t·
' S crunm
. . e Il('$, _.
. l'
rAY"",;"""", mou des matlere
~ partlcu lere'"
6o. &' .,xw(. ment de. excez hors la more commis par lei
"""'·J'H f'·
:l~ l. J
J,a.,
clercs. .
Homiciàesaffaftinatrurt.
:::'1';"
ReAc .oir par deuanr qui les homicide. {ont pu
nis. <l.!!jconque {oit Prince , Prelat ou autre cc"
clelial lique, ou per{enne feculiere qui s'eIr...ye
.
par alfafsinat tUer. tue, ou fait tucr,re eelle, de.
fend & (auorife les meurtr iers qu'il foit ereont munié,priué de tous honneu rs,dign itfz,or dre',
• C4~,;,tb"'. officel& beneli eesfan sautred ecfara tion' .Tou
~";J, in 6" •• te. fois il Ce trcuue (ouuent praéHqué quelque.
'J' clercs ayans otfenfé main armce , 'en compa ·
gnie, & de propos deliberé auoir dl:é rendus à
l'EueCquc,qui fait pour donne r lieu aux decilicSs
qui denient renuoy • qu'il {eroit bon Jes accotder Ccnlemét contre lu alfa(sinateurs& ribleut '
gages qui font au(si peu d'cllat de la vicd'yJl
d
in};t. homm e,que de la morrd 'yn poulet d•
-;.;J:.;:fi.
r,.,"
fom.J ~.foP'"
/"u,fo 1•1 7J·
a
a
Homicides cl'eux mtfmtt.
Q.gcdi ra l'onde celuyq ui s'occit (oyme (md,
panan t que le caraélere de prellrj(e cil inddebIe, imprimé en l'ame& IUXOS lciugee cclelia lliquc: cognoit conue les clercs moru & vifs. A
celle occaGon le corps de Godefroy Clouet qui
r".Jt' Il s'e/loit dhang lé fut rendu à l'officjal ce rt'quea lf~ ')J'
rant e • Tous les biens que nous pdrcdons {one
7~'~;.""rr. de deux c(pece. meubl e. & immeu blea, C:an'
'lue
�:.
DEL' H A. R MON 1 E~
87
CIue pour le fait! qui Cc prcCente nous voulions
conltJtuer "ne troitiemc partie contiA:ane é.
noms,dettes & a~ions,panant que (elon le fubieét taneoA: ftOUS la ran~crons fous les immell. ,
bics. tamoft nous luy ferons tcnir le party de.
llleubIes,ainft quenoftrc couftume l'adi(pofé". ,a .Am.s.1tt'
r..
.
..l'
-d recom- "Pif/Olt..
D onquell'1 nCleralmpertlnenCClenee
Inent on fe doit façonner li tant l'vn que l'autre
fom poffedez par Leclerc auquel nous demandons payement. lamais ne s'cft troqué que inditfcrcmmc::nt contre toutes perfonnes le Roy
de France & fes officiers n'ayem prins cognoifCanee dudüfcrent (ur immeublcs,iceluy decidé
felon les conftitutio11S Royales & ordonnances Françoifes b b lft"'Jf/'r~
,
J1tImtUbltt du ,lnc fubidlt au ldy.
amio. ,;,;J._
De fa,on que fi le derc cA: condamné pour quel- 1/.[ol..,_
~ue grand crime, & fes biés foyent confifquez,
le meuble appartiendra U'Eue{que, & l'jmmeu
bJeCeraappliqutaufi(queC,Panancquelesim e. "f),Graff'.
Incubles ncCont de: la iudfdiaion de l'Euefque: lib. l,. CAt.10r
tncores que principalement fut quellion d'a- fol.lU.
~ion perConnelle. Voila pourquoy vn pnftre
ou clercconuenu. pourdeliurer cho{eimmobiJiaire par Juy "cndutC, le iuge d'eglife n'en peut d P~t:"rr.11"
cognoillre,& le feullaycompctancd, (uYllat l,b.,."t·s·
Ja "ieille ordonnance par laquelle dl prohibé à e Philipp, [.
l'Euefque qui a condamné le derc conuenu ea lItll Jo 84.
aQion pcrfonnellc ,.'y contraindre par faific ou 1J.4111J.Iib.;.c".e~ploitiltion de fes immeubles e •
P,t.l. BtrI~dl.
-·1.1
'l'
l'r.
4'
c•. ,.4Jnllt,w
.MCIW et" tee (,I/lnlqUe.
.
...trb.& "Je, •
Q.lle dira 1'011 au conuaire, 'il n'a rien CI uc me~ rt",./m.4a.J.o ""
ca
�,"
s ~ CON 0
L'I"V r( E
bles'en fa puilfance,la mefme ordonnice a vod~
Juftle Roy maDdeque les bicsd'aucuns Prelats
ou clercs viullls clericalement foyent faHi. &
mis en fa main, que par Vtrtu du midat Jes biés
• Pbilip,.h meubles ne foytnt prins a, partant qu'ils font
lItl ..:Mm pre{ques adherâs Ja perConne, & doyuét jouyr
1)01..
de fembJabJes priuileges, Coit qu'il (oit queIlion
d'vceDfiles de maifon, ornemés, liures ou autreS
Cemb1ables,hors la maifon comme belbi1 donné à croja & challel, ou lailIe en la mellairie
b R.bIlJfllrt. pour le cultiuem ent & bbourage des terres b •
.2..g1o!!.Jtllt- La f~çon d'y proceder apres quefe Cergenta rap
ttr.oblil..Dllm. poné qu'iJ n'a trouué aucuns immeubles,& que
10
7'
le clerc :l declaré n'en auoir point riere luy, 1er
. juge ordonne au.xparries ft bon lear {emble de
Ce pouruojr parcéCures eccleCtalliques. non pat
la {.lifte des meubles qui cil t'gaiement interdite
al'Etle(que,commeau lay,Cur qutlconques fon
demensqueCoitappuyeela faiftcqu'on pretend
faire. Combien que quelque', yn, arent voull1
entouscasoulederc perd {Oll priuiJege. que
les meubles Cont aufsi faia:s Cubiecis au 1ay,n'e..
nant raifonnable veu qu'ils ne fODt qu'accelfoie 1·tart J!11. res,qu'lIs foyét plus buorifez que le principal',
~rr.l1o, Sous les meubles font comprins les arrerage.
;Mol.".
des penflons & reucnus defta eCchcus,au corrai..
d Imb.injHt. fe de ceux dont le t~rme n'ell encore pa{fé , pa.rfortnf, "lJ"oJ tan.t que yarauant Ils font ~e mefme nature que
ft folum.llb .;. frultis pcdaDs tenus pour tmmeublesd.Le nou"
fol.~~8.Rtb~f ucl ediél a beaucoup ollé de ce priuilege,decl ll"
dell.tur. obli~: rant que toutés perfonnes eccltfialliqucs pourarue.t. ,,10 /.
n . ' d tr.
1 5
"M.l'ti.
ront cnre!Jl .ner~mm.~nt ~l~"nl" en cur
me l1
a
",,1.
�,
I5 E' "rH A R MON l ' E~
srteubles , fauf és ornemens Ceruans
88
al'eglife,
l~urs liures, veftemens ordinaires & neceffaires ~. Combien que tous meubles, me(mes les aEj!4t1d'Or.
fruiéh prouenans des difmes,premices & obla- 1l.4rt.L8.
tions de droit nc foyent Cubieas à la iurifditHon Royale b •
' /
a 1JelftliEl.
IncendÎtÛres ~ boutefeux.
<,
, tat·r4JIJM;W.
r
J"erb.& ..,x~
S ous pretexte d c repren d re 1cs A rc beuelques,
r.
d
1
Iii
1
,Euelques&autrespremiers ft 'cg i equiquc. t·em.IJum·u,3H.m.
quefois ont les yeux bandez en Ieucs cbarg.:!s,&
Iaitfenr palfêdes f.iutes fans correélion, le [ouuerain Pontife s'dl: voulu attribuer 1:.\ cognoiCrance des incédiairej & boutefeux. II djt,fi quelCun des Euefqueslaiire ce mcsfaid: impuni,qu'û
pay.e du ftenl'intereftfoulferr,& outre foit priué
tle ~a dignité vn an entier. Comme .fil'Eue[q!I~
y pouuoit donner ordre, & que ce crime fut d.
(eu]!:qui Iuyappartiennent priuatiuemtnt aux
iugcs Royaux; Luy mcfmc ne l'a pas ~[é ainli
confirmer abfolument,quand pourCuyuant {on
propo.,il dit en ceftc forte: Non que nous vou
HODJ interdire aux Rois & Princes faire iullice de ces ma1faifans , ayanc premierement fur
ce ellle c~n.reil des E~efques &.Ar~h~ue(ques~. ~4c;:.: J'tjN:
fous l'eplluon dtfquels les IOix clulles Ccron,t
J'~' S
praéHquees , qui punHrent de dernier fupplice
tOIlS boutefeux d. Maintenant cda n'cft l'tité d Gle.J.Cdcontre le clerc, qui requerant cllre delaHfé à
fon official, le {era: combien que lt crime foit eRtbufpwl.
"n de ceux aufquds l'c:glife l.s abandonne, & bm~fi...Jt1nod.
tien r priuez de toutCI dignirez & offices cccle- fi7,tlt, bentf.
fulli'lues par le {cul faïa (ans aqtre dcdarati6 e!
7" ."'.
..
",,,if.
:o."
�SEC 0 N D LI V R oE
Ainli qUI le iuge laya puiffance de conCerner ta
iurifdiaiôn & impoCer pèines aux rebelles &
defobeüfans,fans s'arreiler aux appellations,6~
non pour l'executio: au pareil les eccleliaA:iquc.
a BOfIrl. III chall:ient les clercs.a .
Clercs defobtiff.ms cr incorrigiblts.
...... lUI'·
Mais quelquefois fe treuuent Cubietls tant pr.,..
M'ti·
te rues & deCobeüfans,que fans auoir egard àl'or
donnanced. Cuperieur ilslamcfprifent, voire
celuy quil'a faite,les decrets y ont donné ordre,
1/
de fa,o que ccIuy des prelhes relig!eux & clercs
qui tontemnera Con Euefque, luy (era defobeiffant,drelfera embuCches pour le furprcndre, riA
iuriera, & calomnieufement propoCera conue
, luy,ellantconuùncude l',ncde cesfaures,il {e~
°ra furle champ rendu, lIlmis és mains du bras
b Cil,.. fi If.;' feculicr pour cilre chailié come incorrjgible b.
(4cmlKllj'r Toutesfois l"ordonnancc femble y donner a~
Z·:;;:~~ ~iI~ ue r~medc! qui ~ v.ulu les appellations Com"
me d abus, mtetlettees par les p refires &: autres
...
per{onncs eccle6afliques és matieres de difci pli
ne & correlii.,n ou autres rurcs pcrfonnelles,&
non depcndantcs de realite,n'au.ir aDCllD ctfeét
fllCpenfif, ains que les illge~ d'tgliCe nonoblb~t
& fans prC!illdice d'icelles, puurent palfcr oucre:
non que li la co[rcaionefl:iniurieufe ,il ne foie
loi6ble d'appeUrr,mais à hn que Cous ce pretex~ ,
te la iurifdi~ion [pirituelle ne demeure iIIufoj~
re,&- que l'appdlatiGn qui dl introduite pour Je
[oulas des affligr.:z ne foiefondement &- appuy
e 1t,*rJ.,,'. cl'jniquitéC:. Ce queno uuelle menta cnéco n6'..
mé le Roy cuoqUaJlt àfoy & {on priué conftHl"o
h·
cog
�V H À Jt MON 1 E.
8,
cognoüfancede telles appellations qui fouloyEt
parauant dhe àla cour a. Cc n'eA: du iourd'huy ~. Zz114tt
' . b fi Ot'e..",
que: 1es gen$ d,cgl·r
l~e commanccnt a entam cr lin.".
fur la iurifdiaionapplftenlIlt aux potentats (e~
culiers. Iuftinian mefine qui les a beaucoup fa\lorifez fut contraint de leur faire entendrequc
c'eA:oit (rop vilipender leur charge que de la
prophaner aux manimens des affaires feculien.
Jnfinuations de te$tamenr. .
A ceftc occ&fion lc~t interdit fur grotres peines
de s'entremettre aux in6n\l:uions ~ te{lamens
qui n'appardennent ~ autres qu'aux iuges depute~ au dep,rtement des impofts,que nous pourrions dire aU1 eleus b .Or attendu que nous auos b 1. rt~nj,,,.
les iuges ordinaires pour les infmuations enco- ~../upifo. <l1'
rtquele telUft1entfut faitdeuant l'Euefque,ft ~"".
eR: ce qu'il nI (era comperât pour l'in6nuation,
.
& faudra recourir ~ ccluy qui cR: fpecialement
.
ordonné à l'acc:ompWfement de ceA: ac!:e c. Au- C 1Ja~IJJ l'l'
tremét l'jn6naation introduite pour cuiter dol rlpnlU.
&:: fr.audequi Ceroit Eaitepardcuantyniugzin-'
.
competant pepe care eleu&choili à la po(t~, ne
feroitd'aucpn pront cl. Et la procedure par de .. ~ ~A,I.b.lt.
. 1pour 1a recognOl1l4nce
.;r.
_.
'fi JIt·t··".IJ'
liant l,0 ffi Cla.
ur. vetl ca
. tion d'vn td1:amcne iu(ques à. l'uoir Iedigé en
forme d'inA:rllment Pllblic ne {en en cour laye.
partant que le iuge lay cfl (eul compétant des infinuations , tant de donations qlle [d'lament.
ruyuant ce quede tout temps a.efié praa:iqLé
1Jtrurlm i,.
en France e.
JnuentalrtS des bittlt du clerc.
ttl.~ rsyn",I;UJ.
1 ' Il. .",b. & ,.x~
LC (lm blable ca obfeIuc'
quand aquelllontn ,cm.,.,..• u:.
M
DE
(!
�SEC 0 ND
L 1 V It 'E
de f.lire inuenraire des mel!b1cs du clerc dccedé
cn la haute, moyenneou baffe iurifdiétiond'vn
Seigneur temporel. Et ne fen la diLUodion que
quelques vns ont youlu admettre, fauoir fi le
clerc decedé a delaiaè yn eccleftaftique ou vn
1ar fon heritier , permettant aux iuges lai z faire
la defcription au dernier cas Ceulernêt, d'autant
.que parla mutation de perfonnes le priuilegc:
.
celfe & les biens dclailfez fayuent la condition
Il a",J. /'4/" de l'hedrier a, Les autres indifl:i nd:ement ODC
u
'1 AjJ...",
fouftenu que tel droit .Iuy appartenoit, & que
les officiers des Eue[qûes De s'en doyuent entrc
b ,.,.11,.. l1li mettreb.Panantquepourbienfaireyninuen"
f' l'art. taire eft befoin appeller en general tous creanJI, ''1IU{J.I ~. ciers legataires & autres prerendans intereft5 c,
e ..Autf,. (ttl Ce qui ne peur elln fi dextrement expliqué par
etlm ttffatllr, l'Euefque,que par Je iuge temporel. A ceftooc"
f:.adltg. FM. caLion a efié auifé ore que i'Euefque {oit execu"
tcur des ceftamcns, qu'il ferarenu faire inuentai
re,& executer le refidu de (a charge fous l'au 8:0
rilé & praiffance [eculiere.combien que quelque
fois l'Areheuefque de Berry ait eM receu he"
.
rilier les poffefsions qu'il pretendoit de faire iA~
uéraire des biés meubles delaiffizlar les clerC'
d BtnlJ,cap. decedez en la iurifdiélion du Duc •
.Gt
ra,nutilM, ?,!,
Inumtairc des biens tn iuflice uaJ1àlù,
bo. & '»XOrt. ~
r. 'ft
1
. r. If' l ' Il.'
(.
'"' •• 2. ... /;t.7>
IJe nec vn, ayqul trelpaueen alUnlCeYS ,.
fal e dl! Roy, a qui appartiendra rinuentaire?
S'il n'y a eucuteurs ny heritiers, ce fera au iuge
du lieu ou le defuncieft deeedé. Mai. fil lare"
quelle des hl"ritie{, ou executeurs le. gens da
Roy on~ {eeUé prcm!crcment,ils feront' rin~cn
tatrC,
�,
D E rH A R MON 1 E.
~o
taire,non les officiers du .alfa.! a.
.
MeJPrü de iuri{dilfion.
a Gr4nJ '~II.
r . ' d . .r 1" .LI.. •
IL
••
1'u-m·fol.6.üb.
Lemelpns
e lUrll\ll\;.donencogneupnnclpa. ;. d lJ JrDilf"
lcmeot quand le iuge tenant fes afsifes ou de .. r~4N::. \,
pefchancquelque chofe concernant fonoffice,
on s'addrdre à tuy pour l'iniurier fans refpcét de
l'honncurquiluyeftdeu. Qgand il afa.icqucl~
que ordonnance, & au me(pris de [es iugemens
y a attentat o. autre contrauention,~and il y
1 quelque entrepdnCe & veurpation fur la iudf·
diétion Royale. En tous ces cas le clerc cil debouté de fes fins declinatoires,& faut qu'il ",oi
Ue correc!ionde celuy q\l'il aeffenf6.Pour le pre
mier poina perfenne n'a flit doute que le iuge
ne fut legitime vengeur des ioiures & outrages
faïas en fa prefenee contre luy ou fa iuciCdiétio,
q~elque. priwleges CI ue puilfe auoir l'cnnepreneur»pourueu comme dlét aucuns,q Il'il ne foit
clerc b. T outesfoiscelle limitation n'a Heu en b daff. 44
France, ou le clerc ainfi que les autres, perdfon r'lljO/tt.lhwg.
priuilege. A ce propos queJlue eCeuyertonfuré jl"~'!O"~btJ Ill11.'
.1
,
l'
r 1
K. ""ct . &
• ene
con~amnc en aman e, poue ICU cmcnt dl'oill{ d'lUI.
auoirirrfueremment parlé llacour lors qu'clic UI.
s'employoit à lay expcdierfcsinterrogatoircs c•
Cecy ne Cc doit iuger reciproquement, panant ~'b 'Dt Grad'9ue Iciuge d'('glife n'aaucune puiffancc contre fol:l~;~C~~I'
le lay qui luy fait tort,& l'alfauc iniurieutèment,
, \-oire exerçant (aiuri(di&ion. 11 cil inrerdicde d Imb.inftit.
le conllituer priConnier, & fi de faia il outre- far tlf! M·J.S.
pa!fe on le contraindra par (ailie de {on Cern po ~1 umt'lU4m.
te\,ou du ~eigneur de la iuO:ice de le remettre en ;)·t~!;~:~:;:
{on prcmlcrcO:at d •
J.,P.h'
M 2.
�S!CON'D LIVl\~
l\cJiRance.i iuflite.
.
Pour ~e.$ caures l(!sclercs fontfllbictls IUJ jug :1 }\oya"x s'ils ont entrepdn. fane foit peu re:"
• Il''I1Jfli.h.;. iill:er aux pIoclllomations des ediéts du Roy iJ,
,,"p.a. ;,.fin.de s'ils crpp~fchentque )es Ccntencesdc {es iuges
Gr"!f. M.~. ne foyét mires ~ e~e"ution.Sur ce poina la fèn;;J~I.$S"1J tencedu J3aiUy d'Amiens f"t declarce valable,
.
qui ~"oit ordonné que III Jll;a.ifond'vQ(cnain
derc (eroit demolie ~ rafee"popr y auoit çach6,
f, '1 ), ar4!f. vn malfili<icarAbanni du P~!!~·
.b; fi'!"". f~1
ttentat pttr ~ CKTC,
lo'.&:P.17' ' ~t pour ce qui touchelaciuilité,fi lcelerc dt: 'p.
rellant4e feneçccdonnee par leiugelay, & 'lUQ
pend~ntil ;lttente<Jllelquc ,hore ap preiudice,
cq.cece que fpn appel fut deç}aré Celon droit
pourfuylii, li eil: ceque les iuges Royauxlc cha,
IherontdQl';mcnJ;at. T ou~ amû que fi incide~"
ment en J~ caure ciuil~ ou ils (nnt tenus refpoo"
. ..
J
~re "'JI; laiz , venoit queloue crime jlccclf.:>irc•
, ptllf't· C4~,
!= l'
['
1 r. rl
r,
.
,p~",.t;~mI' ment ;laQsquç Ccc eqalllqlleolclcntrcmCCf'
,fJJ' 'Y,r~, r'? tre p'ell p~enli[e cogqoi(fançe, Car tOlolt incon"/t~r~;
rinent ~u·tl penCe r~lJlonn('er q \Je qqelquc l ho"
. ,
(c; de (on gibier,~u{.i tolUe. officiersRoyau~
COmR\aJlc~ne i cder qu'il Vtllt m)Qblcr la iurifdi~i()n 1\ 01~e ~ & roi': (aitie dLJ temporel fop~
.
~olHafc4er 1_ prin{c au~ p~uur~s of6çicr~ ~'.e...
~ ,.p"I't.jlJl, flir~ d, ~U{Ollel~ QO ~ prc(.bIJC on~ foute la lupf·
. ,-r/4.f"p·19. ' .4;
i+l
d·
b' C 'Ad •
~:"lt.",. & 4t J\.4rl~n qu ,saqoyeJl~ e 1CII, & It=n"allAo e
(iNO'..,hi fo. rrçll)len Monl!or~ues.
en
, ,..( o 1 . 1 0 ' . L f $ ' p#oylfl,ltt,
JulliJ) ianJel1f auoit lalf(ç l~ CoIliçitlJde de. 11!gS
riH>yp,bles, ~ ,e q~'ll~ 6{fc;At ~c6pli, ;lU mo;.nJ
.
"
fU
,\
r
�f)
E eH A k MON t
~
,.
mat la volonté des ttllateurs,& la fuyultrent au
plus pres quand queJclùe doute Ce renc6creroit
pOur é:llU(e de l'incertitude.l. Les l'alleuu ont
tehude prcs Ja regle <lu'il auoft pIeu ace bô Etn
pereul' de donner {ans la {urpatfertant (oit peu.
y oila pOUtquoy la (aimieté a dedaré que c'enoit rofficedes EueCques d·entendre & taire de
{Oftë; qlïe les legs Pl toyàbles ne demturalfent
caducs & illutils tatte l'mtétion du tellateur b.
C'ea ce: qui :l ~eu Id,-Çanonilles de dire CJbé Je
-1ar ne pOUl on cortu~lllr.n tutre Jar par deuât
le i uge {pi rituel. à fin qu'il tUt deliurance de Cé
qui Iuy auoitellé do*,h~ plU Jetellateut:Cuyaant
certain de cret oh(erué l Tholofe. ou te procureol' des ames(qU'lis appellét} ne le dt\it)ou peut'
\Oalablement empe(.h~r deS legs faith aut perfonnes partic:uliC!resimais {c:ulemEt des pitoyahle$ à l'egl ile, petfonn es miferables;Îln puHfan.
tes &Ilutres{cmblâblu c•
Tdlam'm$.
ltefoJutiùemehtnoustC.l'lOnSeh Fl'ancequeJa
diligence de faire ob(eruer Ics dernieres volont~z appartient à l'eglife principalcmcbt t & que
Ja c gnoilfance de la vàlidité des tellameJlI dl;
propre au;ugeJayd t
Pa'lthtellt et '4erification de lighU.
Jors que lâquelljnn etl de luccefsion,parrage!ou
aUtrc affaireentte parés qui fie! peut bOhnemér
tllre dcci$; qu'au predab)e on facéllpparOlt de
la parentelle.Celle diCputc Cur n:atiulté & lIgnee
dl preiddiciable, cn f~ ,on que le principal delira. {urfcoit iufques à ce qu'die fera terminc'4
M 3
t·fi'!.;' ttJ
JlClilla~J~rH.
a
~~:'t(tifo, ô'
C
b Ca;. 1101 1~",. J, ttfl'"
_
t nulf t",~
·tho/of ~.2.'",
dhp.1j~. io.
tit.9. A I'Y•• ,
�'1>
t
a C4r uam
Je ord.co-
IIOS .
gn4l.
SECOND LIVRE ·
Mais pa.r qui? Par le iugê d·egliCe encorè que cé
'l,Ji concerne la fuccefSlon, p;lrCage l5ç ce qui e~
depend appartiennent au lay. Parce que toutes
caufesde natiuité, fauoidi l'enfant aefié né cn
loyal mariage, s'il elUegitime ou billard, (ont
matieres pures ecclefialbques, deCquelles per·
fonDe ne doit entreprendre lacogoollfance,que
cduy qui fera deputépar l'Euc(que, lequel fera
diligence de donner fa fenteDce fur ce faJ~feu"
Jemene, &renuoyc:rales laiz par dellant leurs
ordinaires pour Ce qlli touche J'affaire tépore! a.
.
.ldb
.
. ' M4Yuge'1" atu.
Tout 'linli que li premieremét la qùelHon a ellé
meuë par deuallt le lay •pour les bien. temporel., à laquelle par maniere d'exception aelld
obiite: le mariage moias folenncllement-accom
pli,& les dcfcendans ellreillegirime.,il fera tenu renuoyer les parties
al'ecddiallique,& dif..
ferer iu[ques l ce que fur ce debat foit entreb CAp. !ato,. uenu iugement b. Ce qui cft conforme à ce
'1"; pb; fiu/ qu'ont voulu cUre les arrell.,eur ce que les heri·
ltit·
tiers oppofoyenc à vnc nULle demandant {on
douaire)!lullité de madage,d'autat qu'elle (lloit
rnaJÏee à vn autre viuant: car combien qu'clIc
allegall: feparation & di uorce pOUl' la frjgidil é &
impuilfance dit premier,d'autât que les Jieritiers
Iuy monllrerent vn appel de la {entence,la cour
renuoya tout à l'cccldiallique,cequi ce doit fai.
re toutes & quantes fois que fur incident pr~
phane deuant iuges rem porels ,cll flli te dj fficuI1: P"p. lib.;. té fur la valJdité ou nullité du mariage c. Celle
,it'4"'"+ qutllion YLtidee J celle que no", difputons fcra
.
-
-
hoIl
�DE
eH A R MON 1 E.
"2
hors de doute,61'enfant cR: baR:ard ou legitime.
Lttm degrace.
L'vne des 1ingularitez de noz Rois eR: de donher lettres de grace pour de1iél:s commis par
aucüs des fubieéb ,fans que per[on11e autre puit:.
fe valablement pretendre ce droit.
Rctnifliom 0' rappeaux dt ban.
Pour ce qui touche les remlfsiolls & nppeaus
de ban le debat a quelquefois efié grand des Na
naJ;'rois, & ceux d'Yuerot, qui maintenoyent auoir aquis eeR:e puiffanee, dequoy ils ohr efié
deboutez,le Roy feul ayant pouuoir les oéhoyer,& (cs officiers hOll autres de quelques grad.
feigneurs qui tiennent charges, peuuér T~lable
ment di(cuter le droit ou iniquité de telles lettres, obreptions ou fubrcptioDI, debouter l'imperrant de l'etfcétd'iceUes,oulcs enteriner com
me ils yerront dIre à faire a ;fans diA:im9:ioD des a C;,4"J (~
perfonnes qui les obtiennent, foyent prelhe., fl,lIm Jt Fr.".
· .Cl. d If"
d l ' 11.' n, - /1 SCMFC,4UI't
C1crcs, fiublCIod e V!luaux ou Ct a mau:nc. xE:! t l,b i.[Ql. ')tr.
aux clercs ce droitdl de fi long temps qu'il n'dl [O.S.
lllemoire du contraire priuariuement à l'Eud~
que,qui ht fe doit rendra cmbefongné Hn vengeance du ddi8: commun,6 ton que la grace dl:
prefcntce. Q!!dqucfois furuicnr qu"elle a obreption ou fubreprion, & que l'impetrant efi de~
bouté de l'enterintment requis. En ce cas le ~ clJ1J!J4.J,.
n
1
Il'' J
luJ1ms. 'Ile,/' •
.L,oya aacCOUnumc: pUnir e po [tUlr en arnan- s',1 "',, grac~.
de pecuniaire, pour le dei id: priuilegé, & le ren- ~ ~ ".. 1 1/6.Jt
noyer à l'ordinaire àce qu'il foit challié du ccm G'"IJ l,br.,.
mUA b. Mais ie demande, le derc a pr('(en ré [es cap .. 8.(0. (2.1.<
:r.'
r . l'
. t"gal. P~" l,b.
1enres,. •en11. leD du pru0!lOler,
pounuJt entela.. l1Iit,17.4T.{.
M 4
�SEC 0 N D
LI V R OE
nément. E uis fair eflat de Ca clcricature, (era il
renuoyé, fai(ant apparoir de (on pl'iuilegeauanc
la dj[cu(sion fitt j'c'luité ou iniquiléda refcrit.
Ce ne [croit raiCon, attendu qucs'if dhrouué
equitable, le tenuoy fera fruŒratoirementrc9uis:& fi au contraire ilcfl inadmifsible,leiuge
le ded arera td,& fera conduire l'imperrât ~ fon
ordinaire pour dernier refuge. Les arrcfb contraires qui ont dit que renuoy te fai(oit parauat
que [ou, hu à1'enterinernent, s'entendent 'luad
par les circonllances du trime le faia:eR: rend"
tat douteux,que [ur iceluy ell befoin faire pred"
ues & longues procedures,leCquelles fautlaHfer
l'official pour icellesrapponeesefbe procedé par le juge lay, (ur la grace qui n'efl:oit:llt
Eoin~ d'enceriner,ny au(si d'cndebouter le pri..
a P4~ ..,f,;fo. fonnier a• De ma part i'dHmeroy qu'il y crelier44,.,.,.1. roit aufsi peu de renuoy qu'au precedent, p~tat
qude layala pleine dlfcufsion de ce qui eA: por
té par le re(crÎt,d'auifer s'il cft conforme aux informarios & "erité du faid:. S'il relle dmnc quel ..
que choCe à faire, pour us ample cognoilfan'"
ce ~ efclaircilfement,il ct pourra faire {ans aide
d'autruy. JI eA: vray que pendanttellc.t in~ui1i
tions,il ne frora que bien de le tenir rcferré es pri
b BtIJ.ttl.~~p. [ons de {on Euefque b.
'i,:~;:::;:;
Seigneu~s ,,'empefchent t:nt~jnmltm. de E.r~c.
•
"". Hf. lill.t. Pour ce qu 1concer ne les fCJgneurs luftlClers qUI
peuuent pretendre intel dl ala gtace obtenue à
la pourCuitedu va.tfaI, lequel c6damné la mort
par generale coulJ:ume de Fran ce, conJi[q ué (cs
bicns,parues dc('lueb leur appartiét.ils ne peu..
&lent
a
'1
il
a
�DEL' H :t R MON 1 E:
9J
'bênt Cous C~ pretexte empefcher l'enterinement
des lettres obtenues, non plus qu'ils n. (ont teceuables 1 lesdebattrede fubreptionouobreprion a. Voila quant aux gracesdontla cognoi(Canee appartiér aux Bailliz, Senefchaux & leurs
lieutenans criminels, dequoy nO\l' dirons ag
troiGcme liure.
lctrcs d'innocence.
~. fera ce du lettres d'innocence? Qselqiie,
~ns ont fouftenu que l'.ntcrinement appartehoit par preuenrion aux iuges vaffaux,tout ainG
qu'és Royaux b • Cela ne s'eftencore Yeuprad'i<Juu. Nous auons di r que ceux qui otfenfentla
treshaute & {acree maiellédiuine (ont fubie!! •
~ grieues & grandes peines qui doyuent cftre ad.
lugees pat les ecdefialhques felole droit efcnt,
& outr'palfant auons declaré comme les officiers procedoyent contre eux diuer(ement (cIon le temps.
tete maiefté.
Cela (era il {uffilant pour nous faire paffer outre, (ans dire à qui la cognojffance appartient
Contre les criminels de leze maiellé humaine.t
nenn y: cmendu qu'il ya ditference de'l'vn à l'autre, pour ce qui concerne la iurifdiéHon. TantoR: le blafphemateur contre Dieu & (es fainGb
aellé delailfé à l'Euefque {uyuant les prtmiers
decrets , ramoft reduit fous l"auéloritédu iuge
Jay, puis a recel1la puilfance de bien & malentte {es mains. c'cR:ee quieft aJ>peUé Hberrédc
confcience, fans recherche des butes. Les preIlliers pardons n'cftoyent que pour ceux qui de
M 5
a Pli/'. ~".,;.
C'~ •.,b,["P'
.
b 7.l'a".ft:Jf·.
pari ..4TNCJ 7·
.7tt~li".
�· ' SECOND
LIVRE
bonne volonté fe vouloycnt departir dc l'ourrè '
cuidee enm:prinfc contre la maicfié, les oh'ftinez aJferuis aux iugcmens des officiers RoyaUJ'~
qui auoyent au~orité de les condamner par iua Jmbeif. g-:men t fouuerain & fans appel a .E [ lcs feconds
"'lIJsdt .:MoiTI &: derniers faifans declarario que les armes ont
JjS9 •. Frar.1.. efié prinfes à bonnclin,pour lc feruice du Roy,
Paru 8.AIII,.
•
d
'1 "
&: ffi fi
If6'. &' 17' qUl 0. ~ ?n~e, qdue toutes eSllnJUreS
0 lien es
Judit m~JS & que 'mlq Ult C Il rem ps ,lk es occafiIons urue",n.
nuts onr peu faire n:u tire, toutes choCe! paJfees
& caufees (UI les prccedens tumultes demeurée
elleinres,comme mortes, en[euclies &: non adl> ch" rZ 9.1,9. uenuesb,Encoredtpuis aefteadioufléquepour
~tars Jj6i.. ce fai~ ne fera loifible, ny permis aux procureurs generaux de la maiefté , n y autres perConIles publiques ou princes qllelconques,en quelque temps "Y ponr quelque occali6 que ce {oit,
d'cn faire mentio11, proce, ou pourllliceen aUcune cour lX iuriCdia:ion.le Roy gencralemenc
les quitant &: de[chugeanr de cout aéte d'holHe .Ao~ft If'O. lité, tous cdi~s precedcns contraires abolis'.
"rl,J'loS"HCelte grande mallfuctude, bonté & douceur de
nofire Roy miCerÎcordieux,deuoit entiercmenC
dcfr3ciner du cœur des fubietb» le refidu de la
Jnauuaife atfetlion qu'ils y pouuoyent auoir de-biJfee: & parfaire ce que l'aigreorde iufiicen's
peu obrcmr,(auoir que tousreunis cltudioos ad
pofsiblc de nous monftcer & rendre autant obfequieux yaffaux & fideles (ubi"éb, comme ad
btfoin ils'e11: exhibé dcbonnaire & cltmét pardonneur. Voila qui cft particulier pour les tUmulres pAffez:.G eneralemér t'cft Haire au RoY
d,co
�DEL ' H A R MON 1 E~
94
de cogDoifi:rt.punir,iugc:r & drciderdetolls cri
mes de leze maiefié, alDli que les biens des con~
damnez pour ce crime luy font aquis en quelque h~ute iulhce qU'Ils foyent trouuez.Ce qui a
fouuent efié iugé contre l'intention des Nauarrois, qui quelquefois ont youl U memc l'article
. a ~olr·q"ft·
endeb.ir,voire poucce quiefidu premierchef~
197· nl/mc.[.
1es BallfT./ib
, • d·Ir.
Il.
. en
'C e drolt
.;.rll.
exerce ln lllCremment contre
CIlIIl..gra,,,l
neux
maJh~,
li
s
laiz & clercs qui ayans commi
Frm
flum.de
plus
fans
&
droit
de
& detdla ble crime ~ font
cc fol. -rtr( f'
grande inquifition priucz de tous benefices)orO
~.
ThlHeno.PIll"
• li d J If'
Il. '
li
1
'1
1.0:l..a4
allIez
C
& ~!JUJ eges ccc e lanlque. am 1
d, ces ..
a la Juftkc temporelle pour en prendre ven- s:,;. cOllfo1tlld.
gc::anccb.
b Rrb~.prax.
'
bm!f.II~". Je
I.lariagcdebatu.
•
. __ mot! amm.h,
Cc dl"
J' d
'JI.T
*"
mf.fol'i1
atlon
egmm
e
es
.l'Cous auons par c: es cau
natiuirez,refl:c àdire s'il y a queIqu~ dc:bat {ur l~
validité ou nullité dll marioge,drconftances &
depédances d·i.cduy,ou il le f.lud;::I, retirer pour
receuoiriugement. Noz pratbcicns dilHnguét
fi la qudho n cft feulement de la force d'icdur,
0(.
& s'il ellleg;timement contrll aé ou Ilon:attédu
que telle matiere cft pure fpirirueJle, lX de droit
faudra qu'dle fojt t~aittec dcuaDt l'ccclelia{li-qUI, Gnon qu'il y eUt quelque accdfoire d'pendant du temporel. C:lt lors le iuge d'cghfe n'y
peut plus rien. De cecy Ce treuue exemple trop
{ubttlemét prins au preludice du bras fpirituel.
Vn c6dané par l'offic1al prédrevnefemme qui
luy dl:declaree l{gitime,appelle de telle fenten~
ce,obtiédettres Royaux adrdre es au iuge fépo
rel pour ellce rcceu à rde~er .{on appel, le tép,
�SE~OND LIV Rl
1uyen prefix, pendan t lequel il né fait diligèn ;
ce de releuer,rnais dans iec luy tunfig e aucc cel..
le qui dedare e eare fa femme , lX Ju y. donne
al gent. La femme quelque temps apresle trou:'
uant earede ctuë s'addrdre l'official, & obtiét
qu'en Yertu dé la defcrtion fa {entence foit confirmec,de cca appel c6med 'abusl1 acour. L'ap
pella nt remon llre que ceftede rnierep roeedu re dl contre l'auao rüé & iurifdiél:ioD ttrtlpO nUe. D'autr eput la femme fait éntend re què
telle trâfaétion nul1e.& que lê iuge Jay n;ayat
peu cognoi lhe du princip al, aufsi peuluy ail
ellt 10lfible donner iour ponr releuer , lequel
l'appcJlant deuOit prendI e tel qu'il cA: afsigné
par les loix, fans s'arrell er ces moyenseA:rangcers,aufsi qU'lI ne relIe plus rien qu'obeir au iuge. Neâtm oins l'appellation a dléded arce '\fa..
Jable: d'autant que la iurifdiéHon temporeHe ,
iu(ques :l prdent gagné ce poina: (ur la (piriruelle, que lors qU'lI y Il <-hofe accdfoire ou dependante de temporalité tant foit peu, eBeert
1
prend cognoi(fance, lX s'enric hit des drfpou ila ,...,.lib.;. les d'aurruy a. Voila pourqu oyle jugt lay peuC
tit·s··m.J.
cogno iareft lemarl ageadl :é contra aé par pa'"
roles de prefent ou àvenir,des palh,c onuena nces matrim oniale s, dors, & douaires qui ont
que lque choCe refcmant fon remporel , & realité, la feule q'Jellion de droit re[cruee à IteccieGa
b B.",d.~.;: flique b, Curlaquelle encore enia mbe la iuri(di ~f ~,. P';f'.bb. ciion feculiere, quand elle fe prefente incidem~
,.tlt.+.IH'.....
fil r.
,
1....
ment,commc: 1 adilPur
eeA: d vn mary qUI. peno
dant la qudl:ion de muia~e pour{wt à ce que [,
.
fcnt
ca
a
ca
a
�DE L'H A R
~
0 NIE.
9f
(e"P1e pretendue foit remife cn fa pUILfancé,alleguit qu'il en dl en polfc:fsion. Le iuge lay qui
prend cognoi1fance de.cous poLfeLfojrcs ordonnexafur telles rcqui6tions à6n qude pôlIdfoi,
revuidé l'eccleGaftiC}ue befongne plus ~tfeurcIllent en la maticrc fpiritueUe touchant la nliJl..l
d' 1 d.
. a
a 7· /M" J.J •
!te: Il marIage "
t4l'1Ifm.4r., 1.
ldifcrahles pt"1fontttl ou apptUeu.
BolI'ftl. ~'i
Si quelques Teuuel,pll}>ll1es retenus de longues t rlf. S·I.·.
Illal,dies ou autres mifcrables perfonnes ccaignans la grand ,=ur & puiLfance de leurs aduee·
faÏres s'addrcŒ:ntà nou~(dit l'Empereur)& obtiennent lettre~ par l~fquelles {oit mandé de fai
le reprcfenter les parties en nolhecon{eil ànn
de re,euoir droit: Nous voulons que: ceux contt~ qui elles fon~ obtenues ne facent faute de
\/
comparoir au terme & iourafsigné.Mais au co- / \
traire li le rClfent.;;f1: obtenD pour donner vexa.
tion ~ ces pet(onncs lOfortunees , lei tourmen.
ter & latr~r de longs y"yages qu'il con(Jjédroit
faire ~ nofrre fuite, nous defendons à tous juge.
d'aboir aucun -gardà telles lettre: au contraIre
voulons & entendons que nonobf1:ant la caure
foü ~raittc~pardeuant l'ordinaire du lieu oules
~eCm()ins & parries {ont deroeurantes.,fans qu'il
foit lot{ible les faire {oFtir hors la prouincc pout
.
ch?!l'cher illgcs b. De là appert que les premiers b I.~mc~. c.
I!
•
. Ir
1" •
1"1f'''/0 ,mf'tc.mperçurs ont pJ:1ns cognOlIJ.utcc lolt par 'ux rato. inttT pli& leur cporeil priué,{oj~ par leurs iuges ordinai pia. Cr ~~i.
tes des cau{es de ces mi{en.bles. Ncantmoins
les deçretHtcs ont cuidt quej'Euefq~e nc{cde"oit cm befonçncf ~ la conferuarion dei veuues,
[-
1
�SECOND LIVRE
pupillel lX eftrangers,& q~'il falloi elaiffe~ celle
a C'nJ.t/'i{co- Cure aux A rcheueCqucs & Archidiacres
<le
Aïnli
,,,,.Jijl.as. rereruant àl'eglife la decilion dei debats ou aul! Cttp. fopt, tune de telles perfonnes fera partie b. Cc qu'jJs
4jui/'ufJam.dt ont limité pour les caures qui appartiennent à
·mb·ft:nifi· l'tglife, ou quand il fe trouuaraque le iuge lay
deuëmcnt interpel lé de rendre iuftice, n 'y aura
youluentendre. Autremét fous pr~rexted'eftre
prote4eurs des veuues & autres qui marchent
à pas egaux, iln'y auroit apparence priuer 'les
fe igneuries temporelles des fubieél:s qui leur
C C4p .lxtmo appartiennent c. Cefte conlHtudon efloir de
rt,J'for.'imp. bonne grace conCeruant à chacun ce qtti luy C·
aoit propre:
D epcndtfllCl!r de mlit'idge aUX lak.
nuis depuis interpretant les caures ecddiafliques) on y a youIu comprendre la repetition &
d CAp .nu"" pour{uite des dots l. Les matieres de douaire,
h. Jonat. ;n:- donations à-caufedenopces,fpoHati6s & '(Oyel
."".& ..,xort. de faïa contre paches matrimoniales, voire ,xe
cutees en terres vaffales,fans auoit egard que la
cogr'loilfance en appartient au fdgneur du nef,
& generalement touS accelfoires de fpidtu~·
e Cap .tx ~~." litée. Par cc moyen rongnant tellement les onte. Jt[oro cOl" gles aux Princes répore!s qu'ils demoureroyent
prerque fans jurifdi4ion fi cela elloit obrerué,
mais comme i"ay dit tout le contraire eft pra'"
él'iqué.
NegotitttionJ ~ trafiquer.
La grandeur & excellence des ordtes ne permet
que les clercs fa cent negotiations,exercéc charges viles &deshonnefles. s'employcnt aux ecU'"
ureS
�DE ' L' 1-1 A R MON 1 It
9~
lires temporels,indignes de leur vocation.C'ca:
pourquoy le[lls Chnil: [rouuant lesmarchans
au temple les chaff... fi rigorcu[ement, qu'il ne fo
, ~reuue par le di(coursdes efcritures,que ailleurs
Il ait phu rigoureufemem procedé. En ceft en- . 1
droit il a prafriqué la iurifdiaion cern potelle.
& auec vn fouëe de cordes les a mü hon du tem·
pIe [ans aide ny recours d'autruy. Aufsi n'ca ce
pas le propre des clercs des'ennemctrre à icne
fay quelles petites negoeiaeions qui de toue réps
leur ont cilé incerdites , mefmes par la vieiUe 1.
loy. Parce que ie n'a y point ço~neu que c'cft de
Ilegotier ( di (oit le P rophete ) i'cntrcray au feruice dll Seigneur, autrementql1i les voudroit
rendre compatibles, ce {eroie imiter lesinfideles taoerniers qui broui1lentle vin,& y meGent
.
de l'eall ll , Le clerc negori:aeur autan t à fllyr que a. Ca~ EII.
' L ' d b rr.
I l f ","S·,A'J'.I8.
. heL~
··1eYJulll
1ep:mure deuenune
e alleelto·
fe & petitefamille qui {e rend glorieux b. A cc- b Ca" . n~"o_
fie occalion les decrers mefmes les de{pouillent fiarcrt. cl J,fl.
par le feul fda des priuileges ~ bene,fîces cc.c1eftafriques, quand pat t[OlS fois admonncftez
( ces aduertilfemens rciterez ont peu de lieu cn
Fn,nce)des'cmployerau (eruicediuin,& !adret
les a:uures [eculieres, ils n'y veulent entendre,
donnent puHfance :11,1 lay de deciderrous ditferens qu'ils ont rai {on de leurs facultez & fortunes, {olon que les loix, coufiumc:s & ord.onnances du pays le permettent c . Ce que les loix e ~ap.txtJt_
Imperiales auoyent parauant ord.onn6, elbnt ~~. J~ff"Vlt4
tres inique & temerairc à çeux qui font efrat Ba:;tllb~.,.
de quelque marchandiCc ou negotiation fous ""/"J..
a
�SECOND LIVRE
pretexte d'aucuns priuileges perfonnels, you,,:
loir dec1iner la iurifdh~ion du iuge qui cft par~
ticulierement prepoCé à la vuidange des ditfe..
rens qui C':lrgHfcnr, caufez fur ces negatiaiions,
• t...le.h.;"· foyent les caufes priuees ou publi~Qes ~: & les
~ifl· omIf. ,,,J. ordonnances Fnn,oiLes l'ont confirmé enioi~
gnant aux clercs refpondre au iuge lay pour let
faié:t de leur negoriacion. Le clerc qui a failli à
medicamenrer ,&'bien vferde la chirurgie ma"
~ Pap.lib.;. ruec,cft tenu d'en refpondre au iuge temporel b.
'1t.'·4".... S'il exerce eftat de marchandife ou auer. plu.
vil &mecanique. comme de boucher lk tluer~
c Rtbllff. Jt nier,(on priuilegeeftperdu G. Etgeneralement
umr.•bJ~at, il ca tout notoire qu'yn ptdhe ou clerc ton fUIe:
.".1.1;(0.,.",,: pour les affaires tC'l0reIs qu'il a conduits 8:
Ilo.Pap_, ..,6,
.
Il.
d d
1 Cc l'
fll'Arr.I.&J' mamez , en; tenu r pon te euant e ecu 1er
Cblflf. H. tit. fans qu'il r,uHfe s'aider dll priuilege fpecial à
Ju ;uJlic. "". ceux de l'eglife d • Partat qU'CD cetlendroit nouS
":!. ~J' ,,"b. nt contideron. tant les qualitez des perfonne.,
lil"agract.
1
.
. Il.
l'
di à
d Lib.;.,;t.5' que a mattere qUI Cn; temporc 'le", Inter cc
c
Mf.lo.Pa/,. l"ecclefiaftique •
jI,'
e 1Jou,d IH~.
0l1idcrcltrc où.,""i.
.rd. Franc.,. ~e dirons nous ,'d cft officier, &
Mt....
.
ait fait quel"
que lléto de(rogeant au deuoir de Ca charge, qui
merite cotrectic;m?On a youlu que voire le vaC..
fal iufticier Je puHrcprille~ de (on office J ,'il e:.n
eftoit auparauant legitimement pourueu: ma"
que: la {eule maieftt auoit puitfance de challier
le prefhe, qui prend fau(femeut la qu~ité d'ofti~
cier.Comment s'en fera la punition, yeu que lei
clercs ne fODt {ubieds aux lai~ ? On n'y proCc~
dera point pOUI cntreprendre la iurifdiélio D
Çon
�D E ,L'H A R MON 1 E.
97
contentieu(c au preiudicedes pui1fances {piri;..; ,
tuelles:mais par forme de police. Cartou[ ainfi
<}u'vn pere a puiffance'c orriger fon fils & [erui~
teur~eOC8re qU'Jls foyée d'eglife, les cha1fer hors
la maifon, interdire fa compagnie & de ceuxde
fa famille: au pareille Roy peut pduer le derc
dilfolu & ver{ant mal en fon office, de tous e-'
{lats qu'il a au Royaume, le decIarer inhabile
d'en pou1Joir tenir ll'aduenir, & outre le cha~
J •
Jl'
• '1
rI
l' a: r a l a rahon
'r
n. ~4a /Jtntq.~,.
luer
CIUI ement le on om,:nle.
en
t'
,
f' r b'
1
• • ,aynu 1111.
arcequjlefi ait lU leéldu Roy des lors que "mb.&~xo_
'office luy a e{lé conferé. Al'exemple de Samuel fe/n. nu. 4<1-7'
~ropbere qui jugea quclqu~ temps le peuple au & ofP'
heu du Roy,deuanr lequel 11 fe purgea des accub De GrafTa.
rations & fautes qu'on luy auoit ml[es [us b.
Officier d'cglifi tfial/t làY otî putiy.
' lib. 1.. cap. 17,
Au contraire fi v n Jay entreprend que1'lue ell:at ~/:nt. & lib.
ecclefia(Hque.pu là fera il tllit fubiet!
de l'Eue[.. 'c·t:t·~a·"-'(J
,(o·
1:
.qtS lU.
que?Rien moins.les arrel1:s y fone Iormels.l' of- flic. §Os. ~trb.
ficilll ne peut punir le lar [on geolier, d'auoir s'il n'" gr,""
laiΎ aller Yh pri(onnier,mais faut qu'il {oit cor nllm 7 L ,
rigé padon iuge. Ede Procureur del'Eue[quc
elbot lay ne peut ell:ré' par luy cha!Hé, encoré
que ]a faute procede de cho[ç concernane (dh
. ~
office. C'elldonquull'EueCqued'auiferàneJe
fefuir deslaiz,fur le(quels il ne peut entrep[eh~
dre aucune iuri[dill:ion c. le demande és caufes c p"l'.lib.;.
ou les clercs [ont tenus refpondre par deuant tit, 4' "m. ,.
les iuges temporels, fauoir ficommelulaiz ti- Tmb inflir fo.
rez par deU'at l'ecclefill1:iquede droit fone affer- rmÇ, ll~'i; §.
bis auxdeciftons Canonique"noh aux ~oix lm':' r~r lU. 0 '7i'
pedales, linon cn tant qU'elles [ont approuuees
f.
n4JJ~
N
�S!CO ND
LIVR E':
par les fainas dc:crers (au contIaiI;e de <;~ Cjw
..
.eftpra ébqué) ,
~
clercs
Ordollnanm Roy<tux liettt 1er
•
t les or·
(uyuan
'. au pareil les clercs feront iugez
Hoa
Ou
gué:
addHlJ
dQnnances F.an,oi fes?On
oU
e,
ç!idair
ordreiu
&
ite.
quctlio n de la pourfu
que
veu
r
premie
le
Pour
if.
de iugeme nt di(finit
les ecc1eGaltiques out accord é que les clercs en
certain cas procede nt deuant le lay,il$ ont aufsi
taiGble mltntco n(enti que la proced ure fllt faite
[uyuan t les loix vfirees entre les laiz: de là vient
" .qu'il y aura interru ption d'jnlhn ce dans le téps
limité par les ordonn ances Franço ifcs, y aura
. :1mande du fol appel) que le clerc ne pourrd it
appclle r .d'inter locuto ire. ainG que voulQit le
droitc iuil, Gles (lrdonnaces ne l'e~{fent autre"
ment determ iné (don l'equité Canon ique, la.
prouili on s'adiugera. contre 1uy, ainfi qUJ! con"
tre le Jay, & la fentenc e diffinicipc: fera.execu"
toire en [cs immeu bles) les loi" infama ntes les
. compr elldron t,finon que les C:lOonS y derogéc.
4{.es peilles fondee , fur la Contiimace les oblige-' ront, voire celles qui (ont portees .p~rle textC
('ounu mier: & quand la coufium c cft reelle, le
a Rtbuff."bi\ prefl:re {el'uen u à l'obfer uance d'iceUe li. POil'
fol'· nll.mt.6J. l'inl1:ruétion du proces crimin elles arrefts ont
. 1J~,mI19· '41'· palfé outrc, '" n'ont jamais remis ~n doute ft8
d · Il. br
•."t, l' d
raY'/IItllu
& 'Vxcr.ï. or onnanc e y eUOJt ellrc a leruee , Veu qu
, 110.
comma ndcmé s om dlé faits me{mc l au" Eue{·
""b,.J18.
. ques de l'entre tenir de poina en poin~. & q~.e
C'
b P~p . /ib. i. les appella tions comme d'abus ont elle recell
que"
ea
il
#t'f 4n··f~· contre l~s de(obeitfan~ b. Mais quand
Ilion
�DEL ' H A R MON 1 E.
98
Rion deh.de ciGon, le douted t pJu~ fort: En la
primid uc cgliCe les pa{1:eurs iugeoy enttou tcs
cauCes concer nans b foy par le pur texte Euangeiique , & les autres touchiic la dlfcipl ine ecde
~ia(hquc [clan les'cano ns & decrets des peres,E t
llncore ,comm e nous auons dit cy ddlus, que b
· vengea nce du crime de leze maidtc apparr ien· ne a~x officiers Royau x contre tOutes perfon ncs , voire cccleli:1fl:iques: fi cft ce qucHes pr.e· nller .~ Monar ques l'ont t:lut. Cobrcmem entre.
' prin Cc, qu'ils one bié voulu leur faire parOlr qu:
Ce n'cftoit en intenti on de les l'riuer de ce qU'lb
pretend oyent. L'Euefque de Reims acculé dece
crime fut condui t à Metz, 6n que [on proces
Iuy fut parfair.Chilperic:1 qui l'off~n(e s'addre(fait nc Ce voulut fier Hes iuges [culs, & yappel la quelques Euefqu es, lfin que tous enfemb le ...
11lent a(silfcnr meilleu r jugeme nt. Par aduisd e
la troupe fondé (ur les (ainéb decrcts & conlH,
tutions ecclefi alhque s la (emenc e fut iertee.1 .
11 appert donc en quelqu e iuri(diétion que le [.11";)1" ~~apa,.
tr tl.
"
'
tl. r b'
e 1eLC p .. lIlc
CILle /lture. qu 1ln'eu:
lU Idt aux 12.7. (~. /llIm.
Loix Imperi ales, nr du Royau me, maü le f.lllt
cll.lfricr Celon les con{1:icutions Canon iques b. Rtbuff"llbi
~ ~ure~f?it; nous apperc~l1ons vn~ li grade atni. ;~:n;'!T,Lu::,
tiC & hal(on entreles faiX lm penales:!, Cano- tlJ/n,'c.c
~".f...
!tiques, qu'indi ffcrem mem elles font alltgue es, '1U~ . C dl cl'if.
& (uyuat icelles dl iugé en toute iuri{dtéti(\n c, &' cleric.
Q [les ()r~,)nnances de noz Rois ont plus g l'an- C EJifl, ;UI'.
de authof lléen France ny que la loy, ny qllclcs iu<l,p"rfiJglo.
(:::100n5, noz iuges necef$it~z J'inuio lablem ent j. num 15.
les obferuer. Qslqu esfois s'cil: rrouué que 1«
a
ar./m.co",.
fi
N
Jo
�SECOND ' LIVRE
eccl~fia{hques pretendans qu'eHes fulfent (ai-
tes au defauantage de l'cglife,ont out,redtidé e~
appeller au Pa pe. Mais cotre les tcmeriil:es entrepreneurs a ellé procedé crimine.llemét pour
a Pap./ib.u,. lets conuaincrlt de Ieze maiellé a. Et les arrefts
til.j.arr.l..
ont declaré que les loix publiees pour la liberté
de l 'egli Ce' Gallicane feroyent entierement gac- '1
dees'" fu'yuies : les proces qui en viendroyent
iugez felon iceUes pàr jugement fouuerain de
. la cour, ClOS qu"à auclin fut Joilible de coftuuer
b [fiJ· tlt. f' ny ordonnet aû contraire b. Pour refoudre celsb , ,. arT. l.~r fte maticre.ie me doute que la conftitution Ca.
JO Botr.fJ.II<fJ'
.
• bdC
"'1''''''(' nomque'
n a eaucoup e lorees en noz qu~rtiers, qui veut que les clercs attirez deuande
lay en ~atieres ciuiles , foyét condamnez Celon
c Ca.'1"oJ
les loi:1,' Papales C,PerConne ne fait doute lue leS
,.'nU,t.>ttra t
r des 0 f6 ces qu "l'
~ de 'eg "1foro (0"'1' (:)' c leresa"Ullon
1 s tlennet
;biglo[.
fe ne foyent Cubieéh aux Prelats &: demeure'nt .
alferuis aux pui/fanees temporelles pour le tem
. p()r~1 par eux detenu:Oe l'Euefque ils rtç:oyuéc
' le~ di(mes, premices & vnébos des Monarques;
.
te qui n'cft fpirituc:l, prez, terres, vignes &: autres heritages.donr s'enfuit quad y a debat pour
iceux, qu'il faucrecourirauiuge lay,à'tinde Ip~
. d ' d
d Cd"..[V}/J A C;CUOlr rolt •
.
r. llf.c .1I''1.1'
pomfTon'edU ldy,
Mais on a douté (i"le poffiff",ire des benc6ecs .
tmt! e per(onnes eecleliatHques,doit clere debatu cnu iurifdiél:ion feculiere. parram que telJe,s macie'res meuës entre clercS, doyuenr prendre 6n par tili:res qui font (pirituels, (ans le(~
'1l1eb on peut vilablcmeht terur bênefice.s:
t
ne
",
...
..
'"
�b E V H A R, MON '1 E.
99
& cfbnt (euleme~t p~rmis de droit àUX iuges
, laiz a{foir iugement fur la fpoliation & [rouble
,
faits par le lay,quidefaiélles peut occupt[ t en- B "
a O" ,4,J(~
ecote qUI"1'
n y put"{Tce pre~en dre' ya1abi1~ rOlt a • Jil.~i''';,
§.,..
'. ontrHeŒobieét a eae refpodu que a poffef- glof;'Ylt.J, in.
fion des chofes fpirituelles n'eftoit puremét fpi rifJ om?;utli.
rituelle,ayant plus de faïa que de droit: &Jdon Bt'rJtd.!" 'dl"
r 1
.
~ ..
Il es ""1"ù,,114
."t,
ce reiO
u que de toutes m,a ueres
'plutlle
bo. ·& ,,;ort.
fans exception l'on peut former complainte par fol no.
deuant le iugelay, comme é~ difrhes,furdifferés .
d~. ne porter cn haut la croix)chanter que baife- b
l"b
lllenten procefsion & telles autres b. Sousla tjt~~~,'T~ 3o'!:
complainte font icy compdns tant les cas de "4' H'
nouuellelé,que fi~ple faifine & rcintegrandé,
. ,
tant l'interdit inuomé pour recouurer la poffef- C llaùjf'M.,•
.fion de laquelle nous auons efté dec.haffe z ,. que :"1'.'81.; rx gpaU.
J'
:>. 7' art
ce 1uy qui ef! praélique a ce que nous foyons jlyl.p"rlamt,.
maintenus & gardez.Mais de dire que la iuriCdi ~Tr •• c 9 , Pap.
dion laye puÜfc nlablement entreprendre la ''! (00"t ,/,I' .8.
determination de J'interdit mis (us pour appre:' flf'j. '.
hender de nouuella po{fc[sion que nous prlten '. .
dons deuoir clhe nolhe,il n'y auroit apparence')
partant q';le telles matieres font plus. petitoires
9ue poffilfoires,plus {pi rituelles que temporelles d.L~ c~g noi ffance du poffeffoi [es des m atie- d GuiJ Pap.
tes {piritueJles cil principalement fondee fur le 1,8t.(!r 'H.'
priuilege du P.tpe Martin, octroyé aux Rois de \,. '\.
~ F r;lnce. Ce qui a comraint quelques vns de dou
ter s'il le falloit interpreter de forte que les offi.
, ..
ciers laiz & eccldialliques concurremment,
cumulatiuement , ou par preuenrion puiŒent : " . . ', , :
, deçidcr ce, debars, ou li priuatiuement ~,. '~ .. ,
a .
1
\
i
N
'v ~
3 h···~~7
4~\"{~\'~.;~~~l;J':î
f.
' <:--J~ ;".
' ..... . . "
./ :
':t:. ,.
,, ~~I
il··
�SEC· 0 ND " L 1 .v R E
autres la cogooitfance en appa-rtienr a~ Jay
a C11t11fo. ad
con{il. llurgo.
L' d
b~~~!Tlib.i.
rité&
"';'~ , tt d,'mtl.
lit, dts juf1ir.
Car de nou14cUcté aUX Royaux.
r,.
•• .
1
or onnance Il)elmemec pour ce qui touche c:
cas de nouuelleté, J'attribue aux iuges Rcyau~
ltUilOI: "·P?· fans 9u' autre puiilè pretédre y (emenrÎer b. Les .
ftJ .parlan/et! Euefques ont quelqucfoü eu plul grande autlo·
iuri[diébonqu'~lle n'e(ide
prefentriere
.
Pçllce.
Jl.I .. .951·
Ils impofoyent prix, & rnoyent les viures, Cc:
..
mdloyent de la police: bref crollbloyent tout
~ ~al':;;" ';; par la meflange du temporel & (pirituel c. Cf cy
m.
eft maintenir fort alteré d'aut:mr que le~ cours
cap.l.tx Lùd. eux.
'l-t :
.
de parlement,& autres iuges ROyOlUX eotrepren
.
d 'B
"um~:;: <].6,.
"
C
Baulf./,b.;,
,,,p. 10· ln fi".
~M a".Jfr,
lit.
~~.ejillt'(ga.
ncm ce~e charge Celon qU'li a pIeu au Roy y pre
(crire loyd. Et partant tousdl{ferens procedans
de policeenfraince" [ont cballiez par lem:tgill:ne tcmpor.d,Pour le: Jay il n'y a poim de dou[e,qua'n tau clerc cela ea fait d'alitant que def.tillantàla police, il Comble o.uoiren rncfpIls
les ordonnances de cduy qui l'a int1!oduite e.
loint qu'il s'employc à exercice derogeant à fon
priuilege,fe menant de policer vne republique,
& part;tnt ne fc pllut plus diredhe (ous la. turele de l'rgtiC!;::l1on plus que s'il entl'cprend la chi~
l'urgie en laquelle il fait quelque choCe de cra·
uers, ell boucher public, ou s'employc à autres
f PA}! . M. ;. tel/es viles & mecaniqu~$ occupatiom f.La ma';t,6.a,,..,,. J. iellé ordo,nne que ceux de la religion demeure·
ront :lllX loix politiques du R oyaume pOlir la
.'
(alléèi Ncacia des felles, & vrage de chai r & poieg. :E~éJ J~;. (on. Dieu fait fi ce) cOll1l:itutions [ont de fimplc:
Ille/' ,,~ paCt)..
l' g
.
'lltion'~. J'"
po lce •
.
3
T
•
PdtfO
�l;
,
JO~
D E' L' H A R MON 1 E.
Patrondge.
l'es'dro its de Patron age n'eftoyent en vigoeu!"
ldrs de l'eglife primiti ue , ou'les fondat eurs de
quelque eglife n'y pouuoy cm non plus prcten dre,qu de moind re lay, & cfioit tenu de büfer
II gouuer nemen t àrEucf que, qui y deuoit hec . fongne r felon que les fainc!s decrets nous l'en"ONt..
a"".
'
J"
d
'
d
"1
aD
JO.
fi"
(/fuf.
f'int.
elgnen t. CpUiS 1 S ont cU rOlt e·prclent er
'1"~ft.l.
Encore
b.
'pres le deces du dernie r poffdfeur,
que les laiz ayem aquis ccfte auétori té en l'egli.
te, fi dl: ce que les ecclefiafilques ont youlu Iete- b, c,,»,JtCt,nir le iugeme nt de toutes querelles qui furuien~ /lJ77IUI.1' ,'P,·
droyen t pour droit de patro,nage, non qu'il foit
. . .,
enticrc mcllt fpirituel, mais panan t qu'il en ap- '
,NJ"'H.
'Dt
e
s'il
ué
difiing
ont
rs
doéteu
Les
c.
fort
proche
. d c patron a- rap''lHanto.
d u d rolt
d'
• r '}
d
n
quen;lo
tn;Olt lau ement
ge,C)u fi l'ad:ion cft perConnelle , pour obteni r
ce droit, & en ce dernie r cas ont voulu que le
byfuri uge compe tant d. Nozlo ix Fran,o ifes d PhJl..'nt". j
Ont iugé les Royaux feuls fuffilans, Quand Jede-' ::,g-;u,aEl!G
bat cfientr « patron s, d'autan t qu'if regarde le J, ~!t.~t7~-·1
tempor el plus que la Cpiritualité.Ainfi q!Je ft par r"1j'·
fa nrglige nce le Prelat preten d que Je droit de
confere r luy foit deuolu , & ne veut plus s'arree GrA"JcolI~
.
flerauX'{>! efctHations du patron laye.
fil/m ,dt Fric.
. Prr{onneUcrp,our[uitcr.
fol. ""[6. dt~
(M 1{G'4I1X.
quel"
clercs,
les
que
fl:ion d'aélion perfon nelle,
,
ent
que fubmifsion qu'on puiffea lleguer ,proIog
caF
1J(nt~.
f
par
deux
les
laiurif dittion du Prince , ia foit 'q ue
. .,,~
f
'4''''ltIU
que
temér,&
confcn
ties plaidantes y prdhff em
t1
::~I::or
Rois
les
l'El1cfque agg[ca lcu[ fa~df,Suyuant ce
le PApe n'a voulu permet tre quand il efi que-
!:'T
4
�SECOND LIVRE
François onrcommidé Heurs juges de n'auoi!
egard aux fu bmifsions des c1ercs,pour proroge!
,l a iurifdiéhonla}'e,ny aux lettres Royaux ,o br'
nues pOUt ce faid:: mais aufsi ils ont imerdit de
f.aire conuenir les laiz par deuam l'ecdeliafti·
que és .lél:ions pures perfonnelles fur peine de
a
s , ,;.crt, ft,l. perte d~ caufe &' d'a~ide arbitraire . C~la rem
t arlamm.
ble auoJr quelque talfon pour con(eruer a Cdar
-+6.num·lf·, ce quiluy appartient, &' ne rrQubler Iupjter en
Iaiouylfance clefon Emfire, qui ell cliui{é d'a..
uec l'autre. Le pis que i y voye ell vne rres faC·
cheufe inrerpretation comrcles ecdeftal1:iques
(fur ces mots: En to~tes ad:ions perfonnelles)
donnant beaucoup aux officiers temporels.
tit.
~'efi CI!
que perfOnalité.
Car quand il efi: que/honde retenir lelay par
deuant fon iuge és ad:ions ~erfonnelles , les iu..
ges Royaux les efi:endcnt a tout ce qui concerne la conferuation,aquilition &' diminution des
biens temporels, fequeJlrans feulement ce qui
b
;1f Ji.
h • Aucomraire s'il faucfauoir
efi:dufpirituel
S ;, Fr4»r, j.
par deuam qui Je clerc doit refpondre etaelles
SH9'
2él:ios,vous ne villes iamais tant referrer la bride à ce mot Perfonnel,de façon que s'il y a tant
foi t peu de realité, les ecclelialliques font tenu.
incompetens. Si le prellre efi: conuenu pour de·
liurer&' faire tradition de l'immeuble par IU1
vendu,el),Core que l'aO:ion foit per{onnelle,parl 'b ' tanrque la quellion ell d'immeubles, le lay en
:t~?:;. retiendra la cognoilfancc c. Autant om ils iugé
quand le prellrc: ell appeUé pour lepayemétd'ar
JJ,.,."
".
: .. '
, ,
l'crages de certaiQ~deuoir~nn~ds,d'autir qu'ils
p ro
�DEL' H A R MON 1 E.
10 1
proc«déc de realité,les Cens & tailles ell:an~ deuz
, à caufe du fond. Mais ti [ur anerages y a eu corn
potition, & qu'apres le clercfoit conuenu à fin
de payerfuyuant fa promelfe, parce quel'obligation premiere mixte & adïointe àl'immeuble
a efié renouuellee & faite perfonnelle , l'eccleftall:ique «n fera competam, & ne pourra ell:re
empefché dulay. Les arrell:s cDeraires fom {uruenus,partam qu'il ell:oit deuëmem verifié,que
pour e[chapfer la iurifdiéHon Royale t It clerc
.
auoit crouue moyen de frauduleufemen t conuer
tir la demiide reellc,fur anerages enaéhon per~
.
ronnel/e,par nouuelle ll:ipulation a.Et les aét;ios a Pltp. l.b.;.
perfonneUes des clercs (ont tellement eccIetia. titu·S· arr. ,"
lliques,qu'i1s ne peuuem elhe attirez deuant le lIm(J.~J r"l'l ~y ,.encore qu "1
d
r. .
. ray".'"",..,~,
1 s proce ent comme ce1S10nal- bo CnXQ,.,m.
res, & qu'il fut quell:ion d'cxecuter arrdl:s don- ""'J2.7.C1,a.(f.
nez du iugè la yb. le ne yeu x pas nier que les pri tl~. du "Tl/tS.
llilcges ottroyezlar la Cainae! é aux Monarques Sb" OTlIl.1 Jd' b'
, ,
r "' r
(nt • ." •
n ayet grandeet ca ce po~rlesrendre lUftham- foP,"".411. &
III en t deleguez à la cognodfance des de bats per- J'i,bIlJf li~.;.
Connels entre clercs, & peut toute l'eglife aCfem orJ."Ij~. fltll.
blee (oumettre indifferemmeht les perfonnu 1,9.
ecclefiall:iques d'vne prouince,à l'obeilfance du
Roye. AUtrement le {tuliuged'egliCe peut vui- c Bmttl. ..,U
der ces diff'erens contre per(onnes ecdeti.l1:i- fo/'· "lfm· 4~ 8.
ques fans aucun cffea: fufpenfif,nonobl1:anr op- dt afJit a/,.
polition & appellatiob q ue1conques & [ans pre. Ii'· • ·97· 101.
ludice d'icelles d.
d F r a" r.ÎJlf'
fiz 1
PtTiures deulcrcs.
les interpretes des premieres loix ont remis
~Ux perfonnes eccle1iall:iquu Janeccfsi!éde iu.
N f
'ir·s- JH ,9-
�S E'ü 0 NOL 1 V R E
rer en iugement, Cauf pour ce qui touchde fet.i
_ .
ment de calomnie ou malice, pour lequd Hs les ,
a :7dolrn.mo. ont 2{feruis ;ux laiz a. Et les premieres confti~ '
v4uh.
.
Canomques
.
donncrent pU!.if:an ce auX
. nU':7S' tuuons
potentatz de challier les adulteres,parricides &
b CaIM' fX J~- periüres b, Mas les nouueaux decrets ont voulu
Im.13 (H'
que tciutes caufes fulTent eccleftaftiques, ou il
c
,, ' C feroit queaiondefermellt •
c C 4r .(Um. •
IIDrfi
dt:
· f. l'ce.
14;,ul. dc [oro.
.
D n,en e e}erment ctClO
r
Cell:e pradique a eulong cours,de fa~on que la
vDuil.Jdl/Jiç, ca{fation pourfuyuie par l'.vne des parties du
toncra~ iuré, & à cell effe~ les l'!ttres RoyauX
cDml'.;n 6.,ap.
obtcn ues ont cllé cmpefchces iufques à'ce que
difpen(e :lUoit ellé obtenue de l'Euefque ou [eS
officiers,linon depuis qu'on a comméncé de rol~
lerer double 10y en l'eglife.Alors Ceux de la prc~
tendile religion ortt cll:é e"c'm ptez de deman~
dcrdifpenfes,&les iuges interdirs dei es debou
ter fous coulcur de ceftc obmifsion , la maidté
d Confi.tk P" les tenant pour [uffifammcnt difpcnfez d, Q!!i
lmc.fStpttb. voudra (ourlenir ce faia il pourra dire que ,'eft
~S6 .... Rtbllif· au x Monarqu('s de cClgnoilhc & di{pen[er fLlC
.~orJ. rllbr,c. Je fer rr.er.t prdlé) qucdetolls temp~ r.oz Rois
M·s· art".,.,
r
'b
I
·tr
1
fll'/Ju,
$ ~n lont atm uez ;\ cognol1l:1nce, & que ors
de la gllerre contre le Duc de Dourgongne le
Roy de Fr:mce a plufieur~ fois remis Je ferrner,C
que (es gentilshommes captif, auoyent prefté
és mains des 13ourguignohs, fin de les exet1l~
pr('rdu periure qu'<?nleureut peu iertcren fa~
cc, De ceux cy efloit le feigneur de ReimcOllr~
lieutenant du Dauphiné qui fous celle abfol u:
tion fut quite de fa r4\n,on promi(c & iurc.t, SI .
.
a
cc!
�DE
L'H A R MON 1 F..
101
ces conA:itutions font de droit& equi(é,/ile r~f
ClIt du Prince en tel affaire efr de mefme auétorire: queJ'allfolution du raina: ftege, iem'cn te·
lllets à raifon .t.
Penitences puhliquer,cr aéliont durant iceUer.
:l
'Dt Gr.ff.
li"" .;. '''/', Il.
lors que la primitiue praébquoit plus viuc- fi lolS1'
lllent les [olcnnelles & publiques penitences,
la plus part des penitens fufpencloyent leurs aétions iufques à l'aeeomplilfement des peinu
eniointes parles mini~reseecleliatliques, puis
pourfuyuoyent leurs droits aïnli qu'lÏs voyoyét
cfrre lfaire par raifon, lesaurres plus affaircux
ne douroyent pc:ndam Ct S iours, de cElnucnir &
pourfuyure les redeuables dc:fqucls ils fen,
Coyent retirer qudque chore, cela efroit to leré
encore qlùl ne fut glleres honnelle. V ne chofe
m'ellonnefeulcment, que les Cancnitles ont
attribué li grand vertu à cdie penitence) qu'jls
, ont contraint ICI penitens & leur.s parties ade;
lIerfes de pbider durant iceHe par deuant reecIeliafrique {ans djfrinél:ion des caufes ciuiles
.
& criminel!es, perfonnu layes ou eccleftafri- .
'.. '
b
t
1
. b Can.AI,-.
que, , panant q~e on en qll;' ques cas paru- Il''1.1. (11 11."_
cQliers ces reines 1pj ri,nJ elles .1Ont hors d'v[a-, 1jud. cl, Ptwi,.
gc. le ne m arrefreray a ce qUI en depend PI=U Jifl.;.
\'fité, voire du tout aboli. SI toO: que les Ro...
mains commancerent florir, lk s'imaginerent
Certaine religion, pour fon entretien & ob{erUlncc ils cholGrem des rninitlres, (ans l'~ua-o~
.,
l'itê defqucls ricmn'cftoit facilcmc:t entrc'prins,
Il)' hellrcu{emenr PQurfuyui.
a
'1
�SÉ
.
cro NO
·,
' L 1 V R 'E
Paix (7 guerre.
Q..!!,and le temps efioit de guerroyer le preart
particulier pour cell: affaire, appellé Feciald c, '.. .
non,oi tla guerre aux ennem is, Silfallo it faire
paix luy melme la conclu oit auee certaines ex·
ternes ceremonies,ayant premierement entena Fmtfl,a,clt du le bon plailir du Roya. Et les premiers ~e
flCtrJo. '''p.g. creu de l'egl ife ont entiere ment reietté cefte
& 10.
diligence aux Monarques, tant pour l'entrtt iert
de la paix & vnion des fidelès, que pour la diffolution & ruptUre d'icelle, denonc iation de guet
b C"",princi. re & declaration d'hofiilité b. L'eglife a eu craid
ptl,,,,, '],(. & te de s'entre mettre contre fl profefsion à guer'}, l, call{ 1J. royer, traiter de la defenfe des
villes & cha.C4no '1 14 ,,1 cul J1
' & autres
l'''tllr.
' neaux, manere
s propres aux R OlS
~orem'ars c. Selon que Iefus Chrifi commanda a S.
C Cil",";",;. Pierre de mettre le coull:eau dans
fa gaine, pout
,.m. 1).'1'" l'aduer tir que um à luy,qu'à fes fuccdf eursl'v [age du glaiue elioit interdi t, que (es deuancierl
d cl''1'& '"11, manioy ent licitem tnt lia defenfe de l'eglife d •
tl/lI, j.
Les derniers Pontifes n'ont tous voulu enttn"
dre cell:e voix,& ne fe font tant pleus d'a,?i~er
Jes Princes Chreliiens contre les Turcs & i06..
deles,au recouurement de la terre faintle , qu'~
{emer vne milialfe de djlfenliom entr'eu x, Id
ont rédus liguez & bandez , ont prins les armes
en main, inconll:ammenr foullenu & l'vn & J'a lf
c 2J~'.1-t71. né partya u grand {candaledes Catholiqne~e.
,.lIm'7Et pour accroilire d'auan uge leur auélorirc Cc
{ont faic croire qu'ils "lioye nt juges des Roi~,&
feuls poulloyent licitem ent prendr e cognojJfal1
ceCur la iull:ice, ou iniufiice de la guerre entre
prife . .
�D E L'H AR M O ', N 1 E".
103 '
prife,c~ qui en depend, de la.validiréou inuali~
dité des.anicles ac.trajtez de paix, de l'obferu ... n
Ce & c~n~radiéHon d'iceux,toute que1hon conCernant ceft affaire eftam ecclefialtique a. Les a Clfp. n~u;t.
derniers temps nous ont apprins que cela eft dt ;lIdie, .cap.
peu ob{erué J voire qu'il fut qucftion de la paix Jï:P" fJu,bll(, l'
1 l"
A' r.
..am. d, ~t,b
Ou guerre enrrepnme pour are iglon. InU que fig~iJi.
•
les derni~rs Empereurs Romains (e {om appro
prié la c;onferuation du peuple fubiuét tant en
temps de guerre que de f'aix, pour l'entretien de
laquelle ils om fait plufxeurs profitables ordon b I,(I'
n
b
lfJ'st.Tm_
anees.
..,
l''rial. p"~m,
Emanclpatlonr.
puifTance patcrneUe.
11aro. titll, de
Encores.que les Bourbonnais facem frulhatoi pac,tm,in "'fi.
·r.
r
· par d euant que l'lU", fillt/or •
Cement d llpute
.pour laUOIr
ge le pere eft tenu emad per (on fils qui di: clerc, .
~'autant que par la preffrife tous fils de fAmille
fone repu~ez emancipez fuyuant la coullume c: C Couflit".
toutesfois p,u tant que les loix Romaines ne 4"0166.
tiennent ce party,& que la (eule prdhife n'exépte del~ puiifance paternelled , il ne fera hors d Hic PaPI
de propos fi vn pere laya volonté d'emanciper art,"6.
~on fils eede tialti que) de [au oir par deuant quel
lUge tel aa:edoit elhe ~cçôp1i:de J?rime abordee
fembleroit qlle ce deuroit eftre par deuant l'ecclelial1:ique pat la vulgaire cheorique de droit,
ou le demandeur ell tenu fllyure l'auditoire du
defendeur. Ma.is pa.nat que celle regle n~a point
de courS aux ~a:t:s volont.aires, & qui dependét
de l'intention d'vnc de,s parties, auquel cas faut
prendre le iuge deccluy qui a- puilfance lie rompte ou :u;com p.lir l'aa:e: nous CO~cl!lIo..Q,l"que le
�~
SE~-:OND
LIVRE
1a1 cA: [eul fufti[;tl1t pour emancip~r le pl'eJ1n~
fils dlllay, Ainfi que qu:md vn clerc rt~oit certaine donation de la pt:rfonne laye, l'infinuat16
ne doit eA:re faite par deuant le iuge d'e:gli(e,
diane tel aéle des apparten:mces de la cour (e~
a 'DtcifRctlJ, culiere a.
.
4"1;'} a:cif.
Portion cOI/grue.
17',
Q.9and les benefices [ont de: fi petit reuenu que
les curez & aurres minj{hes qui les feruér n'ont
moyen viure de l':lutel,ils ont accoutlumé s'addrelfer aux patroJ)s &[eigneurs qui detiennen t
le temporel ecclcti.'lA:ique , & conclure cOhu'é
cuxà la' porrion congrue , l ce qll'ayant quelque peu pour clhe alimencez, ils puilfenc plos
attemiuement vaquer au [emjcc diuin, & aCcomplir la charge qui leur ell enïOInte. A quoy
ils font reèeuables:mais la difficulté cil par deuant quel iuge teUe pourfuite doit ellre faite.
Nous faifons dillinélion.Car file CUlé fait con
uenie le patron à6.n de fc Toir,maintenir en la
iouylfance Coit dei difmes anciens ou lIoualer,
& que tel feigneur :tlleguc au comraire,& iulH'
fie de citere, pendant le deb:lt fur le poLf {foire,
le Curé fera re,ceuable à demander par deuanr le
juge Iay. que par prouifion ccrtaine congrue
penlioft ou portitHl luy (oit adiugee pour (el
. alimens & entretien, iufques à ce quoi! (era plus
pleinc:mctnt apparu du droit des panies, ~fi~
que cependant il pui{f.: commodement vaquer
au diuin feruice) & donner la pafturc [piriruel, l e à (cs paroiciens.~e li premieremenr on viéc
au petitoire deI difmcs. De que par mefme in·
l '"
~1Jl
�DE . -L'B-A R -M 0 Ni l E.
104-
,t l.béc.l a peafton congrue {oit deman dee, teUe
procedure [eraecc!ciÎattiqile. Mais deuant qui?
deunt l'ordin aire du lieu, foit l'Archcuefque,
official des ordina ires,ch apicte, quand le fiege
.ell; ncant . ou con[cruateuIS Â poll:oliques qui
font afsignez parmy les vniuclftcez a. La maiené par nouucl edia fpeciaI cn faueur des ecclefe deparci.lfent
liotlHques a .voulu que fes iuges
1
.
matier es, es
teHes
de
lfance
prendre cognoi
tenuoy ant lors qu'elles fe prefentcroyent à l'ccclefiall:ique.
Realité.
a R(hu;tral1.
J,~ongr. port.
n,.mp'S.p:v,f;b'll#e
59·", 1 ./.
tit.s,arr,J.J'
l'opini on de ceuxh' ell (uyuic par la t:'rancé,qui
Ont cuidé qu'en a~ion reelle le clerc ne pouuoit
ny dcmoitel1:reconuenu par deuant lelay,quel~
\.
que prorog ation & fubmif .ion qui puilft: cl1:rc
entreen
entre les parties , & que le iuge 'qui
.prend la cognoilfance cil excom munié par le
,feul faici,fans autred eclarat ion b. Au contra ire b GI/;,J.P4 !.
~ttendu que tout ,e'lui dl patrim onial, eO: [~b- '1lUfl'77'
. 1e~ ~ "OZ Rois, defen(es ont efié fouuent reiretees aux eccleftalliques de prendr e cognoHfance ~ l'airon de leur. iuri(did:ions fpiricucUes,
Inefmes entre {ubieéh des ad:ions reelles proccdans de yentes,prefcriptions,fuccefsions ou
C clllllf.confi·
' autrcm ent C, vairé! que la chore futfacree (je tau
18.nu.1.~.p...,•
f - ponlib.i.
d P
Ile.
t fi"
tit '5'
artaA.t que nous auons tou
. c pmtue
arr.lf.
doit
alité
tourere
que
difpute
[ans
receu
Inurs
it
tll:rc debatue par deuant le by, iaft')it que les d Irnbl"ft •
fil.
.!
[oren/M
clerc
clercs foyent parties : mefme que fi vn
0 . §. commoc cl , & que l'ac hcteur ·f ut 7Jifllmè.
r
. ven du 10n
[Qn
aUOlt
tntpe{ché en 1. iouylfa ncc, il fcroit recellab~e
�SE 'COND
LfvRE
, à faire conuenir fon nndctUr par deuant le laY~
:l 71m.q.6jI.
·1Im·7·U,
.Ir
b R/,bb"JJb" Jt
4P~( '"
"
Hl.
4rt.;.glo.;.nu.
mt'7'
C Ciatu;Ma;
firt Ju r(6al,
("p.;.
pour le rendre iouyifant,d'aucant que cefte aéb 6
cR: reelle,la chofenndue non encores euincee,
& les conclutions n'eR:ans pri nCes pour domrn~
ges & interdh qui auroyent plus de perfona~
lite. Les EueCques ne Youloyènt bonnement
condefcendre à ces opinions, & citoyent ordi~
nairement les parties pour les attirer à leurs aU~
ditoires. Voicy comme on les contraint de (c
taire. L'Yne des parties obtient Jetres RoyauX,
par leCqueIles eR:mandéau iuged'egliCe ne pre n
dre cognoilfance de telle matiere , & à la pard e
de n'en faire pourCuite fur le, peines y cotenueS •
Puis iour eflafsigné par deuant le iuge Royal i
fin d'ouye pIusamples inhibitions b,
.
l
Regit ts.
Soit que les Regales ayent prins leurs fourceS
au concile tenuà Orleans, du temps de Clouit,
auquell'eled:ion & nomination des EueCqueS
& autres benelices n'ayans charge d'ames fu e
donnee pourrecompenfede la defaited.'Alaric
Roy des Vinligots heretiques,ou qu'elle procC~
de de la donation faite à Charlemagne & à (~s
fuccetfeurs pour la defaite des Arriens, depUIS
renouueHee en la perfonnt de Charles le chau'
ue'qui fut Roy & Empereur': foitque l'opiniO
demeure veritable de ceux qui maintiennent
qu'il proulent d.' ~ngleterre, & {efondent pour
confirmation dè leur dire (Ul' vne leme mi(siue
que feu Philippes lebdRoyde F'rancee[criu;C
Archeuefque de Canrurbie, dbnt à Abbe""
uille, &la re(ponCe faire à aucuns doutes (ur 1''1-
al'
.fanc e
�D E
L'H A R MON 1 E.-
lor
fan ce des Regales a .Si faut il croire que tel droit
c:fl:des appartenances de la coronne de France, ~Pap.t~t:J'
appuyé fur l'antiquité &' vfage.perpetuel proce- ' .L.An .,.
dant par tradition d'aage en aage, & oétroyé
pour recompenfer la bienuueillance des Rois
qui font patrons, fondateurs &: dotateurs de la
lnei!Jc!Ure pan des eglifesdu Royaume. Dont
$'ell{uit veu que le temporel deH'glifes fe meut,
& a notoirtment procedé d'eux, que les fucce[. feuts prouueus font tenus faire [crment de fidelité entre les mains du deputé par le Roy, qui
Vaut autant que foy & hommage. Or comme le
feigneur feodai attédant la venue du vaJfal peut
tenir en fa main les fiefs infques à ce que les de~
uoirs de fidelüe, foy &: bOrnage luy arenr (fié
faid:s:au pareil dés qU'l'ft Archeuefquc ou Euefque meurt, & que imm~diatement par fa mort
ou autrement le bene6ce vaque, laRcgale dl
GUuerte, &: (uccede Je Roy qui prend le Heu &:
droir d'vn bon &: legirime adminifirareur en la
temporalité de l'egliCe, confere tous beoefices
qui n'ont charge d'am es , iufques à ce qu'elle
foit rem plie, lie que l'Eue(que nouuellement
prouue .. bien &: deuëment ait prins poffe(sion,
fait le ferment de fideJile au Roy,&: leué leteres
leCquelles Coit attené du(ermenr preflé,iceles fait enrcgifirer & cxpedier en la chambre
des conres,& que le commi{faire ait reeeu mandementdesgens des contes, par lequelluy foit
e~ioint de le uer la main du Roy au pourueu, le
lalffer iouyr & potfeder, luy faif."loc deli\.lunce
du temporel du b,nefice pour l'aducnir:c3r tant'
ta.t
o
�SEèoND
LIVRE
que la vacance dure la maidlé fait les fruids
.l, ia foit que aucuns ayent voulu dire que
'l't" '
d .
Ir
PalJtltél. fol, e comnl1n;tUe len OIt conte au [uccclleur b, &.
J 13·tit .clr ofJî. a lieu non feulemét aux Archeuefchez.Euefchez.
pr"fc{f.pw o. egliCes Metropolitaines & Cathedrales, mais
,/1.': aufsj aux abayes & monal1:eres aufquels l'e1e~
b l mb't/1J'I.
n"
d
Cl
fi
f
forrnfhb.;.§. ~lOnnapoim ccours .Sùrcesprouilons ai~
rommedrfimè. tes en tem ps de R t'glle fumiennent infinis djf~
fll'7 0 •
ferens,quelqt:efois:m pcfldfojre &: [ouuent Fe~ .
c 'f)c O,a/fo, dtoireméciuCqucd [rente ans. En tous les dCli"
M,l. capi!.;. c:ts le illge d'egli(" ell: imcrdir d'en prendr~ co·
.1mb. ')1b; f.p. gno:/faoce: ce:! diffcren.!: en~ns de CeUX qui par·
ticuliercment & priuatiuement appartiennent
à la cour de pulement Paris,voire que les p:lr~
ties pb.idantes & benences fuCfent hors le ref·
fort. Sur quoy le~ efchiquic:rs & nouueaux p~ r·
Iemens,ayans penfé f.lire quelque inllance,font
J Im_b; J.~. e{lé conrr:lÏmu'appaiferd. Nous auons
de("
"omm~lftlm" Ii
1
1
1
J1.'
d
.
n.'
f .par:ftyL.par. us dec are que a qucnlon q manage tUOlt cc..
JS, ,Li clcfi nique:;
, b'
: P41'~'" Jfo· fiens
,.roJ .0114. ,,, 1
a
cr
',m. '[.
Molml/u.1. J~
Rapt U' forcé mariage.
.
.
G~·4rll/ljb .... maintenant retl:c: à voir quand on nropo(e force
(4/" 1' JO • li..
Ir
fi (
r
f',
TiZJ"Utl~ •..,tt' & rauiuemcnr, 1 e rapt 1era vuidc par mefm e•
po. & "'.x,0ri. iug·s. luC1:inian efcriu3nt au grar.d m:liftre de
fJIJ J70 .•b. Be ConO:antinople luy enioint cle faire rdigic:u(e~
,;cddt:lrf'II~. ment obferuer (es loi x conrre les rauHfemenS
msrcJ.l"C"'r'
C
/1.'
11..
tant f
oreezi
que vo
ontaires . Et 1cs connltU'"
tions Canonique; ont bien c:ntendu,qne la pu"
e .Aulllc~.dt nition du rapt n'cl1:oic 3. eux propre, c'cll pou''''
r~pso ~UIIC7', q':oy elles ont dic que les ()Œcieu d'eglife pou"
uoyene en prend re cognoi1Tanee feûlcrpét corn~
l'ne delc:guczdes Monarques,<Juand la vengean·
c,ne
�DEL' H A R MON 1 E~
IO~
ce ne [urpalfoÎl: l~ fouë, [ans dfufto de wng,Q!:.e
ftapresm euredeliberation Ulcur aPPQrodfoie
ql'l' -Ile f \!t digne dcmort ou debilitacion d':mcun membre,alors falloit rerctuet la correél:ion
au bon plaiftr du deleguant a. CcI! donques au a Cal'-in
lay!-gulierement d'en cognoif1:re,& de faiél: les thltPt{rOPcttl',
'11.
'
1e.l~nlft Il' Ixtrlt du,.p',
anClens
arren.stenoyentque lelllgeecc
que pOlluoit faire! proces àl'accu(é, touchande
ltlari:ge lX validitéd'icc:luy , lk lelay du crime
de rapt, {ans que l'vn pour la concurrauce fut
impeditifdc l'autre. Les nouue~ux ont dit qn'jl
fautcognoif1:re,& decidcr le r.lpt premier qu'en
trer la queftion du mui:lge deuant l'eccJciiafi:ique b. Ce qt:i [ouffre vne diftjn&ion mefmes b GiU.lrJ'dtt;
pat les modernes arrelh,a yat lieu quand le r:z.pt Jlndls "l'l'rU.
Il
l'fi' .'d·
d
"1 I l r 1 lùmm.d'RbH4.
Cl[ qUl 1 C lX Igne e more, non S l Cu leu e- ~ap 3'
nlcnrfubied: à peine pecunjaire' .Mais telle co- .
gnoHf:mce app'-rticndrae.lle indifiinétemel1t à c.P.2p lib.2.".
to siugeslaiz? les Regalifi:es n'~neaoyentd'o- Ut,6.'m,I..
a,-
a
piniol\.
Rdtlt ddiéf commun.
Et contre 1 ur int~ntioll a efté foul!ent jugé que
lecrimede raprn'efi de cognoilfancc Royale,
& ell: deliét coremun d.
d Pap "bifo·
Il c{orma/io" des ccdcjidJliqUfS,
pr4 Rrr. ,.
Encnre q ue la il1rifdi él:ion rempordc ne doyue
rien clliam berfu l' la Cpiritu elle l'y au con lr:1Ïrt',
fi el\: cc que noz Rois fc fOl t de tout tt:tnps approprié h tcform ation des g ns c1'cglj({', orroa:ion dee nbus ~ ddh nétion de- [u pcrllui t('z en
leurs habit::. & :l ~1:].ndeme:lt de l-:ur "ic moins
'Vcrtucufe. A l'imitarion des anciens R ois d'IfQ 2.
�SEC 0 NOL 1 V.R E
r:~l qui auoyent l'œil au temple du S'eigneur;
proporoyent .1l'entrerien d'jcduy, choifi{foyét
ll!s prdhes ,les contenoyent en leurs office~,ou
les defl:ituoyent comme Ils cogn01{foyét qu'jb
efl:oyent moins jdoines àh charge.Ezechias re·
nouueIale clergé infl:itué pilr Dauid. SalotfPoll
. qui tenoit la Royauté fepareed'auec Jafacrifica·
ture chalf1 de la char~e A biatar {ouuerain Pontife prepofant Sadoch en fon lieu. Et les fainéls
Rois de Juda ont fOQuent expu1fé les faux propheres facriflcareurs, & brifé leurs idoles. ~
monJl;re a{fel.qlle dece temps les Rois & Princes ellédoyent lelJ[s (eigneuries fur les prellees
& clergé,faifoyent trdrilinaes ordonnances po
liti'lues fclonlefquelles les ecdefiaA:iqu ~ s cftoyent contenus au dcuoir,& les defobejJfin. der·
a Jttoli". ",.- .cba{fez d/J rang qu'ils tenoyent a. Les dcrnierJ
J'Arch FrAnf· Empereurs de Rome fe {ont re(eruec relIe au""m.171·18~. aoûté en l'eglife, de façon que les decut~de.
& 1'1'
Cainéh peres voire les refolurions des conciles
b """N,ht.Jt plus generaux'receuoyét d'euxconfirmation b•
,çcltf ';tll. In Le(quels Celon le bon oumauuais zele qu'ils ont
lm.
eu ~ l'eglife ont fait diuer{es loix tantofl: fauo~ables, &: quelquefois tendant à la ruine de la
c 1'".J,focrfJ· ChreQienré c • Ce qui ameu les rainas peres de
mltl dt tpifc· [oullét en plein concile exem pter toUS palleurs
fI~/'t dtfu",. Cipiritud sde lapuHfance temporeliccl , auec de1'",./',
c. cu", r r.
d'
d
flJ;,H.
Ien,esau~ Monarques cntrepren ce concre,
p C4/J. l~iri. aux Euerqll~s & autres tenans les premit':res di(7 Ipf·l~ · '1 · 1. gnit('~ de n'y obeir, fi tant cO: qu'au prejudice
c: .
des inhibirions ils voululfent Ce hazardu de ma;:;~;: C/U • nicrcequi cil: eçdelial1.ique e) fans auoir egard
à ce.
capjmd
�DEl' H A R MON 1 E:.,
101
~ ces decrets. Noz Rois fe font de tout tèmps re.
ferué la reformation des ecclefiaftiques. corre' él:ion desabus qu'ils peuuent commettre, tant
en la iullîce, qu'aux elcél:ions & façons de yiure
contre leur [('gle, aux fup,erfJuitez dtha:bits, &
..-ellemens ddordonnez. De maniere qu'il, reforment Jj,itement fans attendre l'auétorité
du Ponrife,les rt:Jonalleres demointstanthomIlles quefemmes,Yoireq~'i1s ell{fent letttesd'e.
xemprion.les conrraignenr dedemellrer aux ter
mes de leur fonda tion, & fuyure les reigles des
fainél:s decrets , fom bonnes & faindes·ordonnances concernans les e1eél:ions des prctmicrcs
dignitez prohibitiucc de deuolucs touchant les
refidenccs, droies de vifite, obeHfance & correlHondes j nf~ rieurs aux fuperieurs, ,?nion des be
nefices,diil: riblltion des difmes,monition,aage~
de prfefsion,des preuentüms, gtaces expedatiues,regrets &: a~tre~ difpenfes A ,C~u~ q~i c.ui- ~/~ ..t,tJ'o~
dent que cela COlt entambu (ur la 1Unfdl~hon If, pcal" te
d'autrur s'aident de la reCponfe faite par Char- f t la •
les huiétieme aux deputez des Eihts tenus i
Tours,qui voulut I:ulf:r ces articles en fufpcnd
àraifon de l'oppofition fondee par aucuns Prelats eccle1îalliques b. Mais cela ell peu,attendu b dap.tCJIch.
que de li long temps qu'il n'eil: memoire du con M'fat J, t,~
. noz R 011:
' Ont accounume
n.' ,
gl;t;.
traIre
s entremettre 'J'
la correéti6 des abus eccldiafHques,ainli qu'i!
$'dl: apuceu à la reformation des cordeliers à la
gr:md manche: & les cours des parlemens fous
leur auaorité ont Couuent contraint les Prelats
de confirmer ou infirmer l'eleai,o n par eux fai-
a
o )
.,-
�SECOND
,
'Dt GrlfjJ'.
lib. J,.cA/,it'7.
fol'H'Cr Shi
Il
LIVRE
te,& necefsite les officiaux 4e rapporter les pro
ces par eux faW:s fur le malefice du clerc, àfin
q~'ictux:communiqu~zau ~~ocureurduRoy.i1
Yld comme tout [crott p.:ifé ',.
"
Scedlderccogncuf'.
Il ::.duiem fouuent que les clercs & autres bene-
ficiez $'obligent {ous leur fain manuel fcule·
ment, puis dllayét de payer, neceCsitét les crean
CIers les faire appeller en Yeri6c~tion defcedu~
le, & cadure à la garhifon de la fomme preHee:
oÙ fera telle pouduire,par deuant Je iuge lay oU
ecc1efiall:iqu ? Q!::<toc à la verification il n'y a
que tenir que toutes parties adiournees en recognoHfance de lcedules font tmues icelles cognoilhe ou nier par deu:mt le laycn la iurifdi(tion duquel elles font trouuees (ans pouuoir
b Profile.;. .aUcguer aùcune incom petance b.
Art. 9 2 • HI9'
Gdfni[oll.
;~;', ~t:!;;'~ Mais {ur la garnilon ya eu debat entre noz praM.cap.l.. 1 diciens, :tucuns d'cuxayans [Ol/aCCU qu'aprcs
la recognoj{fance on peut pourfuyure la garni{cm par deuant le mcfrne iuge ~ & que le derc y
fera tenu pu {ailie de {on temporel, pour apres
la main du Roy gunie, eltee rcnuoyé ùlle rc~
. quiert par deuant l'ecdefillHque qui prendra
c .Ri11nutI1H. cognoiifancc de l'a6l:ion perConnclle c. Les aU',m'b,& -,xor fi.
d' l' I l d 1
'c.
,.tm. 71'1. '1-16. trcs ont lOlluCnll ('s iOuant C a recognol
1Jcntd.
ElOGe faite que le iuge Jay n'a puiffance p:.{fet
d Imb.lib.;. outre farcommandtmens ou condamnation d :
§',ccmmDrtijli- & <ju'i faut rcnuoyer Je clerc par deuam fon jU2
•
'
e•
erne.fo1.7
BallJ!;'par.
ge ores que l'on conc 1ud h
ypot l
lec:urCnllnt
;./ib.<ap.L. Les Canonilte$ ont indifiin~cment decJalé j,
lay
�r08
DEL ' H A R MON l E.
lâyinco hlpctlm e,& luy ont interdi t la vuidan ge ,
'
.•
~
caPfe,ut
a
fuyule.
n'ea
cOlufes a. Leur opinio n
de telles
. .Q. ,rs J, for. C~f'
. r
r.
d
'<..!lan nous lcrons paruen us IUiques aU pOlll~ 'n 6.
~
de dedarc r le reglc:mét fouuen t repdé ennde s 1
propo
ous
Baillifs,Scnefchaux & Chafid lains,n
ferons par le menu l~s caufes qui {am propre s
à vn chacun rane priuari uc:ment que par prcucn
don,ou concur remme nt:
() 1
Reflitution de minturr auec tctiret.
il fuffira mllinte nant d'enrédre QU';1 :ux par pre.
uentio n appart ient & priuati ucmcm contre kil
vaif~ux cognoi the des Jeures impetr ees de la.
Maiefl é ou de {cs cou 1'$ de parlerncDs, pour relllcttre Oc rdhtucrr lés mineur s cn cntier, refcin
der les cont~8:s co~ltcnâs le~onen,orme, & l:s
b: oartat
dc:cIarcr nuls fi le V1CC le requler t amb
~
1
d'
rI'
, Il.
r ipts
rdc.
s
rtc
que c eu au H!U Funce ottrcye
.Donjuges'
(es
qu'à
aucres
à
qui ncles addrdf e
ques les officiers des v.dfaux & eccleli afiiqu: s
fans di{Hnéhon de perfon nes ne ùntrem ettro[
à ln.difcufsion de l'~ql1ité ou iniquit é de telles
lettres . Il ea vray fi Je debat en {ar refcifion de
permut ation benc6c ialu que la l'0tlrfui!c doit
c:lhefa ite parcbl antle iugct d'( gli(e, & non dcUant le l;y Il. Il a cité quelqucfois dd'endu aux
clercs contre l'jntétion du Iurj(conCultes ciui1s
de {ubit iu rifdiai on laye, voire par prorog:l.ti6.
Ce qui f"jfoir domer ,
Rc:conuetltÎolI.
Sauoir Ji le pteare :loyan:: fJ.Ïta~pelIer l'n lay pat
deuant faniug e ponuai t declin crdhn t la recoU~nu, yeu que [(comt cntion cn vneefp eccde
o 4
br
"
b ~.§ ~c, ..
'1 m
1'0. t ·1·m$ t·It.
flrtnj.fol.67'
C800',(1-1+7_
num,16.
ct Pap.lib.;.
tit,. ,rr.,..,.
�L l V R 1:.
prorogation,pour le moins à fèmblables (ffeéb
a .7I1ing. 4J que la tailible a .Sans s'arrd1:er à tels obie~s,on
.5 E C '0 N D
~:s~.§.66. a coufiours ~enu qu~ l~ re~o~uention. rendoit le
preftte fubJeél à la lunfduilon fecuhere, quel..
b cIo. cal'. 4t
/i.clN'ici.a,;".
alC.
ques vns indi ffinimenr & {ans c onJideration d,
caure, les autres fous vnc petite difl:in6tion. De
façon que li le preftce a fait appeller le lay pa!
deuant [on iuge en aélion ciuile,il pourra leul,"
ment e'he là retenu pOUI matir te duile ou cIim inelle Intentee ciuilemcnt , n on pour les CIi..
minelles crimi.ttellement pour{uyuies, d'autant
que és crimes n'dcher reconuentiol'J, &. que leS
deliéts (ont purgez non par reci pcoque accura·
tion,mais par peeuue d'innocence b.
Spirituclà l'ecdcfiaflique
Encore moins aura. elle lieu Ji Je lay cuide retcnic deuant [on iuge lè clerc pour(uyuant & reconuenu cn inl1:~ce (pirituelle. d'autant que le
iuge ciuil en cft du tour inco~petant,&. ne peue
voire incidemment cognoiftre de telles matiee: Cap.t"am. res c, linon que par pnuilegelipecial fut autreJt orJ. cognl/. ment dettrmirJé,comme quand la cognoHfance
qu'en pIend le Jay procede de la puillance fpiri"
tue lIe & par delegation.Aïnli Brunechilde Roine de France a aurrefois prins cognojJfance des
caures {pirituelles , ainli Jes Ducs fe [ont enrre~
d CluljJâ. ad mis j vuider la Jimonie d'aucuns clercs,ainJiles
,onfi.1Jurt.on. laiz ont eu puiJfance {ur Jes Eue(ques de Sicile
4?·t.v"trb.s·jl pour lctranchu leur auaricc qui voulnyét pren
na zra"."". dre plus de deux [ols chacun an furchacun cu48 dt GrajJit.
'd 1 d' Cc JI.
1d . d h ' d
;lJrtgal.lib.,.
lC c eur Joce c,\X cepour e rolt cC :uze tilt 7.jol'JJ'
Cela ceffant toute fpiritualité appartient à l'C·
gli(e
�D' B L'HARMONIE.
109
. glife egalement contre les laiz <3( clcrcs,.fuyuat
Ct qles fainds decrt!ts om voulu determiner a. a Fr""foH ,.
Sauuegardesgeneralcs.
JH9. "rtic..••
C'cA: l faire à la fcule maiefié de donner fauuegardes generales parmy le Royaume. Ce que
donne a1fez à entendre l'ordonnance du Roy
Louys douzieme, qui defend & interdit à tous
BaillisJ'ottroy des lrotres de debiris & fauuegar
des generales. Et partant il ne faudra trouuer
tlhage ft les feuls officiers Royaux cognoi1fent
de l'infrafl:i6d'icelles c6tretoutcs pcdànne.s b •
ca!:
J;cI~n;.m_.llt
,,,,.,,.
tap.jicltric",.
n..
r ~
d'
l'
x!!ôlnt aux 10lU(COn uns nos p us anciens pra-
,J/,.1JJ' TIltur",au aJ,~f.
Saufconduitr,
J,for"omp.
.
~ 1!e c,rlf/f.
. M.,. cap,t.•••
él:iciens ont foufl:enu que pour quelque confi· Pillo'§''41I'
deration que le Roy puilfe mandel1aucun de
fes fubie&s venir à foy,ou fe trafporter ailJeurs,
que s'acheminant {don le commllLndemEr, il cft
en la proted:ion de1a maiellé,& que la cognoi(.
fance des iniures, dell:ourbiers & offenfes qlli
Illy auromefl:éfaites executant fa charge appar
~ientaujuge Roy.al c.M~is pour les {auucgard~s c Gra"Jw,.
11 y a eu plus de dIfficulté'. Car on a voulu aU01r flumi,,. Je
egard tamoil aux perfonnes, tan toft à la végean ~ra",. fol: f'
Ce dufaufconduit brifé, mainten:mt que le iuge fit. clmlrclCt
Royal ne pOlluoit prendre cognoi1fance {ur le ROY4/IX.
clerc {olu & non marié accufé de fauucgarde en~
frainte,& que les contreuenans font excommuniez, pouuant licitement challier telle cffenfe
faite par le clerc marié: & encore que ccftc dilhnéhon n'eut lieu, que du moins la 'YCngeance
n'en deuoit dhe criminelle, mais iimplt:meut
pecuniaire & par vore ciuile. Toutes ccs deux
o f
�SECOND
LIVRE
opinions font reprouuces , & fauent alfcz eeUS
qui font aduereis de l'v[age Fcan,ois que le iuge:
temporel cognoit de fauuegarde enfrainte eXtraordinairement contre le derc,lequel elle deboure de fon priuilege, & le repute 1ay par renormité du faid:, puis fi le cas le requiert condamne à la corde,ou autre peine corporelle, ftnon que le dellét ne merÏtant fi grÎcl:e punition
le (oumet à l'amande, & à tenir prifon de fon
Il. l'.1p. lib.;. Euefque iufques à 6n de p:oyement.1. Q!!e ft la
tltU. 5· arT.JJ. fauuegarde procede du iuge Royal il n'a ppaIr
3 11 ·&44·dc
. dt:l. au valla
trI li 'cntremettre a'd'!lcurer
1e
Grilffo.
M.l. tien
~. 17/DI.I 0 7' bois b .Autanren dira l'on des plus genenIes, la
HOIr. ']. :.n. difcu(sion defquelks ell ollee tant aux v"lf..lUX
n "l7'·6/., qu'és officie::s eccIdi:tftiques. Aïnli qu'au faid:
b s1) .pan".
. li
1'.
1 fc"
R oyaux qUl. liont
'''P'J.~'§.1.6' qUI e pr~lcnre, cs 0 (lClets
' . priuilcgez ont Committimu$,powmt cbufe de
fauuegardc tant pour eux que pour leur femme:
& f.1mllle. Aduient qu'vn clei c trouue lafr;mme d'vn officier à (on gré, fait de (orte par parolesruniellees qu',lla [!Jborne&iouytd'cllc,
j} dl: accufé d':zdultcre p:.r le mm y,I·3.ccu(acion
(ft vcri61:c plainement , le derc demande dhe
renuoyC: .il eftcmpdcbHous pretextequ·,t a bd
féla f:luU garde du Roy:au contrairecllremoJl
frré que ,'dl: \'ne Cauuegude trop gcncrale qui
n':lbolit le priuilc:g: de clericaturc,& <}u'cn tOLlt
, cuenemc::/lC elle deuoic cftre norillec f:lns allait
cgarJ à telles remonfirallccs, il dt dcbouré dll
rcnuoy,& cond:unllé c •
~ B«"1·~97.
,r; d
1 l 'r. ,il
""
6. Pllr.'I' ~;
SalJIC Il tcmporc t'cc cJ"1J,iq.
["E,... art.;}. Et ne folut s'eftonnct fi à l'executJon de conc!atn
n:1tlO~
�DE
no
L'H A R MON 1 E.
nation ptcunbire contre les clercs,ils (ont cCJn
tra.ints p:l.rfai6e du temporel des beneJÏces,par,,:,
tane que la cour a droit quicUes beneficiez font
refu[ans ou dila yent plus qu'ils ne doyuent d'0heir à (es comrnandernens, de faire f<tilir & aIre
ner le patrjmoi~e (Sc rcuell~ temporel eccle~afri
quea, Jequel mu en l:!. rna1l1 du Roy ca regt par
. rr .
• fc '
Commlll.
ures lU
ques 4~ ce qu •J1sauront 0 bcy b •
Ce,y ca fondé [urcequeles Prelats (e [ont con·
teneez de manier le fpi rituel, & ont dreruila téporalité a.ux puilfan ceS temporcHes c:
lM.•~
a. pap.l
1
ht·f·4rr.-t 9•
b Sryl.pat·Lt.
;.pal'Map. L9'
§.6.
c BcnrJ."ap.
:4UX [euls Monarques appartenat defcquefrrer ,aJ"utl~."Pt~
& failir {oit les biés ecclefiafl:iques ouJaiz, (ans bo. & lIxort:.
scqucjlrcf,
que les iuges d'eglifc s'y ~uHrent valablement "Hm }4t·HI.·
employer au{si peu que les valfaux. Toute~fois
celle puilfance ne s'cftéd au (p.-ituel qui ne doit
care:- fequcfhé par qui que ce foitd. Or és cas ou d~ RrbllJf. j"
fequeas;e a lieu les illges fecr:liers cltab!ilfc:nt CD C01'J/, J.rrg.
.rr . d h ad p'" at, "P,r.
1iouucnt 1c:' c1ers pour ccmmlnalres
es c 0- bo.inmaniblll
Ces faifi~s , fauoir vn ho:nme dOc glife ou le [pi- fll'lIt.
rituel dl faili, & le by Ct feulemem y a arrta du
temporel. Et fi promi[cucmem l'vn & l'autre
fane (ai fis !àns di/hnéHor:) l'ecclefi./liqu~ fcr;l
prepofé la garde des bicr.:s fcqudhcz q ~;i en
rendra conte i!,c raifon j c;ui il app:micndr:t per
deuâtlc br qui l'a prepofé j ceA: cxercice c.QEe e R:b"jf J,
a
0
fi le clerc ca c6miifaire de :hofc e~rieremé~ pro
pbne,accepre la charge don ce du JUge lar,11 fe·
ra tenu rendre conce & fe ddcharger pardelJar
IllY' fans auoir egard à~1l1 ptiuiJege, Coute~ fois
~t;'f-;:~t?i
ca. raynutill.f.
"'trb. & "'xo.
rml. "11,4 1$1-
�SECOND LIVRE
pour ccR: df.ébl Cerarenuoyé pardeuandelay
prochain du lieu ou il a adminil1ré,& les frui&s
:l
Rt~IIJ!..,L; ont tJlé pc:rceuz a.
fopra. nI/m. J'
Stpulchm uiole:t.
PafJ·llb.; ti'll. IulHnian refrcnant l'audace de ceux qui alloyt,
1·4rr.l2.0
aux fepulchres des dtfuna:s J boulc:uerfoyent Ja
terre & folfez (acrez qui les c:ntouroyent J eJllportoyent furtiuemenc Jes pierres d'lceux,raui{foyent Jes ornemens dediez à embellir les tombeaux (comme nous pourrios dire les draps des
morts & reprefentauons ) a voulu pour la Yen'
geance de tel meffaiét qu'ils fulfenc punis de der
b l.ptrgitllu- nier fupplice ainfi que rous autres ucrileges b,
J.,C;4.~·.Jtft_ parlà fe referuant ralfibJement & aUx iuges Cc/"14 .
culiers la correa:ion de telle otfenfe. l'egJife interdite de punir queJcun à mocr. Toutesfois Jet
Canonil1es confiderans que les Laiz (one le plus
rouuent pardfeux de rendre iuR:ice aux ecclefia.fliques,onr voulu & determil1é en faueur de J'cglife que Jes Syndics eulfene choix de pourfuiure le facrilege par deuant le i uge la y,ou recolle Cap. Cllm tid J'ecclefiafbqueà volonté C.Ce qui a dlHuifit gtntra/t.tk ui par aucuns de noz praéHciens, & par les au'
f()/'Qcompt.
r.
trcS vn peu p 1us pro ba hl ement ma dcie.'E n lorte qu'ils ont accordé fi le clerc eft attatnt de CC
crime, qu'il puüfe cl1rc appellé par deuantl'vn
& l':lutle iug::, non :linfi du lay la cognoilfance
duquel, voire par les plu$ anciens decrets, n'ap~
par dent 31'eglife d. Voila qui cR: pour ICI combeaux demohs.
.,,0/.
obfèqucr Cl' funer4iUer.
Mais comment) & polr dcuanc qui contraindra
l'oP
�DE ' L' H A R MON LE~
III
l'on l'heririer à faire les obfeques du defunél: refpondanres à fa qualité. Le premier Pontife des
Romains encore fupedl:icieux ordonnait des
pom pes fllncbres c5c ceremon~es qU'Il falloir renir pour rendre en paix les efprits (eparez du
corps a .Et combien que pardroir ciuilltheritier
du defuna ne Cceut elhe necefsiré Iuy drdfer vn
tombeau, ft cft ce qU'Il pouuoit ell:re POUl {uyui
àce qUI! la fepulture f llt accomplie honorablement fdon la condition du crepalfé. Et. à eefte
fin les delayans ou contreuenam eftoyenc appelIez promiCcuemét par deuam Je iuge Royal
ou eccleûaftiq b. Il s"eltquelque; foisrenconcré
crue les Iaiz conuenus par dellâtl'ccdetinCHque
àfin depayer Je droirde fepulture,enappelloyét
Comme d'abus à la cour, laq ueUe deboutoir les
a.ppcllans & les enuoyoit auxiuges d'eghfc pour
fou1frir condamnation l'eUe que les touables
couA:umes le pouuoyent permettrt!!c .Depuis on
a adui(é que l'elle mariere n'efl:oit fpirituelle, &
partant a efté re(olu que le br pour droit defepultul'e ne dcuoit eftre aui ré ailleurs que par deuantfoniuge d•
Symonie,
.
a Ftntfl·C41"
8.J,jICCtrJ.c.
b 7)"artn.J,
bm'fi .. lib.;.
'41'·"S.[ol.,."
C
Lltb,,/! J,
~~"L';o'f("b,
Q.6 1.
d rmb.§.r,.r_
[UI.ltb 1fol'7S'
I'.·
b'
Il. d
Il. bl
"trb . caufanPeno~ne
n J~norc corn ~en en creu.a c tur.nlfug:/ib.
deulnt Dieu le vIce de(ymomc, & comme II eEt ; tit.;.inI.'Tax.
Frequent enrre les eccleftatliques, {ans que le"
peines CpiritueJlcs qui les (urUent donnent cmpeCchement, ft dcteftables trafiques deCquelles
ie me departs pour en au&irdit quelque mot en
l'non traittédes peines & Ilmandcs e .Il fuffira de e Ptrb fjdec1arer Celon nollre {ubicd: en queUe iurifdi. n't.
a
�SECOND
LIVRE
aion la correétion doit eilre pourfuyuié. Les
loix duiles à fin de reprimer lcs Simonio.ques
ont mis fus diuerfes pemes,& permis à toUS d'cn
trer en . prculles ~ :lccufation à la. vedfic.tion
de c: peché,comme au[si elles ont recommandé
à ccluy qui confe:-e les ordres punir d'exil le Sila t.A'~IIJ.qu~. moniaque a .Q2.i mon11:re a1fez ouuerreméc que
",oJ.oport '1"· 1 d b r. fi
. ~11: ecc 1efil1~tlque,
Il.'
,
[!
pop.§.r'
. ?' ha", C C al: lU~ tn10nJe
a q llOy e
non P'C
Hlli". fom arrefic les PontIfes Rom:llns 1 fC},uels ont
commandé :mx Euefql1es, ArcheucCques & Pri·
mats de [oHlciter ~c induire les Rois & l>rinces
tem porels à fa refritutÏon des deniers ou autreS
prefens receus pour fAuori(cr cduy qui pour(uie
~ Cap.d, hoc. d'dl:re tIeu à quelque dignité eccleliafiique b.
Iltu,.d, Jjmoll. N o11:rc pratique n'eo a point folie de difficult~
extra.
pour cc qui concerné le petitoire. Mais pour le
regard du poifdroire CJuelqucs vns fe vantene
:tlloir peemierement fait conddècndre la cout
à leur opinion fous laqueUe ellc s'cft re(cruee
e 1.par ft:Jl. la .co~noj{rance de Simonie en adion polfefIlIfrI4m .ar.8s. {olre •
Sorcim,Mdgicitnt.
Charle; h'Jiéticme recognoHI'antque l'eg1iCcauoit condlmné tous [orcicrs,enchanteurs, magiciens & autres qui p~r arts illicites & reprnU·
uez s';tdioig:lent :lUX efprits malins,tirent d'cu%
quelque cognoi1fance des chores à venir,a voulu que [~S iuges CC :lU ' rcs v:1.{faux!cu[ mi1fem Ja
l main farle colet , àfince rcnuoyerles clercs'
d ~~4rt:flJ. }'ccclefiailique pour dhe chafiiez.~ par les orl'.Jr",m IIt' 1-!' d"
Il.
f'
. 1cproces d'~aI
l 'Z J•
dccr l1fT.lib.j. lOalteseure
11t&par f :l.1t
'''14fo1. '10· Q.!:!J monftce alfc:z que ce ddié'c .'ctl de ccu t
Mn'
�DEL' H A R MON l E.
III
dont les officiers Royaux cognoiifenr ind.HHn~ ,
étemenc concre les laiz ~ ecdefialliques ) au[~
t} aeIs la iurifdidion rem porelle fait proces tout
du moins quand ils ne demandent elhe ren~
Uoyez,~~ n'cftqueLHon de la foya.1l dhra.y que a H4,.fl:J1.
q uelqut foi: h. cour a abCous les foreiers con- l'ar!4. q. 14'.
u.aincl1s & condamnez des iuges ord.inair~s &.7·par./lrr.
pOlIr autant qu'clle dl:imoir que c'efioit choCe ;;~:~~~Z::;~
totalerr.e'l t conrrairc à noLlre religion Chee- &;;.
•
lhenn c, c,raire qa'vr.e vieIlle edentee falls cognoHfmce des lettre! ait puiifancc par q'Jd~
ques mots dics en fo ufBant de re ndre vne perfonneinfirmequi cfloit [aine aUp2nul nt ou aa
contraire [,. 1' our:~fcjs puis n';.1gueres nous b Imb.i/lflit.
anon ... apperceu que J~ur.tartjfices n'eftoyér que f~nf. Mr. J.
pureJ tlfll lions & fafclOatlons de quelques Cens !,~:rrcl. fol.
eaïnli que des'mieux 2. pprins maintenoyent) tJc
q :le les conftirutions cimle$ & èanoniq ues n'a..
uoyent efié follement & fruO:ratoiremem dreC..
rees pour l'abolition d'vne chymere, ou choCe
qui ne fut onques, quand elles out puni ceux
qui donnoyent maladies QUX hommes,iettoycnt
ln:tlediéHon fur les ch:1mps,le rendan.> ftcrilcs,
& fùCoyent mil autres maux. Partant apreslon
gues procedures & entieres prelfues de ce faia,
a puni du feu ceux qui s':tppliquoyenr à ce damnable exercice,l'vn dc:Cqueh( cas eftra nge & dif..
fi cile croire) cfloit vn aucuglede nature rendu auxquin7;c vingts de Paris.
S a
e :MOII Ji.
a anrye.
[r' lIrt G- t .
II (odomye a de mefmeefté chatliee de.~ loix ci· Dt J" P.::y~:;
uiles c% canoniques c: ~ en force qu'on pourroit '')l,yb bcug m.
a
�SECOND LIVRE
doUter à qui la difcution de ce melfait appartiét.
~ant aux eccle1iafliques ils ne fom fuffifans
vengeurs de telle off«nfe, laquelle {ans remilè
:t C"rJ.mr.lit". meritc le feu a ,partant qu'il eft tres notoire que
If: '1.I.~. C,m, l'egfife ne {ouille iamais fes mains du Ang du
' ;z."ublt ~. pecheurquelqut grieue offenfequ'j} pui{feauoit
i
:UWfIr.. t commisb.Ceferadôquesauiugela'yd'enpren~
b c""o.fl.pr. dre cognoHfance, ~ challier le malfaiaeur Celo
,/MIl fi'1/1ornt;. que l'aigreur du fortait demade. 0 ira l'on qu'in~
i.J"1".eft.I.cJJ:' di{feremment touS laiz ayans iurifdiéH~n pui!'''''0,
ddatON. fc
.
r.
r·
J-'l1l"P.6.
ent donner Jugemrm
lur
te 11 e aCCUlatlOn?nany
partant que fuyuant la couftume de tow tem pS
obferuee au Royaume les fodomites doyuen t
eftre condamnez au feu~fentence qui ne peut va
. Jablement fortir d'autre bouche que de l'officier Royal, tous iuges vaifaux interdits de pr.~
ébquer teUe prine » & en confequence moinS
C cbA/f.tit.ltl fuffifans pour ch allier le fodomÏte c.
;.,ftic. n/lo. lot.
Tainel.
'trb.ttJroits. Si nous voulions ruyun le texte de J'ancien te~
~t G;affil.~~. ftament J nous n'aurions occa1ion de mettreeJl
~:~ •. lot·
o.
controueUe par deuant quel iuge les clercs doiuenteftre conuenu. pour Catisfaire au payement
des taiII es,à raifon des heri l'ages foy cm ancienS
de l'eglife,ou nouuellemét aquis: attendu qu'jls
n'y fontfubieas. 'C equi elleuidemmêtmonllré
par Phaaraon qui au temps de famine achetoit
les terres des Egyptiens, puis les leur donnoit à
nouueau cés, fors aux prellres au{quels il faif,.,ic
ddhibuer viande. pour leur necefsité, {ans les
a{feruir à aucun tribut.Mais noftre Seigneur ne
voulut que me(mes fes Apollres praéhqualfen c
celle
�D E rH A R MON 1 E.
Jr3
cefte immunité, commandant Ha in a: Pierre de· "
donner pour tribut ce qu'il trouuc;roie d'ans la '
bouche du premier poifron rencontré à la pef- "
. '
Ee les anciennes loix Romaines apres la a Cano ,"~...
' tr
dufils e
dD1eu,
'
' f I 1es '''/TI
tU"l.l.J. 2°·8.
CognolUance
ont f auoruc
fè<J:
the
3.
per{onnes des pre ares , & les Ont txem pte! du
fubûdc leur referuant toutes premieres lib~r-
tez b. Ce queles Canollifresonupproùué,& b Il~jJf'
t:xcômunié les laiz quifans auétoriré du faina :~~t~cl;/ il..
fiege & permifsion des Euefques Ceroyét fi ofc~
que d'impoCer les prellres auee les laiz , & les
~{feruiroyent au payement des tames & em- C
..
c C ' 11 br 1
d'
c 4p , non1U~
pruns,' tcy D: C~l 0 lcrue en France auta~t 'I~.& '4f'''~
que 1 vn d~s pnul1eges appartenant aux ROIS Il'crflU.Je i18en de faire impo6rion fur les gens d'eglife com ,mm.cccuf.
l11e fur les laiz, fans que le fouuerain Pontife en
foit aduerti pour y prefter confentemene : &: ce
fllyuant l'accord fait par Boniface aux Rois de
France,duquel ie ne feray plus long rede, cfau-'
tane qu'il ell inferé de mot à autl'e au llyle de d
'
P~rlemened. Celle permifsion abolit la longue P,.~.~~·4.
dlfputequ'il conuiendroit faire ponr lestailles '
perfonnelles & reelles) & encore la {ubmifsion
des reelles pour entendre 61a taille qui fe prend
fur le fonds,ell impo(ee pour lanecefsitHuruc.
nl1e, ou 6 ell. cfr ordinaire c5c abonmce , en ce
dernier cas feulement le clerc ell:allt tenlS de
qroit comparoir deuant le iuge laye, d'autant e 11tnt4..,erb.
<I ue nous fauons a{fez le notoire vfage de Fran- & ')Ixortm.
1
Ce par lequc:lles cItrcs ne (one receus deman. m.m.J 6.
dc.r renuoy ll'ec~lcGaA:i9ue, s'iteA: ql~efrio~ de f )I1oliuOff(.
tadlesreelles f, c$C.IldrOltf ou telle raille a heu. u. »11.7 .S"
p
�SEC OND LIVR E
C'eil: la ralfon pourquoy nous ne fa.lons plus de
doute qu'ils ndoye nt tenus lC:fpondreappell,t;
en laiurl[d léHonl aye pour le payeméc (jes cenS
particullcrement afsigntZ {ur ccrtaJDS heritages ~ & que le lay ne 11:$ y pudfc contraindre du
moins pu li Hie des fruléb de l'herirage {peCla.·
D.lfiJ·Jtfolitt, lemt'nt hypolhequé ol. l'ay parlé cydeuant en
tellamoncai"
J . n/l.8 . .1mb q udle iunfdid :ion les exccuteurs
1
r
~"fht foren. §.
remmodijl,m4. tell~nt teuus rendre conte,& ou ,legs pJtoya
s'il y a rcflJsdc:
(7 J.~ap rai. bles peuuent etlre pourfu yuis
er,ou de 1'excl'heriti
de
p~rt
",,'i~.~b,fo- payemér Coit de la
m
me f.u[oic
qui
.'z,
yolontl
es
dernicl
~". ""l b p6. cut~ur des
il:
.\ 1
fT'
r
r apo. l ,.t",
peuuent
amens
tt
cs
ou
prelque pall~r ou're
, .•".s6.
les
pitoyab
que
autres
gs
"
les
où
elhe debatu s,
vn
ledtray
q\:oy
dl
yUb)
pourfi
ethe
doyuent
muin'
le
que
arnece
en
J.t.tfcl
ne
de
fin
motà
qu'JJ inefera pn{slble.
Ttfiamcnt debatlu.
Les plus :!ncié~ dccrcts denioyent :lUX iug<"s d'~
ghfe l'ouuen ure des tefiamcns & cOgl1," {fl OCC
.
b Cllp.tpi/fO- des dcbacs fur la v4lidité ou nullité d'Jceux b Cc
i Ul18 • Jljlm. que les nOUU4 Iles decLC:tales femble hth fiemer,
qui dcfendent lors que q ~ elquecaufetellamen·
taire leur ell preCenree de la dccid~r Celon les
loix Impcriales,mais fel61es decrets de, famth
" peres, fans )'arrell er aux folennilez nC'celfajrel
~r ~~ relat». de droit ~faitc. Et les arrefls om accordé la di• .. ",. ligence d f lire obferuer les dernieres volontc:t
àl'ecclelilrlique, ~ fouftenu queIac ognoil Iànd P<Jp.l.b.;. ce de la validuéd'Îceuxne leurap partlét d. Voi·
';:·9 oITr J' re que la procedure f"üepa r deuant vn Official
ecdelialli'lue pClur la r~cognoi{f.lnce & ve~Jfi..
cation
�0: E L' H A R. MON 1 E:
Il4
éation, n'dl: authentique pour remir de tefta• ment &inftrumétpublic en cour laye,&: qa'ain
tiredigé par efcrir,il cft.de nul df.:tP.
~ Pa; lib.if).
L'Xl' plt~ableS.
tit.;.arr'lJ'
Et quelques vns ont {oullenu que les legs pit(lya
bics do yuent efl:re pourfuyuis par deuanc le la y
. d~ns l'an qu'ils (ont couch~z lU teflnmcnt,com
I\\e aufsi li l'ad:ion conc'uoit :l.OX . ntcreres foufferu parle legataire qui t 'acfié famf 'itdamle
temps OrdOtlD~ pat le tenateur: pour les autres
non pitoyables (.1ns conftderationde têps 1'ecclclia1tique nes'y doicentrcmettrc b. Elbot {~r b rmJ, J'b. '
les fauffetez i'ay declaré come les clercs dloyét ~.porro j~.'6;:
fQbiea:s au lay , s'ils f Minoyent vn inlhument, rrrftlrfortJtf.
&Il s'aidoyent du falfifié par autres, & :11 dit
'lu'Hs n'eftoyent receuablcs à decliner fi pour
J.
phu facilement nbtenir ils produifoy nt te[-
I\\oins afin de rédre la preu.e de leur part plus
ilfeuree.
clercs tt[moiHI.
~elle maintenant à conûderer s'ils penuéc tlhe
tOntraints de potter te(moign:tge dt'uac.le l~y..
Nous trouuons par les plu. anCiens d~crets la.
dtfen(e f.tLte aux ptr(onncs ecclefialHques de
termoigner contre les laiz , & aux iuges de les
•
eXaminer ailleurs qu'à J'egLife c. Et f:luons :lIrez e C4IJtcffip
~a. vieille praélique Françoife contre laquelle ",o,.i~ lt'1.t.
d~ pelluent ell:re contraints par le iugC' R" yal de
comparoir pardetlantluy pour poner tefmoign'lge fur les f.1iéh dont ils (eront enquis Cou~
peine de l'amande,ptip(c & arrells de leun (he.
~~ux : pourueu que la cauCe ne Coit cdminellc,
p
;
�SECOND LIVRE
carlou la liçence du Prelat y feroit requi{e a.
'7), GI'aJT. l'ell:ime que (ans dil1:inéHon de caufe tam és cil 1
;il~;~:~:t uiles que cri,minelles inditferemmem ils peuuér
,
el1:recontramts:
;b
Reproche centre le te[moin clerc.
que s'ils font reprochez valablement, le iuge
par deuant leqlle1l'examen à efié fait cognoil1:ra
de la verité du reproche,& s'il dl verifié, rèiet ...
tera le teCmoin clerc fans autrement defcouurir
Je cri me propofé contre le tefmoin reproché;
& cn faire punition Celon le merite, d'autarque
l~ reproche n'a eM al1egué principalement . ~
cefie /in, mais Jirnplc:ment pour aneaneir le dire
h 7J",ttl.ra/,. du tefmoin ~.
ra;J"utjU4•..",
& "'~vr;'
Corennes des clercs.
Dés le condle de Cartage les fainéls peres re{o~"m" m'
)urenrqu e.pour plusaifement [eparer le. derc.
d'auec le, lai~, lcs clercs feroyent leurs barbes,
lk aüroyentle fomme r de la telle raCé en fa,on
c Cal" ~ltrj~ de coronne ç . Ce qui a efié depuis Ji C'llroitemét
~H1,dlt ')l'" & bradiqué que trouuez f;tns coronne & auee b~c
"p". ~ ~r.
l alZ,
' & lOne
r
dCboutez; deS
pour
c,on 1es prend
d Pal'. ':b,;, priuileges appanenans au~ clercs d • Et peuue nt
,ir.64 rr·4· les fuperieurs Archeuefqaes &: Eue[ques arre#
•
Iler les dc:f.ül1ans,& malgré eux leur faire abb~·
ç Cap ç]çr;cù, trela barbe & ufer Je chefe,
/10
,l,..,it.& ho".
fI".
Tonfl4rc.
Il Cemble par la que ç'eft à l'officier ec:c1elialliq
f P ap, lib . j. de cognoifire de la tonCure & propriete: d'icelles
'# 11 s' a,'r. 4' priuatiuement;lu iuge lar, (uyua'nt la dedlion
~~~~;;'do~~ ':, ldcslPlu s aocic:ndsarre~~ de laço~rf. yo~c'!..o:
lUIT/ii:..
cc: ercJ<:man aneemerenuoyc,&jlCcuc:u c.....
pro
�'.
1
'
D Et L'H A R. MON 1 E.
lIr
. ~rodllifantfc:s lettres de clericatu~e) le juge lay
tes examin èra, lk cGnliderera li elles [ont valahIes auant que de renuoy er fans appeLJer partie aduerfe, parran t que tel exame n n'cil: fait en
fOrmede preuue s,mais feulem ent pour inll:ruia ÏJal,lfiqa~:
fe le luge fur Je renuoy a.
X
l'er. ,alumll/ ",'
Habits des clerc!.
, .C,dt ,p',
Ceux qUI. dec1arent 1es cas ou 1es e1.1el'es appre- toi
(9;'1cr;c.
r
.
par l'officier Royal ne pcuuen t dc:c1i·
hendcz
ner ont voulu que le preftre prins en habit imlllodell:e & [ans eonfure ne pouuoi t roquer ir
eRre renuoyé à [on ordina ire [, : qui plus c:ft au. cuns ont {outl:enu quele preilre conuai ncude
quelque crime enorm e,& degrad é par fon Euer.
~Ue, puis mis entre les mains du bras [c:culierl
que Je iuge Jay pourra difcucc:r Ja iuftlce nu iniu
ftice de la de gradati on pour apres punir le malfaiél:eu r,euega rdau pc:ch6 c • .
b lm~ · §,foPt1'
lutc.lIb. J·fol.
17['
~
( c/7Il1f titI
1
i/lflic. 'ml,.I',1
clercs defobciff4HI (1' conJPiram cO litre li tglifo.
tJ """'M, /Cyt.
1
rf'
1
' -nf.
6
t
doyuen
eres
e
les
oI\U ieu de l'obellla.nce que
5· n '··17·'· '
J
r
'Btllid.
.
Burg
es
I
qui
üe
l'cg
à
lUx fuperieurs de Ja rcueren ee
entreriér,iJ yen ade fi malapr ins que nc Ce pou- ta , "":JI//#t.IU.
'A
de leurs charges ils {e ban- 7crb . & ",g~.
r qUI'1 es rtm .I.u· .. fjl·
' r.' ent à 1a r~ltne de l' cgl'he
'clent & conlpu
t'lourrit, & s'attaqu ée ~ux Eue(ques qu i leur ron t
prepof ez. Les premiers dccrecs n'one voulu de..
Ial(fer ce vIce impuni , aufsi pflU que les loix lmJ>c:riales, & recognoHf.lns qu'il dt detdta ble
feulement entre ChreO:iens, mais couers eeu""
tufsi~\Jin'ont cognoi f[mce de Dieu ontvou llt
que de. que la eonfpir ation fera de[cou uerte. ~
'(etiSé qu'au,u ns clercs ayent enCemblemem
UOlQS conten ir au deu
no
.
P
J
..
�~'
...
S'E CON 0
LI Y R, E--
c:omplotté cê5trel'egliCe,ces minifrres OU autr~
,.pour ceil cffca auront fait roles , qu'ib fcyent
priuez des ordres ecdeli iftiques,dcclarez infames :tinft que leurs adheras & confentans. Mais
qui iettera ccfte (entence?le concile national &
.
Gnode alfemblé, ccIuy qui y prdidera ayatprin'
• Ca" tOIl;". ccnfeil de {es freres fera iugecompetant'a. Voif'4t;onttiJ eN"" la qui cft toUera.ble pour les entreprinfes contr'
..lt~·1l·1·I. l'cglifc.
.
.
TumulttteT foàitiotll.
_
Mais li la confpiration)es tumuh:es,{cditions &
voyes de faiét qui en procedent tendoyentà l~
fubuerfion de quelque cité appartenant à la maidlé.ou aux vai[aux mouuans de lacoronne, le
chalHment feroit propte à {es iuges contre to d
tes perronnes trouuees auoir confpir é, entrc.. Botr.tj.197' prlnsiauorife & confenti à la fcdition b. Comme felii il a pui1Iànce de dom ter les communall
tezdes villes&' chafteauxqui Ce fequef1rcnt de
l'obeilfaoce à luy deuë , & peut non autrecom"
mander 1ue td, lieux foyent 4ellruics,ruinez {3&
e Grlf"l CD" dcmoliz •
JlNm. Ju CM
Tutcurt.
R':,aUM.lib·i. Pcr{onncne fOlie doureque, dedroit, les prc·
fl#,,/l·~·
lhes ne [c puilfetlt (uffi[ilmmem excufer à cauCe
de la dmge qu'ils rjennenr li on lus femond d'c ..
d I.Gr."aI;. Ihe tnteursd.Mais la d!Cpute eft par deuant quel
,tr.tum ",.th. iugc fera faiteJ a dadon, s~ils y veulent confen"
'b~poftt. C. rit tiI,{(.r3ce pardeuad' Eucfqueduquelle mIneUr
,/,ift·& citT. n'eft fubj('d-) ou par ddla[ Je lay allquelle cler'
ne peut proroger iunfdiébon? Aucunsorn (OU"
llenu que to~ deux y pouruo~ont coni~~n.t'·
r
ment
�116
D E' L'H A R MO N lE.
luri fdia ion
men t :1. C'e ft Celon nol lre v(age,àla
t. .
00[ acc epté a 1J,zlJ.4.Et
laye feulemét. Apres que les der "
.
11/t~
i:.r4
dre wu . ~'f.:
la ,h" , ge,ils fc trcuuéc empt~.. bez ~ ren coups
nà
te,& ne VC111ét Ce prcCenter au lay üno
u,attendé ballon,comblcll qU'Ils y foyenc cc:m
qt
n de rurc
dll q"e pac (on ordôn.tncc la proulGo
c'illirable
cres
e
choC
t
,'cf
que
acfté f.ute : ioin t
~ment e~
Yeu qUe: l'ec def iaa'que s'ta volonrair
, de lt.bJf b
trem i, des .. tfur es propreS aux la1z
e ne vie nt
iurifdiétion du 131 : & que la ped onn
,
la caure q~i
tane l.;o niid ere r. que l" qllah.cf de
a~.
'J.",
Botlt
b
\Je
&iq
pra
b. C'cft la plu 5 anciéne
cR: rem porelle
tll:.t.Fr.,1Jf.,.
Il.
•
153
qqe
r l 1 eIl e Jesalrel~
5 tan t VIC UX.
9
Franç .me • .lqu
,on
eu
aie
1
l
qll'!
s
{a.n
,
rifé
buo
lllodernes Oll.t
c 1Jmttl. rap.
tcau enti on C•
f'lynl 4tIUl . "PC!
(uratetir.
.
clerc mineur ~~,:;o~;:;r.
L,a queftion feroit plus g He li fendr
cur ateu r . ,~ .t.; (II/,.J.,
cl ,uf7 C h::ritier d'vn Jay doi t pn: e fai{~nt M.,. j" 1,ou
ue
n du lay ou eccldi<L1hq
ra
par maî
pou:: dir e pTAX .
con uen it le lay par deu ant (on iuge
,s'.l fera
ion
Jgtt
obl
p. yédu con tenu en quelque
l'au...
fous
fe
c;au
la
uun
tenu pre ndr e vn cur ate
~ .
4r:f
dl:
on
aéh
fon
el
dOr iléd u iug .: deuat Lqu
u
fien
(ou
ont
uns
auc
na:
(cc. Pou r le pre mie r poi
u qui
CJIÙ! nc f,d loit s'ar rdlcd Jar rs'e de dro :m~nc
pa!c
1ncl
p.t'
é
don
Yeut le cur:ueur car e
à la per{onpou r la confcru~[ion des biens,non
nt pot tr
peta
com
dl
l~y
Ile. Tel lem ent que h:
I enoie
qU'l
s
m:u
:
r
reu
cun
pou ruoir le: der c de
ft pre c:Jte
ia<..
é
redh
l'he
befoin conGderer que
uë dIe
fente Je def, na: , & qu'vne fllis recogne
curatel
que
fi
,ain
!jtiu
l'hc
f~it la condition de
1) 4
.
�' S~COl'fD LIVR E
teur d.o it ellre d~ccrné par l'cccIcfi:dHque a. C~
• ~"iJ.Pal" que noas n'approuuos par la reigle Couuét (epe!fI.eJ""'~l.
tce,ou toutcsfoiÎ qU'lI cft qucŒ.iô de realité,L'ecdefialt ique eR: iuge incom petant , voirc encrc
les clercs. Qsant â la reconde qUlftion les Canonilles m.efme. ont mainte nu que le lay deuoit donner curateu r en la caufe, parce qu'ayae
tiere Coy le prindp al, tOlites les depédances d'jcduy luy appart iennen t qui u' ont ricndefpirituel,d' autant qut'tcl le dation de curateur n'cft à
la perfonne,mais fim plcmét à la caufe defta colll
mêcee ,dont s'enfuit que le la y feull'eu t cognoi1he de tout ce qui Cil depend:& ne faut dire qu~
l'Eucfque y doyue remedicr auant (on introdu 4ion, parce que l'on ne donne iamais curatCU!
b 1J""a,l.ck àlacau fe qlli n'cR: encore née b •
.
lrf(qlH. tit. Je
illfl"ih. dcc"S·
.Rot",
v[uru.
L'vne du charges des Cenfeu rs Romai ns eftoit'
d'auoir l'œil à ce qlle les vflues ne fulfent exccffiues, & que les vfuriers ne tra6qu alfent outrc
rai{on, prenas plus grand pro6t des deniers pree: F~"tflta.Jt .llez,queIes loixne pcrme noyen t C .Ce qui mon
ftI4[}fl·cap.f1· fire alfez que de ce temps la cognoilfancc de.
vfures n'elloi t ecclefiafiiqur. IOlOt 'iue parmy
les loix Imperiales beaucoup de tiltresf onr ren
contre z concer nans le: faié} des ... fures,ainft que
dans l~ liures canoni ques, qui donnen t ~ enten
dre que la difcufsion de ce crime apparti ent COll
currem ment & par preucn tion tant à l'cccld iaftjque qu'au lay:atrendu que ,'eft mefme & femt-b ?Jt ~raJ! blable puilfanced'ordoimcr & faire loix fur cer
;fol.~t .111. t~in a1f~re, c()gno~re d'icc:luy & ledecid er d •
ToU
�DEL ' H A R MON .J E.
J'f7
l' outesfois a6n que per{onne .ne fut dciceu cn
fon droit,le s legiftes ont dillingué & d6né à cha
Cun cc qui luy afparti ét.Ils ont dit ou qu'tldl oit
quelHon d'cntedre li le prell ell reprouu é & vfuraire,& que telle cognoi{fIDce eft eccleliaftique,
oudefa uoir li Ion a pre fié , &lor$ attendu qu'il
n'cft queftion que du faia, que l'inqui lition appartien t au lay.Les autres ont fouftenu que toUS
.r.rier s manifelles doyuellt dhe chaftiez par
hl y ,non ainli des autres qui meuuent leur trafique plus fecrettement.Leur opinio n ell confor me aux ordonnances des Rois Charle s huid:ieIlle & Loys douzie me a:mais d'autant que ce vi. • I.fiJ.d, cril{
Ce cll à la grande ruine du pauure peupJe,& <tue fol.'P['ifNf·&
le chdHm enr procur é par noz Rois ell au fou~ lIt.l .. .fQJ.l.l'.
las de leurs fuoiec b, ioint que ce peché emport e
~uec foy vne infcad:ion des ardonn allces Françoifes qui ont eftroit ement defendu les vfures,
Ce n'ell [ans apparente rai[on que les iuges laiz
Royaux, s'en [ont approprié la conea ion, fans
s'infoI medil'v fure eft manifelle ou non, li c'eft
.n preftre ou [ecuHerqui en foit attaint b. O'il- b Crand Cf»llanrage nous auons entend u que les predece[. '/lm. t;I~',JIS
'f ' "lms m",.tZ:
d
d F
fi~urs R'
OIS e rance onnans aux lUI s certaln Jib••.fol.uolieu d'habit ation au Royaume,leurpermenoyéc
aursi de praaiquea: les ,,[ures , à quoy ils font
f?rtadd 6nez ,iurque sàcena in prix limité pour
lIure c. Veudo nc quele Roype ut permc me & e Somn,,!iriprohib er,c'ell à luy & à fesiuges de prendr e co· JAr. lib. J,fol.
HlloiLfance des vrures,au moins li celles permU: ';Z.;'7~·6:?1I~:
10J' col ... .
Ions {ont bien reccuës entre Chrelli ens.
P
S
�$·E:C 0 ND Ll V RE
Caufo du uafJ~1 fi/la MUee du firf.
Il n'y a point de douce atccndu qlleJes Decreta"'"
Mles "ont accordé. que la caufe du va1faL toUchant le fi f doit cilre d(cidee en la iurifdlébon
.
du·feigneur fcodaI, & dl vn des cas ou qudcun
• CAt't. IX
iugeen facaufe a • Defonequelederc valfal
Je ~u Jay fejgn(u~ iuilicier demâdant ~ftre rc:.nuo) é
a fon eccleGaftlque,en fera deboure, & (ouainC
b ,7rri"g. IIJ de proceder en la iurifdiéhon de (on (eigneuI b.
confi ...AnJtg. Partant qu'en matiere feodale les clercs n'ont
m ·66·n".ll.. pointdepriuileges, encorequ'ils fu1fentappclJez pour preilcr fermée de fide111é.& faire quelquc (erulceper{onnel:3 quoy Il- font tenus Haïfon du iiefqu'ils ciennenc: & que icy il!; ne font
appellez comme clercs, mais comme ya(fall x'
Q!e s'lIs veulenr iouyr du priu J(gede dc:nca·
e Noli,uo"J. ture,qu'tls rcnonceor aux fi~f par tUX porcez c,
:1&,"".6.
Autant en duons nous de~ Jal z qUI r '{pondront
plUdeuant leiuge by, i:l(olt qued'a,lI;lenn,té
le fief tut ecdeflcilhque, & donné au la y h,qud
depuis en auroit infeodé vn aucre, partant qu'il
ne fera plus iuge: fief cccldiathque ~ m;a.is pur
d CTJ4lf.tonft. fay d, E.t que b c:.u(c doit cftce decldce par de ..
ij,_Mm,(,
uaDt lé fupcriltar Immcdi:1t. Contre l'opinion
de Mafuere qui a vnulu que s'd y a debac entre
le yalfal /5( fan feJgnc:ur pour quclq(lC faitic, par
fOlure du deucir&h::>mmage f<4its, lacauicde~
uoir eilre renuoyt'e par deuant le Scnefchal iu~
e Pratl. le ge fuperieur c.Ce qui pourroit auoir heu fi deu':
(llli.col.,.
feigncurs feodaux dl:oyent en difpuce,non Olj~~
fi que le yaff"l a dcbat contre le {clg',eurdu h~f
fIui fera. comme nous auons dlt par fcs cfficier5
fi;,;!:pff!"
en
..
juge
�DEL' HA R M 0 NrI E.
il!
iugeen fa caufc a. Voila les c~u(e$ plus vlitees
cn noz palais que i'ay voulu accumuler à fin d~ a. ja".Art."
donner
àcmendrc
à quel iu~e chacune appar- fn4
lit. ,om~.bll•
• •
J' dOItfil"
tcn~)1t. Le dihgent leéleur Ur.l remarquer les
Jo" Sriautres moins frcquentes qui Ce pourront ren- ~nt"r.
~
,ontrer i la lc:élure continuelle des do6leu rs approuuez. Cependant que i'aborderayla
rroi Gcme partie de cefte harmonic,ie
le fuppltc prendre en bonne part
cc qui cft paffé.& gracieufcment ce qui rcfte à
trainer.
,t"
. FIN D V SEC 0 N D
LI V R.E•
..
Il,
.
�, TRO ISIE ME
LlrR E Dt
~'harmonie & conflra1JCt des tMAgj..
nrllts Romains allee leS officiers
Fral1foM, tant laiz que
F.ccltjiafliqutJ.
~
~~~~~~ 'Hiftoi re du Roy Loys onzie
me fait mentio n du rude traircment qu'jl fid. que1quesyn~
de ceux qui l'atteno yér de plus
~_)\I1 pres, pour rendre ius & anean~
~~~~ dr les coniur ez qui le youloyée
pnuee du iCepcre , & defpou iller de la coronnC
F rançoife, d' auanta ge que me[pri[ant les pri uet
confeil lers du Royaume. il ne s'a{feuroit qu'à la
voixd ednqo u lix perisco mpagn os&de b~tfe
~;=;\II"IUI
eftoffe, fous l'opinion dcfquc:Js tout eiloit rda·
a 4-'J'trt.Je
l'hifl-. ...Ar'},
{ol.so,
lu, de f~,on que mefsire Pierre de Brdfay grand
Senefc hal de N ormadi e fOD familier, luy dic ~n
jour en gracieu x dc:uis, que la haquen ee laquelle il (bcu:lu choit dioir de petite raille,mais qu'il
n'y auoit roufsin plus fort en tOUte lacour. d'autant qu'elle port oit Je Roy & (on conCcil enfent
bltmét a .Orencorequ'iln'aicdoutérnettrehel.1
re"fc fin à [es enrrep rinfes, dclaj{fant l'opini on
de ceUx qui dloyen r nez pour eare appellez.a u
conflli l; fi dl: , e que les poréla u fonc beaucoup
pout
�1 II. LI V RE PEl ' 1'1 A R.
n9
pour eux,& au foulas du peuple, quand ils n'cmt'reprennent rien linon autc meure deliberati6
des plus fages & mieux entendL1s.Henry fecond
pere de noz Princes le {ceut nes bien donner ~ .
entendre quand il print pour deuife à l'cmtour
de fan croiifant lunaire(rien fans c6feil~ ~ufques
à la perfcétion de fon rond).Aufsi ne rccognoif.
fons nous Roy des 'lollres qui ait plus heureuCement feigneurié,mieux conferué fes fubied:s, &
qui ait efié plus cordialement obey. AncienneIllent& quelque temps apres que lacour deparlement qui furuoit le!. Rois fut rangee à Paris,
il n'y auoit qu'fn confeil lequel a depuis ellé
.
diuué en Ideux , ,en ccIuy que nous appellon,
2C :Milo!!", III
Priué,& l'Âl1tre qu'on nomme Grand a. V nyons
Il''1 •• 19:1..
t:
f·r
h
d'
r
lepue ment vn c acun, & allons conlerea- 1JuJc.l."lti m.
ce de ceux cy auee lea Romains tant Iaiz qu'ec- dt Sm4t •. jol.
JO" O,~inu
clc6alliques.
"FU magl~r~
re.
Confiftoirc intime, affimblec focrftc~faCfé confiftoi
'IIne. tlt. ct
. . d l'
l",J'I,oito,. tri
.
VICaires C Eml'ereur.
,
Ut tM/foi/..
auec
les ancIens Em pereur! auoyen t, n cGll[ed
tux,que fantoll ils nommoyent Confit\oire in-
time,ou Alfemblee Cc:cl'ete,tantoll,Sacré conti,.
Iloire,& les (:onCeillers. Vicaires de l'Empereur• .
Ceux la comme qu'ils foyent nomql ez ell:oyent
choiiis gens prouides, vertueux, d'indullric extellente,Urus de nobles lk grades familles, auec
lefquels l'Empereur donnoi t ordre aux grand.
affaire, de rEm pire,faifoi t loi:ç ~ ordonn ance.
pour l'v:tilitc publique. Tel aclléce luy d'Alexandre Seuere retiran t à l'i.ocofcuptible aff.:l1lbleedes A::coliens,
�7' ROI S l'E M. E' L'I V R E
Confoill'riué.
Incontinent .pres le deces de Loys vnzieme du~
quel nous venons de parler tout commença d'c{he regy par raduis d'Yn femblable coniell du·
, quelle Roy eftchtf, & a pour confclllers nombre certain de. Princes du fang, & autres grads
(eiS 'leurs choilis acell: dLa: , quelques,Cardi..
naux,Eue(ques,& gés de robe logue,d'excellente erudition,auec le Chal1cellic::[. Làfont diCcutez tous gtands affaire~ touchat j'eftu duRoyaU
me, & peu y font introduites les caufe~ des par#
riculic:rs,f11l0n qu'elles layent d'importance, oU
que le Roy vueille que fin foit mile à ces debars:
car ayant fair euoquer au priué confcilles caU(es des particulieu,ie ne fache homme tant roide de iambes,qui n'ait alTcz aff.ure de fe fouflc"
lli[ pourellrealTai1lide. labeurs infuportablel
~ la Cuiredch cour,deniersfans nomble, linon
pour rendre muetS,ou heureufement harengans
le5 cqurti[al1J qui font beaucoup la eCltion
de la mariere , au moins pour parfou ir aux
a
voyages necdraires auant que d'obceniraudien
a
~ Crimttlt- ce .Rome :\yac rtceula foy plantee par les Ap()
difl,;",w,p"e- ftres,& noll:~e raina pere recognru pour yicai..
H •.Pir te geneul du Dieu vidant, l'eglife commcnç'r111U
• ~d t~t.'t d'dhe honoree des plus puHfans eg.'\leméc contP rO:lflm'J acr • •
d
. l
.
d
p,inlot.. tit.19. me es petu. es RoIS ~ :lutres Mon.uques e ,
fil . 160· BI/II. toutes par t5 abordoycnten ,clieu ponr mutrS
l."Vlt. Jtfo"~t. fin aUl: ddferés meus entr'cux,& ft [oumertoyé t
f:1" ot'iftor,~~ " receuoirdroir par la bouche de la Cail1étecé. De
.rs mag' ,)Jill t:
J
.,
1 . 1'.
ft.pra.
[;1ÇOO que acour Rom:une ne s emp OyOIt lCIl~'
lcment à ce qui efloit flpirituel , mais Yuid,'t~
fitl.!;lo
a
,-
aufll
�D E r H A R MO N 1 E:
--
UG
es
entd
lU[silcs dcbau tcm pol els du con [en tem
da
e
pein
pre noi t
parti ~ s. Le Pap een Eerfpnne
r p~us a1feurepOll
&
ns.
niio
diJL
aux
IncttIe 6n
e nom ·
-Illér y plruenir Ch01fiif,)1t dou ze,o u autr ueu il
c(q
elld
b ee def es cha pet .in, fous le'c on[
lcs dCCldoH en (achapelfe.
ChapeUains ($ prelati domrfiiques.
r l'd bt
El: lors <)u'11 cIloit quc:lho n de cor rige pubU.
ires
affa
les
temporel de l't'gll{e , rar. ger
e qui
ques [do o les loix , don ner lettres de gracllerie,
en chance
Il:: poul.loycm dhe exp edic ts
,punir les de..
~al$ rcque royene expreifc: iufsloJl
a-
cccleli
Jlnquans l!Jyuant les peines layes OU
fous 1~
urs
elhq
dom
lats
ibqu~ s, il auo it lil( Pc.
app el,les
lu
refo
oit
eur
" 01 X d {qu clH our dem
te:nier
der
U
pOI
ees
vwd
Lmo ns dlo ycn t là
fUbe.
Secretaires domtfliqlleJ.
Papes le (om [ô?Jfez pre1idcr ca
les
M ~is depuiJ
aio n,
ce confcli,& ont feulement rete nu les eJc s, eu
lntc
oIt:
:s imp
~ux dlg nut :z,& aUBcs matierc
appelJlz {ele conLcIl d'au cun s plus familiers
Olon. lid pou
s
creraires dotn elli q ,lc:a, quc nou
fCIl des Ro i.
teme~t "fPIopric..r au pl1l.é con
~ olla" Pe!.
FllIi ' i$.
.~ roman. 4~_
Pril/dp~,
Confzftoriu1n
Gr4lZd confoil.
l,co morts. lIb.
•
..
,r:; n
2..C4P.j.&1
Pr/tJc~lura m comttatu.
. 7s,
lain
ppc
cha
ze
dou
Et partant qu'Il {cmble ces
con fed ,
& lix clerc. cllr e apprD'hans du grand t del à
mo
vn
ns
difo
:I
ne fera h~1'S propos Ji nou
au plu .
creation & iurlfdié hon , & le conferons
Em pc~
l~s
que
y
pre. 'lQC nous pourro~ à c~lu
�TROISIEME LrVRE
reurs Romains appelloyent Przfetiuram in co
mitatu, ou Confil1:orium Principis , que no U•s
potirrionsdire Prc6dens & Con[cillcrsàlafulaB"".met/,o. [e,ou l'auditoire du Prince a., qui ne pelu m ieut
btMfidib. 4. ellre approprié qu'au grandconfeil. Celluy'r
~"p.6 Boer. Jt n'clq,it du temps de Pepin, moins encore col11","har ma~.
1 di
1
con{i,mu 5'
mca~cunsontvou u re,allant ecommenceb Botr,JCAU- ment des Rois de France b.Carcequife trOUUe
,ba.mag.confi· praétiquc: au comméceméc de ceCle monarchie,
.11"'. :z.:z.ll~b~
n'elloit qu'vne ombre de la lUrifdiéhon dl1 gra~
Gr"!fol. I " .
. e1,euee. A u commence~enc
'
Ttg"l.cAp.
n. con{i'ld
el, epulS
c,hafol.I'....
cun elloic recel2 a prefenrer requelles a la maleIlé. Celles que nous appelIons de iullice,eCloyét
depefchees fuccin&emen c fans grandes figure~
de ptoces,au {oblas des fubie&s:& les autres qUI
dependoyent de la grace.liberalité& clemence
de noz Rois.clloyenc reCeruees au conCeil, qui
fe tenoit chacun mois ou le Prince par leur aduis ordonnoit ce qui fembloit necc !faire.En ce':'
Ilea!femblec les affaire. de fa maiCon eCloyent
depefchez, & tOllt ce qui concernoit le R oyau"
e alldlt.,le 1. me c,
"~'1lic'1"4m.
fol.J6J If.
luri{cIiéfion du grand conflil.
Mais t~t s'en faut que les iugemens procedant
de celle pan fulfent arrells J;qu'au contraire 011
tenoit que r aŒemblee n'exerçoit iurifdi8âon ordinaire ny çonrentie.fe iufques àce que Phili~
d ,'Mo/i"."d pes egala leurs iugemens l ceux de parlement~.
G4U f.l'm. Charles huiliieme (upprimant l'ancien "fage
flylL. p4rlanJ. Far lequel quelques Prefidens &Confeillers dd
'1,1('9, OIlJIt. parlement de Paris venoyent eh cour pour fet ..
l .. lt. dtfonllt..
d
r '1
.1
.
If"!. "e~
fll.Jol..
uu: augran conael. pUlS eurquarucr pau~ •
toUe
�UI
D E L'H A R MON 1 F..
toumoyend.la premiere charge a. crea .nouueaax Prefidens &: Confeillers qui [eroyent (eu aBIIJ.;n P""
lement atten tifs à vuider les debats attribuez à t!~ J.
0 ·30J..
eeA:e iurifdiéHon, fans diuertir :lilleurs, priuez
d'entrer en padement, y. prendre droit de [eance eA:ans maintenant offices incompatibles b. b .Rtblllf. ira
Et à l'imitati~n des anciens Emper~urs qui ~- i!b~:~;i::~:
Uoyeftt borne les gens de leur conCeIl au nom- s.
bre de trente, Louys dou;ûeme les remplit iufCluesà ce nombre,qui Cont,te Chancellier,huia:
MaiA:res dës requeA:es de la maiCon du Ro y,dix{cpt Con(eillerJ tant d'egliCe que laiz , vn nota.bIc Prelat , deux ConCeiIlers nouuellement erÎuefs s'employeau C P 4p.dupr,.
gez,deux Secretaires, vndcfq
Ad Docate, log'" de i '"
r
1auec lOn
Ir 1 P
es
e
genera
ur
rocure
gren , e
Ellans ainti drelfcz en college & iuA:ice ordinai- rtfls. 1Iotr. tU .
re» ils {e (ont eleuez petit à petit iu(ques àvou- "lit/,.mag. coti
r fil· .nudm. IJ6,
fur les Parlemens (, 'euooue
loir entreprendre
O"g. limag_
~
~_
r
1es caules penaoLntes par deuaftteux a quoya Franc, ,it, iJu
toutioura eA:é refillé)re rendre fu pe rie urs. Com graM "nJtil.
bien que Charles (eptieme eut dedaré par lettres patentes qu'en tous reCcripts &: mandcmés
,
ou (croit faite mention de la cour,& grand conpremie
mife
{cil,qu'iJ entendoit que la cour fut
.
re,& eue le rang d'honneur. EUe recognojlfant
4',
PA~.M1,
~
ont
luy
Rois
les
que
& conCeruanr l'auciorité
·s·
••
."
lIt,s·
d
Il
1
.
e
I
d
onnee a que qUC10U reccu es appe ans U Ô' ' . '
grand coneeil , Ile leur a fait ottroyer lettres de ç BOIT.J, Il••
tellefri . Or leur iuriCdic!ion n'a territoire limi- ,1,0 mal' conf.
J, '
té.&s'cA:end partou de Royaume e, fans que 'tl1Jb~~ij
Rt
i '"
~L;
ufc
"
"t
debeCoin
foit
pour l'execution des iugemens
, f 1 If,., 01, 7'
c.
ordi.rubri
•
s
pareau
De
Illander lettres qu'ils appellent
;/t.
Q....
�TROlSIEME LIVRE
Mais cft limitee à quelques caufes tant yari~
blement declarees, qu'J1 cil: difficile à les corn"
prendre. Ilscognoilf.;nt des dif[erens qui (ont
entle les CGurs fouucraines ~ raifon de: Jeurl
fins & limites, des 3ppellations du Preuotl de
A O!·i.tl~. dtS l'hoO:el en matierc~ ciuile feuleme:nt.1.Q!!.ant éJ
"'4~~.ttt'r.1; piUeries,voyesde faia,mutilarioas, raUllfemés
"ran m'Ir,. de frui~s,rebellions & dcfobc:iifanccs àiull:ic'"
faites pu gens laiz,foyét nobles ou routuriers,
& aùtres crimes & deli&s commis él beneficeI,
eglifcs, tnaiCons, edincer, rantes & reuenus d'i..
ccuJ,foyent p:litibles oU litigicux,f cUI,ois prc~
miel en a ordonné diuerfement , commandant
aux Baillif, , Senefchaux & Preuoll:s procede~
par adiournemens pcr(onnc!s,prinfes de corps
ou les dcHnquans feront trouuez) linon par
iourncment l cry public & fon de trom pe, lli.,
de corn paroir dans trois briefs iours au gran4
confcil, p"ur refpondre aux conclufions 4u Pro
. . tureur general (ur peine de bannilfemét & con"
b F,arJfou ,. uiéHon des CilS im parez b. Puis abo\ilfant (on
~;?:;~l~l~i: frocedent edia: a baillé cefte co~noi(rilncc cn"
tit.6.éWJ. ,,,b. Lemblc da tHtre de. hofpitaux & aumoCnedc"
fll.J.j·
diflrlbitticm des fruiéls & reuenus d'iceux, foit
en premierc inllance ou par appel, aux Parle"
mens,Ba.illifs,SeneCchaux& aucrcs{es iuges cha
c Rt"IIJf..,~j cun endroit foyC .Henry fecond eneruant ce de'
Ji!~. Fra"c, j. nier edia-, & réprenantles arr es du premier. "
l'1 tlr/ lS4f' ordonné qu~ touS pro,es pour raiCon des Ardu'
lleC,he%.Euerch~z)Abbayes & autres benefices,
dont Ianomination au Couuerain Pontife, oU
.utrcment la totale prouilÏon ~ colla.tiol) & pr~"
(en
aa. .
�DEL' H A R MON 1 E~
par
lU
fCRtation luy appartient (hors mis
droit de '
Regale) malade ries & hoCpitaux, cxcez, forces,
\"iofences commifc:s aux bene6ces du Royaume,foyent vuidez par les gens du grand conCell,
& d'abondant leur aattribué cog :1oilfancedei
deniers & foulde des cinquante mil hommes du
pays de Dauphiné,Bretagne,ProueAce & Bour.
gongnetanc feulement des furcharges de peages,creuës & fublides par les nobles oU autros y
pretendans droir, des contrarierez & nullicez
d'arrdls des cours fouueraines a • Et comblé que a Htrlr.1.st-.
Ce dernier poi~a ait de tout temps apputenu ~tï:~ li!?'
au gr:md con(cil d'interpreter les arre/ti des i.
cours [ollucrail1cs &les corriger, ou il ,'y troaUeroit quelque erreur, ce qui efroit praéHqu6
luec endere cognoilf2.nce de caufe,exp res comItlandement du Prince & (ous fon reCcrit b 1 Si b nuJ.I.7 Tt.
tfr ce que nofrre Roy cognoilI'ant le bon fens, drfor.lltor.fJ.
lllerueilleux fauoir, & grande cxperience d' ..ne JOJ.
partie des of6ciers des parlemens, a voulu que
les nullitez &: contratietez d'arrelh de. cours
fouuerainesJoyent iugez oult., arre{b oht ellt
donnez C,& retranchant le, auantages que ceux C EflJtstla..
du grand conreil s'eftoyent aquis, feur a defen- lt4n'4f't.)8.
<lu h iurifdia:ion d'amru matieres que celles
qnileurfom 3ttribuees par leur creation & in.
.
~jtution d. Ile(hrayqu'encoremaintenantlcl d lArt'J".
lugemens 'lu'ils donnent (ont [ouuerains,& n'y ..,biJ~p.
~differencd.ceux de parlement linon à la prollonciadon.Les arrefl:s du grand confeil pro non
Ct'l. en ces mots ( Le Roy vous dit) &: le. autres e, ~t é7'4/fo.
COliS J'auaoritéde la court. .Et d'aurar que nous fil,.~.,. r,'p.Il,.
r:;ol:l;:f/l.
Q.....
~
Q+
1681-rS.:t
�T ROI S I .E MEL 1 V RE
luons dit le Chancelier,& certains Maillres deI
requeftes faire portion de ce conCei!, il ne fera
hors de propo, nous ranger de cefte pan.
Q!!!fftor candiddtur.
Enu:. les Q.1!efteurs que Rome auoit auciorifé,
il s'en treuue vn appellé Q!.::dlor c:andidams,
vellu de robe longue & blanche,à fin d'dlre ad~
Ilerti ~ la veut! de td habit de demeurer entier U .
fans cQrnJp~ion.Celuy qui efroit appeHé à celle
charge receuoit grands honneurs, prtpaCé pour
faire entretenir deuëment la librairie dt' IJEm pc
reur,Jjl'c deuit luy les liures qu'il auoit choifis,
ouurir & dedarer le$ lettres qui venoycnt des
.ilrangers, faire entendre au Senat l'intention
du Prince, lire & inferpre[cr Ces pat~ntes comme ceJuy qui les !lUoit premierement dreffees
a Pi,rh./ib.1,. & mires en forme il, Le grand peret de T roguS
tol'J.I/, mag. elloir Chan cellier t & gardoit l'anneau de Iule.
rQm4, B OIr·1e Czfar,qui fait paroiftrc que cea dbc n'cil dd
~t"I,,:~g rOf demjersedge~ àl'Empirc b ,& cil taot excellent
" " .\,:r 10,
,
1'vn des e1e,:,furs
4.
r.
b o,;gi". d'l que ~a1J1tenant
mClmes
ccc1c:
~gift. Fran. ftalllque repu te ~ honneur den eare pourueu c.
'Jt .."" Cpall·
PrttfcéllU pritnU1 prtttPr~ in comit4tu. '
ceCltr.
Le nOnte
Il
Il
, ,
• t
c z
1 .. §
peut cure
con cre il ce premle
1'0}le:.~';"'À: 9.!!.eflc\Jr miel.lxqu'au Magillratappellé Pu~fc"
l'.ilH ..,t,.~ for.· au, primus pr~torj j in comit:atu d , ~ ne ccd~
,,~, JI "'$,;", doc rien en honneur & grandeltr ~u Romain;
'riH. 'B4rD poft
chanctuCf',
,)
fomm,p;oœ"l, TOUl deux {ont appeUe;2: Cha'1lcdiers, ou pllrt~C
"'}ltt, . ,
que leuJ'cqargedepend en particde rompre:: ~
e O~'~I~. J" canceller les lettre, qui ne ront de.iiJA;ice, ciut'
r;;,!~;~ tÛi les,4u profit du Pdl1cc.& foulaa du peuple c:, 0 11
pout
..
j
�D E t'l-t A R MON 1 l.
t1)
~eur autant qu'ils doyuen t renden cl à la fuite
p.our le confeil lcr aux vrgens aff"aires,& qu'ils fe
tIennen t en la paUle creillilfee de la faIte pour
:
receuo ir les lettres, & oéhoy er ceHes qui fer6c
fo
1J'tr.~bi
a
.
cc
auX
propre
pireefr
de raifon a .Cc:luy de1'Em
cleuaftique.s, En Fun ce inddfe remmc nt les laiz /"'4.1111,10.
&: clercs y peuuée paruen ir b .Celle charge dloit b 7>t G '/JÂ
deua recogneuë en [a fplédeu raù r(gne de Lays lib. &. (:;J~:
fol. 9(. Bot,J. .
le gros c.
~bi fù";,,u'4f' .
EletUon dJt Cb4ncelier•
;~t
;r~foi.
(o.ren
faite
On y venoi~ par cleciio n qui ell:ojt
Paru:
de
enc
Parlem
du
Ille de fcrut1D4 par ceuX
fauoird eux ou trois efroyen t choins du corps
de la cour, qui alloyen t à J'aureiUe d'vn chacun
pour amalfer les VOIX. puis nomm oyeht cduy
qui auoit eu la plus grande partie des opinio ns.
Depuis cefre f ..,on a ellé changee. Le pre.6dent
deman dant au Cal ps que leur Cemble en leur
loyauté & cl?n(cience qui doyue e11re cleu, cha,..
Cun donnan t fa voix publiq uemen t d• Ce~ de- d RtbllffliA.
t'ti ons abolies ,noz Rois ont commé ct les don ; tjt.~. co/.j.'"
ner par degrcz , ~ ceux qui par vertu, fcience & ott/. rub,,..
longue eXf.eriencc,:lpres a\loir longue métexe r
cé l'cfrac d Aduo,cac poll:ulanc àla cour,efioyent
tllôtez au rangd'A duocac & Procurel1rdu Roy,
., J
Con(ei llers & Plefidc:ns,pour h~ureufe recom
C o.~!;I:. ts
aufsi
e{lé
ceeya
fin
.En
c:
prins
labeurs
e.
penfed
ma.rJ~ ' ~r4"~
cl
4 1 es premieres e1e~uons
r 'que
,& ou- ,.,b. fop.
peu 0 bltruc:
nentm ainten ant la garde des [eaux & chance lJerielq ui bon (eOlble, fans auoie egardl qui
l'cnac dl mieux deu, le Chanc dlier nOlluebe~
l'llent erigé prell:e f~[ment é, mains du Roy q u'll
1
1
Q
J
�TRO ISIE ME
LIV RE
(era fon obei {fane, luy conCeillera ce qu'il verr'
de bonne f.)y cCire commode au profit de luy &
defon peuple, que parfaueur, halDe 011 graceil
ne ferarien,& quitte le fermenrcy deuantfait1
autre Gaucunen a ::I.in1Ïque le Romainûrencl
refpon fe aux am b:ffades qui viennent deuers J.
1 ~ebt/" maicfté a. Ilal'œi làcequ 'aucun edirou
autreS
!rc!m.r .li~. lettres patentes ne foyée accordees ou deliuree.
,.'1,t.:'=~~:. fans 100re au profit & repos de la coronne & d.
'1)Oft . .,bifo. peuple b • Luy (cul garde les feaux,&
couche par
tr,,· nu"!. 10. eC, rit les edics au nom du Roy,qui bien {ouuée
3.d. .,b,fopr. ne fait quec'eO: c • Or encore qu'if ne [oit habillé
~o~:IGrjfffll. de blanc pour lignifier (on inregrité,1Ï cO: ce que
li1w.1 cap. 1" [a charge merite de rendre les grands & pNits
ji>l. t0 4·
contens, {ans blefferfaconfcience, adoucir Je
Princecourrollcé,& vertueu(cmenc corriger Id
fautes de, plus puiifans,dhe moins muableaux
plus grands alf.lux , (e donner garde de Bechir
aux blandimens des Bateun dont la cour dl:
remplie. Bref, fes geO:es, port & veftemens doi~
d lIU1Ü• .,bl uent refpondre l fa grandctur d • llaGille au l'ri·
fut r. fol. J'''' ué confeil, perfide au grand, & quand bon luy
310.
femble cntre en la cour de parlement & prend
Je premitr lieu, la place du ROJ exceptee: ,'dl
l'bonneur de tous dhu de robe longue,& cdut
quiell paruenu iu(qucs àCe dcgré,{e doitc6tc:nc1JtiJfol., ter,ne pouuant rien (ou~ait~r de plus excellée c;
.,Li fip. J r. La courJuy a quelquefoIS fan teftc, & a declar'
de nul etftd les edits par luy donnez en forme
de douze table$, lorI que lei oncles de Charle '
f/"I' l'~
1ixirme,vn peu alic!Iléd'e(prit, gouuernoyentl c
etl.I.:~.~' · f . Roy~umef. Encore plllton a :vell que le Chl~·
ce 1er
�DE
L' H
Â
R MON 1 E.
124-
eclier fai(ant refus d'expedier lettres , la Cour
d'autho rüé Royale & iurifdilition qu'eUe auoit
(ur la'(.hlncdlerie,luy cnioigaoitd'ainfi lef~ite a. Main tenat &' depuis quele feu Roy Frafois a Irul.l;JJ.4~
remier reuint d'Efpagne cefte auétorité a cdfé, t.t.s· ""'.'.Ô'
aq ueUe fut efieime en la faueur du feu Ch:;tnce. lI..
lier du Prat qui irrité de ce que la ~otlr pédit la
c:zpriuué du Roy c6mel1,oit de le vouloir repré
drt &rnaifrrifc:r, obtint l'cxéption Hes fucce(·
feun de plus obeir à la COUt h • Uadcs Vicechan b IIIi.J.,."
celliers en chacun Pademét pourdepefchtr tou rtfl t.
tes prouilions de iulHcc nccc1fa.i~es au rdron c. C Dt G,tI/fo.
r
Garde des [eallx aux prtfidrdux.
Depuis hMaid lé cognoillàntqu'vn garde des
'Ceaux d'toit plus que necdraircr cn chacun Liege
pretid d , elle erigé aux gages de deux cens
liures, lequel (ous le teel du Roya pui{fance de
depefchrr toutes requelles duUes J propofttions
d'erreu r, reR:itutÎoDS en entier, reliefs d'appel"
de[cl tions,antlcipatio$, acquiefcemes & autres
femblables. Outre luy a baillé les ~uélorjtez,
prerog'uiuc:s,pouuoir, .. fsillance, [:\pport de pto
ces, droits & preemilléce!l tels qu'~uc les autres
des
Ya d'autres gardes
Confeil/ers du fiege d• Il
1
'
r h
goue
googne
leaux comme au Duc .cde BOUi
Uerneurou conferullteur de (hâ~Ctllerieqlli aiuriCdiéh6 ordin:l1cc,cogn ojt fi les inlhum és paCfez (ou,(ee! Royal,folltcxetutoircs, & des de-
ra
pendance~d·jcduye:fondelafl\ u{fctédesfeaux
qui appanicDt au Chancellier de Funce f.
Scc:UC:14r du çbaflc:Uct.
libro j. CIIP.t).
[o1.L0 4·;/1 rt.
g~l.Pap. ,li;~.
,. 'J'''''1'
d 1Ir.· l.
Il,,C.
'D 'tRlb.tfp .
~ 'Dt,Gralfo.
J,L ,."t, If ,fo'.
f8~fi~5'
"
fil:
IZr . ci,.
10i·tra .
~ ~rbflfflj&.
A Pati~'vou! au:~ l~ S~ell~,ar ~u cbafttlI~t,~j '. ~:.'~;J,~Zi;~
.~4
�T R-OIS IEME LIV.R:!
Garde des (eaux aux COni'l'41s.
Et és aUtres BaiIli:ages & Senefchaucees la gat~
de des [eaux aux contra~s qui par nollre COU"
.
fiume a puilfance faire taxe moderce des con·
uaas , quand il y a difpute ,ntre le notaire &
a COIIP..",.J, parties contrahantei a •
B/1/IT'on. ·ft·
Audimcicrs Cf contrcroUcurt. .
Il.
Tant cefte premierc chancellerie de France,que
les particulieres des part.mens ont leurs offi·
ciers qllc nous :lppel1oDI Alldicncier & Contre·
roUeur del'alldience.Andennemenr ils eftoyér
appellcz grand Audiencier de France & ContreroUeur generâl de J'audience, chacun d'eu:t
endroit foy ayant commis aux Parlemens. De"
/
puis Henry {econd a renueIfé ces qualitcz, 13&
youlu qu'ils fulfent appellez Confeillier & Audiencier ou Contrerolleur fimplement , rafant
Ja qlIaUté de general.Et encore leur a o~é le pou
uoirde comettre aux Parlemens de Paris, Tho
lo{e,Bourdeaux & Rouan. Aufquels il aerigé .n
tiltre d'office femblables officiers, & de mefm'
nom y adioullant feulement le pademét de leur
charge:.
r
O/Jicts (:J' pouuolr des Audicnam cr
Contrerollcurs.
Ils ont puilI'anced'expedier & figner lettres qui
feront drdfees en leurs chancelleries,O~lt grâd.
gages, & beaux priuilegc, declarez par le menU
en l'edit de leur creatIon: & panant me demets
1>, H,,,,. ,. d'en parler plusauanc b •
.1."".lfSt,
Clerc der gardes if prtfldidlitet. , ,
Auec l~s gardes des fc~ux aux preGd.:ialircz, 1 ~
VII
�12J
DEL ' H A R MON 1 E.
les
ln clerc & commis à l'audience pour {eeller
IlCpeditions,& receuoir les emolumeru prouuenans du [eau. Il iouyt des priuiJeges ottroy euu
payeur de gages des preûdiaux , à {ept vingts dix
li ure ï paran, à la charge de conduire à fesdefpé.
daus certain temps porté par l'edit l'emolumét
du (eau, & le mettre entre les mains de l'Audien
.
cier en la chancellerie au reffi)rt de laqudl e il • Hm",.
s.
bU'
.
a
bl'
n.
Dmmb.
7·
Hf
VIeu anee 1er.
e Il: cua l •
Pour la Papaut é c'eil à faire au VicechanceIier '" t.A,* th.
de depefcher toutes lettres pour le faiét c:ccleû~- filin.
lliqae,a uoir l'œiHu r Il chancellerie,& eil !'ellat
plus honno rabled e ceux qui (ont erigttz en la
Cour Romai ne.
Autbarité du vieccbdtICcllier.
:Ca flb ~l1,;lb··'''~
r en dignité ,aufror ité & vtilitéb
11 dl premie
"MI., ., ",.
r
r'l
d
il:
• ft'
ce e tres gran eaux caules qUI uy lont
paUlan
commi fes, c'eil: à luy de flire entrete nir les re·
gtes desfain tis Peres,les Extrau agante s,autrc s
toi x & conil:itutions , les communiquer à ceux
q&li en ont befoin .Il delegue les matieres bene.
ticiales pendan tes à cour,il fomme le bras {eenlier & luy requiert aide c6tre ceux quiee fODG
intrus aux beneflces,& rebelles ne veulét obeir.
li fait ex.cut er les arrel\' donnez (ous l'auéloriré du Pape. Il re,oide s re6gnationsdes bene6ces.Bref,il contien t au deuoir tolu les officiers
de la ch~nceUerie Apofio lique c:, qui {ooren
grand nombr e.
<f.i" ro _ _
ii.J. &m""".. ,
u
0'"
RegOlt,EtrrtgiRreur,Audicllcier,C
trcroUcur,Sçen~ur.
"ous auez le (egent qui regarde li la collati on
~f
c 1'41# lf J
Iii
t:<t Jt/a.
;H'-ifd. JtU".
f)/Im. g.
�TRO'ISIEME LIVRE
ca hiéfaite,celuy qui enrcgillre les lettrer,l"alldiender, contrerolleur, {eeHeur ou plombelU,
de~x Ie6teurs & quelques autres fembl.tblcs
tous coprins fous noz rapporteurs audicncier!
"' ()l1all. Pt. & contrcrolleurs F rançOlSol •
fl. TiJl1.l>bi fil/"
Grand penitentie,.[on autb~iti.
Outre ceux la le grandPcmtentlcrdonne lettres de diCpenfe fous fon nont & {cau, & ab{out
par Icelles ceux qui ont offenfé contre la loy de
Dieu,pourceil a plufieurs deleguez,luy feul re"
met la trangrefsion des conftitutÎons &
ha
maines.Il y a d'autres lettns qui fom expediccS
par lot chambre Apoftoliquc, Jefqu:dles demandent exprdfc jU{$lon du Pape. Cc {ont celles
que la chancellerie n'a puill'ance de depefcher,
comme s'il efioit befoin pouruoir l'abfent d'Yn
b IfiJ.lib.;. benefice fans faire apparoir defes capltcitcz,&
fll,.J..O' 6.
ainli des amIes b. proximi focrorum {crilliorum.
C P'm, th
Ceux que l'Italie nomoit llroximos [acrorurD
!ifl~rum~.::' fcriniorG reccuoye.nt les reque.fies,& auec l'Em
, .IIb ;. & tir. pereur &. Chance1lter les exam Inoyent,voy oyEt
J~ prox,,,,.{;,. les memoires, ouuroyent & hfoyent les mifsi"'.,. fcr,'bmor• ues,pe(oyem les rcfcnprs & autres difipofitions
ftt" ' 9 - 1 .(L,.
,
li
'
61/1l.1 "!Jllit. de 1Emperel1r,pour entendre 1 toUt cHOIt ccn'1IHmJ. 8; fol. duit ainfi que l'cguilé demande c. Ils cftoyenr
J6J' J, if/ici. gr:lndemenr honorables, & allans par pays Je,
~r0't'f. . officiers oldinal(cs Jeur faj(oyent la rcucrel1ce,
p,.j.~~~tt~';, bailloyét Je premier lieu à l'expedition des cautif ,Jt prox Ja- fcs en plaiderie!Je chibre du confeil d .Et fcioue ..
,rj.r'~~",
n:lns en cour, ;moyent libre accez à lamaieltt,
'l':~n:'"" n'e/loyér [ubie6h à :lUCLlneS im policions & cha(
r'''' /1.N, tO. ges ex:raO(Il.IO
j '
C
. •
,
t: If
Il
tit,
..ures . ' P~plnlall na [([Ule cel\~
:_;:C'd/,.....
lo.x
7" ,.
~jgn!
.
'
�DE . rH A R MON 1 E".
nG
dignitt, V1pia l'a rrceuë, encore qu'il fut tuteur
d'Alexandre, aufsi n'y au oit il poin [de r~{on le
filrr autrement.Car quiconques efloit appd1éà
telle charge,;auoit droit de vifitc fur l',n ~ l'autre coffre (acré. Le premier qui cft rempli de.
dartre= anciennes apparten<'1ns àl'Empire,
Th(faurier des chartres. .
tomme nous dirions le thefaudn des chartres
tu dcrricrc delafainae chappellc ~ Paris:& ceG
tRac en Frace n'e{l adioint aux Mallttcs des rc'iueftes.L"autre c{lle coffre
fuit l'Empereur.
~ contiét les requelles que es fubielh luy ont
~oulu prefeDter pour receuoir droit. Aucunes
d'eHes d'toyét depet(chees du propre mouucmét
du prince,come quand il vouloit exercer cerrai
Ile liberalité : les autres eftoyét remifes au cMeil
fur le dcbar des parcies. Et les Maiftres des requell:es qu'ils appelloyentCLes maill:res ou pre- • B",h~ir..
chains des coffres racc(z)ell:oyér là employez a. Ir4. {J. J'+
~andles Rois François fedepleurenrdutout 1'5·)6"
ouyr Jes doleances de! {ubitéls pour viure plu.
deJicattment,ibefeurêt dC\1xhnmmc:s de:diCeH,
l'vn lay,& l'autre d't!glifc:,qui c:lloyêc nccefsiccz
fuyure la cour ,& cbacilniour à heùre certaine
~ Heu public receuoir les plailltes des dolean;,
Icelles refpodre&en ordonncrfe1on droit, par
là cft:1Dt prcrque [c:mblables au vicaire de rEm
pereur. Depuis y eut ~l\ilgmcntation & creuë de
troi.,quifurenc cinq,dont trois d'egliCe,& deu"
l'''iz incorporez ~ la cour de: parlement 3 Pari.,
l fin de aux m:ltillecs de tenue refpondre ôlu~
tequc:ll~~ du pal:Ùs. J ~ y dC:Jl1cu[~r iufqtlc.l
l-i
�a Jttb.f.lib.;.
'it'5' i" nJ;".
~,J,r.B"J• .,bi
fl/~" ~M'170.
~flf'i:~.m~~
"."ijfm .lem
1/1tjl·s.
b BIIÛ Il 1
"tlJuj''l~a';':
fol. J69·,,0.
e: Reb'!Jflib.;.
,"", '" orc,"..
,.,.br.tx pl" 1..
It Bd. & J'P'
(1,1. 1'A,la.
,i,.
,.,. IC?' IJitl.
forltl rmpoJit.
i:r ,.i••
&'{4IHa ...".
1.
rJ.
TRO ISIE ME LIVR E
midy, ft tant clles pouuoyét abonder. Us aut:?yéc
de. fecretaires ou greffiers pour enregiftrer&
1igner leurs iugemens à ce que s'il efroie be(oÎn
d'obtenir lettres de chancellerie elles fuffen t
plus aifèmétottroyees quand on auroit YeU que
l'affaire auoit palIè par leurs mains. Q!!.e s'il
n"en falloit point, & qll',ls Ment difficulté [ut
la requefte, Ils auoyem accoullumé renuoyer le
fuppliant & aduerfaireà la Calle de faim~ Louy'
pourprocederfurl'enterinement.En l'an trois
cens quaranredeux vn hxieme fut adioulléà ce
premier nombre.
Mdifirts des requefltt.
~t deJa en apres ils ontellé appeliez Maiftr d
des requelles. Depuis on y en a encore mil
deux,fai~:J?s I~ t~u~ ~ui8;·. .
Authorltc ei'luri{dtfllon des Maipf'(s des requefla.
Q2fid ils font les cheuauchees & vont par pa y'
ils peuuent entrer au confeH des Bailliages & Sc:
nlfchaucees, & deuan~er les Baillifs & Sene(~
chaux. En parlement Ils tiegent au drlfllS des
COllfeilJers,& prctidét au grandconfeil cn l'ab.
fencedu Chancel lier b. Pourmieuxcomprendre leur iurifdiétion il (Il befoin d'entendre que
au temps de Philippcsle bel le. maillre. des r'"
queftes de l'holle! auoyent tout ce qui cft main·
tenant artribllé aux requelles du palais: {auoit
1acogno ' 11", d
'
r
II
lll~nce esmnueres pu.res perlon.
ne el
& po{fdfolIes entre les domelliques offiCIers de:
la maifon du Roy c:. Dep.uis fc trouuans :I([C:';
employez àplus grands affaires, me(mes clbn~
d"
r· des R'
r (eler~
r.
0' lnaucmcnt à 1a IUlte
OIS, 1'1 S le
uercll t
1
�127
DEL ' HIA R M 0 N ' 1 E.
re
premic
en
~rent feulement Ja cognoilfancc
ln (tance des debats qui [urgirorent à raiCon des
()~lices, & Iailferent à la cour de parlemcntla
difcu(sion & deci1ion do Curplus.
Gens dtr requtftts du l'aLW:cr leur iuri{di!lion.
laqueUe à cel! c1Teét tira certains conCeillersdu corp' qui farcnt de là en apre~appelIez les a PINli",ll••
genuenanslesrequeflCldupalah • Ettant les !.",ond C.T•
.tieurs desrequeftc. de l'hoElel, que ceux du pa. 1"'f"·"T'J6.
lais ont auditoire ou ils depefchent les caufes b
propres lIeur iarifdiaion b. Ceux de l'hoael
CogftOllfent CD premiera inllance; dont l'appel JI"] thl/'_. ~
re/fortit à la cour des debau fur touS offices du
Royaume,(oit qu'ils {oyènt anciens,ou nouuelJemcnt erigez. par quelque genre de .,acarion
qu'i1sayeDt elI:éobrcnu., & cfequelque nature
qu'ils foyent, quand la queaion ca fondee fur
tilrre, & que chICun des impctrans fouflient le
fien mc:iIIeur. AarrechoCe.a quand l'office ca
hOuuellemenr crt~, & que les oppofans maintiennent qu'il a efté Cubreptiulment obtenu. &
que telle creadon ca pernicicufe11a rlpubli'Ille. Carlors Je pàrlem.ntolll'office.adrelré
qaelHon de l'exe· C Rlbllif. tl.
en cognoit ainli 'lac ,'il elloit
c
cation lie exercice del'caat • Ils cognoilfent en 1"',;,r;I'5'
premicre inUancedcs quercIJe.enrre lee j;rcffierl des in6nuatioDS pour raiCon de. retrolts, d Ht1lY, 1.
limite ., paJ'oëces reJfortilfansl leurs greffe. d, FtuT,lm ,RI
Ce qui ca l1lainteunt de peu d'dfea . attendu bllJf.l.b'.4 t.,.
Cont lùpprimez, J~".L,.,~. or·
'Iulle! greffi:a des jn(JI1~tiPJls
e Ji",,.MbTIC
•
.J:
'b
n.
h
J
...
"qae cure argeenattn ueeauxorwnalICS • eEjlatsd'Or.
Encore. auiourd'hu1 ain6 que le PIIlloll: de l'ho k.1UAr,.11.
'8Mg::;::/::
�a 114/J 7>ccë-
rROISIEME LIVRE
fid ils cognolffenc des cauCes poffeffoire: & perf
(onneHes entre les officicrs de la mai{ondu Roy
qui f;)nt à la fuite,eu defendanr feulemét a .C'ca
a
brc. :m RI· eux de rapporterlesrecufarios propofees COD
~lIffll~'J.tlt.r. tre les cours fcuueraines, & les i~g(!r au pri~é
,n lm/m rulw. confcildu Roy b. Ils decidéten tellLs chambre'
b EftAU .rOr
1. 1
.'
lt4J1,.4I't'JR. au pa ais es pro ces en matlC're perfonnelle &
poif.:1foire que les maiGres des requeGes du pa.
lais ou leurs enfans ont en venu de Commit,
c Lu/o".I'" timus C• Ils tiennent les premiers rangs aux cban
.~J/.4Tt·.S· ceUeries erigees en chacun parlement, & s'dl
.
trollué bien Coyuent que l'vn d'elJx a eu le feel
en main pour Cecller cc qU'JI voyait req ue1'Ï.r ex:peditioD. Ellans en cour la police des yiures dl
dreJfee par leur aduis.Outrc les hllitl ordinaireS
dont nous auons parlé,il y en auoit d'extraordi'"
naires {ans gage"qui apres le &cces des ordinai~
res eftoyentfou"ent deus pour tenir la place va
d o~t,. dtl cante d. Au lieu nous allons n':aglleres YeU le no·
"'-4l·7 fopr· bredes ordina.ires exceCsiuement :lugmélé,& de
jeunes gen.s qui par manierede dire ne faifoyét
que paracheucr le pIns brief rép' d'ellude.Q.!:J.id
aUx gens des requelles du palais, ils ne peuuent
aucuncmét enrreprédre ta decifion du peritoir~
encore que par lettres de cMctUerie la cognoi(",
c RtL,1f.liJ,. fanceIeudut attribuec Cl : uoon lou qu'ils au·
; fit . 9' in urJ. royent pleinemét (ogncn du poll'e{foirc,.t rai(on
rubri(4t. .
dequoy ils fcroyét mieux informez de la caufe f.
f. Pap.llb.,,_ Ou que les deu't p:mies à la pre(cntatio des let·
tit.I ..,r'·7r
de p f'd
tus pre fi a ffiene conlentement
al cr par de~
uameux.Ce que i'aydit à la pr.ccntatiodes let·
ues n'dl fans confideration: car le {cul
ente..
.
ment
'oC
�~ DEL ' H
A R M 0 t'lIE.
uS
tnènt de. parties pour proroger, ne vaut,& peut
'
on âlleguer nullité voire apres la fentence dona
~
:Mo[jlf'1
a
pro&
ecaire,
flee .Toute action reelle hypoth
l'a,..
cedant d'arrerages leur dl: mterdite b ,dont s'en~~r.
b
qu'il
IQrs
é~
fuit que leur iurifdiéHon cA: feulem
tH ql:leA:io d'aciion perfonnelle & poifdfoire,& tr".ar.i~;;::
encore pour ce qui concerne la ciuilité: car qUaI
lU criminel ne s'en fait renuoy, linon qu'il yeut
f.,rct fur la nintegrade,à la chuge de renuoyer
les parti~s al'ordinairc,li par la vuid5ge d'icelle
lecrime pretendun'dloitpurgé parviétoirede
l'accu{é,au ciuil e, Comittimu-i 0' garde gardienne. c P4!..,t;foOr ladeci60n des perfonnaI1es & polfelfoire s /'l'4.arr.J.
lle leur cil: donnee linon quand l'vue des parties cft priuilegee, a garde gardienne & Comtnittimus.Le Roy par medcrnecditlcs a decIaree5:fauoir les principaux.,fticiers de1acol'on.\le,Confeillers du priué confcil,M:..illres des reqaelles ordinaires del'hollel, {cs notaires & fe..
tretair es, officiers domelliqucs couchez en cfiat:> & àgages, ceux de la Roine, freres, Ceuts,
ondes &tante:,c.nfansde Fra.ncc (ûnon qu'ib
liment tr~in de marchandiCe) 1 les officiers des
coura {ouuer~nc:s J douze des premiers & ancien, AduocQ.u,autant d. Procur eurl à Paris.&
fix de chacun autre parlement, les chapitre.
& communaurez des eglifes du Royaumequi
ont priuilegt, pour les affaires concernans J'egHfc {eulemenr. Encore pour les Aduocats &
Procureursell befoin d'entendre que (ans lettres exprelfc, fairans particuJiere mention de
la ca~fe, d, nç la plmuent attirer aux rcque ..
t"·fl,a
r;;:;
�T ROI SIE 'M E L 1 V R E
Iles, fi elle I\'cft pédante deuant le Preuoltde
Paris. ~ant aux Colliciteurs ils en ont el1:é de
a Pq,,,,r,; fu- tout temps deboutez & forclos a .:Pour toUS int'" 4rr+ CA differemment le priuilege n'a lieu s'ils agiffen t
r~I,9·Js66.4~·- en vertt! de tranCporcs ,voire pour caure onereU
'jÇ'18. Iï:b'blJ Ce corn me en vente, e[ehange ou autre Cern bb"
':t;~"' ,A - ble b .Et combien que ce prjuilege des requelleS
b Rtbllff lib. du palais à Paris ait anciennement eu lieu pat
;,tjt.~. ;» ord;, tout: le Royaume [ans exception de parlemét e,
~'" b'fi Si cft ce que cela n'eftobCerué linon pour les aeJ
;rA:~~.~ Il. meftiques de la maiCon du Roy, & ceux qui en
d CII'.9,J.ar. iouylfentpar priuilege fpecial d , partant que 1,
tir'Ja.15"· premiue intention du Roy declaree en J'alfern"
blee de Ces el1:ats n'cft praa:iquee, ou touS mai"
lhes des requeftes inllallez és parlemew demou
C
C! Epars J'Or rent abolis fors ccuxdc Paris •
Italll arl,•• ,
Reforendairu.
La cour Romaine il des referendaires qui tien"
nent lieu de Mailhe des requelle.,tant à la chibre A pol1:olique,q u'en chancellerie .Leur of6c'
el1: d'examiner les Cupplicatios, & quand aucun
d'eux void que celle qui luyeft prefentce dl de
droit. il met au deffus &: en tclte fon nom, à fin
de donner àentédre qu'elle doiteA:re depcfçh ee,
9.!.te s'i! cuide qu'elle ne peut eLhe llccord~'
fans preiudice d'autruy , H ordonne que parue
aduerCe Ccra Ilppellee , '&: renuoye au corps dll
conCcil pourdeliberer, quand il la treuucci'jm"
portance • dout~ufe &: de ceUes qui ne font te"
f oEla", Pt- ceuës que rarementf,
flri .,.b. fotr.
Aduccatt cr Procureurt desrequtflr.r.
eap'J.
Pour les cxpedicions propr~s au grand Penit,ed
'1C:'
�DEL' H A R MON l'E.
119
è'ier il y a vingtquaue Aduocats & Procure~~s
des [equelles,qui quelquefois les deelfent, & le
J?lus Couuem rapportent au Penirencier,dedui.
ient l'equlcé d'iceUcs , puis ou elles font accor·
dees en font drpdcher lettres a.
a IfiJ· '''t.l''
AuditeurgencraJ de la chambre.
Ceu'x cy comme les noIhes ne cognoitfent de.
...
debau qui font entre les officiers du liege A po·
fiolique procedans des contraa:~:mais appamét
telle iurifdiéti6 à l'auditeur general de la ch~mbre, foyent les officie~s ,ontendans clerçs ou
laiz,les contraéts palf(.z en la cour ou hors iccl.
le.Et outrepluspeend courdes delias entrcces
officiers, mail que la peine foit hors dfuJion de
fang b.
b ":4"ti_ Jç
l"Ia,t. ,xt/if,
Senatturs,Pertf.
iMrlfJJ thl •
N mil auons dit comme en patfant au premier "fNIJ.,~. '$'
liure de celle harmonie que Romule n'eut plus
toll cdifié R ornc, & conlidcré q utelle tlorilfoit
pour les armes, qu'il ne mit ordre de la munir
de gens prouides &de conCeil, qll'à cc fic occafton il eleut cent hommes appeliez Peres, à cau
Cede l'honneur,& Senateurs,d'autant 1u'ils fu':"
lent choius d'aa~e meur, ~ J'eceurent e (ouuetain magillrat.
'-
Con(cr[l'tl.
.
Q!Ja.nd Brut~s eut chalIÇ les Rois,il remplit ce- e Z~l,l.§.
fte compagnie de nobles, & Ion on comlucn~a ,ulmlt <J"ia.
les appeller ConCcripts ç.
'-mb, ad[maJWthorité (les Senateurs.
~"", Jt OTI~""
l eur aU\ol:orlte
.n.' f li
.1 d l "
ut 1g 'anqe \.Jeant que que t~pS, '/4rjfll"J~,I.
.,,/t qtfmlltor.
'lue lcs Rois)Confuls,DUh[eur~ ou a~mcs n'o- fol"lf' ,,~.
1
R
�TROISIEME LIVRE
{oyènt contrecüre ~ ce qu'ils auoyellt ordonne:
- couchit la republique. Tarquin le fuperbe pour
auoir commandé {ans l'aucioriré des Senateurs,
perditlen6de Roy:&fut jlppelléTyran.Oéb~·
uills les prl(oit tant, que ycnant au Senat lile.
faiuoit tOUI nom par nom, puis Ce retirant leur
,n FI duoit àDieu, [.ln5 .qu'aucun d'eux bougeafi: de
a
~.o.
or'r. 1
a Cr.
1,;no. rtr. m,la pace.
:elar ayant or donne"MC
a . acon de
mOI'. cal'i'7!J. fe rendre prifonnier partant qu'JI ne youloit
,it.Je rIwJo.co bonnement con[entir à ce qu't1 auoit propofé,
{pLP"IÛIIItI. & àceaeoccafton harangoit trop longllcmeot
~ fin de rendre l'aff'emblte {ans teColutlon, tou'
les autres Senateurs fe leuerée en intention d',e
campagncr Catoll à l.t prifan , qui contraignit
Czf:lr ne ~ourfuyure plus longuement [on CA·
b re"lfle! k treprinCe . Sous luy l'auaoritédu Senat comrnagift".,;, mCl7p d'care âuilie. & aprts Con regne elle fut
pre[que perd Ile. Lei S:nueurs ne toucboyent
plus à l'ordre militaire, n'cntteprenoyEt fur le'
gendarmes,n'afsignoycnt gouuerneurs au prO<'
uincc', ne confirmoyédes magHlrats cleus pu'
le peuple,ne manioyent comme auparallant leS
grands afflires de la rcpubliqne. nedecel:noyéc
'quidc:uoit t,:iompber. nc deliberoyc:nr [ur J~
, "1/1G. ~lo. glterre & p.\ix auec l'aducrfaire c; fllais obeiC~;'J"t·
(ans aux Empereurs accomphtfoyeDt tOUt'
qui leur eftoir commandé) abfoluoyenç les plus
mefch~ns,cQndamnoyent les innoccns)f~uori ..
foyent aUx iniques dt1ateur.) approuuoyent &:
ligttoyent 1.. rc{crits lmpcrùu pleins d'miqUJ
ré, l~ feruitude en l~q~cHe ils elloyent reduit• .
leJ ,olltr~sna.Dt cl'ainli lcf~[~.n'cntrtprcnoyéç
r1u•
�DEL' H A R MON l E: , ' 130
p1u's rien qu'auec fraylur , qui les rrteut {e {ou...·
•
lllettre du tour à Tibere ;a.
a Caf'l.nM.
ir)'n' d S t
J mon·4 •.eta"
IUY'jaIHIDn et en~ Cllft.
)Iol.I~8
De la eh âpres les matieres criminelles quia·,
•
Uoyant quelque qualité pourquoy la 10 Y11edeutl
tA:refuyuleen l'lmpoftcion des peines, (eur furét anribuec~ pOUf les juger f;tCS appel b .Main- ~ . ~uJ, ,~"lt.
~J ,,,at:J.I'J0l.
, d
S
••
tenantau lleu eces ccat cnateurs, lx. pout en 1,6'1$7'
auoir memoire le Pontife RomaIn en elit vn
feul, qui a, comme aucuns onl voulu, mefmcl
droits q~e les precedens c. De q tloy nous parle. C 1tD'r.Jr,,~
rons tantoO: deCcriuant le Senat P:pal.
~:;::r conf.
Cent hommer,lcuy iurifiliaiotl.
Mais partant que nous au ons dit les Scn::.teurs·
J.
auoir eelé de ptemierc inlHtmion cent en nombre, il eO: befoill d'entendre que cc ne font les
Cebt hommes qui furent choiftc des trentecinq
tribuz R01naines, falloir de chacune trob pour
iuger les cauCes des v[ucapions_ tuteles, rerraits
lignagcl'S, CucctCsions &parénreIes, aUuuien"
Cetuitudes perConnelles &rcelles,des teO:amens
rauiz ou lacerez & aurres infinis (~mblables d, d Bu'. "bi!,*lefquels depuis furenc augmentez Îufquesà neuf rdful.1".~
'Iingt.,& düti(ez en luatre chambres.A eux ap. '! .fi,1.1 ·cI: orlg.
1
('
Il
p:uunoyenr totltes es caUle.
qUI• Oltoyenten
· ,,,,.
( D ."".
tre priuez,comprinfes fous l~ forme. de droie:
.
Con{clldcsiug'l.
;
le, autres publiquec qui Cedtterminoyeut plus
tC)1l Celon équité,que fuyuanda rai[on dedroir.
tl
tll:ùyent propres auco»feil des iuges que le Pre
t~ur choifl1foie e . Dequoy nOllS poullons recol~ :8:'~ :il~
Jlg~r que .les Serut(~r$ vcilloycnt princip.11e- /",,,t01'.
R
~
�r-,
T R0
rs 1 E MEL 1 V'R E
men~ aux grands affaires ~oncernans la conCer-
uatiQn'" accroiaèment de la repubHque,& qu<:,
le$ autres çenr hornmess'cmployoyenc à la vuii
~ 4~. 1• .2..
~.t/tmdt'i/lla.
1;:::;jt:.~i ..r;'. . '
dange qes menus differen,s particuliers
J'rJtteur Ci fo iurifliiÇlion.
a.
Le Preteur eRoit leur chef1& prefidoit {ur eU% b ~
Ce qui fera facile à cognoilhe fi nous voulons
. . ' entendre ~ quoy il dloiternployé.SHharge de·
b llfi~·.,b, f..· pendoit prcrmierement,pour ce qui concernoit
~;~.o ·2.7$' Ci laiullice~ de rc:1licuer en entier les mineurs le~e~,tl1em~ l'heritier ell po{fe[sion des biens de•
!aüfez p:Lr le defun~, mainmettre & affranchir
le (erpiteur,donner futeUfaux mineurs, & ouyr
el) criminalit~ les plaintes des offcnfez,receuoir
les defen{e$ des accu[ez,& fur rout l'éd oit droie.
Il deleguoit iuges à volonté, aboldfoit les prcmieres loix, en ellabWfoit de J10uuellcs , ciloit
employé au~ affaires de fouuer;J.in~té ; fes loit
ellpyent appelle~$ loix d'hanpenr, cn contideration du lIeu d'ou 'cUes fonoyent. Il çtloit pref.
qne pareil aux ConCuls, auoit les mafqlles ~
~
hl Cln(eignes RCY2.1çs. Cet que n01-l1 auons voul ..
, #1""-4, 'l' dne
. ~Qant 9ue Yeotr
. au Par)ern~tlt FranfOl$,qul,
.
.
r.p.fol,1.16,
rd' 1/;",,// .1 i~ a. teU8 iurilèliélion que le Senat 1 Preteur. Cent
fr"a#rr ..",./lb. homme, '" cOllfeil des luges dont nous auons
Il.·Ç.fit.c/, di. pulç C:.
~ntt.
P f
td p .
c Lib iBM',
Itnt/11en e dTH.
fit "uth . m4J. Le Ray de Ftancc ell: la premiere perConnê dll'
Fonfllurll.l7J. Padernent de :paris cl , & s'dl: refcrué ainli qu'~
.prbuf~rDtm, f~ cour les droits de rellis.,ution & autre, fingu;oIJCOI·d·fol·7 · l'
cl r 1
h'
d 11'. ,
..,rb. pri~ilt . lors clque s nous auons toue t: 'Y euus •
~i<t.
Dont ~ bQndroic nou. le comparqs alJ Prete"t
qui
..
J
.
.
�'1 ) E'
V H A ~ MON l E.
'
tjf
'qui'prdidoit (ur I~s cent hom~es. Et tOUt :1i~tî
\:flle les Senateurs furent ell:~bhs par le prcnller
Roy Romain pour le conCdier aux plus graUei
!tfair(:s,auCsi noz Roi~ donnent àŒez:1 cognoiItce qUe là creatlon du Parlement procededd
Plus anciens Monarques FrançOIs, vojre,auant
\:fue le nom de Roy ait dlé receu par la France
~ Pharamond y ait (eigneurié.llfe treuue qu'au
temps de Iules Ca:(ar ceux qui gôuucrnoyent
pour de plus en plus fortifier leur domirtaüon,
~ gaigner le éœur des fubie~b donnoyent audieoce l tous) rt!ndoyent iufHce aujé orphelins,
Veuues &. autres per{onnes miferables conne
~e$ riches. A fin d'y proccderplus equitableméc
ds furent contraints drd'fer vne compagnie de
gens [ages &: bien entendus aux lettres, pour
aueceuxll!s Princes & grands (eigneur~ du pays
aff'emblez à certains iours & lieux, faire droit à,
chacun.Ce qui dura itt[ques à la venué de Pepin
le courr,pere de Chulc:magnc,qui apresla [cfa,
lution de fan voyage cn It.die pour lècourit le ,
fainé! fil ge comre le; Roy des Lombards, preIloyantqu'ils ne pourroyemen per[annedonnel' audience aux: Cubiecis, e1eua 'In parlement
de gens de bon (auoir) Prefidcns & Confc:illel'f
pour f.1ire iuiHce auX appellal15,. cognOlftrc de
tOutes matieres grandes & ardues ion nain ~
dofon aud:orité (ouucraine.Ncatmoins Ce par"
Jemenl'demeura deambularoile fans auair lieu
lly temps certain, iufsucd ce que Philippes le
hell',urdla lin la vIlle de Pari:. l'an 13<P.' fans
tO'ltesfoisluy donner audnoÏtecertain. Ap'C$
a
,
1)
1t
1
1
,
�\',1 TR'OI 'SIEME LIV ' ~:E
Loys dixiemc fon fuccdfeur furnommé Hutin
Je decI:ua ordinaire, & luy bailla Je palais 'lue
1
Clouîs premiC'r ~oyCJlCtruell auoiteleu pout
A
apap.4upr6- fa demcurance • En cela approchant du Senat
log J~J.irr [". Romain 'lui aHoit au lieu qu~ les augures troU
16,17, :Mo"" uo)'ent pI~s commode. De la vint la confecra·
~[t~~.f.'! tio,Il des maifons d'Hollilie, Pompee, ~ ulie,
l''P,tit J.
'lu enoyent aupanU:lnt prophanes b .Phlhppes
Ftnrf1,c.t~ ldon~ fucct'lfeur d'Hutinrcmplit ce Pademéc
<Tt "",!.,rumc. d~ Prelats, Nobles, Baron., Iurifconfultes &
h::>mmes do6tes, mipar~i5 en clercs & laiz. CeS
derniers efloyent de peu d'efficace au prir des
premicrs,(ous la Toix defquels tout fe re[oruoie.
Les Eucfques &. Prelats iointsaux Pairs de Fran
.
ce incorporez àl.lcotIT, & autres nobles, pou'
t Brrcl.-vbi/ilp. uoyent pre(que route. Par (uccefsion fut adui{é
fI , L'Jl, 1,9). quelc, pllfieursauoyentalftz atf:üre de condui,lrgrdJ1. liu. re leur troupeau, & partAllt leur authorité fut
H, ' (gaL fol. prefque Ibelien'ayant auiourd'huy autre cho{e:
Ua..
~e la memoire d'iceUe qu'vn droit d'cntrce Be
de (canee aIacouuux iours de plaidtrÎe pour
tous Euefquls 'de France qui prennent place
aux hauts lit'gcs pres le Prdidentdu collé dexl
tre fC'16leur andq uiré. T outesfois ils n'ont pout
cel:!. voix deliberariuc, ny opinion linon qU'ils
, , loyent Pairs de Franceecdtli~{hques~& rEuef·
d cil11t nfdi. que'de P.rris qui Con (/lil/cr né p r priuiI(ge (pc:
{f'tdlSt'~r..CII, cial a voix & opinion tant à pla.iderie, qu'auX
heures de confeil Il. Q Il...!Dt aux Pair~ de: France
6,?;~:.,itJt:; laiz& autres nobles
a aufsi eflé prefqtl~S
~irl, F,S, tit. aneantie linon pour l'houlleur. Car lC!:s Pairs dl·
{:,P4,lrmët. lhibuez par leurs pay~ & prouillees, ne Ce pou·
uanS
4
!
i
IJ'&1fo/'
cne
�D E. L'R A-R MON 1 !.
131
\tans trouuer en ce commun parlement d'affai~
res,laHferent àleurs Con[eilJerJ & alfeifeuf.$ la
fllrintendance de b iuftice a. Ccs ConCeillers a pf,i1i.1J ~
pour bien dire. ne font autres que les dercs & nJon'S'l.e~.
lalz de maintenant, ainfi mlpartiz pourf1lieux 5MS64'. .
rcprefentcr les Pairs fant laiz qu'ccdelialbquel
dtCquels ils tiennent la place.Il cH vray qu'cn1
cores Iluiourd'huy les Princes du fapg,le Conne
'fiable,Marcfchauxde France & Gouuerncurde
• 1
l'l.llcde Frabcey foncrcceus ,non l'Amiral, qui
côme nous nuons deda1 é n'y a draie de: {eanc~ b. b S-t,lilt.k
Chambm dn Parlement.
Donques ces hOmes defauoir & de robe longuc
demourt'Z feuIs la ceur comme:r.~a ~ auoir tant
de proces, que: pour plus aiCemcnt vaquer à la
Yuidatlge d'iceux, il futexpedient les fcparer
par chambres, Ja premiere eH celle que nous
appeHolll auiourd'huy lachambre doree, ou 12
grand vouteen bqllclle les appdbtions VOl ba:.
[el & autres pro ces ~ui giCent cn plaiderie [ope:
decidez. La1econdedescnquefies p;\rta.nt que
.
Jes plOC es par e[crit ou y a ellquefies font là mis
fur le bureau'. Celte cy au premier temps ne c ,7tt,!;rl.T.I4
,pouuoit mettre les appc:lIaeions:au neantd,Phi· s.p jI:Jl.fJ,,~/..:
lippes le long preuoyac que cefie ((conde ch:lm- d Plnl, 2J",1!" 1
bre efioit trop empe!ch~e pour f:aiafalfc à I~ "1("uJ(4rol.
VUidangedes proces ,en St vne troiiieme qu'on 1l.1J66 Ar&·I"
Ilomme la periee ,hambredes roque/les.. Ede
pere des Jeu,es Fran,ois premier l'an Ct nq cent '
vmgtdcuX' en rrjgea vne quatrieO'lc qu't1 rem"
plit de nonueaux Cofeallersftppellce lat1ouudl~
~hambrc4es ~n'Jueftc~: Ondic q~'ellediminua .
. ~~ -t
�., T R 01.51 E MEL 1 V R ~
beaucoup de l'ancien honneur de la cour. AinÛ
decesde&u premieres par fuite de tempsdeus
autres ont dléengendlecs,Melsieurs des rcque(tes de l'holle! , gens des nquelles ail palaIs &.
du t h::for ou domaine ont chacun la leur. Mais
panant que n(l)us auons parlé des requell:es ,toUcherons en brt: f la iurifdiél:ion du 1he[or,atten
dant autre commodité nous les patferons fouS
Il 1Juh. ')bi fil en ce 01. p;uauantlanouaelle descnquelles&
fup (ol' : Y'I.,r autresr fliciers depuis erigez la ~our pOlluoit
~OI.Pbtl.'B,.. dhe egllee à ce Senat Romain tAnt recomIn"n
g7l')on "Tt. ~,. d'
l " Il.'
.,66. C"., 9. e,parranr que u)Ut 1ccorps d
e P HI cmct enotr
,7r(oU.. J .cap. de cent hommes, & auoit egaIe aUaorJ lé & iu~
j ?A,rt. ,.fl1a. ri{diaion. Charle& fepucme Jçpartit ain6. En
,~rl4l1f.
Ja grande chambre il dcputa quatre Prefidenl
(il y en a fix auiourdh'uy )auec quinzeCofeiUers
clercs,& autant de laiz. En la p remiele des cnquelles depuis diuifee en deux, furent appeUet;
vingtquatre ConCeiUes clercs, & Ceze: laiz. Le~
autres pour les faire ve!lir à quatre vingts dient
que chacuneel1:remplie: de dJxhuiS: Côfeillets,
& pour paracheucr la centajne tOUS prennent
h 'JiS: maillre. de. requelles de l'holl:el, & les
'
blfo".'ta~. douze Pairs de Franceb .
4
thtyt·. ma:{ ro(.
1nU·' 7,·'BtnrJ.
~al'.raj"ut'UI.
·wb &
Prcfidcnt.
0 rcesquatrc(oullx)Prc:
~
li"
Ides de Jagran d cham-
.,..v,. bre ont route puilfance, aUtholité &
comman~
l'tm. nu. 4 RO.
dc:ment fur les COllfeilJers & Jes contiennent
il[url .,b,fup~, au deu de Jeur, charges. Et combié que que1 ue
{co . J.99 or,~,. f" •
• Cc
Il.
••
Il
.,
Jl mag,'ÎI.J/I lOIS on lit OUmmu qu c:ntI eux y a te e ('.qua He
l'lIrltmcn,.
qu'Il (eroie impoC,ible difccrner le premier d'a~
uec le dernier, 6 cil: Cc qLlccelle opiruonn'aappa
rente
J
�DE · L'H A R MON 1 E~
ln
~~nce: parcac que là eu dl: le premier,iJ fallt que
les fuyuans cedent la place d'bonneur a. Aufsi
quand il ellquetlion de marcher en corps,& faile quelque a~e C.lemnel, le premier Prdident
pour la prerogatiue & dlfl'crence d'auec Jes autres , a fon maceau bordé de muCettes iu(ques
basdesefpaules,& vn bordd'or'auchapcau b.
( ) 11
à
d
fl.'\
h
~ant ceux es enquenes, 1 sne matc eDt en
rang de P celidenr,mais iim plemcnt de ConCeil:..
1eta eucgard à leur recepdon c. Et combien que
la cour {oit cornpofeelcrefque d'autant d'ccclelilalllques,que
fl.'
de lalZ)
' lencepourcequltouc
Il
.
he
les Prefidens • que nous trouuons doubles con1\itutions.La premicre que les Prefidens des en. 9ucltes ne pourront dl:re autres qued'eglife. La
{econde que: la perfonne ecele Gallique en ell in.
dIgne. Ce qui obtient auiourd'huy, p<irranr(dit
on) qu'anciennement .les clercs qui n'dioyenc
eceleftalliques comme maintenant, mais
plc:mem lerrrez & de robclongtle, ne feruoyéc
9uc d'atfc {{'eurs aux nobles,au lieu defqueh (ont
les Jalz, & aïoli dl: nec({{'ürc que (culs ils pr~fident d • A la fimi1irude des Senateurs qui :tuoy~t
.... oix d~hbel'atiueen parrie, & en partieetloyét
tenus de conclurdl' opio ion d'auteur,
.
a. pap.lil,. ,.
' ... 1....,.,..+
.
aa
b fi'" ...
1'·,"·4·'11'S,."'.16.
e lji"-ir,i"""
rB :R,b"ff.ll~,
l.ht·7· c~1
,.1.
.,Jn.irit4 ·
nm.
J Pap.lJ.... ,;,•
S,.4~. ~'flJr~
;;1~tJa,.r 7',
", ~o1;tua.
Pcdaircs oupcdanw.
Ces ~erniers pour cetle occafion (urnommez Pe
daires)ay moins felon l'vne des opinions. N ou,
aUons éj parlcmens François du Con{eillers
honoraires, quiâ rairon de leurs dignicez, ont
droit de {eance,mais n'onr aucune voix deliberatiue ny coneluaate, Aïnli que1quefoi.la CQur
R
S
'
�TROISIEME LIVRE
A ~dmjs au fiege l'amhal1idcur d'Aufid,bc J ~
a6',p,fl,Z,p"r. l'Abbé de Cluny a.
l.cmt",aM'.61f.
~r. 'U
1
• 'J
Ü/imoli",'P41"
COnjel crsc rurspr/ui tgtf.
'Ub .•• tit.S"'I'1" Tant les premiers ConfeJller:i que ceux cy ont
,.& 10. de beloux é( amples pduileges. Ils fom nobles à
raifon de leurs dlac,,& partant nempu de Cubftdc$, tailles, peages, francs h,fs, nouueaux ~c
quelb,han & ,nicre ban,tant eUll(encore qu'ils
. ayent rcfigné)que leurs veoues & cnfans durant
b /t~"fbllJ Ja viduité &minoritéb. Or edle cour aintidre('
::.;~ J:;'~;' kC pour memoire de Ces fondateurs obtient 1erlib,l,tj" 11.!O:. trcs Royaux à ch3cun Pademenr,par Idqudl cS
J77· R,b"jf. leut dl pennis commencer les tenues àla faina
".'" ji,p.l,b .• , Martin d'hr uer. A quoy cHe s'eft cm ployec 6
",.uft/·s ..•· d extrement & cqulca
. blcment, que f:ans port Il1
faueur d'aucun, les diHèrens des parties pJaid all
tes efioyem là enfeuelis, & non feulement des
(ubicas du Roy,maislufsi du Roy mefme •. Fcdericfccond Empereur ùftCuubmis à1t'uriugcmtnt pc ia rous les debau qu'il auoit centrC' Innocent quatricmc fouueuin Pontife, lC$ DucS
Dourgongnc ont reputé àgrande faueurd'a.. , de
lloir rencontré iugcdi peu corrcmpus. Les Prjtl
CtS Lorrains l'one applouuCC, Je: D:lupbin de
Viénois,& Comte,auiourd'huy Duc dt Sauoye,
Ct'ux de C:lmbray, & le peuple Efp2gncl ay:lIlt
; l:Jrfo~•• ~l fait quelque trainé de paix a bIen vOlllu que fa
p: cour fouucraine de Puis homologaft les art i l"U, i" f'"'''' clesQccord cz C:.Le.sFlamasl'ontrecogncllëpoL1f
rtfOllfo .19., ,hef de jnfike, & la Roine de HJC1Ufalem y 1d dCJ.,iI(?,II.r. foh)' iurifdié\:ion d. Ou tfidcnqt:es maintemJlt
MP,rfrI.6. e>' l' .Q. " d S . R
. T
. r.
1•
tJ.rt,g.tI.
a~~or~tc Il cn~t oma~: QUt ,alnl! que e
,;;/;;:::n
E~pll
�il E l' HA ' R
MON 1 E. .
J 34
'Empereurs!'ont re{pe8:é, aufsi noz Monarques
,Ont tant eftimé le Parlement de Paris, qu'ils s'y
~ont Toulu {oubmemc, fe defpouilhns parce
moyen de pafsions, & ne fai(ans rien d'iniulHce. Ils ont afftrlli leurs patEtes à la yerification
de la cour Don feulement fur les obreprions,
c;ommeà Rome, ains{ur laiulHce ouiniulHce
d'icelles. Et encore qu'cUes cont~nnent dauCe
(de propre mouuement, pleinepuilfAnce& au~
thoriré Royal),routesfois mal ai!ément palfent
elles en forme de ch .lfe iugee , ($( s'cft toufiours
la cour re[eruc: la liberté de remonftrerau Ro.y
pour Iuy faireentcndrc que fesrnouuemens deilient accorder l rai(on. Voire qu'il fe treuue:l
l'exemple de Caron quenoz Prdidensl5c Conrcillers ont mieux aimé la moIt, que conCentir
l'homologation d'yn edit inique,~ que les R oil
.oyans leurs conlbnces one protefrédeneJe.
..
p us pour[uyure ny leurs fuccelfeun l'apfrobnion des lettres qui ne fulfcnt de iullice • Il a 1'4''1,,/81,.
tQ ",cay que puis peu de temps leur àuétorité ;;;l;j~f:n:
pour ce regard a eil é retranchee, partant que le "f~ol'S..16J'
Prince entend que {es ordonnances ayenr for'
te, & forrent leur cff~ combien qu'eHes 'ne
a
a
foyent publiees és cours fouueraiqes,leur rCl(erUant feulement d'~ferde remonlhances. M~j,
tyant entendu la volonté du Roy faut pa{fer
Outre lIa publicati6 fans aQcune remire ~ (econ
des b. Certainement ie ne fauroy bonndne~t 6 C:"rtJ.9.rBt.
tiire s'il ya mal de leur auoir ofré ct:fr;:: premicre l.l.156~.
'u4loritéJ attelldu que les officiers du iourd'kuy
l
�T ROI SIl! MEL 1 V Il E'
tont diffembbbles aux premiers.Qgi (eroirà 1.
cour il verroit pluftoft "ne a{femblee de ieunc:'
• ~olitJ.COJi. hommes,que de Senateurs a. Outre allcuns im'1.J'I';p~IUl. baciUes & corrompus qui attentent tout audll"
cieufemem & impunement, a{f~ur(z fous l'aile
des grands aufquels ils font pladir au dommag'
bBuJ.l.",eboc des petits qui. d:ai,llcurJ ont bondroit.b •
'"re if Je Iup.
lurifdttllon du P4rlement dt P41'U.
,
jl/r fol .61. Encore que cefte compagnie {oit remplie de tOIl
'J..
tes [one$ d'hommes, & que fOD auél:orité ait
c:flé plus grahde au temps paŒ:, fi dl: cc qu'elle
a corlerué la iuriCcliéHon qui luy a ellt attrjbu~
dé .le commencement. En crime les appelJatiôS
dit ceux du reffon vont là (aïnfi que Neronl'attribua aU Senat).
0'
L4 Tourntlle.
Et pour ceft etfeél: y a ~habrc: nommee la Tournelle, où les procc$ criminels font expedÏt'~ le
plus brieuernem & diligément ql1efal re fe peur;
linon qu'en diffioitJuc la peine tut capitale, ~
.
Je crime trouué meriter la mort. Car Ion le iugemeli t dHaità la grand chambre) à la chal ge
~!::ff.~~: que cell~ de l'rgl,(e (e re~ll'eront en voe autc CJ
bu/ftir. ,. cel. pour vluder ce qui dl du cluil c . ~ant aux calf~
J iÏ!l,~,J"..-d· fes criminelles en premiere inClance, illeUI cA
rub.l, .I. Rauf. dt·fendu d'en 'retenir laco~no,{f.Lnce &: enjoint
IF"I.lj~, cap'J' icelles r~nuoytr aux Daillifs &: Se;efchaux 012
ra,...•. 'H4'
.
\ . Il
.
fi
Rer.2. .étJ Prt autres luges aqul e es appartiennent, mon que
f.J IJU.
pour bonne, grande &: ewdentecaufeils fulfc:n C
li Car·1·1 4H' contraims d'cn prendrecourd.Pource qui roU~
'tl·I~'lS. 1..Il'R,.bIJ
c.hde ciuil en Pa.rlemcnr Com toures le caufeS
. .'If d'
1 If" rI".
r...,
f)râ. rl4l1r~.r.
appe r Cuortlll<UlS de$ iuget PIC11diaux ~ .
r
Royau 1
�D E
L'H A 'R MON 1 E.
ln'
l{oyaux du rc1fortdes iQges des Pairs de Fran.".
Ct, iuges deleguez, tant par le Roy que la cour, a Forti".,~.
COmme conferu:&teurs du vniuerfircz ,cenfer- fuI. pr.x. fol•
.. ~ t~urs APOl,"O
Il l'
'1
r. Il' 6~.6J.Rtb"f.
....
lques, autres luges
ecc cllal'lglof.J 4r.,. tit.'
(Iles eu cas d'abus,exccuteurs d'arrelh,confeiI. Jt app:t. "ba.
e~s à la bure, con[eillers des requelles du pa- buf.1Jaujf.r:!.
I~ts.maj{lres dts requeO:es de rholtd & deccux I.M."J .Frar.
du ~hefor a. ~lquefois elle a r,ceu !es appel - :j?::(~:rf~
l~tJons de ceux dei contes, & a infirme leur [or- l]4.'.ft.J'Ort.
tlonuaire jugement b. Les caures des Pairs de art.4'· .
Frallceconccrnans les terres tenues en pairye b. pap.M.•,
1\: appanages .d'icelles f?nt.1à decidee~,ain{i q.ue ~t~~~::;;n or
les autres ou Ils [ont pnnclpales fartles,om ln· Jjn rubr.tit.lf.
terefi euident & notoire, au coutuire s'ils (ont li.I.Car. 7·a1'.
feulement ioints auec les parcies principales c:. so. (orti".'Pbi.
la cognolif.lnce & dedfion de toute <)uelHon ~tF.~:";r,:
de R \: g.1[es.cncofe que les benefices vacas foyée ".4rl'7'
hors le Pa.d ement de Paris d, toute.i(ob ou le d Gia.l, "''';.
IlCocureur: g~.Qc:r.l1eJ~
Il
.
' 1e parue
" ClOI'1 e~ ";"'P""l'ft,l.
nrt au 1'/~"l.
pnnclpa
Olt prenclla çallfe pour les pauures e. les caufes pa,'lr. (STI·. 8ei.
dea!>relats, chapitres, Comtes, Barons, villes, ;4(eJ;". 5,1'-'1'
COmmUnll.lreZ, E{cheuins lk autres qui parpri · JI., ,,,,., lit ..
"1
.
Il
Il
,19·art·7·
.. 1 cges ou ancIenne COUltUQ1(! one <L<çoon.ume c l'orfi1J...,bj
~'efire là craitteesf. Tous iucidens" inftances fll'.RtbNff. 1;.
ÇPDcern.ns l'execution, jnterpfe~a~ion & r.for 1.
or",'"
lb.ation d',lIreth, par: requefies ciuilos,ou prdFo rubr.çX(4r·7'
~cjon d'erreur t!; .1Is cognoilfent du du ë1& corn 't'.i;bNjf. 'Pbj
tit.8.
a~ afsigoé h.
flll" ér IJlfN/f.
Parlement de Tholofo.
J cap. J'
Ce Parlement aïnfi accemph comm~ nou.l'a- g ~ol,65.'Pbi
dl"
(1.
d ' l'
.Q.
' ,
J ['''l''4fo l f ln.
"ons ~le{lt,Cl~en ?~tlon aUl.4orltc ~arroQte a h JtgrtJJfIJ,.
rance, qU<Lpd Phihppc$le bel adulfa que fon l ,ti.u/D'llc>
1.
r
�TROISIEME LIVRE ·
peuple de l1ngnedoc & putie de l'AulIerg n,
d~oyent grandement trauaillez d'aller fi loi~
qu'à paris, ,hercher iuftice) & eneŒabIitvn 3
Tholofe,files Tholofans le vouloyent accepter
:i !'ul...,bi/II comme profiu.bIe au pays a. Chules feptiem e
t r4{ol. "98• le renouuella appres ,& Loys onûcmf:e [OA Jils
leconmmal'alu46J. 11 ledrelfade deux prdi·
dens laiz,.& douzeConfeillers,dont fix d'egli[e,
& tix derC$ qui Ceroyét choifis des p1ys Cubielis.
Drpuis Charles huia:ieme l'amplifia de huiS
Il Btntd .. ca/l. ConfeilIers mi partis comme ddfus b.
f'aJlJutt'·m b.
COl/foil 0' Pdrlemcnt de Grenoble.
Rt l1xOrtm If. Hum.bert Dauphin de Vic:nnoù pour le foula·
..'..
g~ment de (es fubieéb du Dauphiné drdf.1 vIl
con{eil à. Grenoble en l'an t340. qqi ~uoit preC·
ques egaie authorité aux deci/ions & iugemans
des proces , que noz P arlemens:& entre aurre'
CôfeilIers y appella quatre clo&:eurs ugés, detl~
en droit duil,& les autres CanoniŒes: puis s'e~
{lat des fait de fes tetres entre les mains des Rois
Fran,ois fous condition qacles premiers ne1'
enfans du l'toy prendroyent la qualité de DI~'
,
. pbin, loysoftziemechangeac\!confeil en pa'~ '
e Je!,.J(l.ltb. Icmentl'iIUl14f~c.
n.e.l·fol.,,).
p Lmati d'A'
Oll;.tpa.' ....J.
.
4YU:
ft·
C'lluy d'Aiz (tn Prouence fut premieremét ele~
uéenl'azH4rf.par Loysdeux.ieme dnnom Cote
de l)rouence) & p:re de Rwé dornierComt""
d IJOt'./UII. quelque céps apres il perdit fon llQm & fut cban
,b.
m4g cqnji.
en cofeil iu(que, à ce que Loy' douzieme en
a.tI".dt p•.J. ,
'
.,
•
,.bJ foprl f~ an Isor.le voulut redutrc 3 fa prcmtcn: (pIen"
U4-.
deur,&letitclcnOllllel appeUer Parlemont d•
p~
f,l:
�DEL' H A R MON 1 E.
1;6
Parlement de Bourgongnl.
tncore que Phili pp es Duc de Bourgengne face
Illention de Parlemét pourfa. Duché & Comté
de Charrolois,en l'cpifl:re dre{fee pour la corre~ion & arrefi des counumes des lieux, fiellce
qu'à la vedté les iuges qui elloyécemployez fous
fO Il au&orité deuoyent plus toll ellre apl'eUez
Con{c:il,quc Parlemét:d'autant qu'il cft notoire
~ue les Ducs de Bourgongneont detout temps
fait partie des Paiu de Frice,que leurs cauCes &
~pp:Uatlos des juges par eux propofez,ont touf.
lours [c{forti à la conr. V oire que ta Chacelléde
qui elloitdelcurtép. fut trigee feus la ptrmiffion & audorilédC$ Rois de Frice a .Nous attri 3. CI14jl,tft!C:
bucras donc la Yrayc inllitucion du P<:rlernéc de ~l burg."'t~~.
h ..
nos f'4nc.
ollon
au R oy Loy.s u. qUI. 1uy b al'lI aega l pou- ",
r"prctm.
U01tà ,duyde Parir;encorequeJe n<,mbre de.
l>r~6dés, ConCeillcn & reffon royét beaucoup
lllferieu n b.
pltT'/mtcnt de Dourdcaux.
b pT1.'['.
.
, .0'1};.Ce mefme Roy tn edgea vn dans Bou'rdellux "JO/l 44 (4,..
P1urlepaysde Xainaonge,GaCcongne& Peri- 9.I,,66.tJm.
gord, auquel il voulut yauoirdeux chabres, vne tf~'''f Jl' &
lies cnquelles remplie de douze tant ~(clidens ~bijll~t't'I·
que Confclllers clercs & laii.&Ja grade cbambre de quator:z:e,dont h!liél de chacune chambre
ucc.n Preticltnt peuuent donner arrelh des
illatiere. qui n'('Xcedét deux cen~ liures de réte~
()u quatre ",il, Jj ~[es tournois pour yne fou ç. (RtbHfJ. in
E!êhrqulC'l (1' Parlcm(nt de ROU4n.
otJ".bdib. I. ·
~arauant l'an 1.. 89. Ja N ormidie n'auoit qu'vn tit. , [cl. 41.
efchJcql1icrqui eltoit tenu actrtain temps dans u:luJOt1.I'I1'.
4
la ville de Rouan (ai.n1i que de nolh. telllp.s il a 7S· 'ln, I·m',
�" T ROI SIE MEL 1 V R E
elté "eu en Alen,on du viuant de Marguerite
Roine de Nauarre,feur l'nique du Roy FIa,od
lk depuis Loys douzieme le drdfaen Parlc:m.ell t
continu lk ordinaire pour la iu(ltce de N ormafl
allotr. ha•• die a .Ie biffe à parlcrde ceux de Gennes & Mi"
,bot.mAg con. lan ,d'autat qu'à Gennes le gouuerneur & l,eu"
"'11~~.~'.t.J;, tenant du Duc a fuperintendanec entiere à l'
mAg's •.$,/lI.(JII • n. .
R'
r
. fi
{
Pa,ltment. IUl1tee, & que.noz OIS ne lont pact ques po ..
b Bot'/• .,bi fcffeursdecespaysb. Conclulioncen'elt met ..
1'1"4.
ueilles fi les Rois de France C( font plcus à dl eC..
fer tant de l>arlemens au Royaume. d'autant
qu'y ne bonne partde leurs (ceptres de pend de:
rendre iuftice aux (ubieas. T cCmoin T h;;opofl\
pus Duc des Sparcins qui drcff.1 ce tant Icclamé
Senat,& Ce le fic compagnon au gouuernemeJlr,
eftimànt que par là il pourroit plus longuement
durer,& que fes fuccelfeurs regne royent niieu~
c
C Pl'*'f/'.u al'aiCe • Sonopinion n'atoufiourseftéreceuè
dol}. pr;tu:. i" desnoftl'es qui ne veulent que les cours de Par"
tm't·fol.l7S' lenuult fe dient nourrices ou tutrices des Rois.
Confiftoire des Cdfdinau~.
Au lieu du Senat Romain& parlemens Fu.Jl"
,ois, Je fiege Apo!l:olique a le Confi/lolre def
Cardjnaux.Ceu~ la cn aucuns endroits ont 1uf
grahde auaorité que les Sen~tc\l[$, qQelqU( foi'
egale,& foulJent inferieurc. Ils chalHcnt le Pape:
incorrigible,encore que par leur yoix il {ait e11"
tré ala conduite de l'cgltCè,ainG que nous auoll'
dit que Maximiu$ p. luenu à l'Empire: fous 11
l'oix des gédarme~ fur decl;u:é ennemy du pay~,
d S'1'Jlfpri" & par 1~. Se~at pri~éde bmaie!l:l: leccuëd·a~l ..
cip [,1,.1.
leun quil ne .faillolt d. AunfU'Idu pontife li'
alfelll
r
�DEL' H A R M 0 , N 1 E~
lJ7
atr'emblent le concile t &: veillent au foulas de .
l'eglife af8igee,11: Pape elbnt cobtent de depefc:herlesalf~ir~s (uyu~deur opinion a • comme a Il
-';;/1
Itous venons dé Toi,: les p,:otellation s de noz tr41J';8~ •
Rl)i~ de ne d«percher ~u'uQe choCe qui 'ne f.oit
trouq" d~ iullice par leur P;t,:lemen.t de paris.
le Pare eft ch~f de celie alfemblee, ~inti que le
Preteur l'etloit des cent hommrs~ &: que le Roy
de Fcanee cft premiere perfonne au pr~mier par
lement du Royaqme.Mais au lieu des çent 5enateurs R om~ins &. des neares Fun,ois , il aeaé
\-ell que ccfte a1femblee ~yant (ouuenance des
Apoflres d~ leCus ChriO: fe limita ~ donze,&: depuis le nombre a cM prins 1 volonté grand &
perit. Anciep.nement ceux qui eA:oyentappellez à tels eA:ats s'a,tr'embloyeot deu" fois };1 fep!naine auee nollre (aina pere, &: fu.t appdlee
l'atfemblee Contiftoire,d'autâtqu'ils repoCoyét
tous en lieu certain attentifs à la yuida.nge de,
.affaires publics occum::ns.
Jurifdillion du confifloire,
))epuis que 1. cour Romaine a commencé s·af..
foiblir ils ne Ce rencontrent plus qu'v ne fois 1.
fepmaine. l.es de~jons des Euefques, ArchebeCques, Metropolitains &: patriarches quilppartienncnt aux Rojs,proqinces,cite~ & chapitres [ont l~ propo(ees &: confirmees.
protrtlcur.
Pour ceA: effet} chacun des Monarques a IVft
proteél:eur qui propo[a les debars [ur ic~lIe~: Jà
font faites les eleciions dei benefices ,dlgO Ite~
& de certains DtonaA:eJ:es ,onGrloriaux que le
S
�T ROI S'l E ME
L'I V RE
l,.ina: Pere s'dl: re{erué. les re[eCIJ~tion~ n'~nt
Jftaintenant tantde cours qu'au palfé. Tout ce
:\, •
qui appartient l l'entretien de la foy Catholi"
qu!,augmentation de la reli~ion, paix & vnion
des Ptim:es ChreJ1:iens , palle par là. La confer"
nation du temporel & patrimoine de {ainél Pier
a 08414 . .,1- re ~ft prop re,à ce cotiftoirc ~. D~ quoJ' nous pod
P,.illl, jnr~m. uos recolliger tant pour lcs perConl}es9ue pour
morrH.,. les caufes qui y (ont traÏttees {ouuerainemenr,
·lt
que ce Senat a quelque femblance au Romain
& Parlcmensde France. Il ne (e [[euue P2YS elJ
toud'vniuers qui ait efté plus fubie4aPI taille'
& impoticions <Juece1uy que les Empereurs Ro
mains ont' eu fous leurobej1fance. Il n'y auoiE
tefte qui netut impofee,champ qui ne fut char"
géde tedcu,.nce: ordinaires & extraordinaires,
&: denree ol\ la g~belle ne fut demande~. Calli~
gula mit fubfide (ur les maquereaux & putains,
Vefpalian fur le. vrines, A'Q1:elian {ur le lin &
b 0 • tl
eflouppesb.Ildemjlnd<ll~~u~rentiemeportiod
lift.~:fJ:: ~~ de tout ce qui'reroit querele & pour[u yui en ÎIl"
JtS 44d.Et'àf- gement, (ans que les plaideurs fu1fent receus ~
;:;,l.
",; ,i/J ,41~IQ.
l'hilt~m',
compofer,polJrtoufioursauglllPnterfon tribur,
Qye1'luefoislcs Empucurs ont demidé au peu
p1c la cenricme? q llaratieme, vin~tiemCl)& quel~
quefois iufques la db:ieme,des herirages.N 0/1
comens ils ODt pre~endq la dixieme des CC!men~
ces, pour les terres hermes , d. nouue! mires Cil
labourage. Et s'.fl [rollué que chacttn r!Log de
fuille àcouutir maifons aaoitfon tribut p"rci~
ç\lHer.Les louages des maifons ont cité a[[dlc~t
~ les prorrietair~! n~c~f'!te~ fo~nir aUdtan~ ~~
a
,Q.1C "
�DEL" H A R MON 1 E.
138
deniers que celles ou ils habitoyent eutrent 'peu
titre loué:s, les the(ors des temples cn(eun, le.
deniers que les tuteurs mettoyéc à rente au profit des mineurs failis, les deniers des marchans
prlns par maniere de preft,lIe les bagnes & ioy..
aux des femmes vendues pourCubucnir au pl ai..
Grdes Monarqucs:l.Neronremida yingtdnq. j FlI'rott.J.r.
ic:me qui auoit accou!lumé d'cll:re prinCe {ur la ; ~'4f. 4d
'lente d:s feruireurs : & Tthere reduiût la cen. ur 'go
rieme qui fe le,,:oit (UI ICI denrfes à la moitié
llloilll.
HuiélCllicf/.
\' alens ~ VaIentintan prindrentpour droit de
peage lie tribut la hui~ieme de toutes fortes de
tt1archandl[es lie denrees tranCporcees de lieu 1
lUtre, lie pour cefi:·.a.
effe81
auoyenç
officiers pre- b c'114 t• tlrAts
-of
•
b
.rOTl.ar.IU.
PoCcCl:; appeIl CZ H Ul"lenters •
Publicains.
Za{l ••. jfd,
les fllines tfi:oyent du patrimoine de l'Empe- Orig(,../M~.§.
teur, Ik n'cfi:oit permis aux p!rticuliers vendre pofl hos tI"",·
fte1f:ans permlUl0n
.r • des P· ubI'lcalns
. liur peUle
. de tNl"trb.Je
..ïbu1.l.41t Le_
ilC:onfi(carion applicable au FI(quee.Seruius Tut ~it. c. J,
;c-
lus ftxieme Roy apres Romule fut le premier
qlli fit nombrer le~ {ubieéh,les contraignit d'e ·
nimer cn foy & ferment Jaiune valeur de leurs
fortunes,& les im po(a fuyu:1nt icellos.
Conflit!.
les ConCuls anoyent ccfi:e charge LuCques an
temps des redirions & guerres ciuiles, pendant
Jefquelles Je peuple demoura immune de fubftdes,tribus & capitlltions citans affez foulé d'aillcuts, iufques enuiron l'an trois cés '" dix :opres
S 1
0tCJ:co".'iJ1.
c
lU•
"/':t/J.
.t
.111.
�T R. PIS t ! 14 e
-J; 1 V R !
la ville bJ~ie, o~ ces Confuls empef'he; l çer"
Jj~eI Je, ~~lCrerEinfçs d~$ (çcUtieux,
,,
,elfr~rl,
"1l~4uiC~ d'eriger les CerReurs.' ïUn6appeUe~,
pafr_n~ qu'lls çfroyenr ~~j~res, ~ i~geoleoc
~ combien cl~4c~n çiroycn ~elJoit ~lf;r~ impoté
cu egard à fon J'e~enu. -J>api~j us ~ SempJ'~}l.u'
fLl~tnt lçs premjers R ornains C~nfçuIS.
. 1!4rifd#fion des Ctn[CUf/.
"eurs iugemens pour ce qui concemoi r le cd~
mincI prinçir~lerpcnt n'~ftoyent fans appel,&
ne pOLJPoyepfimppferaman4equi portatlinfa
, zdt.,&;r~ Jllie~. l.91u c~.trges·ellendoit ~ l~ reforRlatioll
~II'§'~'fJ~· d~s deliçau voJIJ ptJJçux ~ oife1,Jx 1> ~<l~qupy noUS
;"J,c""''PIT· rarlerps tr~itanf d,cJ V;baillifs.]::c eqcor~ qu'~U
~9
'4 çQmellCçl1lent !;le J~ ptQqaa:cbie Franfoifc noUS
~7;;tliP" p'eursiot1$l>efo~n lie ces officjers, parce qlle le'
-. , fubjetls traitez en toute dOllcçar lù;aoy~t alIè'
uis ~ vnejn6nitéde fuhûdes.h e~çtqueletépS
le. a rendus plus ~ue llece{fai~cs,part311r que les
1:aill~J qui efr0rent VQlont;ti~~$ & fc prepoyen t
feulemen~,:o tç",p~ <Je guerte, par l'om'oy deS
trois ttta~s ~ Chader. fcp.tieme , flJr~n~ ~J1J1l1e!'"
Jes iurqll~s à la fomme 4(: dixQuj~ cenJ milU'"
ur~.,Ma.intenam Je~ impolis fc,n t tels qu'il {ell1~
bl~ fors la capj~qJjltion qlle nous foyo,u eJ1tr'~
~n la feqtit~de sies ROllJl,jns. Out~e Je. raill el
~ous 4"-0"$ le taiUt'p,crue <J~. gage. & (olde deS
~inquate pt if homme't l'imppO: fur Jcs Yill~s ,.'lI
(es,le~ decimes, lcs Cbe"~llX Jegcr.$, l'artillerJe,
,::beualJ~d'icelle.lilutres pout' çheuaucher. piOIl~
pic~s en temp' de guerre. Je ••aappe, és Jietl~
Jmfrt
-
~
�f) E i' I-i A R MON 1 t. '
j~f
,~ palfè là g,endatrtterie; les huiéliemes (ur le!
"in font ôbferuez, & n'agaeres outte cela y a·
\toit vnè charge fur ies yins chtlans & {Ortan,
des villes daules ; haiton dé Ja,pire & éhargcf
de c.keü'~L t'edit déi CdJÛ1gnatioils a eti long
tours. T :tnt de lëttrd patentés coricdnaildes
droits des impo1itioDI fut let ttàÎè~j fc;riiil~s.
~i pll1s eft on à voulù êohttâiridrè les c(Juru...
licrs habitatas deS Yi~les (ranches alfez chargez
d'emprüns dê doncr Hetmè l~uri herifages àfin
que le fCl'mietfuft cônttibulblè,pii: là digeant
\fne notiueUé taille teeHe pat la t: ratice: ; ainG
qu'clJè dl: en tanguedoc. Depuis qut PJtj1ipt'e.
de Valdii ; oU Charles cinquieme rnitèbt (us là
gabelle du (d ellé. toufidufi continaté .l, Pour àciliJ~ mA;ftÎ
ll1ieux ramaaer tOUtfl ces diarget noz1tois oftt tlts tiJmrmifi.
trigé vne inBnir~ d'ot6cieu qui inangenr prer. . ~·1·!ltblJjfli,"
ft
1
J
' n.. 1 1 li
,.,hM,IJ • .,J,,..
'lues autant e p~"p e que ce qUI en eue ut eux: ,..bric. Phil./.
'fous aucz lcs Gchel'atJ~ tn ~t cour dd a~des; i>fl'.IS'tflatl
tleus en chacune prouirtcé, G rttteticfs & Con· ttOtI1~o. 01'1
tre rolleurs pour la gabelle: : voyons de leut et," g~"'1tJ ~b4Jif.
A ,
•• .
l,t.lltJtllt ,~
' {i'.J ' .I!L'
"tlon ~ 1un ulva;lon.
1H.Jt1 1ÛfÜ1.
Generltux dCl4iJtt.
les Getlttllux des aides furée amti appelléz diad
tant que les Rois (ommençan, à p' cndre qllel..
que pr.tit drOIt (ut les 1n~rcJiandifes vendues lit
tl'uendue~,tignarnmér {ut levin,furgirenr <Juel..
ques froces ~alcel'cars par ccul: qui di(oyeoc
~'dlu coDtribuable~,oLl fe ptcténdoyenc ucef..
liuement impofet. A caifon dequoy celur qllÎ
tenoit le {ceptre cn )·an J 380. (oit Ch,l(lcs Clil..
4luicme ou ûxic:ll1C voyafit qUe taht de P.ldr;lt1&
S
3
�T ROISIEME LIV RI
& Seneec haux efioyent ,lfez empefchez à la VûÎ
dangedes pro ces ordinaires,eleut quatre nota~
bl~s per~onJles dGnt deux ecdefiall:iques pour
f;ure dr01t (ur tousdcbats acaufede ces ai dei,
depuis on y adiouaa trois Con[eillers, yn Aduo
cu &' Procureur gerneraI, & vn Euefquc pout
• Or;: Jm1l4 Pretidc:nt a.
.• .
•
gift. t.t.lts g~
Iurifdi!fwn deI didu.
1
~",.ux J~ Le Ces g~ns ainti alfemblez vuidoyem feulement
lU). Il,, ".ail. les diff'trens concemans les aide •• Mais s'il '1
auoit propotition d'erreur contre IeuJ:[enren·
ce,matiere criminelle incidéte comme de fau:r,
'ou maluerfation des officiers ccla n'dloit de
~
Jellf gibbiu, Mn plus que de <J. t1efHonn el' le
b P".lih ... (onnieuccuféb. To~tesfois il fe l'reuue qu ail
ûllli. 6. il"~. regne de CharJ~fept1eme, 14J7' les Genuaul
J+" .
de Langl!edoc& Gllienne à laiullicedudomai~
ne, aides &finances qui n'cll:oyent dl:ablis cP
corps,furentfaits {ouuerains pour decider {&Il'
appel tOlU proctI ,fur le faid des [ubfides,taiUe'
& gabeIJes, eirconllances &' dependmces cil
quelque maniere quecefoit, auec puilfancede
punir les delinquans , Celon qu'ils venoyent ~J
matiere le requerir)~inft & en la forme que faiCoyent fanuant,& font les Generaux du palais
c. Rtbu./fli.r. àParis . ~ monllre que les Generaux ont elJ
~t:l0. wJ.rl#- quelque apparence de maintenir que les crÎmeS
""(11'.
' . 1eur ap"
proce d'"as des ga beIl es r
10fld
t e ceux. qUI
pardennent , yoire d~s qû'ils furent eaablis. ~
quoy la cour de Parlement a toufiours [,fifte,
& partant pour faire ceffer ces debats Loys doIS
ziemc
ISOO~ fit vn ed~t par lc:qud metta~t
,
e
rd
rao
�en
D E
L'H A R MON 1 E.
140
meilleur ordre ces genera ux, il leur attribua.
& confirma la cognoiffance des aidcs,t ailles &:
gabelles qui {one (ur les quaerieme, huidie me,
impofi tion de dbllze deniers pour tiure, impoheion foraine,equiuallans,octrois, corn pOhtios,
dons,re com péles & a(~ignatjons, crues,tailles,
quart de Cc:l,fourniffemenc de grenier à Ccl & de
tous autres aides quelconques mis {us pour l~
faia & conduicedela guerre, tuition & defen(c
du Royau mc,com encqu' ils foy nt dits & nom.
IlleZ,Gll'Conftances d'Îteux ,entre quelques perfonnes,& de quelque author ité, priuilege & liberté qu'elles fotche tant en ciuil,que c[iminel.
Pour alfeoir lugement de dernie r reffort & foulIeraincté ain6 qu'en premie re inftance eUe appartien t auxEleus, Grener iers, Concrerolleurs
& autcc. iuges ordina ires des aides ~. le Roy a R~b".Jf. .,hi
Henry (econd conûdc rant que le premie r Prc- fIlP·t't.!y.
ftdent qui a longuement eaé ecclefiaftique.auec:
les Cept C6feil leu, Aduocars & Procure~[ don~
nous auons parlé, oy le recond PreÎ1dene, cinq
Confeillers & fecond Aduoc at adiouficz par
Fr.tn~ois premie r ne pouuoy ent q u'auec grand
peine entend re l'expedicion des matieres occurren tes, fic vne {econde chambre pour cognoi
fire, juger & decidcr des proces par c-{crit, qu',l
remplie d'vn tiers & quart prelidenr, huia Generaux & Con[eillers,:mcc vn huifçier : Er augInentane la iuri{diéHon de ceile coue Juy b~il1a
la cognoj(fance &- decilion de tous pl oces pOlU:
raifon du faj~ des hri. nces ,dectes I!< e xecuroifes proccdaos de la ,huobrc des contes , Tbe--
a
.
S
4
�T R'O 1 SIE MEL 1 V R E
lauriers & Generaux des 6nances tallt en 'prë~
mierc inftaoce) 'lu'en dernier rdfort, dUferens à
rai fun deS dons, rccompenfc$ & âfsignations,
g;gcs, amandes adiugees par la cour (le Parle"
mcnrde Paris & Bourde.1ux, fournilfet1'lellt d,
greniers & rcformation deg~beUf;dc tOUI contra~ falt5tntte fermiers tIIunicionl1airts à caU
fe de Jeuu f.ul1e. &murtitions,cc(siolSs,traDf..
ports & alt'odation$ pour Je fajé~ de. ttides,mu"
Dition~ ,inll'06tioDs ~ gabcJles; circonftance'
& dependances (ous quclquelecl R 01al que cel
conrrad:s foyent paffiz, quelque priuilcge qui
pllHfe dhe aUeguf. Outreplu. la ded60n deI ,1
r,ç glemeh. , punition & correa:ion des Ple6dés
Generaux & C6feilleu • AduoClt & Proc.rcut
generaI,grcffier)hui(,ier,recc:ueurs & autres iuges de {on corps cleus. grenetiers ou [eccueurl
~c:s magazins,ConrrerolIeurs,rc:ceueurs des ai..
Hes&taillesJuges des traites,maiŒresdc:s poru,
Jcurslieutenans & autre, rdrorrilfans aunidcs,
«frant quellion des fautes, abus ou m alaerCati6S
commis en leurs eflat' , chargu & adminiflra-
tions,iniures &rxces f.lÏts àJeurs perfonnes "1
conrcmt des aud:oritrz, prerogatiues ~ pree"
minences de Ieuuoffices,&cŒats. L'examen de '
a lft""Jf;,. reus iuges du reffort d,oit eŒre pourCu,ui par
.-J.,,,/,. ilb.,. det'l~nt eux, auant que cs nouueaux prouucu.
,it.l, nFr. ,. pujlfenr exercer Jacharge a. Et partant que ceuS
Ifp.. 'n L. o~ du grand conCeil prerendoycQt que les marierd
~oJ, & ,ON~J, de decime. & {oldede cinquante mil homme•
• fI ""'lift· ",. d'
"de ce Il es qUI. lont
r
d
'd
!rI I.tlJn'1U#Jt aucun pays cft oyct
CCI
ec:'
Itt.ÙÛI.
d.uant lUX, le mefme Henry les a attributC:s l
Jacour
�D E L'H A R MON 1 E.
14la cour des aides {oit au ciuil ou criminel a.Com
the tous proces ~ ctu{e des taxes & cott1{ations ~;b'~"
des fiefs & arriercfief$ fuhied:s au ban & arriere ~b;f ..~;..
ban b. Ce corps ayant receu tant de bonsefor- b If..J HlM>
tllne,s'enfla d'orgueiJ,& (c voulut pretédre cgal Im.m ""'J.
àla cour, prendre qualitez au pteiudicc de ccux
des contes.Surquoy fut befoin con{eiller la maÎefié qui par edit leur inhiba de prendre àl'aducIlir tiltre de luges des finances,& interdit ry{age des chaperons fourrez, partant que la cour
qui delibere de l'cfiat du Royaume auec IcsRois
& Princes de Frace pour dl e rc;nurqueed'orIlemens ditfc:rens,ue m erite rien moins 'lut ce.~ .w,;
Ile pareure patticuliere c.
c R~""p, .
Ek
fliP 111.1'.1>.1.
la.
j
lU.
•
Ru;,..ISn.P"
~VlalS d autant que les .Icus & grenetJers (ont ~o".Ji+,ie.s.
luges par les prouinces, les appellati6s de{quels "".17'
rellorrilfent aux aides,ce ne fera mal à propos de
Jes rigericy. Il ellfacildiuger qu'enl'u lof'H'
~ a.u regne de Charles feprieme les eletts particuliers des prouinces auoyent iurifdid:ion en
premiere inllancc, teUe que les Generaux en
caufe d'appel: & que les Grenetiers & Contrera eurs u'efioyérit7gesainft que mainte~Dtd. d R,lnljf .,bj
lurifèliélion de! Elr/u.
pp.ti,: ". CGI.
b pui(fance clef Eleus a elIé gundemét augmen ~.~ IItU),
tee du temps d'Henry {econd , qui accroîtrant le ,l>Hl.
Ilombre des officiers leur a aufsi doné cognoifrance plus ample. Il leur a octroyé la decwoD
des proces,fur les railles & aidc,slin1Ï qu·~Up3.t'.Ul.nr,& Outre attribué la prouiGoll aux t epua.
tlo n , & inconuenic:ns qui aduiennéc aux poou,
S S
�/
TROISIEME
LIVRE
àu
paŒ'ages & chemins publi'iues, iufques
{om
me de vingt Hures tournois pourvnefois, à cha
cune annee,aucç inion~ion fi eUes excedéc ~'en
drelfer . proces verbal & iceluy renuoyer aull
Baillifs lk Scnef,hau~.Pour les oppofans furtaxez, ils pouuoyent [ans appel diffÏnitiu&tmenC
{entefttier iufques à dix [ob incIuCtucment. Ce
• .R,~1Ijf. "Pbi que depuisa ellé augmétt à cent folstournois a.
f-r.HFr.IHJ.· En premier reffort Jes fortifications des turcies
Ô' 1l.tl'Orlr. &: leuees d'~ucunts riuieres, lk la defcriptiodeS
.n.1U·
nefs aux lieux de leurs cheùauchees leur appar..
b Hmr.ISf'1' tient b. Combien que Jes aides & tailles leU'
foyent attribuees , fi ne peuuent ils bonnemen'
cognojflre des pro ces qui font intentez pour rai
fon des guets,foldes des gens de pied,pionieu,
ch:uaux à tr:dt,pour l'artiJIerie,viures & autreS
e
e ..Reb4~b' munitions de guerre • Non plus que des cau(e~
flp·Frttlt€ÎJ.t. des fermiers.deuides,(lIbfidcs & impoCttios qUi
JSI7. lfdd.[oI. pourleurpretendu deuct àcaufe drs fcrmes,n'
149 •
peuuét faire appeller les {ubiets du Roy ailleurs
d EridU l'Or que par deup-nr les iuges ordinai res des lieux d.
Ù.':ft.I}7. ,
PrcuoJh,Gre~cticrt Ci Co/ltt'croUcurs.
.
~~nt aux Preuoftez anciennes, G rcnetÏt!t5 &
Contrerolleurs du jourd'huy leur creari6 ne f
en intétion qu'ils demeuraffcnt perpetueJs,majf
{eulemct iufques ~ ce que les Rou auroyét trotS
ué quelque moyen plus honntlle que la gabelle,
& mieux aggrcable:lu peuple ~ fin de [ubuenit
aux necefsitczdu Royaume. Philippes le bel lit
declaration qu'il n'enrédoic incorporer la co~
r Rlb.jf..,tri roncle fubfide du fel e .Toutesfois nous fomm e'
f,p. II~.2.J.
aŒ:z aducrtis par expc:r~encc qUI dés qu'vn nOIi
ueô1tJ.
ru
a
�1> E L' H A R MON 1 E~
r4~
iicau litblide ell leué deux ou trois am,il ne faut
plus parler de l'ellaindre,mais plulloll:d'cn trou
Ucr vn autre,detiale premi~r ~a~t~.rt au do mai a Jtl!'4flJi';
t;.lo.fot'IOO~
Lt'ur lurifd.réllon.
ne du Prince a.
ng,A1.
des
s
rolleur
Contre
&
rs
renerie
G
les
partant
Et
orrné.
officef
tilcred'
en
crigez
ontellé
rnagazins
aUee iurifdiéHon [ur les reuédeurs &; reg ratiers
pour cogooiftre des abus par eux comis,&: iceux
punir dhoitemét~ enfemble des faux [aulnie n,
~eurs alliez~ faéteurs & recclleurscotre1cfquels
ils doyuét l'roceder par prinfe de corps,& [aili(.
Cemét du {d,chars & yoiétures,adiou rnemér per
...
fonncl,eondamnations /!;( autreméc fdon l'exigence du cas.lIs peuuée faire recberche aux m:!L
{ons priuces & s'informer de laquamitédu {el
911e chacune aura eu, fin,s'lls treuuérque1cs ha
liiras n'en ayét prins à{ufli(ance pour leur vf: ge
eu egard lia faculeé,famiHe,gells , ft ruiteurs l5C
rne[ruge ((UX fur ce prealablement ouys) de Jes
tondin er en l'amide enu.rs le Roy.relljeution.
des droits de gabelle & autres peines [do raifon.
CognoHrent des naufrages dont les marchas de~
JnandétatuO:atio,eux auec le Procureur,me[ufeur lk greffier pour empefch::r le cour.: des faux
faulniers,contr:ignent les marchans voi8:uras
~ep[f(<<nter Jes breuers prins des officiers des
IneS & mareO:s {alans, me{urent le (e! faifanr le
rnefurage s'il fe rreuue pl us grade quâtiré qceHe
qui cO: cotenue és reCcriptios, condinée le delin
C]uât i la cofifcatio du{urpJus,lmiide pecuniaire,
& quelquefois Y.A'cedét par punitio corport Ile.
'yat emier. iurifdittion CD premiere inlHke dl:
a
�TROISIEME
1lVRt
tomes macieres duiles & criminelles procedaé
du .me[uragt,conrtaueotions,de[obtilfances &
forfaithtres qt1i fe peudent commettre au fai&
du [d,leurs circonft:i.t1cés 8c dcpendancec.Excc:pré toutesfoi~ (C1t1tte les lièliteftanl. arlhr;rs du
reformateur des gabelles,<}ui doyuent efl:re renuoyez en cas de pretendu dtlia: par dtuant le
reformateur pour les corriger en premiere in"
ftance.
Confcruatcurs des mdrtflf.
OUlre ces officiera il y a certain, con[eruatt:ud
par les marells aufquels la coglloilfance '" iuri[diébon en premicre inftance ell: arrribuee de
tous proces '" difiéren $ qui Ct mcuuent eotre!cS
officiers particuli~rs de la gabelle (ur les mareO:s , '" les marchans proprietaires, palluyers,
(au1niers & autres pour le taüt dl1 Cd & droit d,
gabelle, & par prluention de toutes: mtrierd
duiles &: criminelles pour raiCondes taute$ ,1bus & maluerfations en dependanf, & des ap~
pellation) qui fcreSt intcriettees des receueurs,
contrerol1eurs'" officiers particuliers aux marells pour Jes decider en dernier [effort ce[caiD
if. nombre de gens de conCeil appeliez ~.
• ''''',"Ib',~
Jf4t . ~lL'r. MJ '
"b,!Uf'" If"'.
J f l 7' • 1 ~ f.
h b
,fJ '
C aln rc APoJ.oliqlfe.
La fain~et é a efleué 'fne ch:tmbrequi ell: appef-
1". lee Apollolique,enlaquellc y a aU'emblee deut
J. J 1.. l f 0 8. fois la [epmaine pour vuider Jes debats qui 'fié..
J
(04-"" &
nenrfur Jes impofirions,tribllrs.,reuenus pub li..
que~ tant cccle6aO:iques de quelque part qu'il.
puiffent proceder, que temp()ce{s J tant cntre
clercl '" officiera de la coue Romainc) que col"
leéleuJ'
�D ~ Jo' H A R MON 1 E;
rH
Jeaeur~,publi,ains ~ r~euelJr.s,tant qaand les
commun,urez {ont parties, qu'c:ntre priuez &
le: 6fq ue. Là {ont ttllfteeslcs dj{purC$ fUr I~ yoiciure des marchUldife, {k ;lutfes proces fondez
fur icelles rant c:ntI~ muclu.ns nautonniers,
que priue,.
Cbdmbritr du riuage.
~t pour plus comodemcnt expeclier les traite.
par eaux,!l y a en ccnains ports & haures ya iu·
te appelié Chambrier d., tiuage t qui cognoit
des dcbars en rremiere jn{1:.~n,c.
C0l1nniff4ire.
Outre eO celle chambre eft Vb commilfaire pre.
naD[ çognoiJfance des caufes qui hly {ont remUoyce.le{qllelle. n'ont be{oin de lQngueur de
proce•• a l'~il aux prolliGons pou rie yhue, &
tgar4 à la mOMoyc,& s'entremet de 'eus atfai..
JesapPionenan~ l Ja ch~brea .Ap temps ~es Em .. ,.' .tf•."tf'lrü.
pereJlIl Romams(que les deniers publics ell~ li.r.tit. JO. JI..
yent deuëmét admini1lre~,qu,and il faUoir mar. ;n Ro", .• "Ut.
cher pourgucrroyer, le Capitaine gcnc:raldes IN.f!J''''''lI.
genditmes cfloit (uyui d'yn theCauri.r appcUé
~elleur ,duqud 110u, dirons en (on lieu, Qui
}lortoit argent pour fausfaÏfc au~ frai; necclfai.
les à la gucrre,laqlleUc finie cous 4eux de recour
efloyéccomrJints cxpllque~ c6me ils s'efloyét
portez ~UJ: char~es,
Jldlion41u.
&: ce p:ar deuanf Je p,cfident de la chamhr. du
lheror. Q,E.efleUf$ vrbains lk ceux qui efloyent
appelJez RatiQJlales, qui (ont cgalez aux otfi.
~lell des Athenic~ nOnlmez ~1'i,".Par deuanf
�•. TROISIEME LIVRE
eux & en la chambre du theCor les papiers de'
.
a Bull.on pa,,·
d,El.
de ofJi'··
~J1o.fol. q .
3Jf.l.
..,ltim.1e
iJuoc forePi,
,.f,. aclrlib,. J~
'0'" f~ lj~~~.
rl".«(S "~'... '
,it. Jt l"",ab.
<l.!!.elleurs contables,qui contenoyent les Corn·
mes à eux deliurees.& l'employ, elloyent ouys,
dos & affinez. Et les Capitaines qui auoyen t
e{crit au Sen~t le nombre des dtayés Romains ,
tuez en guerre) & combien grande eR:oit la de·
faite de l'ennemy, iuroyellt par d.uant eux que
leur refcrit cOren oit verité. Q!!.e s'il {e troouoic
aut~emcnt, i1$ n'c{chapl'0yent fans punition'.
Mals comment? veu que la difpllte a ellégrancle
fi1 1CS curateun de 1a repu bl'lqUt: ont eu pUlUan:
'11".
ce ou n6de pouuoir muld:er, & fi tous ceux qUI
ont iuri(diéHon ont par con{equent authorité
de condamner les defaiUans b
ch41tlbye clel c.ntcl.Pycfidcntdc i'.eraire.Pftjtdtnt
b.
.
dcrcolltet.Q!!tRtUys ur autf•.Audt~
tcurJ der conter.
Ju comptts.
~P;rl: ;np,,'~ Tout ce que delfus peut efrre approprié lIa cb~
~~:~::.~~~~::
f.& 6.
c 'fltTT JIma.
:ifl· lib.~. col.
~·r:;j.cltoffi.
ijl1o.fol. JH'
l.vll.cltStlltlt.
fol.1l6Jf.
bre des c?ntes Françoi(~, au prc6dcntde l':rrai ,
re Romaln,ou à ceUl[ qUi efroyent nommez R'
rionales,N ous pouuons facilemènt oppoCer Id
Prefidens C aux ~eneurs vrbains,Jes maillre'
& auditeurJ quelquefois appellez clercs des co;
tes d. La puilfance des nollreuR: peu diuer{e'
celle des Romains qui:JUoyent laeharged~ [Cceuoir honnorablement les Rois & ambalf.adcs
qui venoyent l Rome ( nous :luons dit que ce~'
d1: propre auChallcellier Françob). Lcuroff(lt
prcCens fdon qu'ils voyoyent leur grandeur le
nteriter,lcs faire Wliter en infirmité)&adueJl~C
le decez ordonner de la Cepulrure aux defpés pu"
bl les. Cela cft en la ,"olonté & commandement
.
-
.'
d,
�D E L'fI A R MON 1 E.
144
denozRoisA. Voicyquief1:communauxdeux. ~ 2 att.l.t..f.
luri{ditlion de UI/X des contes.
Jti",Ie rit .cr...
.\inlique les Romains efroyent prepo(ez pour rii/..jf. "ltri:.,
if6ner les papiers de raiCondes contables, au{si Itw.
es lieun des contes priuatiuement à routes ~ut~es cours cognoi1fent.iugent & deddent en der
Iller reffore fur les contes des fin aciers du R oyau
Ille tant ordinaires qu"e:lCtl'aordinaires ) circ onQances & dependances, Couffrances, indecHi6s,
Parties paifees l chuge, ac autres n6 iugees diffi
ltitiuement b. Ainfi qu'on a mis en controuerfe b H;,,..t..tfSJ~
files~efteuu pouuoyent muléter: au pa.reil cXTtb"jfincf'
la cour de Parlementa pretendu queJes gens des Jf· rNb,col.IO.
Il'' •
. tII.I~.llb.l ••
c: ontes enoyer
mcapa bl cs'&'
' lncompercns pour
CognoiA:re des crimes qui pourroyenr aduenir à
la chambre, Puis quelque temps il a pIeu au Roy
les appeller ala vuidage du abus,crimes,fautes
,&- maluerfatios aux finances, & leur com:=.nder
d'infttuire le proces iufques à iug~ment de rorturc exclu/itlcmene. Pour la torture ou iugemét
diffinicif .1a youluque le Procureur en la cham
hre• & ceJuy de Parlement ayans prins conduGo ns enCemblement, que le proces [oit iugé en
dernier rdrort en la chambre du conecil prochaine 1 c~lle des cotes) en l'a{femble'e de deux
{}re6dens l'vn des contes.&' Palme depademét C cllarl' j/
~Ili prefidera, auec cinq oufix C6(eilIers de cha :~ri?' t.
b
\.
' rm.cCun co tl: e/C "C
omme r
on ne'
lait onnemene a qUI gift·c..,p. 3.
Ilttrib~er la cotation des ~e{l;eurs Romains, d F(~ftt1."rbi
Ilufsi ne pouuons nous affeurément dire de l' 0- fop· ?,igc du
tiginc de la chambre des contes d , laquelle ~;tft· :it. -,J,
A.
' r.
14171v rc Il CJ
!•dl: 2.,:!cc ~~ temps de pl,!' en p1us aUlAorllee.
'MW.
�TROISIEME LIVRE
Il Ce treüue que la cour a Couuée [eceules :appel'
lacions de Ces Centence$~& que le Procureur g~
netal en padement a fair: reuoquer l'enregiA:w
ment,Yerificacion & publication des donations
faires par les Rojs en la faueur d'aucuns Prince'
du fang, Mais auiourd'huy és marieres qui le Il!
.
font attlibuees ils Ce dicmt {Guuerains,& ne 'feU
• ~,,~•• It ri. 1
l'
d' c,
àJ
.a
tol.lib+ IÎt.S' ent le ren re m,eneurs a cour •
"'''.,o,tl-l.&'
Aul,,#m nlttural,[et.
'
aJ'
Lcs aubains nez hors du Royaume ne (ont del~
ement naturalifez, ft cene chambre n'enterinc
Jes lettres obtenues à ceae fin, non plus Irl ba'
fi:ards legitime .....Là le ferment de fidetité, foy &:
.
hommage deaz pour les fiefs rel).Us du Roy do)'"
,
bO r ,.(:dtsm4 uent enfe preaez,& les den6bremés donnez b
:ijJ.."],, fllP'
Chdm~rier 0' {ept Prtfidens.
A Rome vous auez le chambrier & fes {cpt' pre"
fidensqui {onr preporez fur tout 1. reuenu cccl'
.6aaique tallt fpirituel que temporel. fa puUfance s'cftend aux cauCes duites entre Je fiCque&
les priuez,à la decilionde tousdebats çODcerJl~f
l'vcilité publique.à l'audition,clotlure &' artel}"
des contes. Il cognoit des deçimes, fruids deI
t r.mt.Jt "ul benefices,defpouilles de$ dercs dece~; c:. Dot
~. '':ttl~t~: à bon droit nous les pouuons cgaller au~ p~~r.#
;:: & Onay. dens&: maHlresdeu::ont!:s fran,ois. LamoJ\#
~tJh.l;b'1..'4. noye de cuyure fut premieremét fabriq\Jce à R"
&.&~.
me (ous le regne de Seruius vn de$ Cept Rois,'"
fut appellee pecune, d'autant qU'elle auoit
brebis ou autre femblable animlll emprai llC•
Cinq ans parauant la prcmiereguerre Punjq~e
c'
l'on commenra
Ha faire
d'ar~ent) &= foixaJJ
10 •
_.,... 0
d,~
"J1'
�D E rH A R MON 1 E. .
14r
deux ans apres elJefntfabriqueed'or •.
Trou hommes dt; monnoyet.
ëtpartat que bien (ouuée les faux rnonnoyeurs
ddguifoyent tellemenc l"zratn & leron qu'rIs
ttnployoyéc l'argét fait d'iceluy ain6 que li eUe
tlU efléd'or, 011 que lei fabricaceurs publics ne
luendoy t nc de l'dloffcqu'elledeuoic care, le
peuple Romain (hoi6e trois perfonnagu ap,
peliez les crois homes des monnoyes qui :luoyét
la charge d'aduifer ce que l'argent fur fabriqué à
l
de bon aloy,&- q~'il ~'~ e~t QuC'u~ecor.rul'tioa. co~~~,'ff1;
Ceux la alloyenc JUrl(du!tJon malS petite b , & 'rig.;".& F~.
Ilon telle que les officiers dont nous auons par.. mft· cap.l.,,1k
lé cy ddfl1s.
mag'f ·
.
a
'll'
a
Cour dfrmonnoytr.Iurli[d I~"on c.rmonnbYCI.
.,b.
b .F rn 1l'•
fopr4.
Ce qui flic que nous les pouuons l meilleure rai
loft comparer :lUX nfficiers de la cour des monIloyes,felon la iurifdia:ion qui luy a dl:é delaiCree par moderneedir. Lefquels n'ontautre cognoi{fance que des Boëtes qui leur {ont appor~
tees chacllne annee pour les iuger, &: drdft! r ICI
talu des mai/hes de~ monnayes c. Con cre le ,e [RAU J'O,
•
t1'
1
tans, Art. 4 T.
premier dhblillement beaucoup p usa anta- R,b"f:i.r.tJt.
gcux:car Je nombre des Pce6dens /Y anciés Con 16. CO[. I. adJ..
{eiIJers etlant trOp petit 'pour {ati5faire aux cau in erJ. ,IOb.
fes qui leur e!loyent attribuees. Henry {econd
erigea vn fe ::ond Prt fidenc, & aux dix Con(cilltrs de vieille in!litutioll adiou/l:l. crois ConfeilJers generaul: de robe courre, Ic(quels deux
Prdidens,& trez e Con{ei'lers eurent puilT'ance
de cognoil1:re (3.n, appel &: en dernier rtffort
prillatiuernent à toUS iuges, mefme de ceux du
T
�TRO'ISlEME
\.
~~
• .Rt~uJf!;.l..
,If
fi;. If· rrJ.
1t1br. Orig.d(J
~·gift· tir. J,
lA chamb. Jts
mO~"0:Jts.
LIVRE
çontes de l'aloy , du poids, & du poids' des de':'
nien des boëtcs,de toute:; monnayes Royales,
des abus,fautes & maluerfatiôs qui [erone commis parles maiftres,gardes, preuolls,elfayeursI
u.il1C!uu,contregardes, oauriers, monnayeurs,
chageurs,affineurs,departeurs,batteurs,tireurs
d'QI & d'al·g(.mt~minl!tlrs,cuei1leurs d'or de pail.
loUe. oIfeures, ioyallkrs, graueurs, balancierS
~ autresf.1i[ans faid: de monnoyc:s,cireonllances & dependances , & par preuention & con·
çurrenee auee les Baillifs, SenefchillU:: & :tutreS
iuges du faitt dc~ faux monnayeurs, rongneur S
& infraa:eurs des ordonnices des monnayes 3 •
Le Roya entendu qu'ih folfent incorpQrezàl~
co~r de$ contes b.
p
.n d
rcuo» cs monnOYel.
En chacune des monnoyes du Roy y a vn Pre:
bEff.1tJtl'or uollerigéen tiltrcd'officeau lieu de ccluy qua.
1I4ns,.m-. il. clloit .cleu par le, of~ciers de 1;1 mon noye pout
cognoilhe l!x dceidcr de leur, differens, fors en
trois cas qui tant demeurtrc, rapt& larrccin.
Ceux du iOLIrd'huy ont entiere cognoHl'ancc,
iugemen~ & decifion en prcmiere inllancc des
toutes matiercs tac duiles que crimInelles dont
la cour des monnoyes iuge par appel. Outre.il
inllalle & ell::j.blit les oIfeures reduits l ccrtaJll
Ki,t ..Jf. .."bi nombre par le5 vil/es du Royaume c •
CommiJJ4i'l'e de la cbambre,
N otu auons dit que le commilf.lire de 1;1 ch1P1·
Î Ir.~ .:i:.~~~( . brc Apoftolique a l'œil (ur la monnoye d•
Cbli1l/brc du tbefor.
.
, 01:, 47+'"
~
. . ::.;".Insfi
PouJ' paracheue[ les ofllcicrs qui (ont Cous la 'Vo d
(edll
�DEL' H A R MON 1 E. 1 .. 141$
te du palais Paritien, rcIte à tuiter de la çham-
bre du [hcfor~& des iugc$ Fraçoisrdfoni'ifans, .
Confols l'our le! forefts.
Pour y paruenir nous fauons a(fez que les ConfuIs qui furenr eftabHs au lieu des Rois RoIltains • outre les grans & vrgens affaires qu'ils
Iltllnioyét,eR:oyenr employez à la gUde & con[ernation de, forelh.ainli que le teCmoigne Vil!'
gille,
Si noUJ v/m!om chanter l'honmurd'vnefirifl;l'
Du Confolat Romain la fireJl digne en ejll.
a P;rr.4tm4':'
Ce qui ne doit eare trouue: dirige d'aurat qu'cil gift· Rom.M,.
Ce temps partie des bois ell:oyent dediez au f(r~ 1.C~.~. . .
IlÏccdc. Dieux qui ,'aimoyent mieux Jaqul~i1leurs, & communiquoyem plus volontieu
~u'aux jdo atres, putie pour la rccreation des
nommes, & cc qui rcItoit pour fubuenir aux afflires publiques tJ.
b pjr,h./J.tf,'
s'l
J
lit1,UClU.
•
.
C. th ~Nl'rtflù.
Outre les Contuis il y'aùoÎt des gardes de ces
bois [acrez appellez du Latin prins des Grecs .
litbucus, comme qui vou droit dire gardes &
tonferuateurs des forefts [acrees c.
e pi'I·. ~hJ fo.
Gcn()'al des Cà!~X (J' {o,-tftf. l!1aifircs
"b, .lflo.al~
des caux 0' forelh.
A CCUl: là nous pourrions flcilcmenr oppo(er Ia
thlmbredu thefor à Paris, le General des eaux
~ foreas àla pierre de marbre,les m:liftres par• .
ticuliers des eaux & fore!ts,lw rs liouccn:ms, ver
dieu & autres {cmblables officiers J & encores ·
1J.dibullel ceux des chaffes.
T .&
�, TROISIEME · LIVR!:
l'tfcber permis.
' ,
Mais cl'autant que Iç, premiers outre CCt que def.
fQS ont l'œil fur les pefches il faut prf:miereméc
~clu~(er cpm~nt les Romains s'y gouucrnoyenr.
IncPfe: qpe par IClloi~ les riuiercs ayét' dlé pu·bliq4 C$1& qll'il fur permis ~ tous fans co nt'redic'
nauigerdeffus,y pefcher à yolomé.& cflis abot
de~ vfer de rillage: Celon la. nectCsitç ~ fi cit ce que
les Empereurs les ont nombrees emre les cho"
{es qu'ils maintiennent enre Regales: non que
pOlir cel~ il.s ilyent pret'cndLJ que tOIiS lIeuues
(oyent du domaine de l'Empire, mais d"autant
quec'eR:oit~euxde prendre gardequepcrCon"
• B"o. ';",4 ne n'en vCa{1: Aq dettimcnt de I~ re:publique a.
If,: rt~~." N oz Rois qui fe font donnez droits Cemblabld
~ l'~Jlt~ CQ:: ~ 6n de ll\ieu~ contenir les fubie4, au deuoit '
",m,. inflilfl qui par pefche.dcbprdees rendoyent les riuie"
",.~;"", ' ~es n~riles. pn~ cleu mainres des eaux & foren.
pour punir le, infra~eurs des rogles donneeS
..ux re{cbeun,
CbaJTtf, '
.
:
Q!.aht au~ chaffes eUes ont eu qttelquc tempS
leurs offieiers l part, & Jl\Wttehant Juy applltdeon~nt :ainli que le demeurant. Voyons de cha
-=un~ iurifcl ,t}ion.Le feu Roy Fran,oi. premier
du nom contiderant que J~ cour de parlement
~no~t trop ernptfchee outre les c~"fes ordinai"
r~' Aan:ellcr Jes muisres déCqueUes la cogllO i (..
Cance app:arti~nt en promiertt initance àla cham
bre dl.J tlle(or, ainu qu'és BailJif$ & Sene(. . bau~
~ouchant le domaine du Prince, & que lesap·
pellatiQnl desfentçces dOIlIl~ pu les majftre'
p"-
�141
L' H A R MON l't.
particulîers , & gruyers qui v()nt pu dfUant le
1) E
&eneca! reformatetlr ou fon lieutenant à la piet
le de marbre, rdlortHtoyent encore par appel à
la cour~
Chdmbrt du,domttinè.
rUt tneu d;e ri gèr denouuel vne chambre deStIn.
quelles qu'il voulut elhe nommee la Chambre
du domawe,&laremplic dedeux Pt fidésprins,
du corps de la cout, au,! Ilel elle fur incorporee,
&: dixbui a CQnfeHlers tant anèÏfns que boU.
"caux, pour cognoillrc:,iuger &' dedde r en dernier rdrort &fouucraineré rom proccs concer ·
nans les dom:l.ine,elux&forells,gruail'ies,grai
ries & droits ql2elconqnes qui en peuuent det>endre, deque1qucs luges du Royaume que les
appellations foyëc inccrlc aces, S'Il cA: quellion
de vin gtein q liures de rente,ou cent {ols d ~ cê!:
Ceu~ du Dauphiné ék Prouefice affcluis:\ celle •
cbarnbre:l. Ccilecognoiffance t:lnt pour ce qui
Jd'vfage lIue pleine propriet6, !Da"P1fra,:.1 !'14
touche les droits
.t~,
f:1oreJhd uRoy, &des l'l . .!itb,,f01'
Il
1
~
4
(Cotre esarre ns) eaux&
b.2.'
J~n.tub.b
par
ou
ioint
ell
Roy
du
eur
Procur
le
fubieéh fi
tie fans dilhnéHon, hIes debats font criminels Ilt.l0.
ou duils. Ouere ce que dillribution tuy ~A: f:lite
des proces ordinaires ainh qu'és autres c:hâbre!
,des enquelles b. Apresle generàl rfformateur à b b 1f. ".
fi .Rtl" / "
la pierre de marbre en rous Plldemens c.
,J
JurifiJi!1ion afS' maiftret des CdUX (1' foreflt,
l:t: :';/1:
J
\T (lUs auez les majllrcs des eaux & forellsefpan Il,r,4'
chez par les prouinces qui {ont tenus 'Ynefois a Htll,.trH·
'L•
& "tb"jfIJ.
' 1eurs cheu3.~chees p:l~1es ~o&re Il s pnbur tit.
l'•~n f aile
t1.grJl r~
• Jnformer de ,eux qUl lcsdegllnent, l es c 3 LNt.
T ?
�.. . T RO 1 SIE MEL 1 V R E
il
Cr.f"J (C~_
ftier Celon l'exig.!ncedu mesfaiéUIsne cognoit
[cne de maricrc crjminelle fors des cas touchanC
les deteriorati6s des forGlls,& pefches d(tsetu~
qui appaniénenr au Roy, ou en domaine,ou pat
conCeruation , ainfi que les publiques. Car des
InrreprinC~s és caux des Batons ecclefü'liques
~ aurrts fubie~h,& n'cft a,uxs'y entremettre,
linon du vouloir & confentement des propric·
uircs,& au r< fus des cccldialliq ues de punir le'.
malfaiatun, ils védl'on t les panoges & les bois
de couppe Celon l~s ordonnances, verront les
tilt~es des vfagers pour pafcager & bal1:ir à 6n
de le: faire iouyraumoindre intc{cllde la fo·
rella.Er feront obCereer les edits contre les pc(..
cheurs qui prénent poilTons à môliUes & engin'
h'b b
pro 1 ez •
p'um.Je FrIS(.
Il.I.fol.To. reJn4f. ~bi f ..p.
Jib.t .I;t.u..
CbaJJè!. 1
~ ltl.,RtbMJf. Veit que les Payensnou$Ilpprcnnent que tout
1It.IJ. M ....
animal qui naill au ciel, {ur la terre & dans les
BaMjf.. t· li . r. eaux C:u
11.'
r
de l'homme,l'1 neIaUe
t:
c,q.&granJ
crc:e pour l' vlage
coufNIl1J.Jib.r. rrouuer dhange ,'jJ en permb fans contredit
fol. ,. tit. Il'I d'en veer pour Ja commodité,& roUert! de cha(·J
~-i1' CI' fi- Cer {ans difcretion de perConne. Voire que les
res 1.
bons &
.
h
. 1 h U'
r ancIens ~ut eurs ont mis ac a een-
tre les moyens par lcfqueh tout homme peut li·
citement g:lgner fa vie, attendu que cedroit dl
naturel & onroyé aux humains par la bonté inn
nie,à fin de donner dequoy s'entretenir & viur c
CEt";", B". jcy bas Ct De fa,on que ft les Ioixelloyentob ..
" •• lit
rtra (eruees qui permettoyent les chalfes iufques ail
J,Mlfi·
§. fonds d'autru y) s'il n'y auoit prohibition de: la
[m.
part du Sejgne~r)le Prince ne les pourroit cqui.,
?'
".ft·
,able:
�DEL ' H KR MON 1 E:
.' 148
tabIemeot interdi re, foit aux cerfs, [angliers,
onrs,lo ups& menu gibbier a,Pour le menu gib' a ~'1tfo'jn. tif;
bier eUes ont ellé tollerees en France, voire al; x J,H~/lylf4'"
l'erfonnes ignobl es, qui pouuoyent chaffer par la,~. l~itTldl.
li.c,dc-" n4fj
,
& ' l'
' h garenn~s, a'h'
a , Ibcu~es, a ~ol~~ praT,tilof'J'
C len!
~Utà'l ors,
nlS, eunc:rs,àchienscouc hans,a an:ons,a 01
[eau, IC!s greffes beftes, retz & engins defendus)
deiour ouden uüi, s'd n'y aucitti ltrcs. Ee au~
nobles toutes chalfes clloyent permifes , voirct
aux groffes be~e$, en leurs garennes ou celles
des voilins,auec cBngé,& ailleurs, à ceuxfeul~.
ntenr qui en auroye nt tiltres ou feroyent en Ion
gue potTe[.sion. La prinfe des heron~ vifs) & oifoauxde chaffe d:fenduCl {ur peine pecuni2.Ïrc,
6non auee le bucon ou autre femblable oifeau.
les engins pour la cbafft: f:lns diftind:ion de pet
fonne tota[ement prohibez b. Depuislt!s Rois ' b c J
reeognojffans qu'à eux fculs &: aux nobles du JlU:'~i~ ~7fo
Royau me appartientdechalfer,onc iJl[crdie to- 1cS1-sfoZ, g,rc...
talemem l ceux.du dets e1lat mecaniques & ro. bu!f..I,Z",."it.
cux c. 14.orrlin, j'ult;'
turiers de chaffer & tenir engins riere
,f1ats d'OrZ(
' L des pCl'. IIl't.109.
lque mot au traltt'
d'
"
•
D eql10y uy 1t que
,{.Tm
(Frac
he, &= amandes n'agucres mis hors dema puj[roJ;
rance, & le repete pour donner aenr~ndrt que .fi.0uft,rtb
J
!lIpr4.
-"b
itilles
prohib
frufiraroirame,nrles ordonn:mcc:s
de chalfcr G:royent faites :lUee roides cor[(éH6s
aux conrre uenans , s'il n'y auoit juges pour de~
darer les peines encourues,& ch:dtier les dclin
9.U:105. A cefte occalion noz Rois qui en :luoyée
Jaiffe bcogn ojlfanc e auX Bailljfs, Scnc(t..haUJC
& iuges ordinaires chacun endroi t foy, ne pre~
nant plailir à l'ordre iudici,airc lX. longueur de"
T
~
�TROISI~ME
.
LIVRI
proce$ l'one depuis attribuee aux Pteaoa, dei
1. mareCchaux & leurs lieutenans 'l,defquds noUS
~~:~~1 parlerons cy bas Cans c.fpoir de conferer cu iuges du chaffes, aux Romains laiz & ecddiJLHque ,le{q elscômeiecuidcn'en auoymt poine
?f,;jlltrÀ.
de particuliers.
Indiélion,ou (oUation.
Les princ:ipale$ ,huges que fupportoit le peu"
pic Romam elloyent diul(ees cn trois,l'vnc ap·
pellee Indiébon, ou coUation, que nous dtfoDl
Taille 0 u collec!e.
oblation.
La reconde, Oblation, qui n'cft autre choCe que
Jes aides du iourd'huy.N ous auons parlé du of6ciers prepoCez à ccft affaire.
Canon.
L" ttoiGeme nom mec Canon,que quelques vns
ont approprié au domaine coniiftant aux p~"
ges tant (ur crau que par terre, & .lucres droits
t... J fcmblables b, dequoy tefte maintenant à dir,
~ r'""""~·
"".tk
illr.fifc. vnmoc.
,01.6. BuJ.{ol.
HO'HI jJ. dt
Ctt{ariani.
Les of6ciers du domaine Romain cftoyét nom..
c
0
offi u"fl. '.'" mez Ca:fariani.
Pli" 0".'5''1.
.r.
tirl mal'fl.,iI.
Procureur de Clflar.
tiMJtmily.
le Procureur de Ca:[ar s'en entremettoit,qui
auott grande auchorir é, car tout ce qu',lfal {oic
en tacbarge cftoit al1011é hors la venre.donati6
C PDpO./Cl. & tran[aêtlon c. Il decidolt cntle Je P,ocureuf
"""al'~' J.f· du ii{que & les patticuliers toutes cau(es qui
EeUl.,b, '.I.t. eftoyenr de b:tlf.: iUtlfdléhoD {eulemenr. Car {j
.llc$ eftoyent de moyenne,d f"lIoit appellee le
prc
·1
�D'E rH A R'M 0 NIE.
J~9
Prelide m & tous deux Jes iugeoyent enCemblclnenr,6 de haute iuillee lç (e~I Prdide nt (emcn
fe treuue que le Procon{ul "que DOIIS
tioit a. IlC
G
f
luons COlliere aux ouuern eurspr oumela ux&
depart emcm des Marefchaux de France, pédant
qu'Il dloit à {on gouuer nemen t auoir pulifancc
d'affoupir Jes diftèrensdu Fifque & des priuez,
combien qU'JI lie beaucoup mieux de lu rcnaoyer au Procur eur de C.dar b.N crua deua Vb
Preteu r qui s'employoit à vuider les clebacs du
FICq ue & des priuez (.. De là .lpperr que les Empereur s& premiers Romaimn'd1:oyenr man'lues d'offiders pour rec.ueHljr ce qUI leur ap.
parten oit. Nol. Rois y ont {cmblablemcnt
pouru eu,
Matieru domanÎ411cs.
P'" 1 ~_
t,fT ......
fmfio,,;'.CA
;"T.ftfti.
b Ftntn. iii
tIIag-fl:,4.U:
c IJ. 1at·l.fJO
y'
Et celle chambre: du [hefor dont nous auon.
parIéquicognoHroit auecle s BaiIhfs & Senefchaux des matieres domani~lIes chacun en fon
retrort , cognoi t maintc nât par appd & dernie r
retrort des marieres domanialles par tOlite Ja
France , pourc dl elfed elleaefié par nouud le
creationappellee l..a chamb re du domai ne, laquelle a certains DalHiages & Senc.f,h:lucee$
<Jui procC'dent Jàen premie reinlbn cepriu atiInent" ux nalilifs & Scncfchallx d. Ce f('Caen d Fr,,,,p.
traitan t le reglement :luec les Preuol h &- Cha- If4J. Rtb-ff,
ftellaim q ue Je declar euy comme les .lU'res nô " .lo l,b.v.L
comprins cognol1fc nt tant des manere s po1f::f- I.CP- f'
foires que p ~tirolIes. La fupprd sion de cefic
chamb re du theCor exrraordmaÎle & de petit
profir J a n'agucres efié re'luife pu le" d~pu;ez
T
5
�" '. T ROI SIE M li:
L 1 V R E'
des trois ellau, ~ differec iufques à Tn autre
a Efl.stlll'o,· t(mps a.
.
.
liet/tenant du domaint.
ù4ns,4rt'H'
,
b El.t1.Jem
mi,,,.,,,. J.2,·4
c H(r.1..ar.!.
PI/'H llln.
IJ5 9,
de
Relle à dire que le lieutenant du domaine
Bourbonois a priuatiue iurifdiéèi6 aux BaiJljfs,
SeneLChlux & ChalleUains des cau[es d'infc:o~
dation,des redcuanccs du Prince,aubaines, con
fi{cations & autres caufes e[quelles [on P rocU~
reur ell partie, les appellations duquel re1[(!)rtif,.
fent nuement à la cour b J des fermiers des Ch,,,,
llellenies du D ucM ) li les droits fom reuoqut1:
en doute, autrement Cont decidees par l'orcli·
naire c.
Aduocat der pduum. Aduocat U'
PrOC/4rem' dll PifltUf.
Vousaucz à Rome pour le faiét ecc1eliaftiql1C
deux Aduocaul'vn qui occupe pour les pauures
qui {ont appellez à la requefte du Fi[que,& l'au~
tee gui defend les droits du Fi[qlle qui a aue C
foy yn Procu:eur. Ces deux font empefc.h·z;
pour routes caufes domanialles qui fom iugec$
tant en 1:1 chlmbre ApoftoliqlJe (lu'aiHc:urj ho(~
? O{hll ri', l'audience par les iug~s particuliers C!.
lU
Ro"'.a.Il~I,
.8.'.
mO'fJ!.I1,\,t1t.
1
Nom::rd,it.t.
A'In li1 que 1es E
'
'rlIeurs le'"
r'
gypm:rls
auoycnt d'lUllC
gneuries par prcuinccs) &qu'à<hl\cune i],a'"
bayent prcpofé dc~ iuges pour y rendre droie,
tdlcs iurifdl&ions appcIlecs Nomarchia: : de
mefmes le peuple: Romain amplifiant fon Ew"
pire lie rccognojlf~nt que le Preteur nbain c:~
flair trop rmpefché l taire iullice à cc:ux des
cham ps air~.(i ql,l:a.ux cüoye:ls Rom~!ns)[on fi!~
�D E L'H A· R MON I-E. ' 150
:fice fut relheim & limité par la creation d'vn
Preteur ruftique qui oyoit h~, cauies des dhan.
gers.
.
•
1
Pr4et1urd'.
Encore plus ayant conquefié nonueUes prouin
Ces ils les dini[oyent en quartien , & à ,hacune
prepofoyft vniuge,laiurifdiél:ion duquel efioit
appeIlee Pczfeél:ura.
,
B4iUi{sJ(1' Selltfchaux.
A ceux cl nous pOlluons facilement conferer
l'tlh,bhlfcme~t,~uthorité & puHIance des BaH.
lifs & Sencfchaux de maintenac,qui {ont dep01r_
tiz par les prouinces de France iu[ques au noIUbre de trente & vn peu plus ou mOins. Laquelle
,
n'efroir contee que pourvne du temps des Romains a.Et partant ne {croie :dreuté vouloir fou . • Phi!i.B"g. •
1l:cnirce qu'o\ucuns ont dit 'lue les Baillifs & Se "'Olf. §. 2.a,. '
ne{ch1ux du iourd'htly ne {ont autres que Jes lj66:.1!SI<i.e.l.
Preiidens des prouinces des R?mains, d'autant ~~~;if.t;1:: ,
que ceux c1 d'toyent comme hc:utcnans & gou J61.PQP./~t.,
Uerncurs de l'Empereur, partouteJa prouince C 14·dtmagif.
ne recognoilfant autre fupcrieur.& noz Sencf~
.
chaux {ont ill f.. ric urs '" Icll;J!tiŒcntà ta courh. b 1Jua,"'k'/", 1
Donques plus probablement ils ferone appro- {~~,~a~'QJ~!:
priez à ceux qUI eftoycnc p[cpofcz pour rendre th.b:urf. r..,1,.
iqftice au depattemct des pays conqucftcz,ain6 l,b i'
que rudee&la Palcfrinc aŒeruic aux Romains
fut diuifee en douze iurifdiébons appellees Prot
fcétbrz c •
c :Mo1UtI,lI1> 1
1
1
.'
C;omtes des prouinces,
fJllr(h. FMM.
les chefs de iulHce cRoyent nommez Ccmtes n,6.,
cle.s pl'o~inces J & auoyent des .Jje~tenans al.nfi
�TRO ISIE ME
LIYR E
que nous pourrio ns dire les lieuten âs generau:i
• ..AJJ.pj,.,.. de.s Baillifs & Senefc haùx a.
c:.
U. u .. d, /,r~
1IÇ1",.JAc
ro.Jèn
.io.
litutell4hi des BaiUifs ($ Sencfèbaux.
.
1
f
l s utem au comme nceme nt de ro be courte b!
b :Ma 1'11"4- & al10yent pouuoi rdctenu s en plus vrgens affal
phrafi AU. fI]1. rC5,& dlfpenf ez de relidencc)de creer Heutenas,
Jo Bo,.,.bon. autres qu'Adu ocats) oa perfon nes ~tf~ruies,.ù
l'rllfoct.
. A urrcme n t
pu bl'lC, & ayans mu l'
mu de d'atms.
elloyen t tenus exerèe r leurs offices en per(on ne bien diuer(e ment de ce qui s'obfer ueauio urd'huy. Car corn bien qu'ils (oyent de robe coutté
C MOlf.trA;- & doyuen t reliden ce comme aupara uaht c ,li ell
fié dei l'û,ltJ ce que leurs !ieuten ans (ont en tiltre d'office
,
mot. r~(i~cn~t. cr~ez par la maie.fié aufquels ap.part ient tout
ce
Rebuf kt.t,t. qui dl: deiulli ce:d'au tant que les Baillifs &
Se14· col. 16.tJe
r.
. d 1"
l' •
Franc. 1.. & nflC haux ont b'JCn drOlt
e leance lolt
au conCar6L9.
{cil ou en pbidcd e 2 mais ne pronon cent les iugcmen s,ne lignent lcs d id:ons, & ne panicip etlt'
aUlt efpices .l1s {on t prepoCez pour ouyr les plain
tes de (eux du pays, fa.ire en CoIte que: la force
demeu re à la maiellé , & que Ie5 arrells; [enren ces &. iug::me ns foyent executt'z (a.ns contre J R ebll{(.li.,. dira. Aupu2.l1atlt le regned e Henry (econd il
i it.J J'~:i.~. J' n'y au oit cn (hacun licge que d .. ux licureJ1
an~;
"II/u&;.m or l'vn genera l,J'o1.urre parriculicr,quicClgnoHfoyét
IJ.1I~.
des matieres 1 eux atrribuees tant crimineJlel
q ue ciui!es jufques rerdHon des li~ges PrcÛ"
diaux, ou l'on comm en,ade memb rer le lieu tenanr genera lendcu x,('vn poutiu gcr les djfferél
duils,& l'~ur re pour faire droit aux crimine!s.
X
a
ltmj'diél io1l dtsBaiUifs ($ Semfcbaux.
.
Voicy cequi cil proprc à vnchac un des Baillifs
&Se
�Ifl
L'H A R MO N lE.
r
cou
la
à
lie Senef,h1Qx.RdfortiG as CUlS mo yé es de:
autr
Ont priu atiu e cognoilfance 1 tous
ereb an : la
proces meuz à rad on du ban & arri
D E
leu r apYerjficatioll des hommages des y"i fan
"
les letes
ene«
preC
partient. C'd l eux que (one
s resoyuét
tres de foulfrance & confonemaia:i1
i ne, iugét
uera
{ou
n
mai
les foy & hommage par
(oit l'ales
nob
fiefs
des
e
aUtres ditf.:rens à cauf
mixte
fe,
reeJ
ire,
eca
oth
byp
&io n perfonneJle,
que
les
nob
e
entr
tant
:
litc
crea
oudependantcd
ai a ~,.~.r.C,... ,
dom
du
rou nui ers guercUans .1.Lel,eutenant
mm. 16. _.
~s.
mag
hom
"ed e Bou rbo nno isa parcic deli ces 1 S r L-f art. J'+1".11
1H7.
' " tpo urm on lcur c CDCICua .Jtflli•. .1,
1tena
A uf:'
SieIl.n!'1Jca
antc, de Ces part.Pl,•.j. St.
, ~u pay s, & les appeUations proced T outcS ~thlljf./lb.~.
r.
cou
UJgemens von t direa-ement à Ja
1
-::; :".
irl!s des
elfo
Jnatieres ciuiles.per{onnelles & polf
en
tant
ent
lem
l10 blu non yatraux viuaos nob
parcies ou
~~mandan[qu'en dcfandaDc, clUns
" ....
app ar- b Fr,g
eur
de,J
fcau
I iDccreŒ. '" fans
...",'ji.
JOInts ayaD
r .
de pa~tage,liaccelSlo
. Rcb :.J
IIrt.J
b
ns
.
cres
mao
Les
•
ncnt
tle~
Coyentrou ?hif'" M, 1 ç
VnJuer{elles encore que les bernages
cetl equ l- I • .ri,. H· j.J'
turi er,, & que l'vn ede s parties f;jc de
s f~Dt fi· &
lité C,ou teut es deux,qu:and les ben t:aga
rat~e de ~,tm~ :".~.'
tuez en diqcr{es iunCdi6Hons. Au conr alii ons
. .
ord onn é pou r toat es aurres
ce qui
:
.enoire
reelJes ~ rau on d'heritagcs rou rurj cr"v
a
.;.
Ht",
d
t
Jen
obt
tre pelColloes nob les ou Il pre ucn tion s di- '1 tlt 1.,.t ~1·;
nou
d
pou r les{ ubi dh des vaJfaux , dequoy &C ht ~ tI,claJ'ar,01,
s
uoll
Pre
ron s rrairant la juri{ditlion des
rl!: •
! W'''Ccburt,\,Oit
dar iô ...4'0"'
la
à
er
ced
."
fiellains. Ce /là eux de faire pro
e r,con- alMl,(I I.i,.,·
de tute lle& curareIJe,baf & goulleroem
eur
blcw deu nin s, des IJf,.a" .••
feétion d'jn ucn tair c
a
':4.
t't;, "
ca
*'
�T R '0 : 1 SIE ME ' L r V R !
pçrConnes'nobles viuans nohlemét a . Cognoi(4
1. a 1!1/,él Jf lent en prcmiere inftace des benefices litigieux.
IliCrcmi~/u·.6. ..1
' {Urt
. ceux 1curapparnet
. ~ b ' . OU t
,.
"' acomp latnte
1(, Ibi4", IJ. les autres [clon le temps y a eu diuerGté de 'pro·
P,~i"gC1If".4J cedures,q uelquefois la cour de Parlement a pre
d,.,4"tltg,4rt. tendu que les compuintu en cas de {aiGne &
h..n1l·7J'
Il.'
.
Donue1tete' deuoyent cure
tralteeS de pr,mlerc
inttanCl en Parlement, & $'cll: pratiqué iufques
à ce queles Rois cn ont attribué la cognojflin.
I! J. pot,")b l . ce aux Bài1lifs & Senefchaux c .. Ce qui a depui'
'1at·l.tm.tl.U. elle: limire: quand les nobles foncparties con';
d;:·j!~~~·d: tendantes, ou lors qu'jl dl: qucfiion de trouble
"'1J/.4rr.;.
donné pour rai[on des fi tfs,és aUtrel la preuen.il
tion obtenoit au vouloir des pames qui pou;';
~d tLa Je uoycnts'adrdfcràdifcredonaux Baillifs&Se 4,
nefchaux,oll aux Prel2oll:s d. Ain~'que peuuent
faire encores auiourd'huy les {culs fubie~ des
: Baulf;,par. vzlfaux e , d'autant que les Rois n'entédent que
M.C4p+ o~ fous couleur de preuention les Baillifs &. Scrmbtf't.lib~,.
r h
.Ir.
d
Ir. ft' '
lap,"S.lift. c. nelC aux prennent cegnomance u pouellolre
n .lo.
pour heriragesafsisau dedans des Preuoll:ez &
~l ô
~hafl:eHenies , auquel les C..bieéh des Prcuofts
fil ,
& Chat1:ellains Royaux font parties principales
~, H
1
OU adioints f. Cecy toutes fois n'ell: pratiqué,
&J
ImT. lm.
bonne partie
. de l'ed'1t d u lCU
L
H9'
non plusqll'vne
RoyHenry qui a ell:é equitablern~t modifié par
la'cour. L'ancienne purique cll: aufsi abolie oU
tout~S caufes domaniales rat au petitoire qu'au
1 ~t Grtllf. po{fdfoire efioyent decidees en premiere infian
b.,.
ca". r l.
l
d' P I "
X
g.:1101.17 4 • ce pa1r a cour e ar Ctngent p[1lutatlluem~nt a~
'f f1~l parla. Bail i fs & Se:1e[chaux • Et ce e a qUl atttl~
1
r 1,'H.
bU01c aux ordinaites l:l.cogncitflllcc,du petito l
..
te de:
~
p'
Cr"';41',.I,'
>
\
)
�D E L'H A 'R MON 1 E.
'51
le de telles maderes non exceditcs Yingt liures
ou le Procureur du Roy ciloit demandeur, &
,
,
indifferemment s'ildefendoÎc, re(eruant feule-
nlent au Sene{chal ainLi qu'à l'ordinaire la deci;
Ccs ~aufes do~ ;4:d,:.r;!:?~
fion ~ iugemem d.u
poift:«:oire:1.
mamalci [ont tfauces maIntenant tant en peu §.J6.& 78. '
toire que poffelfoire p.ar deuant les Baillifs &
Senefchaux ou leurs !ieutena.s b,& en Boulbon- l Imb ;nJiit~
nois au Liege du domaine.C'dl:oit aux Baillifs & :;rnf~ib.;.
Sene[chaux de ba.iller contra~ntes & commi[. crç;~ Il.6.fions pour executer tous contr.a6ts portans [ub·
rnifsions pre,ci[es à leurs iuri[di8:ions priuatiue. .
ment aux Preuofrs,& concurremment au choix
ducreancicrii la. fubmiCsion efiait gtnerale c • cEJm<ùCre
Depuis dtf~n(es ont cfié faites auxNotaires d'in lUit.ur"HS'
(erer és contraéb telles fubmilsions, aux G rcffiers de deliurer commifsios [ur icelles,le[quel.
les [ont abolies, & n'ont force d'attirer les {ubicéh routuriers des Preuolls hors leuriuri{diétiôloit que la proçedure (~face par ad-ion, exe 1
.
cution dcmeubles,criees ou autcen:cnt d• TouTfmrU:. t..
tes fois C(lS defen{es ne (ont obferuees .. les fub- IC~;:
: r. .
. fi
•
Les
" .10.
IlluSIons
ayans courS:lm
1 qu at:parauant.
tglifes qui (ont de fondation Royale,& ont gac
degardienne,ont leuC$ caufes commi[es ou aux e tJié'lt!( Cre
requell:es du palais1 ou par deuant les B:.Hlifs &- miru .4>ti,. 9Senefchaux e, qui cognoiifent des amortj{f~- ;i~:tnt'~h;;
tnens,affinét les contel des f.ibriquc$, & vuidét b~;rs~f : ',, les differens d'jcelles, nondes a,mr~s q\li I.'ont f H:Dr. "b.
lettres & ne {ont de fondation Royalc::f.Ilscm- foP· ~'tJ.lmb..
tendent à la verification des lettres de chartres, ~:,;;: ~!'. F~:
edits,foire$)mar,hcz)affranch;ffcmés,les [cfpics fol. 6 4. p.T! o.
.
!
1)
:"".'
�T ROI S'I E MEL 1 V RE
d'va an, & i cinq ans obtenus en chancellerie
.
:l
Edill Je leur tf1:oyent pre{entez a. Et maintenant l'ocdi-
c;,,,,,,,,rt.l2...
. f:ans attendre te Il es Jettres b •
, '.
. nalre en cognoit
.b .,Art.'t. - Toures commifsions & autres lettres de chancellerie pouuoyenr el1:re prefentees aux BailIJfs
& Sene!~hluxluyuan~l'add(drequi endl:oit fai
te,&.depuis fans auoir rgal'd à telle sdrdfe la co
gnoHfanceen premiere inl1:mcea efié delaiffee
aux Preuol1:s & Chall:C!llains Royaux de's lettres
obtenues à caufe de minorité,deception d'outre
moitié & autres moyens de rtfci60n,foit qu'etc EJiEE Je les foyent prefcntees principalement ou inciC
Crtmù" §.17' demment .Ces Preli:!iaux iugent les pro ces qui
Il.Hellry•..,b; font intentez haifon des guets, foldedes gens
!"".II'U. 1 de pied,pionniers,cheuaux à traia pour l'arcille
rjè~viures & autres munitions dt guerre,non le'
i Lib. uit. eleus,combien que par edit la roIde foit du gibSol. col. 19·;" bier des gèneraux d,Les appellations fur dj1fere.
".J. ,,,br. entre f('rmiers des ~des,fub6des & imp06rion.
e Eft~t~/O, pourfayuans leur deu i caufe de la ferme e • Les
l,allsa,t. '36. appellations des deus particuliers en matier'
IJ7'
de (urtaux non èxcedant dix fols, 0fPofieios fur
fH
F
lareparationdesp~nts&p:llf,ges.La prefean~
U';~~·fl:.p:- ce & conclufion leur appartient aux affemblee'
de ville,eleB:ion des Mair~s,Efc heuins& autres
ayans adminülration des deniers cemmun.,re,oyuent leurs ferrnens,les appreRnent & conlie
g EJiEE J, ment, aflinent & clouent les contes des deniers
Crem.art 17. communs,& iugée des proces (udc~~~g.~l~
'{fattJ'Orlt. ques 'or:lonn~nces o~t voulu que les Prello lts
blit À la (IIftrt.
,"1,95' · '
& Clllllellainsfuifentllpl'ellez iceu8:es pout
les decider apc, les Saillifs & Senef,ha\lx» leur'
liel,J
�DEL' HA ' R MON 1 E. '
1
IH
lieutcnans, &.. en leur abfence y prdider. ~is
elle n~eft bien pratiquee,du moim en naz quartiers a.
a Htnr." ..,bt
prtfidclltl prq,dial6 ConrçiUers,O'
[upr4. ut. 6.
.,
de leur iuri{diélion.
Depuis certain temps cdle iurifdiéiion qui he
cognoiffoit auparauant que de qudquc$ matiercs proui6onal($ & autres de petite valeur non
oblbnt l'appel & (ans preiudice d.'iceJ uy ) a efié
remplie d'vn PreGdéc & ConCeillers.& :1ugmcn
tee de fa.,on qu'en beaucoup d'endroits ils [ont
iuges [olluerams. A raifon dequoy,& pal tar que
touHeuois & ~Œemblez ne fonr.qu'vn liege b, b C"rotMl ,.
il ne Cera hors de propos de parler de ces affi. Ftrw. art. !6.
ciusdenouuelleereaion,auant que paff~r plus 'S66.
outre. Le fell Roy Henry conliderant que les
grandes mat-ieres '& ploces de con[eq uence de- ,
nteuroyent immoruls'auxcoursde Parlement
occupees à 1': decilion d.cts caufes plus legeres la
pourfuitede{qudles en lointain pay!, ourre1a.
peine apportoit plos de pertt aux parties viéèoriettk4 quede profit, a Cuyuant les loi:l.{ Romaines dhbli en c:hacun B:ailliage & Sene[c~ucee
Vn lifge Pre6diaJ,qu'il a compolé des tieutcl'lâs
generaulC,particuliers d'ancienne in IHtucioTl,1!<
Cept Con[eillers nouüèaulC, le tout rapporté au ,
nôbre de neuf,lefquels dfemblez, ou [ept pour
Je moins(la moderne ordonnance 0'en veut que
lix)peuuem co~oil1:reJiDgcr & decider de toutès matieres ciuiles (fors des domani::.les, eaux
& fdrcl1:s du Prince)quin'excedent la valeur de
deux cens cinquante liures pour yne fois, & de
' V
�TROISI'EME
LIVR.E
dÏ!Jc liures' tournois de rente ou reuenu annuel
dé quelqut: na.ture & qu'alité qu'il foit, droits,
profitS & emolumés depédas d'heritages nobles
& roûcuriets fion fùrpa1fans la. fomme de'deux
.cens cin~~atê liures tourn. fans que de leurs iu~
.• ':" ', g.em~ps en dernier nIIort,&procedans de iuges
{ouuerains y "'tt :1ppel tant des inllruaions, in~
cidens que principal ou de(pens, ~ quelque (om
a
:1 ~tbH1f i~ ll~e q~'ilfp'l;liffcnt motç:r .Et par pro~~fton tan~
;:,~~~~~:~~: prlh~ipal q.ue defpe~s toutes m~t1er,es qUI
lilt,t ,Ca"l,? n excederontclnq cet.sl1ures tournoIS pouryne
"""'fJo IS66. 1 fois. ou vingtcinq liures derente & reUenu an, 'nuel, (oit que les iugemens foyent donnc~ con-rradid:oirement , pllr contumace ou forclu~
, fton,qu'il y ait :lppeI de defpés taxez par aucuns
b Rt.l)~Jf 'JIb~ d'eux.ou à l'execution de leurs iugemés b. ~ClI..
rp·cap.t.H;. que temps apres recognoHfant le mefme Henry
r K • 2.. Jtt",s, quel profit auoit apport~ au public l'dl:ablHfeJJ 5~'
ment de ce ft!ge pour deCraciner l'immortali[~
des proce.s , il erigea encore deux ConCeillers, i
6n qucla iulliccfut plus promptement admini..
~ pb; fol' llrce c, ~ preuoyant que c'ell: choCe monfirueuCilf' 10.
fe de voir vn cerps (:lOS tcfte,ay:mt sppeUé i (on
coreil vne grade part des BailIifs & SeneCchaulf
de robe courte,il erigea yn Prl"lident pour con~
tenir les Lie!ltenans & ConCeillers au deuoit
d~ II urs charges, les fa.ire droit marcher en befongne,deftournet des chemins obliques & tga
rez qu'ils pourrnyent ,prendre, prelidfl l toUf
iugemens & diŒnitions des pro ces ciuils & cri
mine~$, Coyent des ordinaires ou deuoIllts pat
, ..
.ilp pel cJes li4!ges Royaux au cas d.l'edit. & auee
e?
.
«am
�DEL' H A R MON 1 E.
rH
cè amplifia la cognoiffancc en dernier rdforc
des .iuges ciuils,defaçon qU'Ils pouuoyenc {entender iufques à mil liures pour vne fois & cin .
qua nte litaies de rente fans appel, & par prouiGon. .(idles n'excedoyét douze cens liures tOltr
llois,ac foixate de reuenu a.0 r encore qnè m:1in a .Rtbujf·.. /'i
tenant nous ayons les Prefidens & Con(eillcrs
cap.n.
tn plus grâd nombre,li dl: ce que cefte cognolC.
fance li ample leur a eàé toUue p~r nouu il edit,
Co}!li l'areR:raÎnre.a inli que le prem;cr à ciJ4q cens
Uures tournois par prouifion, & deux cens cinquante en dernier re1f~rr.b
b 'b~ol. 9.
?Po
0
.
'
l'refidem prOUlllcr414X RomarnJ'.
MélwJ .mi.
e.s Prelidcns font inR:ituez pour te~it la place IS' 1 ~ 6 6. 0des BailJjfs & Senefc;haux abfens, & partant n'y .PII~'~ 71(a11.
Upparence de les compucuûx Prefidens pro- 1 \'
uinciaux Romains, non plus que ceux defquels
i~s tienaent la place: qUI ne voudra dire que la
[ouuerainetéqu'ils ont au ca5 del'e&it les rende
plus approehans des Prefidcns Romains, qui
n'approl1uoyét autre fuperieur que rEm pereul.
~ant aux Lieutenans generaux & particuliers
ils excrçoyem la charge feulement en l'abfc:.Qcc
dumagiR:rat qu'ils rcprefentoycnt,lequel de retour fai(oit ceffer tODte leur authorité & iu rifdi~iono Mais cen'eR: au pareil des nofl:rcs François qui iugent enCemblement auee les ll::.iJ1jfs,
SeneCchaux,P Ie{idens & ConCeillers e!l:am touS
tompagnons & eg:J.ux en voix [eulemem,dl!li.n
r.
&
., c
C C,.imlflU(.
guezpar lcanee
prononclttlOn.
,
~ d ri .
4Cl C JI.
'ur.
0
.
Senateur.
;"dlC. Prrl;J.
ln lieu de tous ccs 'officiers le Pontife a cret vn gle.17.M.:8.
V
2.
�TROISIEME
LIVRE
,Senateur i\1ge ~rdinaire qui fiege au c~pitolle '"
oit tous ditferens entre les dtoyés Romains.. !l
a'fous luy trois iuges dont deux' ciuils & le tierS
.c,r iminel.
'
Capitolin.
Les appellations des lugc:mensdonnez pareu~
,'en VOnt au capitolin, qui Yfait droit. ~es'il
,cfirme la premiere feméce,iln'y a plus d'Clpoit
de recours à autré iuge.
Atlditcurgencr al.
Et l'auditeurgeneralde lachambreafaiuri{di~
a J'am. Je
tllI1lit. IX J,-
fi El ' fi d
8âon ellenduc iu(ques aux nations plus ellran"
ges, & procedcm par deuanr luy les perfonDcS
de remarque( qui font comme nobles en fpiritualiré)les familiers de hfaiafreté, Cardinaux,.
r4utres ex~mpts & priuilegez , nobles $ marchans, orareurs • princu & officiers de la CO uf
Rom'a ine,&ainfi approchemfort de no~ PreJi..
diaux a.
.• •
1.
LIeutenant mmU/f/J.
I;~, ~::e", ~~ Relle hraiterdes iuges.criminels;beaucoup in:.
OEla" .....eft,.. ferieurs des licuten~n$ duils b, qui ont dl:é forc
;nrom.a"I .mo bjg~rrez en France. Vous auez les lieutenan"
tlt".
. " l's de robe 1ongue,~
~r
ctlmmt!
ceux dt ro be cour~
te qui fo~t auiourd'buy abolis,ainfi 'lue les' Pre~
b C";ma"J ~ boits prouindaux:ou lieu defquelsfom de pre'"
,Jlél 'Pr~{i- fene les VibailIifs & Vifenefchaux honorez de
41'.g'of',· (:c nom en la faueur d~s N obles,quifeuls en de-'
uoyent ellre prouueus. Voycs de tous l'vn apres
l'autre, Les Romains auoyent andennemét OU" .'
tre le Preteur qui etloit iuge ordinaire rant de'
, matiercs çiuiles <J.ue çtiminelles beaucoup d'of- , ,~
res.l,b. 2..
,& tit. •
1$
f
,
.
~~~ .
�PE
l'HARMONIE. '· Iff
liciers prepeCez feulemée à l'expcdition ~es pr~
Ces criminels.
Triumuirat. .
Le Triumuirat dl:oic tmployé à l~ garde de~
prifons, &: le$ (entences des iuges criminels (;j{c
curees fous fon au~orieé [.'\05 qu·... ucun y ofall:
contredire, de crainte dela force qu'lls auoyetl~
t
. a
n mam ' .
. ,.: a
Za~.§
m'.
...
TYlbunrdupeuple.
.
' flitllti. "'trb~.
Q2.ant aux Tribuns du peuple, ils furent efta . rriumuiri.l.
büs pour prendre & faiÎtr au collet ceux qui Ce ~. jf. Jt or'g.
r. . d'
f f '
. ~ , ' IlIr·ftrltfl·cop.
trouuoyent aCCUlez aucun 01 àlt: ma~s n a-, J' dt mag.sl.
noyée iunfdidion, voire ne pouuoyét Etire vala 11uJ" hlt /l,
blemcnt adiourner Jes ddiIiquans à compa,rolt (enato !ol,J.7S'
pat' deuant cux.lls'empdchoyem routes voyes 1.77 if.
de fald:; & chall:ioyem (CUX qui e~oyent fi oft ...
que,d'vfer de force en leur'prefcnce.Leur a:ud:o~ \
tité ne'S'ell:endoie à ceux qui n'cftoyét furpriria,
en delid fl~gralilt b . Et pour mieux reprimér les a ./JuJ 1. ",Tt•
. 1
f I l ' f"
.
JlfMato,fol.
~10 ences & orees contre es OIX) aue Vlure 2141' if.
.
chacun en paix &: (cureté,
, Circitcirer.
ils choifirenc certain nombre d'hommes appel-
Iez Circitores , partant qU'lIs dl:oyent afSl,duelllent ad guet pour voir s'lIs trouucroycnc quel- ,
que infraéteut du repos commun)à ceft effe& ils
faifoyét leun chcuauchces par la prouince,amc
Iloyent lès malfaié\:eurs qu'ils auoyent apprehendh,& dreffoyér proces ver baux des doleanCes de Ceux dll plat pay\ c.
b Pirth,lib.
... .
.
Cen[eurs.
H· C tit.
r
r
OUtre <lUX 1a vous aUlç", 1CI Ccnlcurs
prepOltZ
V
~
Q.
dr a"tm;l>. in
rcb~.
�T ROI SIE M' E L 1 V R t
ala correél:ion des V2gabons~ oilif$ & pare1feu~
Jabouleurs» qui Ile cultiuoyent deuëment leurs
heritages, n'c:fIr}ondoyenrles arbres fruj~iers
en temps conuenahle, ne faifoyent.labourer,
tailler & façonner les vIgnes àpl0pOS, ~con~
tIe le gendarme qui ne pénfoic fes cheuaux com
me il apputient, ou f~ifoit quelque autre c~o{e
defrogeand.1a di~cj Eline, militaire, contre Id
fupedI:u itez ~ux hanquet$,(oit POU'[ l"excef:iue·
. té des viandes', OU prefentation de plus grande
qùantité de vaiIf'eUe d'argeRt que la-qualité de:
cduy qui fefl:oyoit ne pouuoit porter, & gene~
.
ralement redrdroyent & corrigeoyenr Ja vie&
a ~"J.l. ."lt. meurs d'vn chacun a. A ces trois iuges Romains
Jt flnato fol
' ..
l
h J
sJ o,Ftn(pdl: nOl!Strouueros que que peu .pprce er es Pre
,·/lp.17. Jtm .l- uôfl:s generaux des marefehaux, les particuliers
~if1·t.Aflo./lo, prouinciaux,licutenans criminels de robe cour
/J'ft m.,mmo. te, VihaiUif, & V ifenc[chaùx qui tiennent la
cap.6J.
p1:zce des deux derniers precedens,ils (ont tenUS
b CarOIHl!). faire 'les ehellauchees pu les eh:tmp •• y vaquet
.Jt101jnS,,~66'. contin uellement {ans {eiourner au x Tilles,dr.f..
4rt·J,3· Hcnr • fer preces verbaux de leun ch;:uauchees 'pour
;~~p~~;J~J; les reprefcnter à iufl:ice quand requis en {erot b.
Z,'fIlS 4,·t'71• purat ces ccurfe~ & ailleurs en tous cas ils pell
C Mo.ï"s art. Uent itformer, & faire captures {e~lcment des
4/.,.~'{lcmtnt malfaid:eurs, fauf à ddaiffir aux ordinaires leI
'IIttt liS Pre.r '
i
r I ' Il.' • hl
.ons & i~ ft P llonnlers qu lie IOnt eurs IUulell cs p~r
~.
g 1
d'
c
.
tlTdiH. 'S 6 ,_ es e lU •
.
RtbùJf. ~jb.;. Iurifliiaioll c1cs.Pt'tuoftr prouinciaux t:'}' Vibarl1ifi. .
Jaf'.II' m·19· Voicy ceux qui leur {ont attribuez. Les gens de'
tJrJ Tubr. CP4.
.
b d ' '1'
.
J·O,I.art,~,. guerre, ~utres vaga ons ou omlCllez qUI
70'
priment le peuple ~n leur~ perfo~nes '" hien~,
. pill~~t
0e'
"
�D~ E .L'fI AR M 0 NlE.
'56
pillent & ~dt'Obét leur) holles,forcenF & yioLI~m femmes & filles , defirouCfent & metml'if(ent les paffans, aHans, venaI!s, ~ ticn~dnt !~s
cham ps.qui commettent f~cri1eges auec frat!;lù.
resJont aggrcfsions auec port d'armes, ës ville.
& aux champs )conrreuiennenc aux ordonnât'c ,
fur le faiét des, hafiès ( ceft article n'a dié verlfié) faux monnoyeurs & f~bricateurs d~ fau(fe .
monnGye, vagabonds,gèns fans adue~,b!lnnis
& ({forillez ~ .A la charge que les iuges ()rdjrfii. a Franc. ;.
res Royaux & Preiidiaux pourront cognoillre, I H6.H
tnr/" "
11. hl
. IH9' ca r D ·9·
.
dcnUS ~ prellona
des mancres·que
es par pre "Tt. '7' rtg/t.
ueption,procedcr ~ l'infrruétion & iugemét des ford.tIFl.J.. ~
proces & execution de femece donnee CUl nom- 3 ' 1$6J.
bre porré~ requis ~a~ les ordonnances b.
bl'ftatl"'Or~
Lleutcnalls crllmnelt de robe courte.
l(nllJ~;t'. 7 ,.
Au:c le téps ces premiers Prel10frs ont efr6 de f- Molins ,';'rti.
plai(ans, de fa,on qu'au lieu 011 a creé lieutenas 46'~,t;:B~~".
r. ·11cr & leotr
r . ,apres 1es prJl.
Rtb")/. ",,01 r"
de rc be courte. pour :l.1S1
J"
Confcillers auee les Lieurcnans criminels & c Jl'm·k. z,.
particuliers és iours de tenue, & en la chambre NDIIéb. l!H'
duconfeiJ;
.
/ITt.18. & 11.
Jr...
Leur iuri'èti8ion
.'"
•
.
...
'&
:Jr(,irs
~iI~
dlEl ",., de 14
rrwiOdulltu
aufquels appartenolt l'ar preuentton a mforIner, prendre & emprifonner toutes perfanlles 1t,Jallt il"'D!e
trouuees coulpabl:s des cas dont la illdfdidion fOI/rIt • • .
p
n d
rh." L ci :Jr(Dl,'m lir.
aparcenolt
· aux reuous es .marelC aux,\){. lce - .. ( 4 l.' ") 5'6 ,
1es conduireés prifons des fieges 0\1 la iullice Caro!.9,' t5 61:
criminelle eft adminiftne c. Aiou 'lue ce lieu- Efl abl.f!(. dts
ttnant de IGbe cource a chaffé fon predeccffi ur, Pi&If!jr"auJC
au{si a il.ell6 aneiti parles VibllÎlhfs qui De dif :;, ;;f'?lf,n;: ,
feI~t en rien,finon de nom,aux deux prccedcs d.. j ..pi·4, .. .'>' ,
V . ..,. '
~
"T'
�TROISIEME LIVRE
,
IurifiIiélion des VibaiUi[s.
_
yoila donqltcs DOZ VibaiUifsJPr~uofi:s & ,li~"
tenans criminels de robe coune"eftablis pour
les captuccs, cheuauchees lX d'reme des proceS
vèrbaux, les voila execllteurs de !e.ar,s [ententes
. N & autres procedantcs du fuperieur,Ies voila iu·
• Pb4T~4; ges des vagabons, faineans & oifeux :a .En cela
"tm 'iS. . • r. ' LI bl
'
ffi '
.
lo.Hep,i~.,. lein" a cs aux c Clers Romauu donc noa!
\
Tenons de parler.
"
a
lieutenant criminel de robe longue.
,
Refi:e dire deux mots du lieutenant " rimine!
, de robe longue. Encore que le Triumuirat ait
,Cnccedé'au heu des enq!Jeftears des crimes qui
auoyétla charge de s'informer des malfaiéleuIS,
b
1
& que pour cdle occafion aucuns les ay,enc vou·
& ~:~.:tt lu conferer 'lUX preuoA:s.des marefchaux b, fi eft
(onflitllti. 1. ce qu'il n'y alll'a pas grad mal fi nous les appro.
tleo";gi. i",.ù. prions aux Lieutçnans criminels du iourd'huy"
P4P ad conf le[quels'~lÎnfi que les Romains eftoyent tenus: .
i §, f· .flire leurs iheuauchees"vne'fois l'an poùr J~ ,
fo;~on.
moins, pour vi Ctter la proui.ncc ou ils font pre·, "
pofez,pendant Iefquelles ih.faifoyér Ftier à (on
de trompê: & cry public aux plus app:orens.licl,lx
de Jeurs retrorts que s'i~ y ~uoit aucuns qui
fceulfent ou eulfcnt cognoHrance d·!lucuns:,crh
mes & delids commis,dont n'Iut dlé faite aucu,
, ne pourfuire & corrcélion ils euirent à en adper.,
tir iuA:ice.Eux mefmes en per[onne, excepté ~u., '
cas d'abfence, rccu[ation ou ernpefch~l,nent Je- .
e if"" ".'.,~; gitime (ont ter: us d'lnftruire les procés' C , . puis,
/!1.art.l'. , les iuger (uyuant les reglcsponees, par 1c;,s ~~. ,
donnances. .
.,
. , "
: <l!fe,
�DE
rH A R MON 1 E. 'Q!!tfieurIcrimintls. '
157
Be quo)' ils retfemblenc plas au Q2.efteurs cri
.ruinels qui s'informoyent foigneufemenr des
crimes ,& punitfoyentvoire de'mor t les çiteyés
Romai ns t<rouuez çoulpables à l'itfue du proces. ~ rc:~ ils, c~oy.nt ~rc:pofc:z à la vuidange des a p~.r.. ,
, . tUl.cap.I .JI
llJatlerescrlmlRelles •
. ~~iftr. ~..t '
,
.
Iurifi1iélion du litutendnt criminel
"
~·Ofiff,I.Juri.
criminant
Lieute
Noftre ~efteur FraDfois
'IIr Jffol.16.
au~
n
creatio
fa
de
l'edit
nel prelidial n'auoit par
de-\
pour
tabli
cune limitat ion de iurifdiél:ion,ef
cidet& juger priuaciuemenr à tousau ttes iuges.
(les Preuofts & Chaftellains excc:ptez)de tous
crimes, delia:s & offenfes faiéb & perper rfzau
Bailliagê, $enefchaucee, liege & nffort de leur
eftablitf,'menr, pouruen (aïnli qU,e la cour l'a 11.Je
~il.é, & depuis la Maicfié) qU'Ils D.C: procede~t
.k ,
!ltbllp.l
~
MaIS
b.
ducluil
ire
accetfo
par
&
InCidemment
Iht". 1 z.. '.et.
Il. • d
.
,
to.
til.
&
'
13
om
ellOlt
n
d auranc que cefte nouud Ic ercého
mageable aux Preuofts, & ain6 confuCe engen- lib. /. c",. j.
, '
droit -beaucoup d'alter cats, il a fllIu y donne r §' /j'
chacun
àquoy
r
declare
on,&
plus ample proujli
"
·
dc:uoir s'employrr.
.
RoYàUX
CIU
les crimes de leze maiefie. fa ufi'e monnoye par ,
preut'mion,atfembleeil1icite,emotion populai
re,ports d'arme s,infué tion de(auuegarde&all~ ,
trcs cas Royaux ,verifi cation de lettres 'dè re.- '
, mj(sion(linon ceUes qui (ont pre(emees par les ; , ,
.
hnbles , qllÏ vontà la cour comme tu pe\lX voir ,
"
'
.,
des,l'ra
jation
~'abreu
pou~
par l'cdi~,derbier f~it
cel,q ue la y annote)abolmon,p.1rdon & rappel '
V 5
X
�TROISIEME
,L IVRE
de ban dë, caufes 'criminelles Oll les nobles (ont:
.defendeurs pourfl:lYuis & accuCez ', ftmpJes appellations des Centen.ces de tonure, banniifc:rnent,~mandes honorables.dernier {llpplice,o~
ponant peine :t.fllidiue de corps, & autres qUI
.
peuuét efrre iugees fans amener les pri[onn~er~,
a !J,ttÙCrt. porc que l'appel fut formel cm pademéra:(ouue
~~t:~~~~~j.~: rainemét Jes cas Preuoftaux lenr (ont ~tuibuez~
p.lib'l'c, ... & Linon pqur l'hereLie ou ils feront tenu: deferer a
Hmr.2..1SS7· l'appel b. Ils iugée par preuention tous crimes
§b· I4 ....
. ellâspropres aux Preuolls &Ch.lllellains Roy(f'
JeHer·7..IH7·
le TIEl. des aux cne1auez das 1eur rellort,peUUet
appre h-d
e cr
PI'eful.Rtbuf les malfaiéleurs{uie6bdes Y~(rauJ',fajre & pJ1r~
"bfjitp.';t.lo. faire leun proces,Linoqu'ils royét requis par Jes
!.L.& 4'
feigneurs au(quels ils Leront tenus Jesdeliurer,
leur enioigniit de rédreiuftice dans le téps qu'ils
limiterôt, & fub6di:!.Ïremét, en cas de negl:géce
des lieutenâs criminels particulien.r.ognoillènt
vn mois aprcs le fOlfaiél: des deliéts cqmis aJl de
dans de leurs jurifdiél:iô~ lX parpcrfonnesdomi .
e Rtb"jf. "bi c;iliez c. Côrr~ les gés de guerre defcrteurs,aban
fol'.I1".~.
donn~s leurs Capir~ines, & neantmoins prenis .
paye du Roy. De toutes matieres ou lz.foUllerai~
n:té ne leur cA: delai{fee, les iugemens venans
, .,.
d'eux tÏenhét par prouifiô,non excedas 25.1i ureS
tourn.en princi paI,enucrs la partie ciuile,& pa~ ,
teille (ommeenuers Il! Roy.LefembJable ell:pra
tiqué és matieres qui (ont deuolues par appel à
d b.1r b' leurs Lieges, foyentdes juges ordinaires ou des
f"p~~t~i:"'~ Lieutenas criminels particuliers de leur re{forr,
lJ'
par prolliLiQQ en baillant caution â •
.
1
1
~.
�158
DEL ' H A R. M 0 ~ 1 E.
,.
Per~J' de la chambre ApoflolicJue.
Ii.
Apoll:o
chibre
Ha
z
prepoCe
[ont
Les Peres qui
que con6deras que la logae prifon eft fufliCante
coërti6 ; voire ceqx qui onrgrieaemér offenfé,
ne permettent que les accufèz bien fouuée inno
cens Coyent longucmentdetenus captifs. Pour
ccll:etfcci ils ont :lccoullumé chacun mois vne
hemiqcr par toutes les pri{ltns Rnlnai~
foiss'ac
'
nes) vHirer les pdfonnicrs, iceux faire pre(enter
deuant el1X, & les interroger pourquoy ilf,(ont
detenus (errez,1 fin,eux QU'Ys,&: le il2ge q~i les a
recommandez, de,les elargir ou leur füre rédre
brieûe iufi:ice. V;cechambriergôuucrneur de lauille,
Les prepofc:z,à la iul1:ice font le S~nateur ,donc .
nous dirons enConlieu,le Vicechambrier, Gou
uerneur de la ville & furintendant, ccluy Udl .
prepofé à la. conferuation & entreti en du repos
public, il ~ haute iuri{di~ion Ullt fur les clercs,
quelaiz dela ville & dHlrait,a le glail2e en mtin,
& fans forme &: ligure de proces chailie les def.
obeHfans & mal viuans,approchat fort des PrelIolls prouincianx ~ VibaiUifs, lk ditferant des
Lieutenans criminels, d'autant Clu'il ne s'embe{ongne guere des caufe~ priuees,~ai$les réuore
a ""nt.tlr "111.
Prettur Ifrbain.
aux ordinaires a .
~it.:p ~{a..
qui
vn
treaue
s'en
ne
il
ns
Entte Je! elhus Romai
c tg.
s
Pre~oŒ
aux
conferé
puilfe ellId.meilleur dr~it
fut
qUt
ccluy
que
huy.
iourd
& Challel1alDs dl!
ell%u~du temps de Tarquin le fuperbe, appcHé ... ..' _ "
,
Prepofé àlaville. Car combien que fon autho- . ~t"
.. . , i::. .
lité fut plus grande que celle des iuges ordinaires François,6 ell ce qu'il cRoit emplo) éà pree:
a
:;1.'
�T -R: OIS l' 'E MEL 1 V RE
ques pareilles cauCes que ceu~ du iou~q'huy.L~au
ttorité du Romai n efroit enuen ceux 4~Ja .,i1l~
ou il ell6it , & és (nuiron s limitez " & noz Preuofis ne font plus rien hors leu[s te~nt.oiru.
Ceux la cognollfoycnt des matieres poffeffoiIes
& de reinteg rande.
,
Iuri{diélion des ChaflcUains (j' prtuoflç.
Et nous auons dit cy ddfus que.le poffi ffoire dl
attribu é aux Chall:eUains priuatiuemen~ au~ Sc
a ~"Jm, du ne(cha ux, encore qu'il ne foit pratiqu é a. NQn
B.~hl1lf
& S&t-. plus que l'opini ode ceux dl tollerabJe qui ollét
D~' a.x
Molin.j. pm. la compla inte d'entre les cas Royau x,& la 'dopfl]l.C4P'19. "" nent par preuem ion aux valf"ux b •. Ceux
la co"".,.
gnojffoyent des tutelle s, li( demett oyent le tuL
M 0 l',,,.' b' te-ur fuflpeét,challioiét les nomina teurs iniques
"
»,
:
[upr.4d A"f,. ,& la dation de tutelle au~ ertfans,des nobles cft.
'''l'.II.litt.!,. feulem ent referuee aux Senefchaux li( Baillifs,
celles des routuriers & non nobJes appam,nac
aux PreuoA:s & ChaA:ellains. A ce ft ancien preuoll Romai n Il pparre noit de mettre poids auX
denrees, & noz Châlle llains c.ognoilIènt de tcU
tes matieres COll cernan s la police. En temps dl
neccfsité font ouurir les greniers des r('gratier~
& perfonnes qui ne veulen t expofer en Tente les
. denree s, & leur donne nt prix moderé Ils afsi{lent-apres les Senefcbaux & leurs lieutcnan,s
\ aux affemblees de ville,oyent les con.tes enfemblemen r,rcfor mét feuls les abus des tauerniers,
boulan gçrs, bouche rs, apothic aires, grohie rst
quinqu ûlIeurs & autres marcha ns,s'en tremet lenc des reparad os des pontS, porcs, Toyes,chcmins & {emieri public s, rCCïoyuént le ferment
de'
.
'
1
•
"
�D~
L'HARM·ONIE.
If9
des mailh~s de chlcun mefi:jer. Apres que ce
Preuofl: fut aboly toute fa puHfance alla tu Preteur vrbain, ain{i appellé d'autant qu'il rendait
droit à ceux de la ville, & ne s'efl:eftdoit {a iuri[di~ion hors Je territoire qui luy au ait efi:é limi.
té à l'imitation de noz Chafi:ellains & Preuolh
qui"hor.s du terriroire{ant priuez, & attdedans
cognoilfent de toutes matieres reelles,polft>lfoi
res,hyporhecaires,perfonnelles,ciuiJes & crimi
nelles,meuës entre leurs fubieéb , celles referuees que nous auons appropriees aux Baillifs &
Sene(chaux, Et encoré que les caufes touchant
le domaine du Roy ne leur appartiennent, li cll:
Cft que les Pl'euofl:s & ChaA:eIlains font iuges
des ditferens q ni furgi1fent, f01,1dez (ur les l'a8:ions & conuenances des fermiers. Ils palfenr
outre(ainli que les autres iuges Royaux) à l'inftruétion & decilion des proces intr('tdl1~ts ~ar
deuant eux nonoblhnt appt!I, & [ans prelu~lce
d'iceliJy, lors que le grief efi: repa.rable en d~ffi.
nitiue, Leurs [entences de proUlhQn & gar01fon
quelque fomme ae deniers qu'elles fe montét
[ont ex~cutoires contre leurs iul1:iciables &. autres obligez par contrath reccus & pa{fez fous
les {eaux des Preuofi:ez,Bailliages & Sene(chau .
cees,autres Royaux & authentiques,cedules & .
reCcciptions deuëment faites,& verifiees nonob
frat rappel & {ans preiudice,aux charges &. fub.
miCsions panees par l'ordennance,& és matieres pures perfonnelles. ,Le Cemblablo fera pra·
tiqué {in orI' qu'il foitquell:ion cle plus de dix liUres à pa.yer pour "ne fois, en toutes (entences
a
\
. '. :
�TROISIEME
LIVRE
prouifionales donnees és m2.tieres de douaire;
.,;' creatioll de tutelle,cur:trellc,cafelbon d'jouen( • taire,interdid:ion de biens à prodigues & infen
fez,refeébon de ponts & paffa ge~,ék tOllt ce qui
depend de police, falaires & loyers, alimcns &
medicamens à qqelq~e Comme de deniers qu'elles Ce montent,de feq ue!l:re, de choCe roururierc
lilefaiét requiert prcmpte expcdicion, & lors
que la Ccnrence n'off~n(e l'honneur du condamlIé.~nr au fouruiffcment de compl~inte, recreance & reiutt g\"ide l'execution d'icelle nonobtl:alld'appel appartiét aux iuges relfonilfans
immediatemétàla cour.C'cftaux ChafteUajnf
& Preuoft$ de cognoilhe & iuger les appellations de. Cergens & ~utres offidcrs commilfaires executeurs de leurs {entences, pourueu qu,
d'icelles ne foit appeIlé, ils cClgnoiffent de l'enterinement de lenres Reyaux quelque adreffc
qui foit faite contraire fondec:s {ur miRoçité,
aPhiüp.1J~- deceptiCln de iufte prix ou autre moyen de refti"JDII. §..2.1.: turion foit qu'clles Coyent obtenues prindpaléJJ'6,f~rt"" 'If ment ou incidemment a. QE.and les Pareatis
ft'ax'4fol'7'
Il.
r . ' Il. . ,
d 1
"'JiJ~( u. Ica, enClyent en vlilge c eno1t a eux e es ottroyer,
1!.7)c:ëb". & eA: leur iurifdiaion bien ample Cur les fublm' "",ic.•2.. icéh tant aux matieres dailes que criminelleS.
LI",I{ 7.p·l., ~.
preuofi dt Pd'l'ü.
r.4-' Reb"Jf.l•• IO b '
.
r •
,.
d p
IL
7.fit .14.;" ",.. 0 mets ICy lClemment a trauter " rellOI~
J,,,. ,lIlhri. tJt de Puis, parr/lOt qu'cncore-qu'i1 ait le nom de
F"''''·I. &. ces iuges inferiCl1r'l ordinaires dont nous venaS
Rem'.". & li. de parler, {a iouylI"ance refem ble d'auatage aU~
s.
col. BailS
'll 'f & SenE:lichaISX.I'1 Il deux l'leutenans 10
r uS
s.8.tlt.11.
FraffC.s.
Ig,rllfa'JH9: luy l'vn çiuil a l'autr~ "!mine!, & çognoit_~;s
caUle'
�DE
L'H A' R MON 1 E.
160
cauCcsd'appel des auditeurs duChaltelIet" fOI1
feel a grande force par tout le Royaume a. De- ftr " .~ B '
. l I a rnHIII. II·
quoy tu pourras vOir p us amp ement p:tr mon ,,]iI.§.l. ... Car.
fie ur Rebuffcaux .ordonnances qu'il a redigces 9.lf'6.rtbujf.
par rubriques defqucHe$ ie me fuis aidé en beau Ij .• .t~t.9i·fI'Il.
CGUp d'endroits à la compilation de ccfte harmonie,
,,,Imr.
Recolnlnand4tioIJ de monfieur Bug/!)'on.
ain6 que des dod:es & ftngulierament accomplis traitez de monfteur Bug.ftyon do{teur és
droits & Adudcat à Lyon, lequel fans m'auoir
càgneu d'ailleurs que pu les premiers petits
. fruids que ie pre[emay 'au public les annees der
nierès, m'a fouuenrdepuis viuté par lettres, ac, c0uragé à la Cuite de !'!les entreprinCc" & donné
. confeil cédant à la corinuation de mes tels quels
labeurs, de quo y ie lay demoureray à toubours
redeuable,& ne pouuant mieux pro rafl:e ray d.enant tous la bonne :.tfed:ioll qu'il me porte (ans
l'auoir deCeruie, eftimant auoir beaucoup aquis
d'dire aux bonnes graces d'vn homme U.Q,t re~
commadable. pour la çognoif{ance des langues
diuerfcs qui eft en Iuy, l'entiere intelligence des
Ioix Grecques,Latiuas &: Fran,oife$ qu'il a n,aguere tIes dodement ~ccordees,au profit du pli
blic,& [0 Illas de ceux d.e la robe, qui auec moy
lUf doyu:!nt louâges eternelles. Or partant que
nous au di.t le Preuollde Paris cognoil1:re des
caures prouenat.cs desau~iteurs du chaA:ellet. cc
ne (era hors propeï li nous en dirons deux mots.
as
At4diteuYI du Chafielet,.
Ces auditeu~, ropt prt!pofe~ pour ouyt le. me-
./
�~,
, T ROI SIE M. E L 1 V R E
n~s deb:ltS à rai{on des {alaires des {c:rujteurl~
" manouuriers,labourcurs,tnontans:l vingt,rren
te & quarante foIs tournQis ,.ou autres 'petites
{ommes. qui doyuent dhe tcrminees {omm aircment,& fur le champ>dclquelles & autres perfonnellesqui n'cxcederonr vingt liures pari6.
pourle principal,& pour lesdefpens ique1que
fommcqu'clles puilfcnt méter, ils cognoilfent.
d~cidC!nc,iuge1lt & executc:ntuonobl1:ant appel
ou oppolicien,& [ans preiudice.Mais ne peuLlér .
cognoil1:re d'autres matiercs rcelles & concer...
a Jftl,ujf ..,I,i nans heritages.1.
.' .
.
frtf.tit. ~4,li,;.
Mctrefchal de la "lUe.
Ainli queles Romains ontvll iugeappeIJé MareCchal de la ville,qui a cognoilfancc des debatS
ciuils& criminels entre perfonnes la.yes '" d'in
ferieure condition, (comme nous po~rrions di..
re entre tàillabliers reels ~ perfonneIs) non d,
tOlites caufes , mais de ce~lesqui doyuentellre
vuiclees fommaircment,Il cl1: le iuge des filles de .
ioye, & vuide les d,bats qil'elles pour(uyuenc
pour n'el1:re fatisfaites du feruice qu'eUes Ollt
b, P""t.Jt mû fait:l ceau: qui les vilitenc b.
•
~K• . t X dtfa.
Gouut!rtJeur del4 uiae.
lib.l..tit.fJ ' j.n
aux Preuolls & ChafleUains en Ct qu'il a iuri(~
."
,.,{~ drlez n.
1 11
é
J~ •• ElItff -Ptft. Le Gouuerneur de a vi e peut el1:re .compaI
rom.4ul.i"diç. diéHon {ur la police J fait 'Vi lue les cit8yMs.e n
& morrs.
paix,& contient au deuoir ceux qui {ont endos
territoire qui Iuyell: a(signé. Il cognojt d.
beaucoup de caufes pu prcuentioQ aucc le Senateur, ainli que nous auons dit des Preuo lls
auec les Sene[chal.lx & BaiUifs:il iuge les debatS
ail
ene ee
�D. E ' L'H ·A R MON l E.
J6i
entre ceux qui (ont ~ la Cuite de la cour Romai':
ne', cfbnsdc baffe eaoft: & vile condition, En
cela feulement {emblable aux Sene[lhlux,qu'il,'
decide les 'appellation$ des femences donnees
duM,lre[lhll a. Voila ce quenousauons voulu " oa4l1,~tjI,
r
' qu "m- ."b'full2.
' des luges
'
d1re
ord"maIres tantlouueratns
' .'CS .
ferieurs & pedanees. Relle maintenant pule!;.
des defeguez ~ particuliers ofriciers prepo(cd,
la l'uïd.og ~ de cenaines aéHons.
'
a
Con{truateurrRoyaux ApoJloliquer e:7 der foim.
Nôus :lUons trois eCpeees de Con[cruareurs Jes
l'n, ApoA:01ique~,les fecods Royaux, tous deux
pour les e{colliers,& les troiliemes pour les pri1Iileges octroyez aux foires & marchands qui
les freqùeDfenr. Ces Conferuateurs Apoaoli.
ques l:s vniuer6tt'z n'ont point de territoire,
auCsi peu que les Royaux, mais iagent des caufes qui leur {ont attribuees: & atdroyent à eux
.do toutes parts du Royaume (uyuant l'ancien- b '
ne purique b . Ce que la nouuellea limiré iaf- 1Jo'ér.aJcéf.
,
'
&
1" b' 4.
1Jltllr,~." I;t,
ques a quatre lournees, encore aux 111 Jtu:S Jflllrij4 .•mn.
des parlemés (ous leCquels l'vniuernlf: ea 2fsife. illdic,
Juri[diélioll des Con{truatcurr A poJloliqtlèr. ,
tes cauCes àeux propres font les perConnelles,
ciuîles & beneficiales ou le clerc èCcolier afruel.
JerncnreA:udiantea {>:mie c. MaisQ'autantque c gal f ,pflyl,
ces ,ConferUarelJfS fous pretexte des priuil('~es p.zr~ 1: 389,'1'
ottroyez aux e(colliers enerl10yét la iur,iCd tél:i6 p.. ,b'l'crmoordinaire des P rim3tS, At chiliaqlJer, Arc:hwr C lm.
gues & autres eccJeli2fliques,tendoyenr à j'01ho.
liticlO'de toute ohfcruance reguliel'e: tlOZ Rois
ont 'cefrené leurs entreprinft:s, {3( o"td~fl!ndu
X
�T ROI SI E ME L l' V RE
,d'attirerpa):'deuanteux les proces de1iaconr,;
flezcn cauCe, de prendre ccgnOltf"nce des matieras crimin.ell~s de,ceux ct'l.:g!Jle , ny autreS
dont le~ deli'lis ayent cIlé commis par dcoHers,
cognoiflre de confirmation ou infirmation d'c-
leutons,mltieres de mariage!,diuorce,admini{hations de: facremés, hofpitaux ~ autre$1icux
pitoyables, reddition de come d'iceux, corre...
'. dion de religieux & autres gens d'eglife,matic.
res d'appellations inceried:en des iuges ordînai
tes de l'egli(C'~de proceder,ou faire proceder par
monitions gcneralt's en formcdernJJ.lfaiS:eun;
,
& al>(oudre à ca~Jtclle n'a.utremem pour les ma
li Rtbtcjfinor tierescy d~~us.dedarcel·\
.'
.
Ji" t'uIJ.tit SI.
lurifdlétlol1 dts Con['fu.ateurs RDydUX.
MM.lIb... Q9~ntaux Conferuateurs Royaûx, ils ne peu"
Dent non plus :minr la cauCe de lia conteftee a."
lJec efçolier;mais ,'ii fe pre{ente au proces cp·
men,cé entre aurres comme y pretendant inee. ~ relHao5auoiregard àl:a concefiation,iltera ren
uoyer le dcbat par 4i(uant fon iuge prillilegé,iI'lHfi~nt (ur JC(hlmp du dro~t qU'JI a en Iadlo(c
(ontendeu(c,ou l'atfermant par ferment és dif~
I>R"pli.7,t;t. fcr.nschails b. Ca,rce(ermenrne feroit recel..
,.arr.J.S.
en m;ltiere b~neficiale,où dt befoin faire appa"
roir de {on tiltre, &encore ducftimoniaJe"
garde gardiçne en tous cas. Outre on a ·tenu que
te rcnuoy apre.s concellation en caufe aftoit foll
fienablc: fi l'cfcolier fe prc{encoit pour le rc:querir, comme ~rant droit cedé, & que la ce(siOIl
eut cfié faite:1 pres contdhtion.Mai, celle api"
J1ion~!l vn pell faf,hc~{eJpar~ant <Jue la C~{,jQ, 1l
r
" ne
�D E VH A R MON 1 E.
161
ne preiudic~ à J'inllance commenCl!e, & ne peut
nuire aux droits du tiers,ioint que les trafports,
voire au cas de l'ancienne ordonnance, ne {ont.
vfitcz ~ & ne fuffifent pour faire appèHer l'vn
.
l'autre par deuant les Conferuateurs des priui.
... , 1
leges Apo.A:oHques ou Roy~ux. Si (ans cc.:fsien
1
il entreuicnt, voire apres lafentence, & à J'execution il fera receuablc à demander renuoy a. • m.m/Or- 1
Autre chofeferoit fi l'cfcolier auoit fait appeller.
U. partie pardeu:lOt Jeiug! ordimire,carll.pre. 111:', ::~'l;b: 1
il ne feroit dclai1fc l fes iug.:-s particuliers & pd 11•• ,it.l.llr'.l.
uilegcz b. Ces juges perdent leur puilfance en b& 1 • .
.
l'
, ft receuaoe\J
Tlccif. cap•
llUtlerepo
ItIqt1e,on l'eCcco J'Icrne
71/01'1"
mander rcnuoy laf.lueurdu publiç cllimee plus
16~.
grande,que lafienne, non plus qu'en toutes cau
fesou le Procureur du Royelt p:l.rtiequidoyUent c:are decidces (ur les lieux. Celles cy exceptees, Le vray efcolier adueIlcmét elludiant ~
ayant demeuré fix mois en vniuerlilé filmeu[c
&' priulfegee, apres auoir receu fes lettres de tcQimonialc & garde gardienne,peut pour{uyure
fes attions perConndles & reelles, le, torts &
attentats en ~ per[onnc comre qui que cefoit
pudeuant le Conferuateur des priuilegel,& at·
tirer là fon adUCl (e partie en quelque part du
R.oyaume qu'clle {oit demcurante! mais que ce
foitfou~ le parlement , ou l'yniuer(irt eil: eth. C ImL. iuft. 1
blie:& qu';1 foit dans le tcmps limité pour l'ren ~,../;.!.,. t:c,,(
<he le degrt de la {ciéce qu',1 au r:t choifie, {auoir ,/l,".fiJI.·7 9'J'
, l' .
d·1l. & 1 'Il. r
" .ft:yl p",·ltt. ~.
a artlen quatre ans,au ecretlue eglile lC:pt, 1C••rir'46 Rt.
c
au medecin hui&,au theologien q!1arorz:: . En· b,jf.;n o/'dil,.
tore que de droit les efcolicrs poi(fent pourfuy- ",H .•.,;t fi,
;a;Sr"rti}6.
X
%.
�T ROI S I.E ,M B
",
\
L 1. V J~, ,B
. (-
ure leurs.appellations,& reco,uri,r p:~ E~jn~e-t.1'
, :r 1 iugemetoyen ddailfé a , li eRee quepç~ orgon,.,
l 1)tC~.,.ln(),
'r '
,
' l '"
'·'-"1 ' .'"
I.cJw).
nanCes. Fun,olles 1). O~lt approuuecefte 0RIOJO,
qui ont voulu les appell~ti<>p.~ .de.$,~~-\l(~r.u~"
t~urs qeuoir dire re1euecs ,en p~lF.meu.f~~yllat
, les premieres ordonnanc.es.& paJ'Jfi ~~p,~'rpes 1.
elles font attribuees aux prc:lidiaux,alin d'cllre ,
,iugeeS au cas de J'edit tan~ cn,deF~~~~ i:~ffo~t"
que, p3~ pr~ui6on J ainli que ~es ~utr~~ ~~(e, .
b 'B4Uj[,.p li. ordmalres " ' , . ' ,
. '.
_
; ..
1.(4·4 . 5.Lu~.
ConforuatcuY' des foirescr{ct iuriJaiéliçn...
1 .... _ •
!~~~"t?;:,rA' A l'erfél:t6de~foJrude Lyon- au ,temps4eL~"
In',~r.10.Rt dnz ieme fureot fe~blablement ~ft~bliS ga~de! "
rulfli., .t't-13. & C ou[eruareurs d'Icelles, lets BadItfs de M~f~o
1000tl.,.ub.H,,,,, & Seoekh ,d ' de Lyon ou leurs·lielltenans q~Ji
1.·'Sf 1 •
,earcommifsion iugeoYC:lJt fans 10,n gpro'ces (!,C .,
tigure'de plaids ~ tous. debats mcuz pendant le. ,
foiJ\es & entre m~rchilod.s les fcequenèa:ns.Depuis fut donn é. pouuoit & o~tr?yé au" Confc:iI- )
leu & Efche,ulOs det Lyo~ d dIre & commettre ,.
yn homme {uftiCant & idoioe pour fe prendre ,
garde q\1'aucu~ officiel' ne fit extorlioo,ou donnaft,vexation aux marc,bands,& pour amiable'\.\'. : ment:arpo~nter lesdebau& quelHons acau[e l
des foires.tant qu'clics duroyentfeulemel'lt:que ;,
,'ils ne youloyent s'accorder, les contraiodreà :
clire deux d'eou'eux non fufpeéh pour mettre
lin au ditfcrcm: & ne voulant nop plus approl1uer l'ac!ui. de,arbicres,le Con{eruateur les reii- uoyoit ll'ordinaire poUl' receuoirdroJt~.
e Reb1if
/ . ",b,
B 'U Ird .,.
J.~
'
41 _t) . u."""a~.
",-/it
. ,.' , .,,,,.;.0';,
' /t. Paris vous auez le Bailhf du Palais
qui a ',cr("" li
'
tam'
�. D :E " l t i-I A R M 0 'N 1 ,11.
16'J
;ainli 'i arifdîl!ion limitee dedans la cÏi é {~r les
~aic1ian.ds & merciers qui .debitét la marc han
dife t'am .deda:ns' le·palau, qu'és en.uirons, tant
<jllcl'tncei.ntcporte 3 •
..
j
.
.....
ap1!i1;.1Jlli
. luges U' Confolr des marchands,'O' leur IUrifdWlolJ. nyon,acl C 4~:J
·Cha~les ,~...eufieme ng,l1aut Al prc:(ent rec.ognoif. ~.IS"··"·· J!
{.an'c guec'etl Je propte des marchand. 0( gode'!:
~nfJmblc dè bOllnc:foy,f.ms dire adftrainrs aux
{ubrilit'cZ dd loix & cirdonnances,a donné poii
uoir a\JxlJl~r(hans de Paris .d 'dire cinq d·c.nti~
.eux 40rlr l'vn di appelIé Jugc)& les quatre Con ,.
fu1s;c:rig . z pour cC"gnoillrCl: de .toUS proces & diE.
f~rens pour le fida:de m:iClhan~ite mellz entre
m2tchands) le uu v( uues marchadcs pubHqlles,
leurs faéteurs .ilrulteûrs,inlbte.urs, comm)s (k ,
agcns, i CCl1X vuider & decidcr fans appel ou la
qualité du pwcu ri'c:xctldeu dnq cens. liures
pour vnefoi$,leursiu'gemens dedarez e:xe,cutoi
res parcoutle RoyaUhlt.';& à=cc:fidf,ét pOilU am'
yallablemem faire proceder par {ailie, dlabliJfc
ment·deComif[aircs,& vente de biés ou frujtb,
(les criees & ,i nrerpolitien de de'cret deme I.\rat
à .r0~dinairr)~: ~ Ro~e il ?'y a fi petitcollege b RebuJf "lb; 1
d amfans qUi n ait fan lUgÇ a part, & POU( cell jüp.tit.18.'. 1. :
effc~ y a tables drcJfecs contre la murai'lle au ç",ro. ~.I~'f'
portique du capitoHe ou les mcftiers font nom1
brez & de[cüprs par le mem~, aue~le nom des
1
1
iuges particuliers peins de Jèur corps: chic un
qUi dcfite recnuurer fon droit en iugement Ce
r
peut tà addrdrer pour entendre par deu3nt qui
al doit plaider .Ces offidcrs vttident (ommaire;1
ancnt les dlffcrés de ceux d" college,& ne fe [Qu-
, ,
X
3
1
�T R 0 -1 SIE ME L 1 V R E
déc d'ob[cruer les fOl'malittz de droit. Si d'cux
y a appel, il elb dcué par dcuanc le Conferuaa otl.!tftri'. reurd~la viIle.l .Veu que nous Commes tombez
li6.1.Iit.IS' fur les luges ddcgu rz,
Inquifitcurs de la foy.
ce ne fera hors propos 'de dire deux mots.des in ..
qui6teurs de la foy qui ont autrefois rcgné en
FralSce, fous l'auélorité des Papes, & approbation de noz Rois. Ccux la lors qu'ils tlorlffoyéc
auoyEr ample pouuoir [ur les dClleycz du trouppeau de Diell & meCcoghoHfans de l'egli{e,pour
fuyure fautiues & nouuelles opinions. Ils pou~
uoyent fubdcleguer & commettre certains perfonnages pour le faid: d'here6e, le(quels c11:oyée
uetcCsitcz d'af'7d1cr à l'inqui6tion l'Eue(que
ou vicaire du lieu.Oude la (c:ntéce par eux donnee y auoit appeI , il fc rdeuoi t par deuant les
principaux tnquHitcurs au ftege qu'ils auoyent
drdfé en chacun P.u lement, de notables perron
nes dont dix elloyent du corps de la cour pour
\ le moins.Q!!.c6 ces iuges fou~erain •• leus con1 firmoyenr le iugéde. particuli~rs inquititeurs,
ils rnercoyent les acculez es mains des juge'
Royau x, pour l'execution de l".urc1l: par eUli
b Rtb~Jf.r;.~. donné b .Mais 1:1. liccntieu{e libertéd'allcuns qui
Fit·,S' in ,rai, n'ont peu endurer Je iou,a fait que cc. iuge, font
hors d'vfage , partant nous n'cnferons plus am·
rMbr.
pIe di{cours.
Enqlfrflellrs.
c
(,
t
Pour{uyuons nolhe cntreprinfe,& venons à 1'0riginedes enque11:eurl. Parles 10jI Romaine'
[am ciuiles qu'cccldialliquc~ nou~ ne trouuon'
alfcu
�DE . l' HA .RM 0 NIE.
164
Ilfcurémét'q'Je ,'dl de ceA: dht,d'auranr qu'e1~
les
n'ch ouyrét onques parler; les iuges ,htcun
'.11 fOh reffort~iurifdu~ion employ~z autant
'au fàia des cnquetles~ qu'au relidu concernant
l'inllruébon &. deciuon du proces. Les iugtmés
cA:oyent appelfez Inquilitions, & ceux qui fenticioyér,Pr~uoll$, ~elleurs ou Enquefreucs a. aC l' fDf'fll'"
En criminalité les prepoftz pour iuger des cri· ~t'(Zor.ftg';;fi.
mesauoycnt auCsi l'inquilition b. N ollre Fran- lx/ra.
ce a eu dés long temps Enquefteurs cmploytz b. cap.i",!";,,
. , 1:mentpour 1~ f :1.1\4
'..Cl. cl
P
ftuonh.Jt "".
prmclpa
e~ prc~ues. ara- ration.
.
uant le regne de Philippes tix.cme lis efroyent
edg~z . Et cnl'an J;l8.furenr fupprimczauec in.
ionélion aux ordinaires de ne èommcttre aux
cnq udlc s autres q!Je p:rCon nes idoines,de b~n..
ne con(cience & Iitcrature c• Depuis Franfois c"
1
premier le pere des lettres, &. S.id obCeruareuï 14~t.t.~/:~
de iutlice recognoi{f~nt combien cefte aboliti6
efloit preiudichble, &. quel profirpol1uoit ap.
porrer l'entrerien de ceft diar , le fit de nouuel
renaiftre,&,luy limiuJa puiff'Lnce.de f:tfon que
ft (es edits eftoycnt obfcrucz,,.inli qu'ils doyuét
ellre. il feroit facile d'cntendre à quoy les Enquelleurs s'fmployent. Cdi f.flat t:ft crigé àfin.
de contenir les iuges au dctU de leurs ch:uges, les
rendre afsidus à la Tiliration , dccifion & iugement des pro ces pendans par deu!nt eux.& enclins d'au:mugc à faire bonne & bricue iufiice'.
,laquelle ils rerarderoyent auec grands fraiz de.
parties,& lailferoyent les .i\les de leurs demeu
res & chlmbre du core il dcgunies pour Taquer
~u f"iél des cnqueftes>li ünti qu'aup:uauât eUes
- X of
�,.
~
.
;.:~ Jc:uç; ~PJ)an~noY~.Ilt, Î()int,ej,u,é lest p!aideursQc '
':pourroy,cpt bonn,cmcnt f~t~l\faü.e au;tlf"a,Ü; de'
"premiers _,offic·iers ·magHh:ilts qui {fi feroycQt
,.p.~ye,r eu egaJ'd à,t eu r grandeqr~~ J:le. vo.droyée
pren~he peine de vaquer à~icdJ~$. 6noll"qu'iJs
e,(Hmalfent en reti rer grand profit, Q2j plus..cll
pouu~jeu~ faire venir l~eau au P1Oldin, jJ~ illtd
, loqlleroyent Couuent aux proccs,qu~ (e p~uli,çl\r
Y,uidçrdif6niti~cmcnt (ous attente defa,!re rcn
queLle fon4ee (ur teHe interlocutoite, &. ainli
.en rcrirerdenien, ourre le port & faueur qll'ils
, 'poutroyent faire Heurs amis,alliez & confede~ ,
/ lez aufquels bien (ouuent il~ commeuroyent
,encorequ'Jls ~euffentfermêt au Roy. POllrob;.'
uier à cé que 'dt Œ.J.s & autres fCl uoles A1lèZ vfttres auparauac l'ef1:abJiffem~t des Enqu«A:eun, '
Fran ,ois premier les inf1:alla en cbacu~lS Baillia"
ges, Senefchallcees, Preuofiez'& V icootez du '
R~yaume,commc tICS wjuifes, vedes & neccf.
faires pour foigneufement Y,i quet au faitl de
toutes cnquelles,examens,teçoJlemel1s & icfor
matjons des proces pendans és fiegrs des Bail·
Jifs,Se'nef(haux & Preuofts, fansque~uu lieu"
tenan$les PU! ifc:nt à eux rcrcnir,bailler, ,omet·.
. '"
tre ny ad~drc:ra\1x Aduocats,Procureurs,pr;lticiens n y autres, linon que la paFti~ fut pauqre, r
" & les tcfm~in$ rdident hors Je reiforr,oq le lu-:
• 'P4~. ,,, ', ,. ge pr,ue c('\mmt:~cre l',ord~llairedes Hcux a , ain6
~oU /,l, 9 t;l.l. que nI cil qudllou d remagevalJant ch~c,~nan ' ,
'"'1 & Jo· Coixanre.Ji ures 'tol1rn ois derente ou rcueou t & ,
1~~b ..Jfj,b. en 'macieres 'bencficiales, do fix viqgu liures
f·i 1.., .,,, • ' to\1rn~is,ils Ce peuuept l'cferuer l'en quelle, ~ la .
i;
l
':
'
r.equi,
�'. DEL' H A R. MON '1 E.
16~
.: uquiütion des parri~s plaidanres,& à la charge
( d'appeller 1''10 de, Enquelleurs & non ;outre,
<Jefquels font creez ~ tels & Ccmblables droits,
authoritez,prerogatiues, falaires & em.olumens
' qu'onuccouftumé d'auoit&yCerlC$cxaminateurs du ch'afi:dJet de Paris·a • $uyuant cesattri. a RtIJl~.fl; 'L
, b?cions la cour qui les a approuuez leur a don- fit ... ~.;n "'1"
nela groffe des en qllelles b,& ai ullement ellen. rllh, tJe F"a(.
11' •
··"f'.·lfl6'.,
d U l,ed'1t Roya IIeur cl onnant Jes enqueues
~lUl b 'R...rbfljfJ.ttli
Jes & criminelles des preces ciuilifez en "rdi 80"5 1 4 t,.lA
!laire, les examens à fureur, re'colemens non ')erifirat'QIA.
ordonnez ex offic'o)nf.Jrmations.audirions de
contes par forme de iurifdiéHoncontenrieufe,
t:lIe de de(pens en l' ab(r-nce, empefchement.&
refus des lieutenans general & particulier, confoélion d'inuentaire nO[5 la ville, le (eel1é & Cl~hetdes biens ,les figures accord(es '" defcen~es on y :zuraexamé de tefmoins, pour y vaquer
.uec II lieutenant gene.ral c • Et parce qu'jls ont t 'PIfP li ') .,R,
femblabJe pui1folnce aux examinateurs de Cha. J.arr.S.
ficHer,c'efi: l eux d~ receuoir les refponCes de.,Q'
lité des parties fur ar.ticles extraits du proces
comcpa.rlt f liél:s pour inforrmr ,dccreter les ad.. '
iourncmens à trois briefs iours, & faire rendre
conte aux execureurs tellamentaires d. Mais les Il Rtb.JfI;/"
iuges en .beaucr')up d'endroits ne Ce contentent Uit.9l,"t.,1'
11
'b ue,'& enrreprenent
~
bcau- (~""'.' 'J'
dccequl" cnreuattn
'. '
cbup,fur ces ella.ts , fans fc: Cou cier d'ond ib ~n ,
aycl'lt • •'
•
.
: ,.
'
éonfuIs. :
1.'
. '
Incontinent qUI! les Romains Ce fafchere~t d'~- ,: , \
Gre gouuernez (OUI l"authorité des Rois, & que .
"
"'"
.
.
,~
.' :X ' .. ~
#
.
'
1
..
..
. ,
. .
"
�: TRO,l SIE ~ 1:,. l: 1. Y R ~".
ra~q~jn , Far fon impudence, f~t ~~Jpo~mé,~~
fce~tre, ils eleurent au l~cu. deux Çonfuls qUI
a'UoyeDt mçf~~ authori~e que ceux 'àqui ils c·
froyent (ubrogez, finon,d'autanfque.il Royauac:etloit perpctuelleàla"fie, &le èon{uJatne
durait plus d'vn al). 0 urre qu'~l fut auité q les ha.
<hes ,entrel atfees de vergettes appellees Farces
ne {eroyent portces qu'au deuant d'Yn des ConfuIs alterna~lUemcnt, de: crainte'que le peuple
~lIi n'auoit peu endurer vn Roy, rie s'imaginatl
1eceétioQ de dcux,li ch cun d'eux eut cu c::s ballons &: autres'accouO:remens Royaux à p~rp"~
tuel. Leur aurhorité s'eftendoit fur lit vie & la
mort dcs citoyens,&: auorent toute dominatjo
Royale. iuCques au tcOlps de Valerius qui léur
ofta les haches, & permit d'appeller de leurs ilagemés au peuple. Largiu: Diéhrcur les leur ré:ftitua, & confirma ail refidu l'opinion de Valerius
qu'ils ne pourroyenr condamner aucun 'ii. ",
toyen fans le confentemét du peuple. fioon que
,le Senat leur commâdaft d'aujfer à la cepubl~
que à ce qu'elle nè ceceut .ucun intercfi,parta~t
<Jue lors il. auoyent toute correélion (ans dHlin
éHon de perfonncs, rant crimindlcmcnt & p~r
. pertedevic,queciuilcment. DepuisqueBru~e
& Vallcrien y furent ordonOfZ prcmiecemcnt
AI~ "t'.t.Jf. iufques à Panfa & Hircius il yeut d'interualle
"~Drigi.j",,~. ~67.ans.Delàcnaprcs ceux qui furét prouucUJ
'JII' lié
de cefte dignité nc;: retindrét pre[qul!$ que l' orn~
{~atf .,11.ffi Je bre de la premicre(plendour eO:outfee fous 1'~11
Of'~::;;"'~l./l:oriré des Empere~rs a.le ne cuide pas qu'il fut
N'
!o~fibl, app[opr~cu: ~e! ConfuI! ~ Mahe~il1::
1
~
mal-
�166
DE" 't' H A R M 0 ~ i È,
'vill~1 ~<lu iourd'huy l ft grands (thts que ceux,
dom noq. venon: de p~der:coutesfois nu qu'il '
.
aïnli
a pIeu à. quelques vns de 'gr:tnde authoricé
a • ' ~641tr"t'''~ '
lent
Jcf.\ire~vo1onlcn quoy'ils fe rcfcmb
Je ,,,,,rb. m....
:
Maire C7 E{chiuim.
.
!n.cOffjil
s'alTetn
lumé
accout
auoit
n
Le peuple Romai
ut
nouuea
dei
on
l'dcéli
bler pour proceder à
,Con{uls, de laqllellc s'abfemoyént les prccedens, {'alfemblee conduit'c& entretenue {OUI
l':1u<!l:orité du Viceroy:~ nous fauos atfez (llinli
-qu'il a cfié decl:u é.parJanc de la iuri(did:ion des
, B~ilIjfs & Senefchlux)quc l'aifembleedu corpl
,commun d'vne ville pour elire Maires & E(che
uins, d} faite fOIlS l'aud:orité des 'BaillifS' & Se.
nefc haux, qUe ICQl'S li~utenans y prefide nt ~ &
toncluentc:nla prefence des 'anciens Ma'ites & "
Efcheuins qui expofent au peuple l'o~cafton de
la conuocatioJ\.Au comme neème nt du Con(ulat Romain les Pleb"yens y eCloyent appeliez
ainft qlle le. Chlualiers & Patrices. Depuis le
peuple en fut repouffé iU{qU8S à ce que M:lriu,
fut' choiftConful du t'emps de b guerre contre
lugurthe, qui dpsnaau peuple enrree à ce M2gi
.
Ilrat,comme aupUôluat, encore que cduy qui le
9/0
,./fjn
b
Et
b.
entes
preced
charges
aunes
cu
n'eut
t
brigoi .
1 ,. 1 sro. rt,...
au contraire nous auons VeU en France que es mrmor. t,s,.
"
·notables habiun s desviIle~ fil {fent de robe Ion
condui
la
à
z
appelie
nt
eCloye
.nds
gue ou march;J
te ~ gouuernemellt des republiqutS iu{ques 1
Ce qu'il pleut au feu Roy Henry (econd en priUer les officiers,fous pretexte que leur vacation
, Clrdinaire doit dIre au faiél de b. iuClice, &
9u'ils {ont moiD~ ~ntendu~ a~ maD!m~nt de.
,
fi::
�T:'R 01 SI rE ME· i ï 1v it È
d eniFr~ commUns &.char ge~' politiques, quef~s
". N. b mar chands bourgeois a. Conere'ce q~e lC$loi"
a H tr,OcrO. R
'
ft·
à 1 -.} ' .. . i cl ('
1(47. CaTi,.
omallles·ent c ."~e, ' auetcrmmat, on , c,·
PLt,/;. · ' quèlles.c.hàrlo~r néufit.!thc.(s'cft. .t:tglé qui ,a pet,, '" ), mis' aux ·h~bitnns de' MoIitis c.n Bourbonnais
. '. ';" appeJlerà la ,hàige de MaIres & Ef,he'uins étu"
l
" ,~ , qu'di iugeront les pluddoines failS s'a~rdter
, aux ellacs 'qu'jl.s d'ennent, voire iu(ques 1fe.
' J\daocarS & , Procureuu. Combien que pout
les auantagés qu'il.$ peullent faire aux rcpubliques, quand ils font bien aff(~Honllez & !àucpt
, . dcxtrement fe conduireaux (!ftats, il,. meritent
\ plus qu'vne fimple deCcIlarge do telles one~'C'u
~ .A~J,rtbllf. fcs dlgnittz b. Comme 10's Con Culs Romajn~
M~~ " 't'bI7. in elloyent annuels, aur.d/e Frar4iois ne demou"'4'It.1'II r.
'ans,
f imon
rent aux cft a.ts p1us de deux ou trOIS
, 6J lieux ou il a pIeu à la maieO:é les rendre pc:r~
c 1t"rH.~Ji. petueIs c. Au de1'lliertemps ils appeUoyerlt aU
""~'l"Jtf f~' Con{ulatles perfonnes qui auparauac n'aubyét
fttnt,c"·7· ..t .
Il.
bI'
. d
"'''gift.
tenl1 aucun enat pu lque, au contratre e,ce
9ut!!'o ous obfQruos en France ou perfonne n'ea
fair Mair~ qui premicremenrn'ait efl:é E{c.heuin
"1 ,.
de ville d • Outre que les mecaniques plus hab;'"
a l'tf1 ,'" tIf- l I b
.
,~
.
ft
r
tbi, ..,trb.fi1i.e -.es au a ourage qu a ~anler cese au, l~ntre~
""t.,..liI. fol. lettez.Ccux..la admettoyent yn mefme a POqr..
177:
• fuyure cinq'" Gx fois cdle charge,& maintenar
, ... h J
aucun n'eft receu a y entrer pOUI la fecDnde fois
e r I tit,
" .44'"
• rreuuera d"d
'
b,i(.
Jt(~_ tant' qu "1
1 sen
1 ome,r,
en l a YI'Il e"
fol , & JtJt- Jl~ay5senCel'e5eftéhonllorez deceftedignité e.
c,,;,jo,d,b, (1.. Cequi ne s'ohferue làollles COfeille-rs & E[ehe
~.PA/,ollb.,. ujns~font putour, & comme par {ucce(sion
bl.J ...".I.
,
Il.
,.
L' 1J ' ~',.,
l.,Ierwlge.Ct qUI. Cn
pernlcl~ux. alU111·ua... lO\
de•
.. '
'•• L '
~
�-
DE L:H A .RM ONI E.
167
des CflnCqls R.omain~ ,par fu~cez de ,temps fu~
tc;lIemeG:t en~ruC!e., que ce qui'leur demeura. de ," . ,. :'.
, , '
referue fqt que1q'4e legef chaA:il1lenr & em.pdfonnemétd<ls de1inqujln~.:I.Et nozMairesn'ont a Plmp.l~t.
auc~ne, dign.ité caurec fur, leurs etlats, & fone 1: Ij.Jem..gi{l'.
f~nsiurjfdid:ioDen IF.ranc~b,6nonen quelques b p'
vit~e,.: .eric~,..e Je Roy à ,prefebt regnam Ituu C J, ,rr~:J'
oRé l'ad~imftration de la iu/Hce ciuile leur de- . HO"JII "
latlrant feulement l'exercice du crimitleI & de " '.
la p~licc, pour lefaid: de laq\lelIe les bourgeois
cle!olz . iug~ront iufql,es à [I)ixante fols tournois
,
fans.appcl c • A Molins le faid:de Policedlrna- (! Rb fI'
Î\ié par le Ch,lftell~,~n. 4c la ville, l~s Maires lk. tit.l.;":':l.~!:
E,fcheuinsappelfez.Oes Efcheuin,s:fonr en OOtl\ bric.
brc diuers (doula couO:ume deniIles, & {ont, '
nommez Efcheuins àctufe q u'auec le Maire il~
doyuent efcheuer,cJeft~ di.re.cuiter que la,rc.pu.
blique Jl~rc,oyue aucun .~altalc~~ d. .
~ {'!'é...",b;:{;,t.;
, . Defcnfiursdcl4clt,~mumctptS..
,,. .'lfChW..fPl•
Aux M=-ÎrcJ J'lOUS pouuons comparer les Oefen..'77fe .. rs de la cité , otJceux quieaoyent appellez
~",nidpe$.
.
i
Duuriom.Tribunf du peupk.
. ,-
Et aux Efcheuins, les DCCllrionsRomains, ou
Tribuns~u peuple,appellez Tribuns,rarceque
le peuple Romain premieremét diuHc cn trolS;
eleur trois hommes pour conCeruer, qui furent
nommez Tribuns: & depuis ayan, diujfé cès
T rib.u, eJ,1 dix, choiGt de chacune Yn GoUber-.
neur nommç Decurion à caufe de b cure qu'il
:auqit du bien public, Aïnli que DO~ E[cheulOs
iIs..fcpreCcntoyenr le corps co~mun J ~,e qui
~
"
.,
~,
.,0
.
....,
",
�/~.JCJt'II';O.
T ' R () l SIE MEL 1 V R E
elloit a.dui{é entr'eux demeuroit ferme (ans qùe
perf"nne y nt contradiétioll a. Et plnanr quo
d'
1 l' 1
.
nous allons lt que .t po ICe eur apparuent a.u
6. Io.tit.Jt.&
ZàZJ·.,.. ~.( ..
mGins concurremmentauec les iuges ordinalres b, "foyons lesofticieu particuliers déS Ro-
nu
cl Za:{:ltt.§.
~inJr COf'MI
1"''''CJ'b.PrAfi81H an1l<J/M.
ffdrori!{.;/lrir.
e 7JuJ· 9. Ô'
Entre lesautresdroitsdu Preteurvrbaindont
nous :lUOJlS parlé {on :.uél:orité s'dlendoie {ur'
les marchez aux beufs & pourceaux, la "fente
du poiffon,& hortailles.& fur toutes autres ven
tcs publiqaes, j, ce q~e chacune denrer: fut ven~
due à prix rai{onnab!e , & fi trO\lIl~ns outre ce
que.quinze ou dixhuid ans :lpres le bâniffeméc
des Rois pour la grande penurie & dirette de
bleds qui fur aine lors, il y ellt deux homes choifi~ pour aller acheter bleds aux tcgiQnJ mieuX
foumies,les faire conduire Rome à 6n de (ub. ~1
_1'. • é E
.
uenn
a a neCaslt.
r pour adUI'Cccr 1es greniers
des parrieuliersà de f~ire expofcr en .,étf pu
blique, & raifonnable prix,ce qui celoit troUué otlcrepaJfer la fourniture de l'annee necclfàire
~ 1
. .1
.. 1 ç
a cc uy qUI !U1Qlt es gr:uns rlere uy ,en tempS
degundechttrré&extraordinairemenr.
,a"làp~Jl.l. 1-
Atàücr.
e
p,,.,,,.
•
,
. t.
",,0,
II or~/IJ. III~. mains employc213 cette char~e.
.
"
"etb.I"
trtg'"
'IS (;}' "wb.,".
Pretcur urb"
aw,eJ' luges dc pol'/Cc dUX RO1na1nt.
b
Ral'O.lib·4.
,jt:~. Jelmu-
fi"",
.,.
ft
II
e zo""nt
.t.
"At
milf,ifl.
a
a
a
nn
.
1: lcsd,ainti
Car pour l'brdinaire c'e/lojt h chargèdes ..f:di~
que d':luoir l'œil{urles mefures c • Ils'
~orfi' ;l4r
"':~~~(. J) t
E 7.a.z J. ,.§. pouruovoyenc en temps de pr-tle.3.uoyent aua"
p~'1I{J 'l'trb. ri ré fur les cloaques, mes immùdes & edinees f •
• "/ilts·&t.A:
r
putt
ttuf· ,.
,.,~ Jt f tt[ne
,j'o.r.
Au pareil par les modernes edits de 1. polie'
f .11.[$ au con Ccel'Id UR oy 1'1 eu
11.
tri '"
~
c~prc llc;uct O[oOnné que le cayer d'iceux foit cnQOyé tam é: tjegd
ord
�DE
L' H A R. MON 1 E.
J6B
'.
ordinaires, qu'és holl~Js communs des "iIIes,
pOlir y elh:c enregill:rcz & executez Celon leur '
torme &: tentur.
. Iuri{aiélion au Maire.
.
Ce CI ui monlhe .fféz qu'il entend que les Maire
& Efcheuins prennent cognoHf.lnce de la police auecles ordinaires' a.
.Il d L 'U
a'u
•• CarQ1.,.tf·'·
.
preuoJo c.," Ut e (1' t$'l4e{ Cf.
. ",,,,1, 15'1, '
Outre ceux la vous ',tuiez les Prcuolh de la vil.
le,& des veUIes,quie/l:oyem employez Hacor.
1 te~ié; des derétcun des maifons qui couuroy ét
1 moins foignellfememt leur feu durant le temps
du repos,& q"i al1mdpris des ordonnances ne
tenoyent de l'cau preparee pour abatre l:t vrh«mence du fell cfpris aux mai(ons. C'clbit leur
charge d'empefcher Jes batteurs de pané & larI{)nS de courIr la nuici,obaaier aux feditions noaurnes, '" durant le temps de guerre ciuile o.
autre, faire garder les portes & murailles de 1.
ville, tenir cors de garde aux carrefours, à 6n
d'obuicr aux ttaillres cntrcprinfcs & conferuer
les citoyés en repos. Il yellt encore quatre hémes
prs:pofez aux reparados & entretien desruc:s b. b zaz,f to~
N oz Chal1:dlains Fra.çois ,lc:ur~ lieurenas & le. Pit"t; lb o,;g_
Maire &E(chel1ins ont tout ce que dclfus.C'ca: à iu.r,Frnrp,(!I. ,
CAIX 4.egarder les clefs des portes des villes,prou ;;t2.~·J, mlluoif aux repuations des mnrajlle~ & fUCS comlt
r
!les. Ils c6mandéc en téps d'lUté dl! tenir eaux au .
<ùuat des mai(ons,pour plus facileméc amortir
I~feu qui y elhfprins, En temps deguerrequad
le GouueIneur cft abCent pu leur commandelUen~ & du Capitaine de 1" ,i11111~ guet ca: füt.
�TR. 0 I,.S I. E.M ,E, L l ,V R E
J
,
l, '
1
' Bref cequilfr de police leur 'appartient. Ieme \
departs de dedarer plus ,auant quels pel1l1~n[' '
ellre appel1czà cetleLl:at, la façon de l'eleébon,
& de leurs pt:iuileges dercrainte d'dire trop
3
Il pj".'Ybifo, long • Et aufsi qucl'obferuacen'efrentiere des'
Je J ,.ur Tubr. Ioix prefcriptes pour ce Lia:.
& 'l,obPru..rc
'b.&IZ.l~,'.
S"
CC'l'ctarrcsQ' nota,res.
'"
rd'
JtinJo CH1'14- N ous au~ns en France trois 'lortes e notal-
,.
Y
cuilfor "mb , res. & toutcstroisrecogneuës par les loix Ro,,'
,!ltpltb~ I,L'f. maines.
)
,
~ ~·lg.'Hr.
,
Primiéaq,SecrettJ.irts deI commandemens.
A ceux que les Italiens appelloyentPrimicerios
nous pourrions approprier les quarre (ecretai- :
rcs.d.es commandemens , qui afsi/l:ent ab 'priué
confdl, efcr;uent les fecfetes reColurions prinfes-par le Prince,& (mt ordinaires à (on aureH- '
1 b Pir,;~"b,d, le b. Ceux la ont de grands & am pies priuile1 pimic,l,b, 12.. . ges~ marchent & Ceent deuant les lieurenans ge-'
~:=:~;: ncraux des Baillifs & Se~e(chall~,&.c0ndf're
Irf,o,~,J~ma fe,rc,r à tOUS autres fc:éretaues Fran,olS ,C : corn- ,
m4gifl"tit.l~s bien que leuurres foyent tres 'honnorables.En
jic,...taim,
G eece perfonne n'cfroit receu l ceR:e charr,«
! c'P1'1 ,,;~. qui ne for d~honneR:e famille) loyal & atf.:urt~ '
p
~ :::!~œ.,:,.~,:6: [on P rince,& experimenté pour fa'i re la (h uge~'
Ces eaars efroyent vn chemin aux plus grancb'
du P;!'ys. Mais lesRomainsles'l\uoyét à me(pris '
lllefmes reputoyenrces charges viles' & merèe- '
naires. Caron voyâ.nt que ICftiombi'eell:oitforr:
excefsif, & que les notairesiermes',: & la l'lus :
par [immoderémenr: addonnez:tiJ gain ;di'fpo- '
{oyenr-a plailir clesloix publiques; eD'calf:.' ...ne '
partie,& priua le demeurant de l'auciori:é qU'lb
,
s'dloyent
�.D E
L'H A R. MON t E.
16,
'·clloyenuppropriee a. Si n'ont ils efié tant r~.
~utez,que pouuant faire quelque , hoCe de bOR. a Z 4 1C.!. S·f·
i
l'
'
il'
Il
.
-' "
l'oflell Cil ~~
. . S ~ a yent eue appc ez aux premIeres Qlgl11te~. pi'" "mb [N'j.
. Secretaires de la m4i[otl de Fr4llce.
4, orif.i.
Ali temps paŒt les St!,retaires de la maifon & jt.lr•. ~
.J
coroJ1I!.e de France elloyent Ceulementfoh~an:- .
te,q~i furent augmentez .iufques àllX yingts, &
dtpu.s le Roy Henry les remplit & augmenta
de q llatre vingts le tout reuenantà demc Cens,
diftingue~ d'autant que les {oinnte anciens
iouytfent des bourfes ord~naires, & ,prennent
moitié des,bourfes des collations, l',utre moitié appartenant aux foixante d,puis cree7,:, &
pour ,hacpn lix fols pariû, pu ioltr. & dix li':"
ures par an pour le droit de m~ntea•. Les quatr~
vingtsde Douuel erjge~ont chacnil trois~cftl
liures tournois.
.".jf
Secretrtires deIfo!4Irttl.
CeuxquÎ {uyuentlacour {ont appelfez Secre":
taires des finances, lX les autres s'adonnent aux
1ignatures des n:pedi~iollS en Chancellerie. Ils
font tous exempts de tailles J empruns & Cubu.
des. & quelques acgueA:s qu'ils façent des fiefs
mOlluan. du Roy, {ont exempts des quinu &;
riere qu~s,Iefque1s ils peuuent repetcJ' li l'heii.
lc.r 1ft '
ollé
parretrait b.
b D-b '~l'
taa-eaquis
l!J
. l . fll_
Mll J·r.
NotzUrcs (7 T40~lUUnr.
.U'
fit.
18. ;n orJ.
Poùr la troizieme efpece nous auons 1" Notai. ,.ub,. "Îg. Jet
fes & Tabellions fou. Iefquels ie comprendray ",a:if1~;t, Je,
Cl!.
.
Secrn4mlt.
1es Grel'Jers"
OJ!atre Nohtiret de la cour.
.
Les plus excellés de çeux cy {ont les quarte No·
,
y
�T ROI SIE M E.
• Pap.U....
,i'.
S·4rr. 16.Ot·~.
.~
L1V R E
taires de la cour qUi en alfembl~ honnorabIe
marchent apres les qtJatre huifsius, & ont (ur
leurs robes longues les chappecons fourrez, &
e[ctitoices a.
·
lugttcdrtul4im.
éliS magifl·m. QE.ant dl des communs le droie ciui11es appel.~ 'P4rltm. l ou
' l ug '~ 1 Cartu J'
altes, partant qu•aucc l'ançre,'
plume'" papin ils mettent fin aux comr~uer
fes des per(ollnes qui fOl!ffrent volontairement
que le N oraire les oblig .: anciéuement ils cam
mandoyent ql1C le$ conu ad:s par eux palftz fuf·
b 7J
Cent executcz b. Mais maintenant cela dl hors
lib. /,~;~:: d'y[age, & à cell effeél' conuient s'adrdfer ail
18.,.
greffe, leuer vne commifsion, la mettre cntce
main des fergens pour proceder fclon icelles.
Notairts Royaux O'Apoftoliqut:!.
En France ils {ont de double Corte,les vns RoY"
aux • les autres Apolioliques, & tout aïnli que
les Royaux ne peunent obliger les prcll:res fout
contraintes CpititueUe, , mcfm.cs du conCenee"
ment des parties, au pareille contr:.él' péllf~ par
l'Apollolique n'a aucane foy, pret1ue uy execd.tion. Le te{lament par luy drttf~ n'a force s'il
n'cfl curé ou vicaire dll tcftateur,ou que la perfonne du difpo(ant {oit conftiruce aux or~es
e pap.l;/' . ..: (acrez. c.
tit.IJ..a~'S.6.
Sccremircf Romains.
~·H·dt8'{.J Au commencement de }'eglafeil y auoit des S~·
/, ,.,a.8ftl. cretaites qui depefchoyér lu lettres {ans e{polt
116.
r
. (.
de grand recompeme, Ce contentant de peu,lU ques à l'Apoll:olatde IC'a vingrdeuxiemequi prc
rnb:em~nt en Iit.Yu college, & les Ied~jfit à. ~n'
tal
�D B L'H A R MON 1 F. .
170
, tain nombrc, Pe.Jonnc n~entrc;it cd telle'char..
gc fanurg ent , & (auoit chaçun ce qll'd deuoit
1 prendre des lettres expedifes,eueg
ard~ Jasran..
deur du beneEic:e duq uel eftoit quetlioq • .'
Abhreulatcum .,
Depuis y Ull dcsabb rcuÎateurs ~ roJlic:iteut.,~
,
Nowrcsdutbcfor.
' 1
Etau lieu de noz Soorefàires des linaces Sixtlls
iftlHtaa neuf notaires du theror. Toui cé~ 1.
Conta,gages 'zi6n que la ventc'enfoit pl,II!~ifc:è
& meilleure •
.
.~ '. ~ PolyJ,r:rg.
Prothmo~,rtl.
.
Oütr-c CctlJ'.l ta vons allez les Prothenotait~~ qui
mainte nantfo nt peu inferieursde~ Cardin aux.
Leur infiirutÏon fat Cous Clement premIer di1
nom qui l'renoyandes Empereurs achuntzCur
leûng desChrcA:iés,& à milliers les faire mourir martyrs, a.fin que la memoiré n'en fur' per:"
l'llle, & que ceu~qui vicndroyertfapres fuffen\!
incitez de'demeurer en la foy ChteA:icnne
faKearanccdcs-premiers fideles-, il infiitua (cpt
Prothe notairc s aurq ûels il donna poutloir rediger par dcrit tOUt cè qui appatrcJlpft ~ l'entre tien de Il religt6,& par mlJ;liere-(fe dire de d,ref-
li.8.,.2..dt .".
IItmo.l'tfl4 1t1.
,rai
(er l'binoire cccle6afiiquc. Antber e & Fabién
firent le {emblable, & 'depllis Iules premler r~~ouueUa ces eftats prefq~cs abo1i~ b. '
,
scrinidYif.
'
Pour les Notàir cs necc{f~';l;'e!-à6ft d'ercrire &
'n
n.'
I!d'I:LUX
enr(gl rer 1u tUtus
'" Il'gernc,s des Pl'Cll
~ autres,lc. R mains auoyét oŒd ers dits Seri
ll!~iJ' J d'ilutQt qu'il. ,'cmployoyent gardes:
,i
,
.
':1
a
~
b Per,tl rire
1;'4 NI • .pü",
'lj~ in/ -';'''çltf
'l,fi .~O
,;D,,1;.,.4
'
4.
mD
~~'.J /lt4~ {ri.
2.U.
�T ,' ROIS IEME LIV R.E
'.
.
(oigneu[ementlesaaes de cour.
" Atlu4rq Sctiblt,exceptores {ubadi~.
Les autres qUI fe mel10yent d'derire les {enteD
ces, & faire toutes autres choCes appartenantes
~ux iugeinefts diue'rfement appellez. & par ces
mots Latins Aéluarij Sctibz,exc'ptQ.res rubal!.
iuuz.
Grrffiers.
Ces ,officiers rewaent auiourd'huy en nollt'
des P:1rlemens, Senefchaucce.
& Prelidialitez ou tl1 en verras d'aucuns emplo"
yez pou r efcrire les ,aes & expediti6s iudiciaires. lesautre.s és chambres du Cpnf.i l pourde"
pefcher tOUt ce qui y efi condu,les autres çs chibres des greffes pour enre&il1:cer,grolfoyer, garder & verifier les facs, & a brieuement dire,Catîsfaire à to ut ce qui efi de leur charge. 11 efi vra 1.
qu'ils ne font li diligens que ceux du temps falfé
qui c{eriuoyent par notes tOUt le plaidoye de!
parties,re{olution & arrefi des Prelidcns.Au{'l
maintenant ordonne l'on bien Couuent que les
Aduocau corrigeront leur plaidoyé, & le meto:
tront riere le gteffe pour y faire droit a.
.
Greffiers de la chambre ..ApoflQliqUt.
,. 'fli".Je m4
q~1
reffiers
G
douze
a
lique
Apollo
giJ1r.col.,. & t,.a chambre
..rli. Serin;;', e[criuent les aaes de celle iurifdiaion, cnregl·
s
le P a14t: p- frecne la date & {ommaire contenu éJ rcquèllefi·,
li
d'
1
r.
t · JlS , con~ntemens, & autres 1 .po .
arg't.f'" te f
tt'at'.
19natlO
" • .lib.u..
b oEl".."flt. tlons des contrahans fllr bene~ces , & le pala"
i" L?,om. lIul. facré quar~tehllia Notaires ou Greffieq poue
""J.ô morts. de pcCcher ce qui apputi ebt aux çaure$ au~ {opt
Fran~e és g~ctfes
a
:k.:~~:: ç. là ~,aitte~~ b.
-. ,
~ Rlthdu
�DR · LtH A R MO NIE.
17!
RabducitMtorcr.
Ceux que les Grecs appdloyét Rabduci dloyét
nommez V iatores des R€lmains, à caufe que
tenans vne verge à la main, ils alloy~nt au deuanc des Preteurs & autres conftitllCZ és premiè
les clignitez,pour appareiller la voye:
L;tleurr.
autrement on.les nommoit Li&eurs, d'aUtant
qu'ils lioyent celuy que le inagiftrat vouloit ,ha
fticJ:" puis l'executoyEt fuyuant ce qui auoit efié
ordonné. A ceft etfea ils pottoyét vne hache ou
congnee entournee de vergettes, la hlche pOUl'
1 pu nu de mort ceux qui cn (eroyent trouuez dignes,-& les v:erges à 6n de fouëtccr les defobeif~
fans & autres trouuez en faute Iegere : oU autre":
ment ces ver gettes eftoyent lie es à l'entour de
lacongnec à&n quele magiftrat~yant trop pre
ci pitam",ent con damné ~ euft Ioifir de dom p ter
{on ire,tandüi que ces verges (eroyent acheuees .
~
ds dellu a...
'
fiC ~}~~~
•
u (J. ae 0Jl('
1
J\pparlteUrt.
11
1
proto fol'173.
Outre ccyOUS auiez les Appariteurs ainli dirs jfPo~.L,(t(.
partantq\l'ils font ordinaires à la fuite des 0(&- 1.dern"giilr.
ciers, appareillez d'execurer leurs commandemen ••
Scrgcnr.
A ceuX nous pouuons facilement oppofer les
Sergens Franc;;ois qui tI'oCent rien entreprendre d Pi"..col.f~
fanl mandement verbal,ou par efcrir, proced:it lib. J. dt mal{.
de l'audoritc: duifl ge, mefme queanciennemét Jr(.tP/lrar h".
chacu',l en fa iur.ifd lébon les e!bbliifoit à plai- b;f!x~ t:~:{
ftr,malnttnant Ils fon,t Royaux b. A6n que les' IQurl",nml ,
.,
.
y ;
'
.
�TROISIBME - L'I VRE
{ubieébles pUll[m recognoHhc tds il Ieûrelt
éommandédc porcer ksarmoiries Royales {ut'
l'e(p~ule, ~vneYe,geàliLmain au moins ,'Ils
veuleDt elire en l~ plOted:ion & (auucg'arde de
Il 'l>l Cra.Q4.)a mai cliP • Deq uoy ie ne dicay plusauâé pout
lib. J. f.cp.UI. en auoir di~ qllelque petit mot en mes adnoca·
t'~/d·fol' ,J,8. tians (ur l'edIt dernier concernant laiu11:ice.
Liéleurs prins no" pour inaijlrés,dcs ,«UU1es;nais
pour arcbers des pycuojll'• .
Q.!ant .aux l.,iêteufI nous ,ne les préclrons ain1i
.
que plutieurs ont y.oulu ,pour le Maillre des œllures,mab pluftol:l pour 'les Archers des P,reuofts
prouinciaux~ V ibai1ljfs &Vi(encCchaoux. Ceux ho
eIl:oyenr employez à la capture & emprifonnement des accufez,& les DoRres [ont Archers eX·
t.caord.inaires ,dlablis c:s 6:ges prclidiaux pour
Je rrgard du criminel feulement, toUS autres
exploiu deiutHcetanten ciuil que criminel al'"
b Flmr 1.No. pa.ttenam aux limples fergens b. Les Li~turs
lIem.bl,t , I~~,t commandez par les Confuls (c faitir d'aucun ne
"'f,C.J.l. tnfer
d
r.
'r
•
•
dtSheuttn.cri pot:Juoyent cmcrer ans la mallon que premlemintlZ'
rement ils n'e\llfent frapé à la porce auec la ba ...
guette 1 par là faifant entendre que c'e.Goyent
pedonnes :publiques. <lui vouloyent parler ad
ma1:l1:re du logis. Encore Ji c'c11:oit qudcun d.e
reCpc&-) ils ne frappoyent de la baguette, malS
gracieufement donnoycnt ~ entcndIcqu'i1s yod
l Joyentpaderauec1 uy c. Les nobles de fran ce
c, ..Aflol'~~· [ont tellement deuenus urogans & dedaigneuX "
tt"J~' mu,.
,
'
d '.
r
{'
m.
mrmgr. ,de iuftlCe que qUI vou rott oblcrucr ces Ior~a- .
,
lirez, iamaison n'cn prendroitvn.Q!!i a affaire
'UleÇ cQx,il y f~~t ~l!~r c-!l ,tapjno~! & finem;:~.,
�DEr H A R MON 1 E:
J7S
Toutesfois apres qu'ils font rendus pri(onniers
la coufiume cCI: li leurs qualitcz le mcriteftt, &
l'offenfe n'y centrarie, de les mettre à la garde
d'vn ou deux archers & les deliurer des prJ{ons.
Et panant que les arch::l s entrez és mailons feIon qu'HIeu r eEl permu ,efioyen t fo.uuent en de.
bat àqui prendroit le plui beau, & plus porc;1tif du logis, pour y obuier le Roy les a diargez
de faire lOuentaire en la preCence decleux ref
M
moins voilins,Cuyuant les vieil1~s ordonnances
dCl: France pourIes fergensciulls procedansau
faUi de quelqlte execution :1.
~ .Rtb,4! li~.
Admifiionales,Gardu de la porte du Roy,
"'J't,.9fb,r~p, ,,,
;fl'
d' ll'
'
or .'11 r/C.
Hu/pIers eIUulCt.
Ceux que l'antiquité appelloit AclmiCsionales
peuuent eflee rapp()rt~z au~ gardes de la l'oree
{oit du Roy,pa.nant qu'il n'cft permis à tous in- . •
differemmententrcr d:ans{achambre,non p,lus
querousn'dl:oyérrcceulàfaluerl'Empcreur bl b p;""'. Col.
{oit aux h~ifsicn des parlemens, iieges prdi- J?.{e m"giff.
waux & autres iurifdid:ions eCqueUu tels ofli. '.t,J.,a}lt.4t
.
r
IL b"
.
. lA pt/m.
ClerBont
en;:l
.. s,quI. f urent prernler~mcnt
lQftituezpour g.;rdcr les huis de la chambre du
confeil,& plaiderie és iOUIS d~ tenue, & depuis
omeu fcmblables prerogatiucs que lesfe~gen,
Royaux anciens & ordinaires, auec: l"ldIlnce
de mettre à execurion Be tignifier les requell:es~
decrets,ordonnances, iugemens ~ arreth don:nez par les p[(tidi:1uX ou Ils {ont mll:aUt'Z. ont
'vingccinq liures de gaget.;,& au lieu de garder la
porce de i'audience,iis tiennent lerooUe,~ appellene ~cs ,aufe$ fdon l'ordre qu'elles (ont CA-
y
4
�â phiLB"~,,.
§. JI.. Car. 9'
TltOISIEME LIVR.E
ttgill:rees,
Huifoers .AMdimàm.
& ,pour cefte.ffe& tolU nommez Huifsiers audienci,rs. Au commencement il n'y ca auoit
qu'vn en chacun fiegc pre6dial, & depuis vn fc ..
cond a cfté erigé AUX meCmes prcrogatiucs que
le premier
a:
portkradt"41ique.
n'cS'·
RI",.7.. L'0 ffi ce de portlcr
. tec1C6~...._Il.
'
n. r. .• J
.l,,;z.lm. &
nlqUe
n , eu
Ipmtue J
mais fimplement dcpendant de Cpititullité b ,&
b C"n.pdaJ., a charge de confer.er fongneufement les clef.
..Â"r,l Uf7'
b"""'1.j.
c'f)i/f.1f.can.
ptrltElH. c..".
JtC'fttH•. C"/fO.
dtrOI.J'~.2.I.
d CA" oflia-
ri""Jifl·7.J·
r
de eghfe, pour la f~rmer & ouurir en téps deu,
garder les liures & omella.ns d'icelle, Ce tenir à
Ja ponc pendant les pricrés, à fin de bailler entree aux fideles & repouffer l.s cxcommuniu c.
C'dll'occa6on pour laquel1dCon inll:irutioD
l'Archidiaqud'admoucftede ce 'lu'il attraire,
& lefollicitefc porter àlachtrge toqt ainli que
s'il deuoit rendre conte à Dieu, des choCes qui
{ont doCcs fous les clefs qU'illuy meun main d• .
pOlir mettre fin à ce trainé ditferant à parler ail·
leurs des degrtz de iuriCdiciion, i. c6duray pa'
les thefauriers, receueurs, contrcrolleurs & autrCl officiers ordonnez à la leuee & emploite
des deniers Royaux tant ~rdinaircs qu'extra·
ordinaires.
Tbt{aurktsgtntrdUX du do"'ltine.
Nous ln auonsen Francedediacrfesfortes. Les
quatre prepoCez au domaine du Prince qui cbe.
nau,htnt par les prouinc•• a6ignees, s'informencdu deuoirdes particuliers thefauriers, &
les haillent iufque. à fufpenfion s'tls {ont trou·
liez cn fautc,a{siftent luee mefsicurs' des tonte.
-.- . -- -'
àla
�DEL' H A R MON 1 E.
J7J
lia dolhire des contes prefentez par les infa ..
rieurs.Depuis l'ercaion de la chambre da the{or
comme ils y ont ell:é incorporez, aufsi a ell:é la
iurifdltlion qu'ils auoyent parauanr,Cl'auaori.,
té du changeur d.. the{or .ftoit là rccogne.ë).1 • • I!rb.!f li~.
Pr~ft8i Fifei.
u,t.. 107'~'
A. eux nous pouuons oppoftr ceux 'que l'antiqui ,."brU.
té appelloit Przfeétos Fifci,d'autantqu'ilss'cm
pIoycmt au mefnagemét,D()D du reuenu de rEm
pire, ou de l';rraire~ mais à celuy del'Empereur b
. b
:art,.«,_ (ffIoo.
II
d
quenonsappe o~s Cmal?e •
,h•. m.g.cOfJ[.
The[auflet des l'4TtltscafueUes.
.
...., B.J.J~.
l'au~reeA: Je thefaurie( dts partic:s cafuelIes. Sa .f]ic.lJIMjIQif:
c:harge ell principalemét de receuoir les deniers 1JtrI~J. ,ap. rAl
1'n60.
prote dans de 1a vente d es 0 f 'cIlceS. C olUJI\e au ",~t,MI.
&1'xcrcm.. .
temps de IuA:inianelleeftoj[ eftroltementde- mc'S0;"
fenduc : a',(si noz peres ont veu que les bonnes
mœurs iointes aux lettres pouuoyenr tout J ail
contraired .. ce qUI f p.atiqueauiould'huy, 011
l'on diroit fermement que nous fommes reuenus au temps de Xetxesou Vefpa6a" qui vendoyent Jes tflats i beaux d .nieu con tans , & a·
Doyent theCauriers fpeciaux pour n,euoir les
deniers de t Iles ilIicitestrafiques.Toudedilfe
rent que i'apperçoyul de ceux la aux noflrr"efl:
que les premiers faifoyenr ces marchez feulement quand les deniers publics ell:oyent prefquescfpuiftz c. Erlesnoflres n'ont crainte de c Pirrh.lih..
dire ouuertement que C>eft le plus beau & clair ,.1..... tk ",.....
reuenu , pretendent l'incorporer au d(') maine> giJlr·
fans efpOlr de retour en meilleur temps,~ cft
le pis ceux qui deuroyent auoir bonne affcétion
-
--
y
S
�T ROI SIE MEL rV R E
aux 1. teres, font les premitrs à ce beau m'cfna.';:
gemc:nt,ne s'informent d::s mœllrs &: expc:r1C:nce de cduy ql:l $'iogere au lieu d 'cl1:re pné, mais
limplement d:qucl emolument eft cu que l'on'
prc~end : &: pO&lr ic ne fay quelle occulte C011tideration, dcux ou trois fe piefentant pour ega "
Jelllent fatÏsftire à la premierc intention des '
Dieux, le 'pire & J>lU5Ch:tJf loup dela tLoUPP'
• •l1li.1.;;'/, fera auance &: preferé a. T'el1:onne, tll fi tu ne
iNjlit. & ;11'. vois plus qu'vne ombre de cdle ancienne i,ufi:iftJ·"!,4~fer. ce tant recommandee,. voire des regions vaili,t>.... con/litt.
r
.
' 'lf
.
BI#rJig. f.u.. nes? vn paylan, vn notatre de Vl ag<: qtll aura
,;.Ji ''''Aflil. durant dix ou douze aM toul'né Je cul à Die .. ,
ne craindra d'aueuglcr les Rab :s par pnft!ns 7
outre l'achaFt, à 6n d'tntrcr aux pre:niercs digoitez: Tn autre ctpuifera totites.!es boutfes
du pays pout' y Ltisf.lire. E.r tous f~ront iuftice
affeurcmément commevn aueugle d ~ [poW'ue\l
de conduite, match(: fans b a(l:on. lb fc recornpen feront de cc qu'ils ont fi ch:rement aqgi$,
fans que ceux qui le! Ont appriuoif.tz aux premiers marchez, pui(fent ulC)uoablement les
redtc:ff:r. Cctpendallt que deuiennent les aru!Je
bonnes lcme,? lcs loix & ordonnances flllitrif·
(ent,& q l.Ji pis cft la Vte dtis {ubieél:s dl enexcre
b B411.1:rlt. me perl! b. le nt! cu;de pas ainfÎ q il 'aucuns ont
d~ pmsto. fil. vouluJqu~ le F!fque f., it femb!abld laracte.lauJ'
queUe enflec re d arides & aII~ ch: touces les
c pi"h. ."b; autres parties du corps c, mais ie croy aifCl"é/111",01.·1.
ment que ces trafiqueurs fongent auta.nt à leur
1 particulier profir,qu'à l'hOneur des grandi qu'ils ,
l' c;onduif~nt, qui n'entendent que ces V1les &
Y
,
' .
. ....
. -
dcsho~
�D' E rH.A R MON 1 E~
174
dc!h:mnel1:e_s negotiations Coycllt il impudcmment cxercees.
,
'
Thefourie'ls des gtu:t"t'ts er l'dJeur, de compdg"ier.
Nous auos lc~ th.[auricrs de$ gucrres & payeurS
do! compagnies.Ccs thefaurius au commencemcnt de ,h~cuDe anaee regardeDt à f.lire le departement dc la gendarmerie, puis [uyuande$ '
mandecne~sdu,hefauticrdel'c[pargne)prcnnét
les OIfslgnations du payement pour l'aanee enticre le plus commodement que faire fe peut)eq
,gardà l'~(siecc des garnifons,(ur lcs plus clairs
&; pl'cmien deniers d= 1:1. taille. Cela f4itils afsi.
g 'lent particulicremenr & parchaclln quartier
les payeurs de compagnies f.u I~s UCt uelJu genera ux ~es finances, & ont puiifance s'Hs font R lm/flib.
trouu z f.lutJs de.Jes fùfpédreà tempsa. Ils ont :. fj.:,.,~.,"
gra.nd~ gag;:s, font txern pts de tailles & cODeri..
butions ordinaires ou extraordinaires J & ont
les ca.uC;s dependantes de leur adminiO:ration
c:ommifes I~ cable de marbre à Paris, au fiege
de III marc:C,haucee b •
Dll. r.sp'H'~
a
QJjttfi.curs de l'd.!raire.
Capit,tine Primpl1aire.
.
A eux nous approprias les ~a:fhturs de l'zrai.
cl • "
tee: ,ou le CapItaine Primipilatrc,qui (froit con f:;II:;f~:
,Juéh'urdçl'armee Romaine, auoic riere lur les ' ;H~J i,.
deniers communs pour Cal~rier les f Jldats , lk 11.""recomp: nf.:rchacunfelon fcsmcritcs, donn:mt .
• UX V IlS plus, aux autres moins c6m~ ils aaoyéc
virilement COOl baru d.
d P/nb.li""
commiJJàitts cr payeurs.
u.rit.liJ C.i,
...
Il efr vrayqu'en France les Commiifaires, Con trim;prJ..,
.
lreroll~ur~_ ~ Payeurs ~oy~e~t v.l/}uer ~u paye-
�T ROI SIE MEL I .V R E
ment des (oldiln, à eux d:f;:ndu & interdit de
deliurer Ics deniers de la mORfire au Capitaine,
qui ne feroit que demie paye, prendroit des faineans qu'il contenteroit de peu ·, les lainoit, vaguer (ans les contenir Celon 1'ordre muitaÎrc, ~
le Roy ne {eroit [erui comme il appartient. A.
refidu concernant le maniment des deniers, leS
The(auriers des gaerres,Payeurs & Primipilaire cftans t'gau,x. partant que les eglifes ne (onC
trop affcurces des vol1eurs ( ce que Ja France a
trop viuement apperceu dés douze ans en fà) il
n'y auroit raifon de continuer la façon de faire
des Romains qui mettoyent les thdors au tem
pIe de S:mlrne, à quoy ont quelquefois dlé dc~
(hez lcs~eaeurs,& quelquefois les Preteurs.
,
opiftodomos.
Non plus fera receuë ceUe des Grecs qai auoyéc
vae chambre au derriere de l'eglife de Minel u,
.
appellec Opillodomos,enJaquellelameiIleurc
j':"7.~''''U part des {he(on de la G rece repoCoy«mt a. Mais
~
us: ·m· au lieu noz Rois
ontvoulu qucles deniers ~ro.
oenans de l'ordinaire oucxtraordinaire, tadIe,
tailI on, im poas & autres fuhfides {oyent appos:
tez par les receueurs generaux ou leurs comis
au challel du Louure à llaris, ainfi que ce~x de.
recellcurS generau,,: des telles des cotes, les p:lrties cafllelles deHurees au thefaurier de l'efpargne pour
difiribuees pris la pelfonn~ d ..
Roy tant en voyages, dons & menus plalfÏrs.
b AtlJ1fftb qll'autrtment b •
J •• CAl'. =
9. :;t: Thtfàurier des memu. Comt~ deI facrees liberalite:t.
.
J.7.~b;fol'. Il dl vray q~'il y a vn theuurier àpart pour Jet
ea"
men~~
�1
DEL' H A R M.O N l 'E.
1
a
' '17S
\
mènus plailirs, qui peut ellre coferé ccluy q~e
les Romains auoyenç appellé le Comte des fa.- a p' ,,~(
crees libcraliccz a • , Tous les precedens [ont or- fo. ;;mic.
dinaires l Ia,fuire de la cour, & [ont vrayement 7.1ib,u.• c.
the[a.uriers., les aucres qui on t ~animent de denitrs Royaux cllans feulement receueurs, enco
re que maintenant ils v[urpent la qualité des
1
precedeAI b.
'
b .At!Jit. ad 1
GenerdUX de France.
'Pirrh ..,J 1.in- ,
Les plus honnorables d'entre les rc,eueurs ft4,.. c.de j",.
r
1es quatre generauxde F
I
'a fi)'·
lont
ranceemp
oyez
la retepte des tailles & autres deniers cxtraordinaires,felon qu'il plait au Roy de les impofer
chacun an C,qui ont de beaux & amples priuile- ~ lItlltJ.c4~.
ges.Ils fe peul1ent intituler T he[;l.uriers de Fran ';t:r;~~.
t:e,& Generaux des finances chacun en fa gene- rrm ttIIm.jOgo
Jalité. 'Ils precedent en ordre,rang & aCsiere le. J, tcil.
Maillres d'h~fleJ,E(chln[ons, Panetiers & var';
lets traDcholns , & les per{onnes lingulieres des
Maillets des contes & Confcillers en Parlemér,
j;eu" des aides & du the[or:ont entree, afsillice,
lieu & rang,place .honnorable, voix & opinion
delibcrâriue aux bureaux des chambres des contes & julhce des aides à Patis, & en Parll!ment
, l iour de tenlle s'.dr~em au lieu & au delfus des
lhjl/lf~ & Sen(!{chaux. Ils font fournir les greniers af.ll par le5.fermiers des magalins, font
payer les gages & autres droits aux ()ffid~fI des
gr~nief$ fur les plus clairs deniers procedans de
la v ~ nte du fel,& ordonnent des reparations neceifdrcs és lieux ou les prelidiaux (om erigez:
Cont gagez d~ dc~x mi11i~es tournois par an.
;iI:
1
�•
l,
I! 1 V R E
T R 0 '1 SIE' M 'E
Tous reccaeurs du domaine,sides,tailles,equi';
uaUans, fermiers & autres officif:rs contable.
(ont tenus par q'l:mier leur apporter Iesdeniers
& valeu rs de leurs neetes , Cauf à rt CeUo4r taxe:
du port & voyage qui faite par ces GenerauX
des finances, lefqu!ls n'elloyent de premiere
jnfHtutiô que quacre,&'ont ellé d~' puis augmentez iuCques à dixCept vn en chaeune generaliré,
outre que les dixCept 0t.tt ellé q udqaefois al!er·
natifs.
.
'
en
Tribun; Itrarq. .
.
A ceux la les hommes rech'! rcheurs des antiquitez appoCent: ceux que les Romains' 'ppelloyEt
a llt~J~ Je of- Pra:feétos zrarij,ou T ribunos :rrarips a.
,
~('1ucfl fffQ•
Re~tUcur$' dtr ",;Uer,cr du htiUo",
H.f.·H8. .
Pour pIns faciliter la lit ue des deniers RoyaUlC
.,ous au( z en chacune elcéHon deux receueur.
alrern(ltif~ desaides & taill~" & deux aurres dll
uilIon, qui (Ont tenus porter ('argent qu'ils r~"
,oynent aux Generaux des Financesj ' " en ceu·
.RlbuJf.."bi reraquit b •
'
'
'fit'". (al" 1.2..
QEefteurt de nalre.
a.o·z,+·)Oo
Nous pouuons facilement approprier l ceux c1
les Q uefl~ urs de r reraire Romain,en ce que ces
~e{{;urs auoyér certaines prouinces limitec.
efquellcs ils s'cmployoycr C:lmmeceux cy.fo?t
confinez leurelea:,oll. Le peuple les ehfolr,
ainfi que noz receue!Jrs des railles n'clloyent.afiu
commencement en tiltred'of6ce, mai. éhol S
par la voix du peuple qui efloit tenu rerp~nclrc
de ceux qu'il auoit prepoCez cef1:e admi~Jflra"
1\
r
a
a
tion)~ tro~li~z moins Ç~~~ab~e~.ll ~'UOlt fa~~~
-.
�DEl' H A R MON 1 E.
176
les deniers bons, &: fe prtndreà{oyme(med'a~
uoir ~ppellé li pauures & ir.fuffifans receuc urs a. a Ftntll.(a~.
Mais CODlme·nous auons dit, ils font ainti que ~~:C.:~i~;:
çeux du taiHon erigez en tHtre d'office.
.
tlUltm, ..,(,bo.
lmpofours (1' coUeélcurs, F..xaé!curs des trib~.
Decaproti. paequa!Cllrs.
Outre ceux la il y a par les l'urolff.::s des partif"l
&
..,"'mm.
tI~"'·S09.
feuroS qui funt les roles le fort port~nt le fOlble,
&des collcd:eurs qui leuent !esdenicu jmpo~
fc:z Ceux cy en droit eftoyée appelIez Exaél:euIS
des tribu~, ou DecaprotÏ) & les prc:miers Perequa.tcurs b .C6bien que ces Perequateurs foyent b :En,T, ImTt.
aufsi prins pour ceux qui donnoyent les terres ·mb·filia.fol.
hermes & ",acances à nouueaux cen;» ce qui cft J7,·pwr/,. de
de la iurifdiél:ion du domaine, iinonqu'il y eut t~:~g:/,b.,o.
commifsion particuHereattributiue de pouuoir ritom.
à celle 6n.
cmfib. lib. Il.
Thtfauri~ dudomaint. Comte du cbores prÎt4ccs.
~~'f7 L.leb.Jf.
priuatll. '14tio.
'
.t."t'U7·
AuCsi le Thefaurier du d.emainc re,oitees de- rap.l1·
nieu. outre rordinaire du Prince,ceux qui prouiennétdes confi[cationsJl:rit2g~s <les aubains
& fucccf$iofts del~itfces fans hemiers app:fcns
qui cRoit le propred'vndes Comtes/dc$ chofes
' .r l.f
•
C
da magll"l:rat
.Il. qu.• Caon
Il. •
Il'c P'
C Plr",. '''.1.
riuces
)
ou
appe
[1- ' ~
16
P
.
l
' f
IiC mU/Je.cc. •
uatuatlo,auque appartenoit de s il) ~rm{lr Je$
biens abandonnez n'ayans poin;; de ffi3iftre, &.
de tout cequi poasuoit appartenir ~ C3';(~r,pour
l'incorporer Hon domaine d • Sa chuge depéd d 1) d _".
en premier lieu, & aUat tout œuure dc payer les foPfoi.f:~:
ne:fs & aumofnes dot fil reCete cft chargee. mais
.
tant s'enfaltt que cc. chof~, d!uines Coye nt pre-
':fla;;
'
�T R'O 1 SIE
M E:
.
LI V R E
ferees comme iadis , qu'en aucuns endroitgnoD
"
feulement les penfions que les predecdfeurs a, uoyent donp.ees aux lieux pitoyables ont ellé
rctranchees,mais au(si les legs delaiffczen pleine propcieté aux ecclefialHques chargez de grb
feruices ordinaires, ont efié conuertis de bled
qutils efioyent,en argent,fous pretexte de quel.
que petit mefnagemenc qui ne fauroit appGlrtcr
tae de profit qu'il ya eu de mauuais zele defcoU
uert.outre ce thefaurier fatisfait aux fraiz pour
les .repaRti.ns neceffaires aux maifons de fon
Seigneur, paye les charges des anciens officiers
ordinaires, & fournie allx fraiz de iulHce ou n'y
a panics iointes a • Les Q!!.elleurs de l':rraire,au·
a RebMJf.li". trement ~efteurs yrbains.outre la charge q~e
U;t. 17' tA!'. nous leur auons donnce s'employeut à rc:cellolf
10.et W~.lSJ9. les deniers des amandes b.
§.II50.
R
det.
b pitrb...hi
eccueura
es dIndn
.
fop.lib.l..co1.,. Aulieudc:Cquelsen chacun pulemçt y a vn reu
11_...b; fop. ueur gentral des amides & exploits dll rdrort C,
fll·UHJ6.
Thefouricrs IIboüs.
~9 ~~;~."'" le biffe à di(coùrirde plufieurs re,eueurs que t,
.
FranccaqueIqllefois approuué, &depuis les a.
abolis,commelesGeneraux du taillon,Malftres
de la chambre aux deniers,theCauric:rs des deuX
cens gentilshommes, furintendafts des deniers
commllns, & vnc milliaffe d'autres femblabl es
fllpprimez par le Roy regllant à prefene d •
•d ;M.lins FI
ContrcroUcuf". '
.,.•S,,· Tous ces rcccueurs dont nous venons de parler
ont des Contrerolleurs qai fone regHt:re à p~rt,
& cmp'cfchcnc lcs fcaude. ,malices'" larreclns
. -'
ql1e
\
�ln
D E L'H A R MON 1 E~
~Uct les Thefauricn & R eceueuts pourroyent
.
commettre ~. Ils ont de beaux & amples priui- ~ Rt54,hf
leges ~ ne payent point dt taille, & pour cbofe J",p.çal'.2+~f'
dependant deJeurs chlrges ne peuuée elhe COQuenus a,illeurs que à h plcrre de marbre, au .hege de là marefchaucee b.
.
b IJ2 tit.,,.
Antigrdphdrij.
.
çap'<f'
Ces obferuateurs à raifon des contreroles qu'ils
faifoyene,eftoyem ancicmnemenr appellc~ An.
tigrapharij,qua6 comme conn'ef,::riuains C •
~ }J/Itl.c. "lbi
.
Thclàurier
dcld chmnbre Apoflolirtue.
J~~r. fol.H 8.~ .
'r
'"l
"'mg. aJ .A"..
Pour J• Romaine vous auez le tl1efaurier de la Jtg4 . /lrt. IS7.
,chambre Apollo1tque, qui fr,ojt, garde & em- Pm-b.J.M.1..
ploye Jesdeniers app2[eenaos au raina 6ege, ~ol.6.t/t",.&i..
dont a' b011 d"rOltnous 1e pouuonlcon ferer anee )"'"
le Th"faurierdeI'efpargne.Il a vn~otablemar.
chtnt fous IUf qui par fon commandement yi..
bté & re,oit les deniers.
Commiffaire.
.
Il pourroit eChe approprié à l'ancien Cha.!lzeur'
du thefor:& le Commilfaire au pouueir du lieutenant du domaine auec fon Procureur,p2:runt
qu',1 donne à nOUDeaux cens les terres hermes
& Yaques ~& vend les heritages de nouud aduc..
• don.." ..." .
nus ~ la chambre d•
conctufion,
ftriU4. libr. 1.
Voila, leéteur. cc queï'cO:ime des dignitez, çap.J..inrom4.
magiflrlLts & ftfficiers de nollre Roy tre{chre- ;;/. '''4. &
fiien,{~inactédu P6:ife,&dc·la maielléde't'Em
peref.lr.Si tout n'dhllpponé fclonque tulef~is
plus p1rf;lÏ[e~ent de6rer, ie reprit penft:[ auee
tuoy ce que beaucoup d'excellens p r: t[onnage~
Z
mOtIJ.
�.'.,,
... .
,
'.'
lIt 'LIVR.E DE VHARM:
'Ont teCmoigné, qll'i1 ell impofsible de pouÏIoir .
pa.ruenir iufques à ce bat,traitant cell:e matiere,
de laquelle ie fus en voye,de me depanir , non
pour me dell:ourner des tfpines dot elle cft plei"
ne,• mais parce
qu'elbnt fur le milieu
de• la1 prejo
•
•
•
mtere paru~, le rencontray vn pem tralle contenam mefme fubie~ , & prefque mcfme tilmt
qlll le mi~n,reque1 pour eftre e~celJément dref·
ré, rft'arraçha l'cfpoir, non de fa.i re mieux, mais
de l''pouuoir Ïtniter. Tout ce qui a,couragea.
J~ f,#te de mesentreprin(es,fut qu'ilelloit quelque peu bref àdeclarerlès iurildiétions Fran:'
, ,oifes, & :,.ufsi ~u'iJ b'aUegoit que rarement fur
quelle authorite il fondoit fon dire. Si par la le ..
aUIe du mien. 'foUS trouuez <Jlle ie n'aye failli
~ çe$ deux -poind:s , rendez graces à mcfsieurs'.
ltcbutfe &: Bugnyondiuins 1Dterpretesdeno~
loix Françttifes,&aux a~tre~ Il1rifcon(uIres alle
" guez , Mefmes A('autheur de ce petitliure ,du·
quel je me fuis aidé en be.1llcoqp d'~ndroits,eru..'
man~ auoir a(f'cz faitd'aucioriCerce <lu'jf a~oir
fimplement prefcnté au rub1ic ~ mais qu'il yoUS
plaife auoil: aggreable mon petit trauail , & 1~
prendre en gtéiufques à plus amplefatisfa·
•
r (
Aion.dequoy Die~ medoim fa grace
l'0urvollce cooteDtemenr,& l~
delir que t'ay de YOUS
complaire.
\
ov
/
***
fORTVNE DRESSE.
�T A BLE
• ,
DES
PRE .M 1 ER ES
matieres declArees en la prrfell·
te Harmonie.
Bbrcaiateurs tn cour Romai..
Ile
170
Aa:uarij, Scriba:, exceptoru
J70
{ubadiuuz
Admifsionales
17%0
Admirai Romain &·Prâçois 49
i\étions diujfees
6<t
Aduocats des requefreS à Roma
Aduocat des p,.auures & du Fifque
Adoration du Roy,P'pct & Empereur.
n.S
149
Aedlles
167
'
:An,callxdes clleulliers
Appel Comme d'abus
Appariteurs
Antigraphadj Contrerol1eun
A.rcher: da Preuon:
Archen des gardes
Armoiries Royal&S
Armoiries del'Empereur
Armoiries du Pape
Arrogations par le Prince
Attuntat par les luges Rc,yaùx
Auditfurs du challellet
Auditeurs des contes
AuJicc:au: gcnual de 1~ cbansbre
n
' 45
64J7 1
171
J71
40
11
21
11
' ;1.
90
160
143
'43 &:, H-
Z :.
�T A BLE. '
Audiènciers'de France
Aubaîns ou naturafjfez
B
Baronures anciens
' 5J
Bairer Jes genGux & pieds des Prince.
1;
Baillif. & Senef,haux
ISO
Baillifdu palais
'
.
16s ,
B.dlelagedes cIercs parqui~haAié, ou des laj~
defguifezen dercs
. 66
Biens de.fubicéh dependentdu yowoudu Prin
\
~
~ ,
Bla[pheme puni d!) lay & clerc
61 ,
Bldfure dlllay ou derc pac q~e1iuge punie , 67 '
Boutefeux cler" renuoyez
S8
0 ,
CalJfes criminelles ecdeliatl:iq ùe.
' 61 , '
Chambre du domaine
Chambre Apoftolique
.14 &.
Chambrier du riuage$
•1
fO.I ..H
Chambc4t du rhefor
146
Chambre des contes
l+J
Chambrier ac Cepr PreÛden. .'
144
Chaire & iullice Imperiale
10
Chaires du Pape
'
21
Ch.ancellic:r
i 2. z.
Chapelains &prelatl dom4tA:iquel
1%.0 '
Chlllellains
SJ
147
6
Chatfer commen~permis
14 .
Cbeudiers de l'ordre vieux & nOUl1eaux
4{
de Sauoyc,d'Efpagnll & d'Angleterre <4- 6
Cardinaux
tO
Canon
. 148
1.',
c%fa
�TAB LE.
Czrari ani
Cenfeurs
Cdcre s,coho rte pretoriale
ibid.
J38./H
39
, Comilfairedela,h~breApofiQlique l''lJ&J 4f
124
Clerc & Chauf edre
80.11 f
)
Clercs incorrigibles
Clercs fubic:c!b au 1ay pour iurifdi~Hon mefprijO
(ee,non au contra ire
63
Clercs matÏC'z non priuiIegez
79
Clucs( alfisau corps pour dette
114
Clercs refmoinsdellande fay
6 ..
Concu bines des clercs fubi~~es au la,
6J
Crime s priuilegez au tay
l 'Î ~
Confcruateur·des marea s
1 t ...
Contre roleur de l'audience
119
Conrei l priué
69
Conce de ce, Jenu rpiritu rl,tulay
69
C oUations debatues,où s'a p pairent
,4.138,1-1-6.166
Confuls,Proconfuls
5[
Comte s diuers aux Romai ns
J4S
Cour des monnoyes
l7f
Comte s des Cacrees IiberaIitez
174
CommilTaires& Payeurs
17 6
Comte des chofes priuees
116.177
Contre roleur s
176
, Collecieurs
16
Coron nes Romaines
17
.
Coron ncsdcs Rois de France
10
.
Crolfes des Eue(ques
~2.
Confifcations à qui appartiennent
H
Condl e par qui a1fcmbl~
47
Connd labl.
Z 3
�TA BLE.
Coronaedes clercs
If4
Curateur au clerc,pardeuant qli
JJ6
Confill:oircdes Cardinaux
JjG
Con (eruatc:urs Royaux ApoftoliquCl & cie. foi
r~
.:
J~
Capitoliniugc
Ir ..
Circicore,
Jff
Cas Royaux
J ft
D
J 67
Decurion.
Defc:nfcurs dela cité,MuniciplJ
J67
Degradation ou n'cCI: rc:quifc
.63
Delegation de toute, caufe.
30
Dignitc:z par quifont (rigcl'
,0
Ditbteurs
",,0
Dialc:s
57
Di(me, au pour(uytli.
1'1.
Diuorce par deuant qai
74
Djffi:cfe de fcrmcJlt abolie
JOI
Diudiondes Princesenfpiritucls &répertI3 fS
Duc de V cnife
10
puc.s 'Fran~ois
E
EccIefiaCl:iqucs ou conuenUI
EIH~l:ion aux bcnc6ces & fon.rigioe
EJeéHon aux offices & benefice,
ElelielIS de l'Empire
Elcélcurs du Pape
Eleus
Empercurs inhumain.
Empereurs ctaignans Dieu
E.mper~ur pI~m!C~ ~•• Mon!:rqu!~
ibid.
61
1~
~J.70
10
'of
14 1
58
f9
2J
!IllP
�TAB LJt
n
Emper~ilrconfirmé du Pa.pc ·
~mpercur par (ucc::efsion,forCl)& elc~. 10
26$
EoqucileuI$ & leur cbarge
SJ
Efcuyers
..,;.
Efcuyers c:rancmnl
ib:d.
·
El. hanrons
. 4S
Erperons dorez
3Q
Euocations
5f
e.
Exarqu
7S
EAcommunication
80
:E~o: cuteur~ tdlunc Dtaire s OU peurfuyui.
F
Fal.66cation des r,auxdu Roy
de,aurres
F~uffe monoye,punitionau Royal
Faux refmoins
Fedale s, Paret! p:ltrari.
Fief difpuré en quelle iurifdiéHon
Fideiulfeur derc ourefp ond
80
ibid.
Se>
ibid.
..p.
7,,·117
Sl
Forme d'dire le Pape
Forma.lirez D'obligent Jes Princes
15 ·
30
Fourni cateurs ou ptnu(u yuis
71
Fourria.rs
·H
G
Gardes de: Papes
Gardes des (eaux aux prclidiaIircz
aux contrad :s
Garde gardienne
Garde de la p(medu Roy
Gardiens & depolitaires ou conuenlll
Garend n'a renuoy
s d'infhum~(1s- authen
G arniron
...
Ztiques
_.
- " .~
~.'
la.
~9
ibid.
uS
17~
81
ibid.
8,
�" T A'BLE.
OentiIshommes deux cens
G endume clerc ou conueDlI
Gens des r(quelles 411 palais
, Generauxdesaidcs
,
.. General des caux & forcits
GencIallxde France
Gibbet malfon perpetucIledcl'exccutê"
G ouucrneur de la v!Ue
,
Gouuerneurs prouinciault
leurs lieutenans
uo
Grand conf!!11 'r'
Grandmaiftrede France,
4'
ibid.
G rand Pane tier
Gram~ E[cuyer
....
Grand,(~hambellan
4J
ibid.
Grand Sc:ncfchal '
Grent:ticrs & Contreroleura
141
'
Greffien
,
Gccffiell de la chambre Apolloliqllè
H
Habits des Empercurs
Habits des eccleflalliques
170
ibid,
JS
19
ibid.
Habits du Roy ,
Habirs des clercs,qui en iuge
SpIS
dcslaizdefgu![(; z
8J
Herauts
4'
Heretiques par qui iugez
84
Heriticr du lay n'a renuoy
sr
Hypothequeag 1ay , '
86
Homicidesd'autruy &d'éux: mefmesoùiugcz 86
Hlliél:enier,
Hllifsier,
'
J
3!J
J7 L
lm
�TA BLE.
1
Iml11eubles des clercs Ce {attilfent
79
fubieas aux laiz
87
Impofeurs
,
176
Inflrumens executoires contre clercs
79
Intinuations au lay .
'.
89
Jnaentalre des biens d.. clerc par qu
19
ibid. '
cn iullicc valfale
Inquiûceurs de la foy
16;
Irellarques.
,.
H
Incompetance rend t'aéle nul
'8
Interpretation des re fc; ri pt.
3"
Interrex
H
ImpUl lfancc d'habiter.allee femme. d'011
7S
Intimè ou facré eon1ilfdire
119
Iurifdid:ion du grand confeil'
110
Iurjfdid:ion des requeA:es de l'holld
u6
Iurifdid:ion des requeftes du palais
n1
Iurifdid:ion des Senateur,
13°
cent hommes,confeil des iuges
ibid.
lurifdid:ion du Preteur
ibid.
Iurifdiél:ion du parlement de Paris
314
Iuri{diéHon du conûlloire Romain.
J37
Iurifdiél:iondes CenCeur.
138
lurifdia:ion,des aides
139
lurifdiél::ion des cleus
IiI
luri[diél:ion desgrenetiers
14~
lurifJi&ion des contes
Ji"
lurifdiél::ion des monoyes
J'H
Iurifdid:ion des eaux & forell.,
147
lurifdiéHo.n du domaine
149
If 0
1
Iurifdiél:ion des Baillifs & Senefchaux
. Z f
�TA B·L·E.
IIlrifdi4ion des pre.6diaux
lud{dlél:ion des Preuofb & VihailIifs 1~.rf6
lurlfdlél:ion d&llielltenant criminel derobe1en
IJ6
'gue If]. derobe courte
Iurifdlél:îon du Chaflellains & Prluolb . IfS
Juri(dl\~h on des COferuatClUrs Apoll:oliques 161
Con(eruat,prs Royaux ibid. d.~ foires · 16:1
lurjfdléhonde l'Admirai
. 4~
l arifd,étlOD du iuge des marchans
161
JurifdiéhondesM.lJre& E(,heluns
168
lulliee quand commell,a ll'ltalie
5)
L
uiz (ubielb à l'tgHfe
61
Legs oudcbatus
SO
l..at,fclauus,Latifdauiunt
-45
L('gat~ àJau.re
,6
Ltuites JUges des [euite.
61
Legitimer à qui appartient
31
L tr u( bélll:on augulal
~o
Liét- dc iulHee &: chaire du Roy
:U
ln
L,eUtenans de Roy
Lteutenant du dl') maine
Lieutenant des B.ullifs & Scnefchaux
Llthucus
Lieutenans criminels
derobe courte 15 6 • longue
Liaeurs
'ff
J49
J5 0
14'
114
ibid.
17'
Lettres de gtaces> pardon & remifsio aUX Roy"
aux
;1&9~
d'a~ge ~ 1. de foire & march:z
ibid.
Loix premieCC;'$ cm France
11
~oy S;1.liql1~
ibid.
Loi"
�TA BLE• .
l.oix pir <lui drf{fees &.leurforcc
{eruent aa paffé,quand .
Loix valent contre toUS en cour
M
Maire lk E{cheuins
Mare{chal de la ville
MarcCLhd des logis
Marclchauxdc FIance
166
J60
4J
48
SI
Marquis
Maidlé lel,e cu Roy~l
Mariage ou ell debatu
Madires des auures
Maiftre des .aux & foretb
Maiftre des requefte.
Maiftre du peaplc .
,J
'1·94
171
. 146
.
, 126
"'1
Maiftres des of6ciefS,ou dela clIambrc
Maülre d'hoftel
Mailhe de la chambre (acrcc
Meri{ores ou Metatores
Meubles duc1erc ll·cglifc '
Dependance, de mariage aux laiz
Miferablcs perfonnes & leurs iuges
Mitres des Pontifes
Monarques chef. de iuaic.
N
NobldfccasRoYll
Notaires creez par lamaieLté
N omin'ation aux beeencfi
Negotiateurs dClrcs,aul"
N omarchi<t',Bailliagcs
Notaires & Secretaires
NotairC$ & Tabdli~!
ibid.
-1- 1
.4J
t1f-3
' 87
9f
95
17
'9
3°
31
~
77
!>f
14.9
168
J611
�TA BLE.
Notlires4·dclacour
"
Notaires Royaux'" Apoftolfqull
N~~~~~
o
169
169
~
'-l'
Oblation aidesdüiourd'huy
ObCeques debatues deuantlelay
uo
Ofticier clerc puni dulay non au contraire 96
Opifi:odomos chafteau du lou'uc
' J74Ordonnances lieut lets clera
fJ7
Origine des g~uuernemenl
9 '" SO
Origine de l'Empire Romain
9
u.
Origincdu Rois de France
Origine des Papes
tJ
Origine des ccclctiaCHquës
$8
.
il
Parlement de Paris l3o.de Tholofe,de Greno.
ble & d'Aiz 135.de Bourgogl1c,de Bourdeaux
& de Rouan
Ij6
Pape chef de J'cglife ~ Prihccs catholiques 1 ....
Papes par elelbon
.
1)
Patronages laiz ruinent l'egli{c
;J
Patrices & Pairs de France
...;
44
Patri:uches & Primats
ParenteUe ou yerifiee
9(
Patronage ou cfi: deci$
100
Paix & guerre aux Princes temporels
JOI.
P r;rfe&ura in comitatu
J 10
Przftau.s primus pr:erorjj in comitatu
12..1.
Penitentier & fon authorité
1" f
PreteUt130. vrbain
• . ,' If8.1 6 7
P reuofi: des monoye.
J4f
Pefches permifcs
J46
PiZ
�T AB L E.
Pr~eéhr%
prrtîde ns prouinciaux
Perede la chlmb re Apoftolique
.
Preuoft de Paris
Preuol lde la ville & des veilles
'ro
3f 4J{8
. JS9
161 '
J7J
14J
.
Comte
des
&
zraire,
l'
de
ns
Prelide
10)
Pen60 n congrue à l'ecc:,ldialliq
Peniten ce publiq ue n'empefche d'cilre en iDge~
ibId.
ment 101. deuant que! iuge
101
Periure aillay
PrefematioRs,preuentions & referuatiens Ji
176
Priuata ratio
174
.
Primip ilaire
168
Primic erij
78
'
Prifon dcl'eue(que au clerc
100
ës
Perfonneiles aék.6s,comellc [ont cogneu
JZr
Proxim i facrorum (crinio rwn
68.77
Pro&ufion aUJ!: bcncfices
6r
Prorog atiolls des clercs aux laiz
6f
.
port d"armes aux Rçyau~
68
P roui 60n contre le clerc au lay
98
z
RC!yau
Polfdf oiredu rp:ritu el aux
99
Police aux Royaux
Procea eurdcs Princes en cour Romaine IJ7
148
PrGcurc:ur de Cor(ar
J70
Proth~n.o~ajres
177.
portie r c:ccletiallique
138
Public ain,
10)
oll
ncipati
Puilfance paternc lIe,ema
Pr~f"aus Fi(d
Q!zllellr~ crjminels
Q....
. Jf1
�T AB
LE~
Q!!,zllor Candidams
Q!.zftcurs de l':rraire
Rapt crime comm~n
R
"
Recommandation deM .Bugnyon
Rationales
Renoncerau lien par contrainte
R.emarques des premieres dignitez
JOf
J6Q
I4J
;1
.
H
R c11'1biJirati6 du Pape ne vaUt au preiudice deI
droits Royaux
" . .b
RealitéallIay
R~gales aux Royaux
Reformations del'eglifcau Roy
10 ....
ibid.
106
RecognoiJIa.nce de fcedule au Jay
101
Rel1:itution par minorité ou le66 au RoyallcS
Reconuention
,
ibid.
,R egeh.
'S....
ReuenlleccleliJliqa CJuoydedié
70
Reparatiens eccleliafti'iues au Royal
7'
RcferendailtS . . '
",8
R tceuears des tailles & taillolt
J7S
Receueurdesamandes
17 6
Roy protcd:ear des cglife. de France'
•7°
Roy facrificateur
;.
~1
R iparen(cs
fI '
Roy,Pape,& Empereur à Nice
8
Royaume de France qui a ellé c1,aif vient par
fuccefsion
U
Rois Cubidb aux loix diuine.
lS
Roy de France n'a fu perieur
18
Roy n'cil fubieél à l'excommunication de l'Euefque
1f
Repro
�.T AB L E~
fteproche contre le cle~c tefmoin.
S
Serment des nouue~ux Empereurs
Sauucgardcs & faufconduit$ Roy~ux
Sai fie du tcmpnrel eccleGaftiq Roy.tl
Sacres des Rois d~ France
Serment des Rois au coronnement
Seruice diuin àJa protclbondu lay
SeCi"eHrcau Royal '
Sepul<hres violc~au lay
Senateurs peres
pourquoy conCcripts
leur authorüé
Senateur du iourd'huy
Secretaires des commandement
Secretaires Romains
~ergenl
lIf
17
109
10 9
18
1~
73
JIO
uo
11.9
ib~d.
ibid.
IH
](;8
1.6 '1
171
Sceptce&efpecdel'Empeteur
•
~o
Sceptre des Rois
ibid.'
Slngularite;r; des Rois Papes & Empereurs 2:'
&3 9
Sinclic contre les gendarmes:
48.49
Spirituel aU {pirituel,&c.
6J
Symonie en poffi {f')ire au la1
lU
Seclleuu du chlftc:Uer '
I1f
Sortilege au Jay
7f
Sodomie Q,U Royal
11~
Siegepre6dial
IH
Scriniafi j
,
170
Secretaires de la maiCond: France
169
/ Submifsion de laiz aux de rcs)ou an cotu.ixe 6z
Secrtui.rc$ domdHques
110
�TA B L!.
T
.
lU
Tailles coctre !es clercs au Royal
8
14
Taille autrc:ment indüt.i on
nit
Thefauriers dèS chartres
J7%.
Thèfauriers generaux du domaine
17; ,
es
Th,fallriers des parties ca(beIl
....
17
T hefallriers des guerres
I7f
T h~(aurier des menus
176
TheCaurien du domai ne
176
T hefauriers abolis
lique
171
Th:fau riers de la chamb re Apoflo
Tempo rel ecclefiaflique fubiea: au lay
7°
III
Teflam ensouc xecilte z 91. Debatt is
41
Tribun s des crcole.
<47
Tribun i cclerun.
.... 8
Tribun w militum
J
6
Tribun s du peuple .
5 · SP 6 7
144
yes
Troish ommc s dei monno
Iif
Trium uirat
Il.f
•
TO.ll(ure,au lay .'
115
Tumul te & (edition cas Royal
ibid.
lay
au
Tuteur s clercs & leurs comtes
17S
.
T ribuni zrarij
V
51
Valuafores maiores,Capiraines
170
'
Viatores,rabduci
V icaires de l'Empe reur, Conreillers au priué
U9
'
,
con(eil
Ilf
Victchancelier
vfurcsau Royal
or
FIN.
F~f1Y-.~B .'P.RE SS!•
,'1
•• , " •
.~
, ,""/ . \......'. _......
" t· ~ "
t
l'
'\ '.
. . '~I : .. '.
r
•• ~
'
•••
:I~·\.
..... ""
,
,,1"''''' n
\J
~
IJ'
r:')
...<.~,
p',
•
"
4/1
I~ 'i,/Q .
1~I(;)IW
'''' .... - . . .
�..
/
�·\
.
�1
l
·8
lC,
• -1
1
,
'
��
Dublin Core
The Dublin Core metadata element set is common to all Omeka records, including items, files, and collections. For more information see, http://dublincore.org/documents/dces/.
Title
A name given to the resource
Livres anciens XVIe siècle
Relation
A related resource
https://bibliotheque-virtuelle.bu.uca.fr/files/vignettes/BUCA_De_exemplis_illustrium_50435_0001.jpg
Text
A resource consisting primarily of words for reading. Examples include books, letters, dissertations, poems, newspapers, articles, archives of mailing lists. Note that facsimiles or images of texts are still of the genre Text.
Dublin Core
The Dublin Core metadata element set is common to all Omeka records, including items, files, and collections. For more information see, http://dublincore.org/documents/dces/.
Title
A name given to the resource
L'Harmonie et conférence des magistrats romains avec les officiers françois tant laiz que ecclesiastiques. Où succinctement est traicté de l’origine, progrez & jurisdiction d’un chacun, selon que les loix civiles, romaines, & françoyses l’ont permis, sans obmission de l’histoire aux lieux propres. Reduite en trois livres par M. Jean Duret licencié es loix, & enquesteur pour le Roy au pays de Bourbonnois.
Creator
An entity primarily responsible for making the resource
Duret, Jean (1540?-1620)
Publisher
An entity responsible for making the resource available
Rigaud, Benoît (15..-1597)
(Lyon)
Date
A point or period of time associated with an event in the lifecycle of the resource
1574
Format
The file format, physical medium, or dimensions of the resource
177-[7] f.
in-8
application/pdf
Description
An account of the resource
Sig. A-Z8
Titre dans encadrement, lettres ornées, bandeaux. Epître datée de Moulins, le 14 septembre 1573. Epître en latin à Philibert Bugnyon datée de Lyon, février 1574. Extrait du privilège signé Chatillon daté de Lyon, le 2 mars 1574
Reliure demi-cuir à papier marbré vert. Dos à décor doré portant le nom de l'auteur et les mots "harmonie" et "conférence". Cote 69006 imprimée sur une étiquette collée en haut du dos. Estampille de la bibliothèque de Clermont-Ferrand sur la dernière page imprimée
Type
The nature or genre of the resource
text
Language
A language of the resource
fre
Rights
Information about rights held in and over the resource
Domaine public
Source
A related resource from which the described resource is derived
Bibliothèque Université Clermont Auvergne
Identifier
An unambiguous reference to the resource within a given context
BUCA_L_Harmonie_et_conférence_69006
Relation
A related resource
vignette : https://bibliotheque-virtuelle.bu.uca.fr/files/thumbnails/41/78315/BUCA_L_Harmonie_et_conference_69006.jpg
-
https://bibliotheque-virtuelle.bu.uca.fr/files/original/41/78310/BUCA_Caesaris_de_bello_galli_65275.pdf
1c7bd6d034369ce1c4fcc8dd68643765
PDF Text
Text
· c. 'l if L
Il
C ' ~E"~S "A 'R' 1
s
D E BEL LOG A L L Ica COllimcnrarij VI!.
~A.Hircij de eodernliher ofldUUJ.
C.C~farU de hello ciuili Poml'eiano COmentary 1 1 l~
eA.Hirc~
de hello v41t):andrino lib.
<]Je hello rv4ficano lib. 1.
<]Je be/Lo HifPllnienfi M. r.
c
r.
)um( .
le 10
IIÇ
J.
{ Franc. Hotomani Iurifr.
FuI. Vrlint Romani.
A.ll.
{ ManutlJ.. P • F•
'!fit·
LVGDVNI
Apl1d Bartholornxl1In Vincchtium.
~.
']J.
L X XII / f.
(jsm primlegio ~gjç ad decmnill111.... o
.- / ,
���,
��· c. 'l if L
Il
C ' ~E"~S "A 'R' 1
s
D E BEL LOG A L L Ica COllimcnrarij VI!.
~A.Hircij de eodernliher ofldUUJ.
C.C~farU de hello ciuili Poml'eiano COmentary 1 1 l~
eA.Hirc~
de hello v41t):andrino lib.
<]Je hello rv4ficano lib. 1.
<]Je be/Lo HifPllnienfi M. r.
c
r.
)um( .
le 10
IIÇ
J.
{ Franc. Hotomani Iurifr.
FuI. Vrlint Romani.
A.ll.
{ ManutlJ.. P • F•
'!fit·
LVGDVNI
Apl1d Bartholornxl1In Vincchtium.
~.
']J.
L X XII / f.
(jsm primlegio ~gjç ad decmnill111.... o
.- / ,
�S umma priuilegii.
Galliaru Regis priuilcgio
1àncirum cft, ne quis Typographus Ï1nprimcre,ncll quis bibliopola dillCl1dc~
re has Fr.mc. H otomani ft-t-rifc. in C. C~faris
commentarios NotM, alldcat ante deccnnillm ab[quc eill{l1em Franc. Hotomani con[cn(u. ~~i\ (ècllS faxit, multa illi
cfto conhlCarionis librorllm. Darllln
Ambo{ix VI. Ianuarij, anno J. Chrifl:o
natoM. D.L X XI I.
C AR 0 L
r
1 X.
,.'
Cojgnet.
�~~~~~
\
GE NE RO SIS SIM O.
ET
SPL END IDIS SIM O
eADOLESC 'E~Tl,
qVIdom Corniti LaualLio ,Franc.H0tom. furifè. 5;']) •
.
V N V s tibi affertur à me;Gene":
rofi(sime Come s,quod [pero nô
lmie tantùm :r:tati ruz, & iludijs
t
in quibus nunc verfaris, [ed etiâ
,
~ , in omne pofterum vitz tut tem.pus maglla~ ad res perlltile tibi [uturu m e!re~
Comm entârij vide1icetrerum à C. Cz[are geHartl; quas non teftis aliquis ex vifu vel auditu
comm emora t : [ed auttor ipfe qua màou [ummas res ge[sic, eadem res illas itnmor talitati
comm cndau it: qui dcniqu e rebus poft hominum memo riam maximis nô modo interfu it;
... verùm etiam cum imtnor tali lande & gloria
pr:l:fuit. Qpod fi magna fcmper à Sapîen tibns
hifl:oriz vtilitas " magnaJque ad res gèrcnd as
0p~ortllnitas effe iudica ta eft : tum verô qui
hUle Ilofl:rre amcpo ncnda fit, nullam inter humanas hifrorias exl1are arbitror.l:.tenim, fi ve":
rè iudica revolu mu ,e:tqem hifl:ori:r qnx cete·
rorum opcrnm omniu m ratio cil : ql10nun
, laus duabu s conftat rebus, materi a & artifieio:
Nam in annulo Cvt tlbi ex re peruul gata exem-'
plum edam) quamu is fplendida atque illnilri s
:1
2.
�17 R AE FAT 1 O.
gemma fit,tamen nio fingubris qu~dam artificis aeceiferir [olertia, detraél:l1m ahqu id de ipous [plendorc le dignitate iudicamus. Simillima hif!:ori~ ratio ef!:. Magnum eft argumenti
arque materi~,ill qua hiiloricus ver[atur,pondus; magnùmque in omnem partem momentll111. Itaque quamumuis inculto atque agrefii [ermonis generc [cripta fit, tamen fi res
complexa cil memoratu arque admiration!: di
gnas,auidè illam arripimlls.Cuius rci vel hiilo
ri~ do Caroli Magni l'cbus geftis , aliorllmquc
Gcrmanorum I!11peratOrum , & Francorum
Regum annales docpmel1to effc poHunt: qui
rametri à barbaris & incultis hominibus con[cdpti [unt, ~l110bis tamen propter vtilitatem
rcmm ,reme1 in vita 1cgul1wr. V crùm vbi ad
pra:fiantiam argumcnti [criptoris ctiam acceffit clcgantia ) qllod apud Grxcos in Hel'odoto
&. Thucydi.de ,apud Lati~lOs ~1: Sallul1io ~ LiUlO v[u uC111r,quanto admtrabllt us, quan tOque
prxclarius ae magni6ccmius opus illucl cxifiitn:ltur ? quanto maiore cnm voluptate lcgitur?
propè vt lJunquam è Hudio[orum manibus di
mitcatur.ln hune numerü fi Ca:[aris commentarios referelldos putcm ,ncminem (ore arbitror perimm in hoc gCl1cre tfiimatorem ,à qllO
mel1m indicil Dl reprehendatur. Nam,fi argu...
mel1tu~ll [re~cmus, pr.iorc quidem parte diliturna tOrtl((t1UX & belhcofi[(jma: r1entis Gatlicx,hoc c1~maiornm n.ol1rorü bcl~, variorque
ca[us,rcnunquc pubbcarnrn florcl1tiffimarum
quondam & l10biliŒmarum imcritus complcditur:
�P R AE FAT 1 O.
étirur: qu:r cùm adueruls Romanoru opes, an ..
nos(vt lofephustefiatur)amplius DCC C.de
potentatu contendiifent, ad extrem ft fato gentium propè omnium communi conciderut, atque in illorum (erllitutem n:daÇt:r funt. alter~
parte populi R.gentimn propè omnium principis, viétoris ac domini,potentiilim:rgue Reipllb.& nobjlitat~ illius Maiefiatis occa{um,defcribit: cui cau Gu:n dllorum principllm diCcordi:r & comentiones attulcrunt: guemadmodu
Galli:r qllogue nofir:r v{uuenit, qu:r cùm duas
in partes diuif.1. eŒ::t,qllarum yni AedllÎ, alteri
Arllerni pr~erant, veteratodis Romani Senatus artibus difiraéb:, tandémque per amicitia!
fpeciem, & focietatis confanguinitatiCque nomen opprelfaefi.Nam cùm Acdlli ab Aruernis
& Sequanis dilfcmirem. Romani qui tales cx~
terarum gcntium conrentiones ad filas rationes accommodatiŒmas e(fe animadllertcbiit.
controuerfias illas alere infiitucrunt, AeduiCque [ratrum & confanguineorum nomen honorificentiflimis decrctis detulerllnt : quibus
decretis atque artibus adirum fibi in Galliam
nofi.râ,per allxilij facnçii fpcciem aperuerul1t:
auxll~j) inquam , adnerCus emn ferendi, quem
paUCIS antè annis fplcndidiŒmo Regis {ocij
atque amici nomine affecerât. larn vero fi Ccri~toris artificium, hoc efi grauitatem , pruùentlam,q)lendol'cm dcnique or:uionis,attcndcrc
Volumlls:ccqllis vnquam poIl: hornilllUTI gCl1US
l1at~m ad fcribcndarn hifioriam animnm appuht, qui cum hoc nofrro çonfercndus vidca-
(! ~
�P R AE FAT 1 O.
tut?Prudentia in eo cernitur, quôd non modô
cuenca, verùm etiam euétorum cautTas ap~rit:
nihil à propoGto alienum, nihil non ordine ae
10co, nihii non magnopere neceffa.rium admifcet.Cuius Iaudis fi quis vel Pllltarchum,vel Li
uium magnopere cllpidum flli{fe affirmc:t,cùm
in illillSguidé Parallelis innumera !lnt ad phi- '
lo[ophi [cholam potius,quàm ad inftitutam hiftoriam pertinentia,in huius alltem libris quaplurim:r fint oratiom::s fitra! & commentiri:r
(quod figmenti genus grauiter Polybius in[eétatur ) haud [cio an illorum exifiimationis
quàm [ua: ipfius 'cupidior fit futurus. Grauitas
ver ô vel ex hoc cognoCci poteft , quôd leuia
qu:rquc prçtermittens,{umma duntaxat(vt ille
air)fafl:igia rerum pcr[equitur:ncque vel mula..
rUITI partubus, vel ciufrnodi nugis atque tneptiis commcmOTandis lcétoris auidum cogno{cendi animum defatigat. Tanta(inquit Qg intilian lls)in co vis eft,tan~llm a~u.men,ea concitatio, vt ilium codero anUTIOdlXüfe, quo bella.
uit,appar~at. Poilremô,quanta orationis fit di
gniras,vd vnius Ciceronis accrrimi in hoc ge~
llerc fllimatoris reflimonium Catis e{fe poterit.
Commentarios,inquit, Ccripfit rctum Cuarum
yaide quidcm probandos:'l1udi cni11'l [ul1t,reéti
& vcnMli,omni ornatu orationis ranquam velte dctraéta. Sed dum vOlllit alios haberc parata, vnde [U lllcre nt qui vcllenr rcribere hifiorù'i,
ineptis gratum fortaffe fccit, qui volunt illa cal am iftris inurerelfanos quidem homines à [cri
pendo dcrcrruir. QJ;.a; cùm ira effc iampridem
..
animad-
�P R AE FAT l O.
animadllertiffem, tanto me huius prxfl:antifii.;
mi fcriptotis fludio captü fuiffe fateor,vt.quod
tempus ab anis mex pr~femo.ne la\b?rlO~_~
ma [ur"ripere potera m, hbenufiime ln. hlS 11bris , tanquam in ponie u, vel am bulauo ne amœni[(jma, relaxandi animi (:luffa, con[umerem: quo ïn fludio animllm etiam ad menda
qll:rdam librariorum tollend a, & opera Ca:,faris ve1 in Huminibus trâul1ittcndis, vel in op pi
disoppugnandis,vel in eaf ris muniendis, machinafljlH.: bellieas eogno[cendas adiunxi. Cuius ocij nimiam interdum heulta tem fuperioribus annis turblllenta mihi tempora pr:rbuernnt:è quibus vt primùm taguam è Illufragio
el~atare potui) aliquantum in illis ob[eru atiol11bllS reeosno[ecndis !i.lb[eeilli téporispo[ui:
ne hic guoquc nofl:cr labor, vt alia non pauca,
'lux [encél:uti mex [u bCiciio fore (perabam, Înterirct : {cd InlÎus fcriptoris (1l1dio{is prodeffe
pofkt.~od opus n'Ull à Typographo paratü,.
aciam in Pllblicum cmitte l dum effet" multis
de cluffis,vt tibi, Gcnerofirfime Comes, dica ··
rem) 3tque infcriberem, [um addl1étus. Pri...
mùm vt te ad inHitutu111 fllldiorul11 curricll~ll!n, Clirrcntem quidem, vt [pero, cohortarer;
ln .q~ibus prœcJaram vCque ad hue opcr:ùn, pofullh:deindcvt genero[llI11 uml11 animü ad ma
gnol'Uln eu~ntorllm cOllfidcratioll:"rll l ad rcrü
hUOl~narl~ viciffitudi ne;;,regnorLll1l & Rcrum~
pub .mtemus,ellerfione[que ObCCl'Ulndas exci
t~rem ;il~ quibus certiŒma Dei potétia & [elle
flttls anUl1aduerti pçtcfl : qui (vt ip[e in literi~
-,Ir
4
�P R AE FAT 1 O.
fanélis teflatur)pro~rer Regum fce1era,& per·
ditos mores, regna e gente in gétem transfert.
QE.anta, qu;r[o ,& quàm vehcmens vis diuini
numinis in illa toties decantata populi R.majefiate fub vnius hominis d!tionem [ubigend<t.
apparuit? Cüm is populus,qui orbis terrarum
dominus, viétor, triumphator dicebatuf, om~
lléCque ferè gentium exterarum 1\eges, Tetrarf;has, Dynaflas fibi [eruire coegerat, nunc [ub
vnius hominis dominatum {llbaétus, mi[errimam fuis poHeris eillfdem Ceruitutis hereditatem rcliquit? Niè Cœ['Uis [ucccfl'oribusquQfufquiCque non immaniCsimi Tyral1l1i potius,
qllàm Impcratoris,allt pa.tris pau'iœ nomine
digllllS fllit? Q~netiam ad intima: Jtqllc abieét:œ (ortis homJlles impcriü illud perucniffe
con!tat.Comemorantl1r Pertinax &Macrinus,
libcrtino parrc nati : Maximinus terrœ filius~
miles gregarius è Thrada: Philippus latronUffi
ducis iilius:Probus patre agreHi genÏtlls,I ufrinus bubllici filius, ipfe pecoris ineunte œtace
cllfios. Atqlli tamx huiè ac tam prodigiofœ vici!1itudini nollri hui US Cœ[aris viétoriœ,de qui
bus ip[c his inlibris eommcmorar) viam mupillcrunt. ~od 11 nOllcm annorum hiiloriam,
quibus arma ipfillS in Gallia noO:ra ver['ua
funt, (ummatÎm pcreurrerc volumus 1primus
q:l1d<.:m annu~ ingentes H ItlctiorllUl copias,
qu:c patriis fcdiblls reliélis in tines nofh'osülHuc bât, reprcfsit: magniguc cxdc [u[as ae difieél;ls domllm reuerti cocgit:Ariouiflum Gcrmanorum Rcgcm , le fœpc i~m viétorcm , qui
m~gqa
�P R AE FAT 1 O~
magna [uorum manu Seguanor-um (edesoccuparat,ibiquc aonos iam XIV. co[ede.rat,prœlio fuperatum è Gallix finibus expulIt..Alter
bellicofiŒrnam Be1garurn gentem arrnlS oppreffarn,fub Cxfaris potefiatern redegit. Tertius Venetos, Antuates, Vnellos, Aquitan6[que eidcm parere complliit. G.!!artus Vfipetes
& Tenétcros , qui è Germania in fin~s nQar~s
progreffi Rhenum tra'nfierant, muItls prœllls
fraétos, domü reuçrti coegit. quo anno,viél:or
Ca:far,pome in Rheno deccm die bus cxtruéto
in Germaniarn, terrorisiniiciendi caufa, profeétus efi:pauloquc pofi rellerfus,& in alteram
o.rbis partern digretTlls, Britannos fibi & Moflnos fubcgit. Q~into, Pirufias & Britannos
rebellantes domllit. Sexto, Ncruios, Senones,
Carnutes, Menapios, & Treuiros prœliis fraétos contudit: iterllm'qlle in Gcrmaniam,altero etfetto pontc,tranfmifit, Sicalllbros,gui eodcm f111mine traicéto ) in G alliam illu aferan t,
repulit. Septirno,totius ferè Gallix rebellioné
fUl11nla ciuitatü omnium conCenGonc excitatam,compluribus f4étis prx liis fedauit, vrbé[ql~e qnamplurirnas vi cepit.Ottauo,nollos ité
alIos III li Itis Gallix partibus excitatos flu étus
cOl!lpofuit. Extremo alltem conquaffatam ae
dCfef~'ln~ tot malis Galliarn pacauit, arque i!l
prOlllnCIa~ formarn rcdatt:\m,ignauum, Cvt aIt
ElltfOpius) tributum pendere coegit. Tamis
rcbus g,cfii s cùrn in patriam vittor, parta il1l~
Olorral! gl?ria,quiete pcrfrui,dornlqllc ocium
(mn dlgllWltC Cquod a:tas illa fummuffi ho-
�P R AE FAT 1 O.
minis bonü iudicabat) obtinere poffet, in nouos, multôque maiores fluétus ac tempefiates
incidit: graui oblato adl1cr[ario Cn. Pompeio
Magno,qlli nihilo minorem fibi Cummis rebus
terra marique gefiis glOliam pepererat.!taque
cillilc belll1m ingref1ùs, cùm biénij fJ)atio 1t31liam, Siciliam, Sardiniam, vtraql1c Hifpaniam
[uam in potefl:atem redegiifet ,côpluribMque
prœliis viétor , fufis adllerfariorum copiis, [uperato fugatoque Pompeio regiam potefiatem [ub pcrpeture Diétaturre nomine occllpauit. neque ita mllito pofi occulta Senatorum
amplius L X. coniuratione opprclfus in cmia,
& X XIII. vllineribus confo{lllscfi. Has tantarum rernm viciŒtudincs, animllStllllC;, Generoft[{1mc Comes,colltcmplans.crcbroquein
his lib ris , tanquam in tabula, confiderans, ad
Maicl1:atem prxpotentis Dei venerandam, ad·
mirandam, cogieandam, excitabitur. Ncque
vero, in hac hllmanarum remm varieratc confideranda,lamenrabilis ille Cn. Pompeij re &
cognomento Magll i cafus pnrtermittédus efi:
qui cùrn tribus cOtlfulatibus, tribùCquetrlum·
phis diuinos propè iam honores adeptus videretur, ac per annos quatuor & triginta femper
vinccre, fcmpcr de cadIS hol1:ibus triuOlphare
d.idicilfet : nunc annoe; vnderexaginta natllS,a·
miffo florentiffimo cxercitu, viétus, fugatus, in
vltimis oris, in AEgyptiorû folitlldineJ per ho·
{pitij atque amicitire fpcciem trllcidatus,miferandum omnibus fpcétaculum prrebuic: cùm
abicétum ipfillS cadaucr tâdiu in lit ore iacuit,
dum
�P R AE FAT l O.
-dl1m àferuulo, congefiis nal1icul~ fragmentis
cremaretur .lam vero vt alteram tibi huius in ~
fiituti nofl:ri rationem exponam,no mediocri~
ter me ad hoc confilium fortiŒmi & pra:fian.
tifsimi viri Francifci Colonij parétis tuirccor
datio cohortata dl:. Cuius,ceterorumque maiorum tuorum tantain Rempubl. patriamque
noLtram merita extiterunt, vt pr;rter amplifsimos honores, quibus olim à [llperioribus noil:ris Rcgibus affeB:i [unt, etiam quod tibi, ceterHguc illorum pofieris debeatl1r redl1ndet.
<z!:!id dicam de Lau alli orum Comirum ma~
ior11l1l tllorum illufiri ac vetufia familia, qui
Cùm hancà Duces eiTent ac dicerentur, non
nlodo fllmmis quibu[ql1e atque ampli[simis
honoribus ab amiquis Regibus nofiris afFeéH
fUCI Ïlt,verumetiam ne ctffÎ tu di ne eum iis con~
junéti, regumque Hirpanorum, Arragonenfiu!TI, Neapolitanorü) Anglorum & Scotorum
aftinitati bus honorati? bx eadem antiql1iŒma ll:irpe quot rei militaris duces,quot GaUia:
Come1tabuli, Mare[challi, equefiris ordinis
m~gifiri ac proreges fuerum? Sed de iIlorli dignltat.c, [ummaq; in pace iufiicia:in bell0,vir~
tUtc: Hl omnifortuna, moderatione: aliud,vt
fpcro,dicendi tépus dabitur .De patre quidem
tuo, rnagni animi furnrnlque confilij viro, fine
vl!a, Vt fpero, a(fentationis fufpicione .Iiqui'fo affirlllare po{fum, illum, fille rei militaris
aUdcm, in qua ei deferre palmam etiam aduerürij folcbant , fiue pacis tranquillitadf~tle publica: ac reHgionis fiudium fpcétcmus:
�P R AE PAT 1 O.
adiuuandx, ornandx, illufirandxque patri~
natum fuiffe. Cuius te vefiigiis ineede ntem ) ~
cum generofiffimis pdtrue1ibus in ifia maïo "
rum vefrrorum imitanda virtutc conCociatum
cùm video,mag:tam infpem adducor fore, vt
procerum i1l9rum 10co atque amplitudine digniffimusiudicere. QE.pd vtDeus Opt. Max.
pro Cua perenni ae perpetua in te benignitate
faxit , tuamque adoleCeentiam ornamentis 0mnibus fortunct, ex animo ab eopt!to, qux[6que. Yale, Generofiffime Cornes, & [alue, X.
Ka1end.Mart. M. D. L X X 1 Il J.
FI G V..
�FIGY RA
PON TIS A ClES ARE
dicbus ad Rhenllm traüciendum cffcni,
lib. ~. cap. 4.
DECE M
PIÎmùm iIIud {circ opoltet , C:r:r.1fem vnllT~ {oliuç iugi opus aC figuram exponere, cum amplJ\ls x x. flll{\è con!1:ct.ncmdc vnamquan9uc 01 cm p1rtcm litcns dcugnan, Nam
A P: funt bin:1. ugnl ab imo pra:acuta ,machiuanonibus in Rumen
IInpaéb:qlllbn ah:1. it('m bina è rcgionc ref}londcnt. AA.
n :rr:tbe~ tr.1nfuerlària: bircdalcç, CjUlbus ca t1gnJ. iungcbantur
InterUlllo pedum duorllm,ab vrroque Lucre fibull~ inft ;<JS.
ç ncs ,fiue roftrum litbllCiç ln Rumen impaébs tnCjuerr.digur:t
.!all m, quo Ilumitus im l'crus dillindebarur , ne pontcm labefJ.
cerCt.
D Al,lx fitbljc~ filpra l'0ntcm mecliocri [patio in Rumen adana',
quthus [Igua vcl n.lues.lb ho!hbus immilf.x: lifterentllr, Ile ponti
UOcl'rcnt.
F. Tr:tl~s bil'cclalis inter binaç tignorum illnnllrlS immifCl, quant
F ~tnl(UCr!:trt 'blpc,H cs trabc~ commiffura fi.tfllncnt.
llCl, 1,1 l'ft m lchlnatio Cjua t1glllum [erratum & fune fuf},cnUa-:tt911c ab ,\ltl]llot oper,lriis 111 fublimc tranum, lJ1 C.1 PUt IInpa 1 tlgtU dcmlttltur, vt crcbns lébbus jmpul1ùm adig.ltUf.
t
r
�FIG V RAB 1 SON T 1 S,
Lib. 6. cap. S.
Bironti~ ligur.lm non ad aliorum rcriptorum aut vcte\Om :lut tecenuuln qui mirific inter [e difcrepant, lèd ad follU~ llofin Cx
rads totemplar cxprimendam cUr:luimm. 1:.(1: bllom (lI1~UJt : fic
cnJm legcndum in Nons ollendJmu9)cerUJ figura:clIIuç.l medla
fronce incer :lurcs vnwn cornu cxilbt cxcc11ùm : CIUllS è lùmmo
JiUllÏ tanquam l'alma: di!f~U1dunmr.
ALe l S
1
�A L C l S FIG V R A,
Lib,6. cap.s.
ln ~~ci~ <]l1oque ddènptionc {c/ius CXlill·jÇ anétorit:item [ccutl (~mll~, n:plItliatiç aliOI UIlI omnium commentis. Alciwn,in<]lUt,.con tillldL\ C.lpm figura cil:: m:lgni~udi,n.c plulo antcc~dul1~:
l1~utLlœ cornlhu\, & crur.l finc nociLs .\rtlcultlquc h.1bcnt. ltaqu
~uJ? ad aL bores {iLcCl(as acc!matç vn.l clIm lis concldcrllllt,quoù
.cie
r
cngerc nOll POllUnt,C.1piuLltlU·,
�VR
FIGVRA.
Lib.6. cap.s_
Vros clcfcribit C:dâr paulo minores elephantis: (peciC', colore, &
, figura. cauri: feriratc ranta, vt ne p.lruuli quidem exccpri l11al1[uefierEt. cOrl1uum ea figura & amplimdine, vc Oerl11ani c.:orum
labris argento ôrcllllliris pro poculis-vtcr.cntur.
FIGVRA
�~ 1b
VRA hl v R0 Rv M
G .A L LIe 0 R V M;
A
.B
A
B
~'.--:::. --
~+--f-l--:-t---t-:-II-=-t-:î
. ~JJ ~
---..,...-,.
A]JA.BA ~~
------
Murorum Gallicorum figura Cxfàr.i frontc defcribir, cadcl11 fpeCie qua 0pm qU,od !eflùlarium appclbnt,clTe [olcr, qudd jingu:l
noilra EJchi<julerJUm nommamus. nam .
" " . '.
:A [axum dt qll.ldratul11. B extremum t1glU quadratJ,elU{(!em Ina.
g11J tlldiius::t1CCClllquC làxa & tigna Jt:t j~lngebal1rur, vt fingula là
xa tJgnis quatcl'J1is ,fingllb tigua qll:ltcrl1lS fàxis,cocJudcrclltllI:
?In11Jaqllc rcé1i~ lincos fllo~ oraJn!:s l,cl'uarcnt.Tignllln autcm cu
lU~ vnum extremum VCrllJ~ foll:un oppidi B litera J1ot~uùnm,
partem n:liqll.un dirdhm iI1tra 0ppJdl1m habeb:tt.vbi verà (0plur.! cod c.: In modo in foIo poliu &: dircth fuer:\t ,tu.m fiJpcrinl~éh ve.:t!ùç alteram tx trctnam eorul11 partcm trabe.: tranJucrfàfla eommil1!Jris & tibnl is iutrorliJ\ rClIJl1ticb,ltur. Has trabes D
,lit<.:ra not:tuimm.Pofi {;nwlll qlJ.1Jrawl11ll1t1"orfi15 .1gg cr poiitm:
trat, Il\t ~r {àxa in longitudl1lclll dirdb jlllericélus, ljUCI\1 CIl:
tCra ~!Chgn.lllilll ll~. Vt aUtcm VniClIll1 dLJtJx.1t pontis ItIgUIl1 C:rf~r Iib. I I I l.ddènplcr:lt, lb nun c prim;tm ht.lIl1~ mUrl COJ1tCJ(tuhm ae bafÎm talltLlm expouJit. led hlllllS prxcJan opclis intcrtl
magno & Cltcdlcllti 'Vit cui hllll1S JJijllentlOnj~ bus dcbc'::
ur,pl~CUlt inrcgr:ln1 tnuri !pç'Î tn rrOpOllltC.
yrc
°,
~~
�ALES IAE ET OPER VM AD IPSIV S
oppugnauonem figura ex lib.7.cap .I4.
A Aldia
�A Aida in coÜc .Îllmmo,adrnéJum edita locd:
B Collis lllmmus.
' .
C Duo dllabù~ ex partibus /lurrljna,ql1i!J~lS cdlis radices alluunt~;
D Pnor foif.1 pedùm xx. circiter medIum montcm contra Oppldanorum eruptiones circunduéb.
E Spatiul1l pedun1 cc cc.inter duas folfa~,vbi èriumgencrum dé.;
fcnliolle s pOlita! [unt) cippi,lilia, & llirtîuli. .
F ~ltc:! r~ fOif.1 xv .r:dlim ,t diJobus montis LttcribUs,quorum pars
Infenor ae dcmt/llC:1r aqua ex ilutnme complerur.Iea mons dua'"
bits foilis manuf:1ttis ,duabus natiuis quadrati figura ci.rcum~
münitur .
C A.ggcr eum Idricis & pinniS & (erUis , quoriJm figtirlm (epara"'.
hm expofiIimus.
~-I Tunes Frequentes toCg opere circuIidata:.
1 CaCha Ca: faris,ii1 qttibus menlhua lihi cibaria prouidit,
K Agger eum loricisjpinnis & ccruis.
L Foira x v.pedum circUl1duéb.
M Spatium quadringentorU1l1 pediJm inter du.t~ fo!f;ts, vbi triutri
gentrUl1l dcfcnltones poJlta: [unt:cippi,lilia,& friImùi.
N Fo{f.t pedlun
x x.contra holles cxteriores.
�A G GER 1 SET LOR 1 C Aj FIG
V R A.
F
~.
G
AgJ
�C Agg er 'le 1 I.pedcs atrus.
,
Lo:iea & pinn:\!: qUCl11 vulgo P'aupettum.appellamus: quod,vc
lonea,Ge cl11mcmia illa pcétus defc:ndar. Pmnx aurel11 [unt qu~s
Crcnclbs dieil11us. Lorieç aurcm plcrllnqllc ex çraubus & V1l111nibus /icbam,inrcrdum ex plllreisi,id cil: crallls affcribus,& ra buhs. Nofter lib.s.cap.l 1. Turre~ contabulalltUr. pinna: loricxquc
ex craribus arrcxum~r. In~çrd1ll11 cri:un Lorie\lla cft Il:ruaura,
qualis in pontibus aut tcais planis ficri (o).et: ne qui defplCIr. laba~lIr. SIC Hircills lib, v 1 lI, LoricL\l1mque pro hacratiol1c CI~S
alt'tudi l1 is ina:dificari. Et ~ox: ~orum fromes vimincaloncula ,?ul1Jrcmur.Et lib.7.car.8:Plutc6{quc vallo addcrc.
p CcrU! crnincn~e~ ~x coml11i1furis plurcorum & aggcns:id ~~ t:îqlUm furça:: tnclpltCS :lut 9,uadriclpitcs, infiar cornus cenum,ex
fcrro,vt opmor,ad Impcdicndum afcc:nfum.
o
�!-I~IORVM
.
ET TAL~A.RVM
FlqVRf..!
Q,.. Lilium,id eft {bpcs fœminis cralSiwdine ab fi/mmo prxaclltus.
Ex {imllitudine :llIrem Iloriç fic a?pc~a~ur, nOl1 aper~i (nam effct dlfsimJlIimum) fèd ad~uc co~prcfsi 1 Viminibus aurem &
virgulris rcgebarur.
T Talca: poaem longç,fcrreis hamis infixis,q\lps S~imulos appdtaban{. Hp4ic {lluricibus ~~unrur.
�C 1P P 0 R V M
FIG V R A.
R Cippi,hoc eft fiipites tricipites, aut quadricipites, ddibmis &:
przacutis cacuminibus; ab infimo rcuin[h longurio u-anf.
uer[ario.
S Longurius commiffirris & fibulis irtiunltus: <J.\1o·fiipices in imo
tcuinçiunt\1C,nc a\1clli porsint.
�FIG V RAT V R RIS A D MAS SIL 1 1\ Mt
ex lib.Ciuil.z..cap.z..
�~ Turris quaclrata, cuius lingula latera pccles tricenos quinos pa..":
tcbaoc.
B Prima. C {ccunda. D tertu. E quarta. F quint:l. G [ex. .
ta Contignatio.
II Fencfir:r rub fingulis contignationibus ln ~r~cndo relitl:x: .
l Locus teéli, quod crat phnum , fattum ~nmo ex duobus tlgn~s
tranrllcrlis,crucis figura:~um ex impofitls trablbus: qUlbus pnmÙl11affcrcs,tum latcres,poflrcmè cen~oneç !nie& funt,'
K Tctl:um pcnfilc,quod literis diflmél:um anoblS fwt: {cd a fabro
prxtcrmiffa: {Unt.
L Cmx,duo {uoc t1gna tran[ucr[a cramora, [ub quomm centro tignum [ubücltur ,quo cochlea: opera lùblcuantur. quinquies autem {ublcu:lw1l1 efi.
M Trabes dircéra: tran[ucr[a: crlJci impofita:: aliquanto iongiores
& CmlllClltlOrcs pariotibus quarnm ex l'roicél:is fl:orca: prxpcn
debaoc,
N Storç\ quatuor pedum craŒtudil1c,& trigima quinque pcdes lata: ex anchorJriiç funibus faél:a:.
o Significarct affcn:s,tiue tabulas trabibus j]lis inJixas.
P S~gn~~carct latcres,& Imum a{fcribus impoftU!U1.
QJlgniiic.1ret ccmones latcribus [uperjml'0fitos~.
�PIGVRA
FR EHENSIONIS.
PrchcnCio, CiuÇ coehlca ficbat: qua hodiéquc fabri in {ublcu:tndis
:cclificiorum tignis vtuntur. Hœc fub eentrum duorum tunCuerforum tignorum {ubiclb totam tcél:i colltignationcm {ublcuabat. Noltralingua vocatur Gllin"41. Notatur autem lite!"a P.
vbi dcbuit elfe R.
EIVSD~M
�EIV SDE M
:P
E .fi L 1
rz,v
HOT OM ANI
0 t REl . B E. L-
liCil inflnqn entu
Obftruateo.
~~
Il
Voniam in his Odaris cornrnen tarÎÎs pallim
quoruncl arn infirurn étorum rnilùarium m cn•
tio fit, cle q!Jorum interprc tationt! InJlu neque
. ..
cum Valru rino viro doéhiiim o, neque cum a: !lis rcccntio ribus,ae ne C!J1ll ve rerihu~ quidem
Gramma ticis filti~ conueni t, optimum faau exiftimaui ,110 ttrapl de iis obfcrul tionem SUbiicere . primùJl1 luti! dicemus
.
De aggere.
..
'
Ggens nomcn triplicitc r ab alltiquis vfurpan Vlcle6:prr
. . m LlOl pro mo le ad mœnia pppiclorum, dcincle pro ~~~
,nmone ca!l:rorü, po/hem p pro materia qua moles rnunltlo."'c cxtruitu r, Molcrn illtcllig imu ç tumulii ex Iignis & gleblS
ae ccfi)itibu s extruau m , Vt in vrbium aU[ cafiroruOl mur9~
",.cI nulltibuç,vcl tl1rribm lTlobilibus afcen(lls prçbeat ur.O;: r:
Ilb.cl~.l..cap.I . Magnam illm~ntorum arque horninll m multltucllllcm ex omlll prQuincia vpcat: vimina muer i:imguc
com portari iubcc.clLUbllScompara tis rcbus, aggcrcrn i!lllti~ud inen1 pedJ.l IU oaoginta e xtruit.Luc:wus ~.
-w'I' omnia I!lte
procumblttJt nemm 'h& fPoliantttrroborefyltu:
r t ,ùm l ,rra {euT! f/I ediam ")Jirgult d'fut' mo/{m
SlIfPendantjlruEtf' latcrum compnge /igatam
..ArEla humfem,preniu ne ce<lnt wrrlbJlj n.gger.
Ex quiLus jn~cl1igl [Ur , trabes .1 lateribm adhib cri (olim,
qux btcra firl11 arent ,ne terr,l diffio erct : intcriore m :lut CIn
rartem viminihll~,virgultis & terra rcpl cri arqu e infa rci ri (o
lit.un. Liu.lib.l o. t:o rtè qnodam loeo m alè dCll C1tuÇJgger.
pondere fltprafiiitium in folf.lm procubllit. ~:lnta autcpl :tg~cns mtcrduP,1 altitUdo erat,vt propè 010: nl .1 aclxqmr ct. vt
. ell.Gall.l .cap.vlt. i\rmoru m mag ll.lll1ultirudine de muro
ln fo ff.'ll1, qux erlt ante oppidum iJéb, lie vt pl opè [umm.l
ur ) ~ggcrllq
uc altimdin cm acerui arm orii adçquarc nt,&c.
\ li. 11:l.~ ..Nalll cùm agger promotus ail v rbcl1l ,vlllcxqm
: toi
lUIll non.l2m iniunéh: ma:nib.c!fcn~)~ c. Sallu!Ç)n lligurrh.
A
ri
1'"
"
�1
FRA N C. HOT 0 M. NOT lE
Vineas agere, lilpérque aggerem iacere ,impofitis & fupc:r
aggerem rurribus, opus & adminiftroç tut.lri. C3:far lib. 7.
cap.~.Aggcrem LUlun pcdcs cc ex x x,almm penes L x x x
cxtruxerunt.Cùm is murum holl:ium penè contingeret,&c.
Itaque plerûque ob{efsi cunieulos fub mœnibus agebiit, iifque vcl aggeris terram fubtraheb:ït, vt ;ldaéb turrlS corruerct,vcl VI minibus igné (ilbiicicb:mt,vt lib.Gal1+cap.~.Cuni
culis ad aggerem vineitque aais, cuius rei logl: funt peritif{imi Aquitani , propterea quon mllltis locis apud co; 3:rari;c
{eaura: funt.lté Ilb.7·C.1p+ Et aggerem cllniculis i~btrahe
bJ.nt,co fciemius,qllod apud cos mlgn3: filln ferrarix. Item
cap.~ .eod.lib.Eft ani1l1aelllerlilll1 fum:lre aggcrem,qucm Cllnicwo horles {uccendcranr. Et mox:Alij tlCCS ltque aric/am
materiam de muro in aggcré cminus iacichant. Atque h:ec
quidé de: /llolc,ad quS cxtrucndal11110n modo f.tbri, vcrulhCti:Ull mdltcs his [Cl ramcntis inft~uéh crat:bidentibus, ligonibu ,raftm,.ducis,ccphinis,quabs: Vt VCgctlllS {cribit lin I.
cap.l4'& lib 3.cap.v!t.lam vero Aggeré pro muro & munitione c:t{hofll vlurpari,cx his intcll'gitur lo cis. Cxür Ciu-lcap.13. Er.n co loco [oITa pedû x v,& VJllus in altltudmé pedum x:tJtllndtmquc ci us v.JIIi:tg <:1' in I:ttitlldinel11 patcbat.
ltCl11lrb.7.C.1p.I;. Poil: cas foIlà~ ,1ggeré & v~IlUl11 XII pedli
c:xtruxit. ~Jbll~ ex l oci~ patt:re arTlirror,cùm c~/l:ra.fo lfa &
vallo l11UI1lr\:lltllr ,infcfJorc valh partcJn, & qu.th b.lJtI11 Agg erc1l1lppcllat.i lùltfc. Pollrcmo Aggcré pro iplà m,m:1ià,
pOJll folt rc,lnulm çrans loCl ~ cO"nolci licer. Triplcx luté
crat I11Jtcna: tla bIllJn,qu::t:,V [ dixi r.ttcr:t {irmablnt,frondiû,
& ccfpltum. Vc/UCl 11I.l..Cap.~. O!lod vnelc aggcr omnino
coportJrl po({ct, nlhd Cr.lt rchquu: omnibus ;ul)onbuç loge:
Ia.téq. ill finlbuç Mal;rJienliu cxcllis,&c. & mox:A tq;ille con
gdluç l:X mJtcm [ucr.lt aggcr.ltcm Gal1.~.c,lp.6. Lapidibuç
tchl tlue {ill>mlndhandl~ & 1d aggcré cdp'tibuç cëiportlncliç.
vbi Ce~lIte fine dublO pro glcbis po(ilit. IoCcphus !tb.bcll.
Juclalc.7. C.lp. (. fCl'Jblt in obhdcnJa HicroColYJn.l. arborcç 0ll111e~ quo9uoucrll,ç ad Il:,lelia xc .dcfr6d.lm fuiITc. ,,(.tr lib.
7·cap.~.H( reuinciutu r intror(u~) & I11UltO aggcrc v.cthutur.
& CJp.u.Cratibuç ;ttque aggcre paludé cxplerc,atq; Jter munire conauatur. & C,tp.T4.Aggcr ab vnJllcdi~ in l11unitioncm
coieéluç,S: :&éCul11 dat Galhç.& COl qua: in terra occulttucrat
l'0m.lni,cotcglt.& np.I3.Aggcre & cr,mbus fo!Iàs explc:nt.
I)e tIIr-
�1N
C 0 MME NT. C lE 5 A R. 1 5.]Je
turriblu mobiliblu.
Vrris mohilis,tiuc (vt Veg;~tius apJ)e~J.t) am~ul:ttoriJ~
crac machina,inlhr XdlficIJ ex tr .lblb & t.lbuhs l~tcrdu
dc.cé côtign,ltionibus cxcru0a.lnrus crat ari(:;ç,qué [ulpl:fum
111lhtes in hoihum murum ll11pcllehant, ex {upcfJore p:m,e
pom dcmittebatur ln cu nt/cm muru,& [c,ùa: confcfh1l1111l1ciebitur Toca auté machinatio {ùbicéhs rotis:i Illilltlbus eir
citer qu~quJgil1ta incror!lls promouebatllr c~'t11l mu[eul1l9
aut vinex pra!cederét,rub qlubus foifores rlfrm & hgom9 uç
vii municb:it:aggcrémq;,dc quo diximm, [ol!Jab.k~t m,œ·
llibus Turriç propillquari po1fct.ln e.lnc!cm {entcllua rcn~Jt
Vegedib'4.cap.17. Eiuç x,lificandx ratlOné tradlt VltrUuluS
lib.lo.cap.19,&de illiuç forma loem cfl: intiglll,ç.lpud C.daré
lib.GalJ.1.CJI'.8,LIU,lib,l.l. Ip fè Allnibal,quaturm mobilis
omnia munillléta vrbis 111l'claçaltitudine :lgcbacur,horc.ltor
aderat.Eim auté :t1titudo du fuit,vt plcrunquc dcnulll tabulatorü dfet,velm hb.GaI1.8,c:lp.6. Extruitur Jgger in altJtudinelll pedum noue. colloc;ttur ill co curriç dceë tlbulatol'û.
Et bcll.AlclC .lias alti{;imiç tun Ihus dcnu t\bul.ttorU muniel'ant. prxtcrcl.ali:lç amblllatoôas cotJdcm tabulaCOluln COI1firuxcdt,lllbicé1:Hi.lll c ColS rotis,tunibus iuméti[quc obicél:is
dircé1:is platcis,in qlllnciiqllc crat villu11 pancm, mouchant:
lo[cphus quidcm l>dli lud.hb,6.cap.8.[f(~sRo1l1allol'u tlU'res
inHiel'oColymit.ma oblidlOnc tc:ftatll1' qumquagcnü cllbirorum fuiffc,Dc pomibu, verol'luo 10Iugi {olcrc dlXlJl1l1S, inlignis extat locuç apuc! l lit cillJl1 Call.s.cap,l. Tun es,inquit.
crcbrl9cxcitari in l ltitlldil1cm triulll tablll ttorul11,pOntlbll~
traicél:i~ eonfrr:ltl fquc conillngi:quorum frolltcs vimil1c.llo
J:icula mllmrentur.LuclllUS 3,
--StCU.1tÙ axiblH agger
É.~,'gitur,gf1nina[qUI! ,e'I/Mntts mttnia turrtl
A ccipit.I,.ec nullD fixenmt TQbotetmam.
Sec! paritcr long/lm ca..JJa repftre lalc;. ti.
lU;m tela cadHnt e.",cetfM 'Yrbu ilJ tt.ycn.
Multa ctÎ.lm in eandem [encentiam !êribir Rrocopius lib.
~Ott. J. vbi turrim deféribit l V Ittige Gottorum duce f.tél:i
ln ~ppu~n:Ltiom: vrbis ROlnli.na cùm Romani quillqlfagil1ta
n111~tcs mtrorfu, ldlubcrcl1t, qUI turrim rotlS in tlUltllOr angullS [ubictlis propcllcl'c11t, Vitriges bobu exrror/ùç crat vfLls; quiblls ab oppi<.!:l1l.i~intCtf<iai 1 CottOel! in{ania &
T
�HOT 0 hl A N r N b T k
prœbUit.A!iam quoquc lib.l.de.
materÏam
fioliditas ridcndi
lèriblC .1~ eotlcm Yitrige ~r1 Aritnini oppugnl tlOnc f.H~l:.tIl1;
cuius altltudo vrblS ma:Ola fuperabat, & qu.lwOr rotiçfufl:incbatur: fed cafu 1110 edoéhlS, lion boucs ad tral1édum dhibuerat:ver~m intra vincâs homines col/ocar.lt . qUI m:!cÎllll:t
rrahercnt. Vtrobiqlic .UItcm Jcribit,Jèal:tç {~mma; :lltJtll dilli~
in turribus adhibitas, quibllS ad mUl'tlln ldmoris, con (ècndcretur.Liuius iib.jl. Nall1J.Ùm turriç per aggcrem ;' rli Jell"
Ctd {oli :lgcretur,rota vna in alrlorelll oroludc l'l éfiJ ,lt' turrim ind,inauit, Vt fpecic: ruétis hOlbbus, rrcpidarionl m ; Ill"
raoam fupcrit.iribus :lrmariç prœbucrir. Iofc:pkallté eo d~ lb.
icûbit, vntm ex illis nfrribU9 cadem :iggeris vitlo e(JClJ Iilè ..
FRA N C.
De ttfltfdine.
Efiude (inquit Veget.lib'4.cap1l4. ).i {jmilitudinc veix'
teltudinis vocabulull1liunplit: qllla fi cllt Ilia modù rcducit, modo profere C.lPUt , ita mae)lIl1amcntum lIltcrdUIll
rcduéit tr:lbem,intcrdul1l excrir,vr forrluç cxù.It.Liu.Jib j 1.
I.un tclludimbus admdtis, Il1liruç {(lb! ucb:üllr: i.lln arienbu ..
Cjuaticbatur.ExifiilllJb,tm aut(':(ll TeltudillCJII c:x c dlétulIl
parrim quod tcfl:uJinis figura f.lél.t clfet, p. r 1111 (l ll(lcl, non
rotuliç,vr vinea & turris,lcJ liJbieétiç [clltuiJ~,& vctl. 'bllç llnpdlcrccur: qua{j teltlldinco gradu incedcrct S<:J Ant ll1.
Marcellinus lib.~3.ci rOtas attribua: vbl ci us fonnatn lm dcfcribit vClbic Tel1udo compagin.lwr imm:lIlis , :lx 'bUç robor:tta long,fsimis,tcrrcifquc c[lUis apt.tra,&: COntt'gallr corÎls bublllrS, virgarum que rCCC/1tJ tcxtura ,atquc iJlllO al) (rguntur eiuç li'prcma,vr Rammcos detl téter &1111[sll n c .t(u~.
CO/1{cruntur aUtem elUs frOOtdiJbus trilidex culpùlc~ 1 prœaClItœ, pondcribus ferrels graucç, qualla noblç plétOI (Ç 01117dlmt fulmina,vt qUicquid peri,cm aeulm CXCI m abrump ,r.
H:lne ita vilid,tm molcm rotls & fulllbuy rcgcns nU/ne! oJus
intrint<:cus miles, bnguidiOri murorum pam vmbus admouet eonciris: & nili deiuper propugnaDtlllm valuCllnt Vll eSf
colhfis pariecibus adicus patcf.lcit ingellccç. Hœc Mlrcelli•
nUS. PIura autem Vitruuiuglib.lo,cap.19.& 1.0. Ex (lUlUlI
mulcirque ea:f.ltlS locis illtelllgitur ; 'T efludmc ex tl . bl . us
:le plutcis fieri [olit:ltn; conl.fquc le c:dICUS eonlcgl ; lub
que btuare qui viam tUrribus aut vlnciç mUlllc.l>Jl1.r, & IJU
do via remoucrent , le {olum xquarent. Cxlar CllJ.~. elp.l.
,hnteccdcbat ,cfiudoj'cdwn [exagint:L, ~ql\.tlld.t lOCI c.ttlfCt
T
ca-
.
facta,
�1 N C 0 MM E NT . C If S A
RIS . .
.
t'aéh,ex forti~imis li~nis, c~oluta omn
ibus l'cbu , qWblls 1gnis iaaus & lapides dc:fcndi po{fent.
Dtm lfJèl llD.
.
VrelllOs Veget.1ib.4' cap.t6.m. terpreta .
tu~ maehll1:\s,
~l1ibtls [eai milites apportans bpl~b~
, hgnls & terra foffas complcbant , vt turri a!f1bul~to
~lx vIam ~1Ù11lrcnt.
At C:tlàr Mu!i:ulorun\ tcéto vlum tnbl
ilt ,ndn VIX aggcrc
fupportato municnda: , Ccd muri 1ilbr
uen~i , lapidéfquc ve:ébbm lùbducendi:quos MaMelle/tos ~lIIg
uis interJum Mureuli fllbicétis rotults o appellamus:q~ a
lIup
mat cllm i plutei fint,quali feuta gr:l.ndior clJcrcnmr: Cllnt
a,qll~ capiti Cuperimpoliu,iéhu oppidanorü dé:fcnctut. Cxf.
GaI1.7·éa.I .... Vercingetorix ex oppido cgrcditur:longuri
os,m
rchquaquc qua: cmptioni~ c.lU{fa parauera ufcu1os, fàlccs,
t, profert. quo 10co mlllcul09 pro plutei~ dtùm polllÎt.
ltérnqlle Ciu·3· cap.I,f.
ex/à r ca/his munitis lèalas murcul6fq
ue
pllgn:\tiollcm ficri,& crate s parari iu!si ad rCl'cntinam opr.
lis agcbllltur , formam inlignem Cxfar Scd corü qui rom defcribit lib. Ciu .:.
C,lp .1. vbimufculum pcde s fcxagilltJ.
lonq
um l Treb onio
faau m cxponit: cuius Îm('r columna~
rpatlaque V.l.cua mlli ·
t~ç vcCtlbll~ mm:oç îU!>TlIcbiit.
Intcrim,ll
lItes veéhbu~ intima (axa Nrri s hO(ÜUIll,1qrnt,rub mure mi.
quibuç ~l1d:1mcnt~
conti acb.mtur ,col1ucllunt.
M
Dell ineÎs.
I nC:1S V cgct.lib'4·cap.15·interprctatur
machillationcm
t:tbulatiçèratibulque confrratam , qua:
{iIblCétis rotulis
impclhtur ,CUill~ tdto muniti obfidel1tc
s, murorum funda.·
nJentJ. filbruüt.Opinor :tutcm inde diél:.
ls, quod,vt plt:rjfque
loci~ vinca: fepibus vimlllcls , ita
ilia: tcClis vÎlnineis muniri
foleb l l,velut apud Ca:f.lib.ciu.1..c:tp.l.
Tant:ique multitudo
tormcmorum,vt corll vim Ilulla: COll
text't vimiJtibus vine:x:
[u.{tincrc pollènt, &c. V fiun autclU vinc
arum Lucan. hb.).
ltu dcfcnbit vc:rbis:
Tun e adoperra ltu; pr.ectdit lIinea ttn'~
,
Sub ".i'l! pllll/'IJ ()' uElafronte I,Htn
ltl
A-lo/irÎ nunc im" parant,(7 .,,,t, refirro
M Irnia,,,un, aritJ fllfptnfo fl/Ylior jE/ ..
1 n(H!Ji" dent; comc'lIgem 1.llIe,t mu
ri
. Ttnr at,i" 'f.ofi tu l'liN f"b~'Ift1e {axù
lU ffXtCl'C.l V(U0 1
V.lutarum c{fe vuleo ,vt ,"m plure, .Aliu
ordine unrcllcrCl1mr)
V
�FRA N C. HOT 0 M ; ' N 0 T ~
militcs poft cas occl1lti fcql1crentur,adeo magno nümero, yI:
legionem Ca:lar numcret .vclut hb.7.cap.S' Legionc s extrà
vineas in ?cculto expedlta s cohor~Jt' ,&c.Salluft.in Iugurch;
Turn vero ~ohortatus mdltes, & lp[e cxtra vineas egreffus,
tep:lldine aéta (ucceder e, & flInul hofi:e~ tormétis lagittârnlque & f~ndJtonbus e~l11us terrcrc. 1\t NU:TJld~ fa-pe an:
tea Vll1elSIR omanor um lubucriis,ltçm IncenJJs. Et n6 multo
antè:Vin ex cum ingenti periculo fruftd ageb:lllCllr.rl:i CÙ111
ha: palliulum procdfe rant,isn i aut 1a~Î<übus corrüpeb antur;
milites,n cguc pro 0perc c611ftere, propter iniguitat cm loci,
neque inter vineaç,hne pericuto adminift rare.Hin c Sub vité
prxliari diccbam r milites, cùm (ub vihea militari pugllah:itj
inquit Fefi:uç.vnde Jllud Lucilij: Ncque prodire in fItu: pra:liari procul fub vite. Qg.r cL'tm iea fint;qllis non mire'cur Ad;
Turncbu m , tanJiu in CXlaris t;<. vetcrum f<;ripi:oru111 libris
vcrlatum ,vineas ramé credidi{fc gcftabilcs fudlc,& qiJinqlle
pertieis eorid & cilieiis tt:éti~ conll:iriffd Nam lib. Anuerf.1 r.
cap.24' Apollodorllç,inqllit, ill Polioree ticis Vint;,lS appélbt
minores & leues tel1l1dincs. CJuali verO Romanaç Vineas aut
Tcrt-udines A pollodorllç dclcribat: ae no alias potiuç,quibuç
Romaliul11 t10mClI1 attribui {(jlcbat: al,lt qtiall n6 l\polloc! ori
dcfcripti o apcrrilSimt ab ilb Marcclli liiae VitrulIij dilèrcpct.Sed Apollod ori locum q~lé Grxcl: TU11lcbu~ propofi. it;
Latin~ fic cxreribemm:Mllitc~ kl1ibll tclll1dil1ibu~ teg lIdi
1ÏlOt,qux Villca: appclbn tltr ,adllcrlilç Clgittarull1 & lapidu m
jétu~.Sunt autcm huiu[mo di: M ilitcç pertieas longas & dirccras hlbét eircÎter qllinque:fibuh inter fe coillnéh s:vt quin ..;:
sue internall il fcruetur . Hx ab imo prxaellt x lU nt, vt & ip['i
figi in tcrram po{çint,& <1.ui eaç fCrlIl1t,quidècrc:. !am pl:1le~;
fiue eilicia cxtrorfil~ atqi a frôtc,appendiirur.Supra alité per,,;
ticis crcétiç impul1utur inftipatç,l1ô e6tcnrç, lèd I.\XÇ, vt mi(.
fililtimp()tu~ fr.tngatur.Fiunt aut~ ha: peruex 110 pari altituclinc/cd omncs intcr fe difparcç, vt figura cfficilt tcfi:tldinis~
Depluteü.
Lutci,in quit Tllrncbm ,vir doéli(Sill111S, edt {imileç iIli>,
.lppcmliClbus,qllas çc!tficiis applicaml1s:& tcétil ln vnam
p:lrtem dcucxulll Il.lbcbant:vt & plurci, in (Iuibu feribiml1S.
H:x:c iliclib.A ducrf.n. cap.l+ ~iç,h:x:e t:1.[O cxcidilTc vircJ
non mirctur? di cx LatÎlllS omrubll~ hofioncJç,ac pra: lèreim
ex Vcgçcio ,onfiCt rllltlniffi mobilë & ambulatorialH 111:\chinani
-
P
�l N C 0 MME N T.
lE S A RIS;
thim m fu iffe,ex tabulis,vünine,& corio conCtratam, trinîf..
Cjue r( 'llis a~.Igj (olitam ad muros,vt qui in ii~ con1i/l:ebanr,
[1g lttlS & mdslbbus deturbari poffcm:vt ait idem Veger.lIb.
4·CJp.l~. Hinc illud CX[1ris eiuil. )ib.~.eap.t . Hanc 'inÎupcr
COl1lJgn,uionem , tluantum teé1:Ul11 plutei ae vine:uum paffilm cfi,bterculo aftruxenll1t. Et mox:P/uteos ad alia open). .
a~ldll X èrllnt. LOC'juitllr de iis, qui ante Ma!1iliam turrjmlate- .
I"ltlam extrueb.mt : & ne telis oppidJllortlm vlùnerarentl1r>
plmeos ;le VIJ1(!as ante vrbi~ mœnÎ:l promoucrant, qux teh
mlfE cx cil,crc nt,clum opifices iis l11:lchinis tcé1:i turril11 xdi-.
ficaballt. h' e<]ue vero illud pr<etcrl11ittendllm videtur ,rlu. tcp~ cr,ebl.<> vGtrpari Jo]iros pro tabulis ,fiue afièribu : velut
apuJ Calbdl.eiuil.I.A frome,atque:lb vtroque latcre, cratJ!lU~ ac f1luteis protcgebat. & lib+ Scaphas l11agnarum naUtum eucitcr t x. eratlb.plutei[tIUe contexit. Sic G:dI.7.eap,
8.Plutcolque vallo lddere,id efi afferes pro loriea, qll:tl11 vul
go ParapWflm(quod pcttm teg,lt) appelJ:unus. Item cap.5.
J:..o magis ,]uod deu/l:os pluteos turriul11 videb:1I1't,&c. ltelt).
cap.r3· Grandit>us lcernis cll1inentilms a4 commiffill'as plU~conlm a~quc aggcris,jtl cft affcrllm,
De 'Va 110.
Allu8' fiue Vallum diechatur fiipcç ramoli.rçjn aggeri~
hlmma parte defigi [olitus,ad :tg~('fcm confirmandllm.
& lorica~ cxtrucndas. lIunc vallull1 legronarij milites vn.l
Will arl11 is in itincrc fercbant,vnde il!lId I-Iopti j: Romant/I',
chcu pon,·, i ncg.1bi~i~,El11.1I1cipatus fœmin:l.',Fcrt Valllll11,&;
;Irma Il1rk~. E PltOIll.Liu.S8 : Et triginta dicrum fl11memulll,
.a~ [cptcno~ v:dlos frrre cogabat,xgrè proptcr onu~ inccdclI
h d,ctbat,Ct/m gbdio rcél:è vall.ll'e Îcil:J'i~,valllll1l ferre dt:~
fini~o,deSeipJOlleAfric.lno Joqllitur.Cic.TuÎCl.. 1'\oihi cxbrC'tuÇprimUI11 vndc nomcn habt:J,Ilt, vides. dcindl: (lui 1.1Ol>quantll~ agminiç,[crrc plus dimidiati mClllÎs clb.lna/erre 11 tjuill ad v{lIm velint,ferrc v.lllul11. Nal1llèutulll, glad ili ,
g.lI~am,ln onere Iloftri milites 11011 plll~ nU11Ieral1t. q\lllli hu
meros,l.lceJ toS,11l1nm. Arma enim mell1bra l11ilitis dTe dl~~nt ..Li".Irb'3· Imper.lJ1t vt milirem cum almis vo1116quc rce l 11 o rllim:s filO~ iuueallt. Et mox: 'bmore firblaro ante
I~ d~lC.llqllC ducerc foff.10l ,& f.lccrc v.llIllm. ~il1etiam vaIn ICI video rro filllibm & ftJritlLm prxacmiç confrl ti«lIIC,
V
ft
~~(
�PRA N c. H 0 :r 0 M. NOT lE.
Nam cùn} Cxfar lib.Ciuil.I.cap.7.ita fcrip{j{fet:Foifas tran[~
l-lerfas viis perducit,atque ibi {il<les,fhpitéfque prxacl1~OS defigit:rnox ira !ilbiunglt: Melniti à l)rundilinis, vt vallull1 Ca!~l!m,fo{fafque caueant,iùbliftunt.ltcm lib ·7.cap.I3. ~o qui
intraucrant, [e ipfi acutifiimi~ yalliç indlle~ant. Vll1ul11lu{~m a.; Vallus(nam Vtl unque Cxf.1r v[lfrplt) [up crior pars ag
geris ex illisvallis & viminibus interieébs colllhns.CxŒlJ.
~illiI.I.cap.8.Vallo l11uniri vc~Uit, qllOd el11inere,& proeul vi
oderi neeeffc erar.ltem Ciu'3.cap.q Erlt eo locofo{[1. pedum
:x v.& y,tllus corr,1 hoIl:elllll1 :.t!cituclincm pedum dcccm.tan
tLll1Mmgue eius nUi agger in btitudincill pltebat.Hirc .bel.
Hi[p.c,tp'4. Nolhi cogebanwr necdT.-trio eos circUI11L1.lllare
ex hofl:ium Jrmiç.Pro celpite cadallerl collOClbal.tur : [cuta
~ pila pro vallo in{ùper occiji & glad ij & m\lcrÇlne~ & capita,&c.P lill.lib'3S.cap.14. Bine & Cc:fpi~l!m n3,tura, ca1l:ro~
rum val lis J.ccoml11od~p,çontra f111minlll11 impçtuç, aggeribus. Sed quoniam valli,liue [udiç mllitariç, intignis extat de[criptjq apul> r.olyb.lib. 17.melius fore arbin'or IOCllm cx[cri
bcrc:, & Latin 1111 interprctationtm [ubJèribcre. 0 TJ~Ç J
J'u.lJc1..Jpoç Oi:1?'VI~Vctf ~Jç 7ToÀep,/ljç
c;pa,~7TeJ'tU'dO'l,
IJ" ~
~. r "
,,, \.,
,
, ~ ' 1'
,
I,.9U'1'O
J l<t~'dÇ t:1? r-JÇ, GTI <0Cl pOO'lV
~f
J
,r
et,
otT GtÀ IGtV,1iJ(J 0lJ'tTGt
1t6t!J)'1C4v':,dpli.Y..a, -r;r;;O'lV é'vsv.,1i. T';; rr.Jfeg')(0f:' (('IV fJ. f9'
i(,(,(JryJ' 1IDf0\ Tt;t'ç è"c.T~ l(~p;';ypC:ClÇ. 'T~19 j '0.,JJ.p 'if
r"
•
1 \,
, , '" 1
""If, f'I
~ ~ l • .J~'~r·
tÀÀI1VlltLWct)'4Jr·W,rt.(}UVCl.~ V E!)<JOltCl,'Ç
TWJ'1")û pc"
J
P.,~,,)~,t,j/!O'1lTov. 0; I)~Ù YS' ;ÀÀ!.wtçp,6À l ç M7f)'1tpctT~O'l
:..., rI"'"
''7'~ ~
w." 7TOpCI'J../ç, '0 p,OÀ / Ç '\-ZilT.I,utv~O'l T = 'T'd
"'~ . ?' \
0 \ Cl
'17"""
.. I7"N
Tc.JV KOI1iJ'''' . ;'.V,u'LjOI J l QUç p.y.) V'UÇt6Ç \9IÇ O.'{WO'l \9" /TItU
'
,...'1'.1'
"
'I!'"
'7:':'"
l.
\
''7" ,
'}/ VOlç C!,<,'r/U c.Jp.I"JV t ç"P Id1Wn ç, Ig. I Ç J ,'{tpIJ'IV (,(,(J\9U,
'T'd,
1
'rjU l!J.P/~(,)V CI>
l
\
1
•
,
1
Il ,'-'.
,
1
1
'/"LJI
\)
J'" '" 1
Jr!If'"
\9')' (('JlpOVTtÇ 0711 f'yOVTd,/ T 1rGtpctl!Op,1 W,) TIj ;(:ctP"·
.,
J. \
,,,,1+.,
1" l
'1.\ .N.
'
1
'l<Oç. CI ,IJ.<:/, J ~ lJ.f 'l'aÀnç E!) l'Up, b Y.V" 'T v;5-'POpctV T\Hc.JV •
• ..0\ ".'\' <1 1
...,
•
".
1
n'
0 / ,"'1U')N tÀÀWJfÇ TIj TOV Il rOW.l'Ta.r ;(:ctpa,l(tlt. paÀ'r/ç"0V'
,1
~
.,
'
1
,
,
\
_1
' t ' 1"\0
r
pç
ct v 8)'0 1 ""). CIÇ"tlt.Ç CAi/ÇI'/!J'CI Ç "j l.A.e )'Iç"aç
_t(
,:-.. ~
l
"
'
oJ
"
1re eAc, 7'& 1iJ(J e -
,..
'-l
((
(.-'l''d. f7i}i~:t- J p'.'p,:UOlç "UO ltepA1ctç " ~ClÇ t.:l:WTV 01
.'t"-
7
,,..,,., *-.,i;(:"VIg.Ç À"I.A.
pct~e ç , o J 1rACrt:;'oç Te r IYptlt.ç. 'St ,f1,')Tctç
( ••
'\ '"
~
r
~rl.Yov:J* ~è"aÀciç. ,r-
,,1__ , ,
,..
/1.0/),10 VJJ tu.'tP.P/1
èr'<'J T~~U a'1J/J.{2v~cl7?WJ
"'Î I!CVdf Te/\~41Ç. 0 j<J CI' ,ct.,VI1P ~! pct
'0.
,.
,
.t _(, , .
'1
\
1
~li~
��F. HOT. NOT AE IN COMM. CAES.
uant rua eorpora,l1egue labores huiulillOdi nift admodum çgn': (u lèipiunt. At Romani edi rellta loris coriaeeis appendlit
ex humeris,m:mibUfque galeas ferullt,infuper tàmen valli fe
rendi laborem (uftincnt. ~in hoc quoque inter illos magnoperè imerefi,quod Grçei optimulll illud vallum iudiât,
quod eil: maxJmè ramorum , & magnam eirculTI baeuli corpus habct propaginem. <tpud Romanos vero vallnm duos,
tréfue,aut L4J1lmùm 'luatuor habet filfeulos:"& 11os· haben
tes aeeipiunt " non alternatim. c; quo .lccidit, vt l'erfaeiJi~
CIUS geftatio ut. Itaque vnus trii atque ctil m quatuor {il1lul
ferre eonJiletlit. !am vero cenus COI mll vlù~ apud illm diC·
fcrt.nam valllliIl Grxcorum cum in munitione defixllm el1-,
primum f.lcilè rcnellitur. eùm enim pJ.rs eiu~ firl11ior in tcrran) impaÇ1a efi, Lureuli autelll emiuellt magni & plurimi, fi
dllo tréCve aeecdant,qlli (ureulos iUius extrlTllllt,l1ullo nego
tio reuell!tlir. itaf.1eil~ aditus propter Lltitudinem :llJcrituf,
qUa!que çompaéb er~nt,di(foluuntllr: 'luippc cùm implieapones & compaélufx IllliuGllOdi v:llli iint pcrexigua:. ApUll
Romlllos di[jjmillim.uatio efi.Primùm cnÎm it.t valla iltter
fc circumplie:lllt, vt ncqu(' facil~ (J110rllm ramOfllll1 in terra
imp:lélorum fine virgultJ, nc'luo quorum virgultorum tint
fami,~gno(èas. prxterea difljcilc ('Jl:,(iqui~ cuc)lcre conctur,
mauum admollere: quoniam c1cnfillimoimcr fc COlltCXt.t &
cOlllèrr.1 fill1t.Eè :\eecdit,gllè1d virglilta it,t :lcenrr.uè inRex:l
& interrcxt:l fllllt,vt fcuclli ~b co qui prchcndcrit facilè nO!l
poŒnt.primtllll quia cminentiç & (ùrclili omncç liû & propriam in terra firmitudinem obtinent. Deindc cllm VIlUIll è
virgultis trahitur ,Ilccc(fe efi propn.'r 1l111tl1al1l cOlltcxmram,
n1lgnll1l tinllll propagincltl cdnei. ncque vero fini potclr,
yt éluo trérvc vnllill itlémqllc vallum prchcndt:rc pomnt.
Q!,ocl liquÎs Vllllm:lm altctllill commollcat ae rellcllat, exigllum t:lmcn imcru:1I11l1ll p:ucflet. Magnaigitur im:r G:ç ~
COl'um & Romanol um inJlltutllll1 differentl:l cil:. ql10d hl &:
JlUillfi110di vallul1l repcrcrint, & perf.teilclll cillÇ g:{btio~
11el11 & VUIIll certillilllum JC firmillil11um cxcogitannt. E.x:
llliO i~t~lIigi potcll:, tiqllOd altlld c milit.lri.R~n~ .1noni1n opere Inlltatu dignlll11 lit,hoc (meo qlltdcm JUthClO)111 co numero Il.tbcndum cife.
C. IVLIl
�i
COM MEN TAR IORV M D E
11 E L L Q GAL LIe O.
LIB.
t.
Primi lthri capim.
t
2.
3
4
~
6
7
li
Tripartita Galli.e diuifio. Clandeftina Heluetiorü qUO:
l'und3m de Gallia occupanda coniurario.
Hcluctiorum in Galliampl'ofcél:io. C.e[aris con1ilium
de iis aditu Galli.e prohibendis.
Alterllm ciu[dcm confilium dc te eadem:& leuiaqu.edi
Cllm Hcluctiis pndia.
.
Dumnerigis pedidia deteél:a & condonata. Artificiofa
Ca:: làl'is in ilIum leniras.
Pra::clara l'ci gerend~ occaue Coudij errore atnilfa.c..eL11'is virtute b eIJum I-Iducrioru voo pra:lio conficitur.
Hclllctij dedintmé f:\ciüt, rcuertlquc in patriiiiubencur.
Callorum quemnonia:: de Ariouifio Gcrmanoru l'cgc,
qui dotninamlTI in 1Eduos & $equanos occtlparat.
Lcgationcs Ca::[aris ad Ariollifiurn , & huius ad illas re~.
~o~~
.
9
Cxiàris cxpeditio in Arinuiftum, 8ç trepidatio in ca!his
ipfius ormone [cdat2..
10 Cxf.,tris & Anoui{\:i apparatus ad colloquium,& vari:e
in
co colloquio dirputationcç.
li Vtriulquç ad pllgnam apparatlls & pl'openfio.
Il BcJJü Ccnhanicu in Gallia Vno pl',lio à Cr/arc c6fcél:ü~
~
~ A L L J A cft omnu
diuifa in partt:l
trel: cJ1tarum vnam incolunt13elg~,
. V"::, .. ~I{ aliam ~(ptitani,ttrti4 q1eiipforum...J
lingua Ce/tif, noffra qatl;appe/Lan..
~~;:;';:r: ,_
tltr. hi omnel lingua,inftitutu ,legihUl
~nterft irjfmmt. a~(JI flP ~~'1i~anw Garttmnafl'I.
"
.
il
q
vi
1
�·
DE
BoELLO
GAL L.
men,à
Belgù MatT'ona & Sequan.c diuidit. bO'rurrL;
J
oi1W1Ùtm for6/fimifont Belgtt,' propterca (pt~daculfU.
prouincid! iongiffime ,ebfit/IJ/:..." min:me#; ad cos mercatoru flpe IiOmmMJ1-~JatcJ1tc ea,.ptt!!.
Ad ~11~misandos animo. pmin-mû , important; prox 'm1'lue jùnt q~m(/,"lis,q~ti trans 7{jlenU7J'J inco!unt,
quiMfC/tnL c.ontmmt(J'(belùtm gmmt. qua de cauJ!a
Ji elluto/ (jltoque T'J'litfuos GalLos v;rtltte prucdlm>t,;
(ptodJi:rr epeotidanu prœ/~s CU17't...J qerm4nù Co1ttendttm-, cùrn alz,(zèù.filllbll4 cos prohibent, a/et i.p/i in eorJ~mfinibUJ belLmn genmc, . Eorum vna pars Q'ltarJ'W
q alIos obtirtel-e d üilm eff, initiu'J'/'L.J ca/,tt àjlJtit.inc
7(bocLmo, contine:/t,qllC GaT'umnajlmuitJc, Ocet/iIO.
fi.nib,# IJelgan:m,attiil,gitctiam Serptanù, & Hel.
fi~lqr jllJm:n 'R.j1tmfm,'vc;-git atlSeptentriones. Bdg~ ab exm:m.ü CfaILid!-finô/M oriuntur: l'minent ad
inJWfo'~epartern fturninu 'RJ,mi; fPeEtant in Sep' entrionf-l, & Grientemfo!em...J' 0 tfltitania ~ qarumna
j!;tmine adPyren,eos montef,& cam p~rtem Gact/ni,
11tll dd H 1pa:titl'J'/'L.J pminct,!pe[lat tnurOcca(imz
jOlif, & Sept,t:1~t'j'ior:~ : apltd fJ~b&e~io.f longe ilo.$~/t.f
Nqlf:e lJumanitatt
a
jim;u,& drriJJlmU4 fim O~~etorl.'t:. u M . .JI~{tJ!,I!!I'
& M. T i.follC Cos. i'~gJli cupid'tnteinduEl.u,co,lwra,..
t Îonem 110btlitrttis ficit, G' clli/tilti pt1fùafit, vt d! finiIJIUfoù Clml omn:/lI:.J cop~,r e,\°ircttt: p«ftt.à/e l'ife, cii.
virt1ete omniblt'! pra:ft,trmt, totius G,dille impmo p'.
t iri. id hoc foc"ùu eis perfûafit, S,1t&d vndi!f1tC locl 1Jatllra H elJeetij cotir/mtllr, V1M ('x parte jlmnl1'l( 'Jlhe1'/0 latijJimo , atque ftltj{;mo, (flti {/bmtm 11 eheetùml J
li ~mllnù diJeùitt; altera (:~: paru, rnolllc btra (( ft iJJi.
mo, qui cft im~ Scqlta1JOS, & ) J ebeetios; rerJ ia, IfU'U
J.,rrnano, &flllm~/1~ '1lh~~,!~) (fili prouinrùtm nofl; ;
�LI13ER
1:
$
Itb H tlttetiù diuidit. hü rehu-5 fiebat, 7Jf & mir.uJ llf~
tt 'lIagarrntHr-; & min1#fiwlèjin,itimü belù:m. inftrre
pof{ent. qua de caujfa.homineJ be/Landi- cupediTllagllo
do/arc afficiebanntr. pro TI'lltltitt{dim! aumn horrl/11/tTll,
& prog/oria.bcll~ atcptç flrtitt~d~;u ,.ang:ijlo f(iftm:.
hibere arbitntb411t1tr) qui-iri long tttt.di'JC1n m,tllta paf.
(uurn ccx L. i1J lai itl1diJtc c L X X x. paubant. H Il.
rebUi addlf,[h', & auêforitate Orgetorigu permoti, co~
ftituerll~tea, qlu. adproficifcendum pf?'tinerÇl7~ ] cam·
parare, wmentorum & carrorum quam m4XlmU111..J
numerum coemere, fèment" quammaxim.ru focere, 1Jt
i~ iti~ere copiafo~mentifuPf~tertt; cum pt'oximù ci~ ,
u .ttt.tlbzM paccm, & tf.micitram confinnare. ad cal ru •
conficiendM biennium fotu ejfe dnxmmt. in tertiumanrmmprofeElionem lege confirmant. ad elUrCf
conficiendtU Orgetorix delit itur. ü fibi /rgtltiol1em ad
CIU/tate! f1èc.rr. ~I co iti1Jere perfitadet Càjlico,Catamant.z!cduJlfto, Sequ4no, C1titu fater regnum in Se,..
1~/anu rmdto$ armas obtinumtt~1?Y à ~. P•.f!.:J?' 'lm;.,
c,/# appel/atm erat, vtregmtrn '11 cJUtflf,te/ùa occuparer, qltod pater antè habuerat: itémq11e Dumnorigj
~d'tO, fratri DùûtÙlci, qlti eo tcmpore principatum
zn cùtitllte foapbrineb(lt, acmllximt pleui accepuu c'?zt,'lIt idem conl/retl/r, perfoadet: e!t:pte fi/jamfù4~
m matrimonium dllt. perftlcile f.té/l1 eJfo, tilù probat.
conat.;z p(rficere ; propterea ql,od ipfèfltt. c;uitaris im.
PPtmn ottermmu effet .. mm eJ!e dHbium , fJHin t~tiUl
qalli~ pbw;mum fi eluct~ poj]èllt.fifitü (OP i:JS , fo0rh
~:'(erCltu > ,lLùregnn concili"r"rum, confirmat. H aa
OratlO11e add,tEli., interftfidem, & ittjiwana.tm d~fJt,
& regno oCCilpato, pr:r t res potmtiflimos) 4C ftrmiffi
J
pi
mOS poptl" tor,!w qallilt ff pOlirj poj{e!perapt,
-
vt
~
Ç. ft
�4
DE
BELLO GALL.
r~,vt (ft H eluetiù per indicùtm enunciata, moribU4
fois Orgetorigem ex vincu!ù cauJfam di~de cocgerûr.
l
damnatu pœnam f'fui oportebat, vt igni cremarctur.
die COJ'lftituta caltj{tt diUiol1is Orgctor ix ad iudicium
omnem foam fomiliam , ad homitJu mi/Lia decem, vnJÙj1JC co~~it; rV omn/!f dimtu, ob~ratOfiJue[uOI, fjuofilm magnum .rJ1Jmè'rUm habebat, eodem cond:4xif:per
eos,ne ta':f-Jfam diceret, f cripuit. cùm c/t,itas, ob eam
rem incitata, armis lUS jùum exfCfui conaretltr, mIt!.
titudinémrp/-e' horninum éx agris magiftratU5 cogeret ;
Otgetortx mortuU5 cft: mqlte abeftjûfPicio ,vt I-1 eluetif arbitrantur , quin ipf (ibi mortcm confcilurit.
t cp ojf eùu mortcm mhi/ominUf H efuetif id, 'Juoa
conftittterant, focere conantltr,vt èfinibU5j'ùis eXCIIJ1t.
vbi iamft ad cam rem part/foI cjJè IIrbitrati [unt, opiaafua oml1itl,rmrnero Iidduodecim,vicoI ad qNadrmgentos, reltCfxa priuata d.dificia incClld#nt,ftummtum
omne,pr~ter CfuodftCl-tm porllUuri ertl1~, comburutJt;
~t,dom1l'm reditipnt! fPcfoblata, paratioreI trd omni"
pc"ttC1tlafubelmda ~èm : tril,'!J mmJium ~nolita cibariaJibi quemCfuc domo effirre tubent: perfitadent Ra!/rltcù,& 'Tulingù, (!) Latobricufinitimù ,vti, codem
'lIJi confil:o, opidùfois, vic/flf/le e:mjfù ) vna mm ~J
proficifl:aJltM: B oiOflpte , Cfl/-/. tram 'R.!!eJ/ltm inco/uc...
rant,& in agrU17z, Noric1t1n tranficrant, N oricam9fle
oppllgt/tlrtlnt, ,·captol adfJOCiOI fib; rtdflifctmt. Erïu
crmlltlo il inera d/JO, cfltibuJ itmcribm domo cx;re paf
fint, vrlllrn perSe9J(/mos, angl/ffl/m, & difficitc,l'tJter
montem fl/.rfI7!M:Y fiumet! Rhod.zn1,m 'Cfl10 vixfinguft carri duccrmt/Jr; mons a/Item altifflmuJ impmde-.
bat, vt focilt\ perpazeci prôhibere poJfeJ1t.' altmtm per
f YOlli»clttm nojfmm, mu/ro foçi/iuJ1attiHe cxpcd;tiU4:
F"::
�LIB ERr .
~
proptcrra qubd inter fine?H eluetioruJ (f) Allobrogu"!"
9,lti nHper Populo ~ pacati ~rvr.nt, RhodanUJ fiUtt,
ifèptc non nu/lu locû vado tranfitttr. extremum opt--:
durn A/lobrogurn cff, proximum'lueH ehmiorurn..:
finibtu Genrua. ex co opido pom ad H ehlettos pertfr!
net. u1IMrogibtu fefevel pC"rfoaforos 'lltodnondu,!!,
bono animo in Popuùtm 1?v viderenmr, exifttmabat,
vel vicoaéluros, vt per(uoj"finé5 cos ire paterentttr:
Omnibt-u rebtu ad proft&ionem CfJmparlltu J dt~ d:-- ,
~terJ~, 'lua die ad-rip"m 'BJodarri omner (ome~n~ant..,.
II dtf6 er~t,a~ v • 1:01. Apr. L/Pifone, A.Cjab,mw.
COI.
C~n cum Id nunâatttm effct, rOI per prol1mCta~
110frram itcrfacerc conari, matttrat ab J7rbe proficifèi;
&. quam maximu itineribtu poJ'eH, in GalLiam vlterio rem contentkt, (t) ad G mel/am,emeni t: prouincire.
tati 'lu4m maximum pouf! m,:litttm nttmerum imperat:eratomnino in g .dlia v/uriore LCf.io vna.pontè,
(ptt crat ad 9em::w, mbct reJè:ndi.Vbi de eilu aâuentlt
H eftut& certi.ore? foÜi font, Legato! ad eum mimm t
110bdijJimoJ ciuitatis , CtûUJ Legationu Nttmeitu , &
Verodoétitu principe loclem obtincbit''lui dicerent,fibi.
effe in animo,fine vlLo maleficio iterper prottjnciafoce
re,propterea'lu'oditcr habcretnuflmn aliud:rogarc,vt
etzu voli'ttztte idfibi facere liceat. Clt,far,qu'od memona
tcncbat,L.Caj]iu Confùlè occifom,exercit1tm~ eitl4llb
1~ eluetiù plttfom, &]ùb iugzem mijfum, concedendum.
110 p;{tabat; neque hOmÙ1f6 inimico animo, 4atzt foml~te per prouinciam itinerùfocitmdi, temperaturos ab
';Iluna & malcficio exiftimabat: tamen, Vt fPatimnJ
mtcncdcre poffet,dltm mi/ite?, 'l1t0! imjera;ecrat,cor:..
J!.enIYCnt, LegM/s rtondi t; diem fi ad d-liberan.
4t4m fo mpt1lrmn..>; f cptid 'l/elLmt 1 ad 1dm v1pr.
J
.
vt)
�i D E n E LLO GAt t.
t'eltertcreimer. rntcrea ca Legione, quam ftcum h.e.
bebat, militibifqtte 1 qui ex proltincia comtencrant, à
Lacu Lemano , t'fui in flumm ~hodamtm injl1tit, ad
montem beram, 1tti flne5 Set'fltanontm ab H el1teti~
Jjuitlit, mi/lia paJJùum decem n"uet11..J, 1mmtrtJ, if/. att~tltdinem pedmn ftxdecim, flJfdmqttc pcrdttcit: eo 0lere perfitlo, pr~fidia difPonit,caftella communit; qlto
foci/ùu,fi ft inuito tral1fire conarcntur, prohiber;' piffint. Vbi ca dm, quam cOllftittterat Cltm Legtttù , venit, 6' L egati ad eum reuerterW1L, negatJi more, &
exemplo pOpltli R. poffi iter vlli per proltinciam dare; &, fi v;rn fr cere conentTtr, prohibitltrum oftendit.
Hebtetij,ett!pe dcieEli, nauivUJ ùm[/ù, ratib~((:f1te
pt/tribusfofJù ; al~ vadù 1\..~oda"i , qua mÙlima altiutdo jluminü crat, non mm&Juarrw inurdite ,.fopùu
co-
noEbt,ji perrumpm poJfcm, conati, operu munit/one;
& mi/itum concurfu,& tc/ù repu!fi, hoc car/am dcfti,tcnmt. 'R.Jli?tCfucbamr vna per S cqwr.:/OJ via, t'fua,
Sequa 1:S inuitù, propter a l'f,uflitu Ù'C non pott:rant.
iis citm filalPonte perjùadcrcTIOrJ poffinr, L rgatos ad
.Dmnnorignn eAidmmt mittt/oc, vt:o dcprecatore à
SC'f1{ltnù hoc impètrttrcnt. Dumnorix gratia, & lar.rsitione apttdSc1uail0s pberimum porerat, &' H eltte..:.
tits mu drnic1tJ: t'fI/bd ex ca ciuiturc Orgctorigi4 filia
in matrimonÎum dHxErdt; &, mpitlitr:uc r~gni addlt~.
[h!J, 110UÙ rrbtlJ jhetlcbat , & quamplurimlt1 CÙtiraf~
foo flbi bmpcw habtre obftriU41 vo/cbat : iracp~c rem
flfcipir; & aSet'fuanis r'rnf.ctrat.vtperfinCi/itos H cl
ue/LOS ire patiantllt'; objidif:tw: vt. interftft d,m r per~
ftci!; Sctpsa11l,nc ÙÎ'ture H eh,~t.oJ proht eallt; H cl.
uet&, vtf016 maltficio, & inùtrù" tr{ztljùellt. C.tfari
r6llHnci"tltr~ H clltcti4f cffi in Ill1imo per agrum Sc..
(JI( anorH11lJ
�L l BER J.
'7
'JUttl1orum, & v.Eduorum irer in Santonum fil1t:1 ftr,..
ccr~'9ui non longe aTolofatiumfinibUJ abfunlj; qua:
Cl1mM ('ft in proftinâa. idJi ficret , mtellrgebat m.(/~~(J
cum prou;,ncùz periotlo fotlt'ntm, vt hamm~ b!PtC~fOS,
1'op.tli7(; inimicas, lacis. patent.tb1M> maxlmeque ft..,
mcnt anis finitimoJ habnet. t Ob CM cauifM emm- )
niti~ni, cptam ficerat, T. Labienum Leglltum pr<f,~'
cu. tpfe in 1talïam magnis itincribtM cont~ndlt; dua.r(jt'~
Legtones conflribit; & trt:1,qutf clmln; Aqm~
lelam hiemabant, ex hibernis edltcit, & , qua proxt~
mltm e:"ltiter, per Alp(}f in vlterio-:em,Ga/liam CHm
h~~' CPtJ11CjlIC Legionit,w ire conter/dtt. tb, CentrorJ~>
(;i G••roceli,& Cawrigt:1"h'cu fùp erioribuo Occupat15,
1tll1ere excrcitum prohibere corû,tur. CompluribuJ hu
prœli~ pu/fis , ab Ocdo J (fllOd ('ft citerioris prouillcite
c,~trl!l1'#tm, in fiiu!O Vot'ontiontm. vluriorù prouirlcùfJ
t1t~ ftptimo perucrnt: iwù in ..Allobrogumfillf:f, ab Allobrogtf;~u in SebufanoJ C,'I(crcttum. ducit. hi font ex~
traproumciam..., trallS 'R....,hodtlrltt11W primi. H e!u~
t~i iv.17l,., per anguflùu l & fines Sequan ortt1'l2..J foa$
copitu trarfaux(rant, & Ï7t vf,dJtonem fint:1 peruene'l"tl11t, eorr'eftJque agroJ populabantur. e/.Edui clm~ .f,
foaqJte ab his J.efimderc IIOU poUènt > Lcgtlto'J ad C,ej4rem mittltntrogfltlan Imxilùmz: ira fomnite",pore de populo R. rmrÎtoJ eif/! , vt p,elzc in conJ!JeUlt cxercitf,U 1IOftr;, agrivafrari, liberi eomm in fèrrû:zttC1rJ.
Ilbduci, opida e~'plt,~nari non deblttrint. Eodtmtem..
pore,cf1to v.Edlti, Ambarri ql{OqU~, ncccffi,nJ & C071fln,gp..inei c/Eduomm, C.t,.(arem cer/torem !aâunt",
depopItlatis agrw, non focile ab opidù vim ho}'lUm frohzbere. item Allobroges , qui tran! Rhodi1r!"um. 'lm'o,rl poifcffioN Ifque habcbant, fog~ ft ad Coff·
wi
!ft>
c,A 4
�~
GALL
rem recipùmt,& demonftrant , fiG;, prltter agr;(a/lem;
nihi! ejJe reliqui. ~bm rebm adduè1vu Cifar, non expec1itndum fibi ftamit,dum, omnibm flrtttnùfociorumconfomptù, in Santone.t Heb~et& pemenirent.
F lumen cft Arar , quod pe~' ftned U"Etbtontm , & S equanorum in Rhodanum infl~it, incredtbili lenitate,
ita vt OCft/Ù ,in vtram partemjluat,ùedicari non polJh.
id H elucty ratibm, ae lintribm iunctU tranfibant. vbi per exploratoru Cifar cert ior foéhu eft,tres iam cop;arum parte.t H e/uetios idjlttmen tradttxiJ1è) qttar-tam ver~ partem citraflumen Ararim re/iltMm eJ!e,
yle tert'a wgi.liiLcurn Lcgionibm tribm t caftrÙ profoEtus, ad cam partem p ertw~ ;t, 'JUill non dwm jlmnerz
tranficrat, COJ impedttos, & illopinanted ~~greJfu.r,
magnam partem corl'tm concidit: rclicptifèfèjùgdJ m4Janmt, atrpte in proxim.u fibttU abdidmmt. u pagtu
appellabatlt'Y' Tigurin",.o. nam omnù CÙtÙtU fi clttetia
in qltatltor pagos diuifa eft. hic pagm vmu, cum domll
exijfet,patrttm no/fromm memoria, L . Crtf!ùtm Coft /cm inurftcerat , & CÙf4 cxercimm fub iuglfm miJèraI. ita,fi#c cajù ,fitte confiLio dcorttm immor'talium,
tJlttC pars cù,ùzz:u H eiMti.t infign&m calamitatcm
POfZtlo ~ inmlerat, ca pr 'necps pœmu perfobtit.Cfli4
in rc CifarmrJ folùmprtblicM, {cd ctiam prmams irJiurùf4vü m cft; (ptod cim foc.!ri L . Piflms trU/lm, L.
Pi{olJem, Ll'gatm'tt,7ïg,trini eodem prœlio q/tO Ct!f.
fium,interftccrant. Hoc prœ/io fié/o, rdi7utU copitl.f
H clltctiormn vt conf'Jtû poffit,pontcm in efirarc fociendJtm Clmu; atcpte it4 e.r:erc;tztrlJ,tranfllttcit. FI el:"
tut y, rcpcntino eùu adltcntlt eommoti, eirm id,quod
~pfidi~blf.4 le x. tlgcrrime tonjccrant, 'lit flmmn tranfirmtJ tl/Hm·'lino die jciJfe intc/ùgermt J Legato! ad eu
mit..
DE
BE LL O
J
�LIB E R 1.
9
mitt~mt: cuhtS Legatianù Diuica princeprfttit,q'uz' bel
/0 Ca!Jiano dux H ebtetiorum fierat. VS ua c~tm etfare egù: Si pacem pOpltlU1~. .cum H eluetlU p!~eret~.
m eam partcm ituro r,atque tbt jittltros H eluet:a) , 1Ibz
caf Ctfar conftituiJfet,atque effe va/ltijfet:Jin belLa perfequi perfeuerarct, remimfceY~t1tr& veterJ,J' mcomTn,adipopu~~ R~ & pr1hntt 1/irtum Ht:bu~iorum, :qztad
$mp roIt10 Vtll1m pagltm adartus effet, cum 1) qllt ft1tmen tranJiffint ,jùù auxi!ùcm ftrre nan poffènt, ne, o~
cam re~> alttjÙàl rrUlgnopere vfrtHtt tnbuc'f/ t , ~ftt tpfos deJPtceret: fe ita àpatribtu , maim6ûflpufim d ;dtciJ[e , v: magis virntu, quam dolo , co'nunder-,crJt,
Slutmfidiu nitr:rentur:quar.e, ne cornmitteret, vt u 10CtU,vbi confhttffrmt,ex ca/amirate populi 'Rv& inter?7eClone e),.:ercitU& i10men caperet, tlltt memoriam p!'odere~. H u C~r ita reJPondit : E& fibi m,nus dubttat'Jont-s dan,quod eM YCf,quM Legat' 1-1 elttety com71tcmoraffcnt, memoYla teneret: al'tJl~C co gra"üuJ"re,
(j1t~ rn~nU4 merita populi Romani accidiffit: cpe;f 11/:-"
CWU4 miuritt.fibt confâus fùtjJet, non fiHffè dijJicde rattm ,'fedeo deccptztrn ,fjuàd nCfjuc commiffomàft inte!figerct, q:tare timeret; nefjue, fine cauffa tirnmdit..
pumret,' quod fi vetcrù cont1~rneli.e ob/ùtifci vc/Let,
num etiantrccentittm iniuriamm) cp,àd, eo imtito. iter
per pro1ûnâam per vim tëruffèrtt, qltàd v'Ed"toJJquà4
f!./1mbarof, tjuodA/Labrogesvcxaffint, memoria~
deponere poffèt l quodfoa viCioria tam infolentn-glorU1rmtur, tjltJdqlee ft tam diu implt!Jc tuliffe iniuritu
~dnurarent7tr, eôdem pertinere: confucffè enim d~OI
tlnrtJ.ortaleI, 12!!J grt1#IZU homines ex commutatione
~e:um do/ fant , (l'tOi pro [ce/cre eomm vlcifcivelin~,
IS feclmdlor~ illurcblm rC5,& diutHr~;orrm irnplm~
�10
D E BEL LOG A L L.
t:ltetnconcdm:. Cùm- , ca itafint, tamm Jiobjidu ab
!1$Ji"i dentttr,'t/ti ea,Cpedl pollicea;ztur, (itHuros inte//igat, & Ji vEduù deimurii5, (1"41 ipJis ,fci!fctueeorirî
Il1t11!mnt, ~temfi ~/iïLobro<~ôU! fotisfitàant,."ff mm
ij,rpacmz eJJ~ foEbtrum.b D Ittico "~JP0;:dit: l t4H cluetias àmaioribmfoù ilJftitlttos rffe ,vti o ~Jides accifJere,?'Jon dare ,conJ.4~ uerint : eit:! rci popttlum 7?...~ erle te~
/f(m. J-f ocrrjpor:p dato,difèejJit. Tc/ferodie caftra ex
eo loco m(jw:nt : idem Crefor foC/t; eCf1ûtatum:I"~ 0m;um, ad nume"tiem C
f1t.1tttOr mil1ium, 'Jlerm ex omni
prclltincia, & uEdltk;,llt'luc eonlm jOco/J coaélu1n ha.vcl·at;pr,emittit ; Cflti 7-'ideant quas in partes ho/fe,s iter
filcittnt. Cffti cnptdiuJ itMiJjimum agmm infcm i, a!ie1/0 loco.;cltm eqltttzuu 11 eluetùmmt prœlùun committun!; O' pt1,Jtei. de nojl-à Ctu/;mt.quo prœÜ" fuMati
H cbtct& ' cpeodqutngcnrw upcitilm-1 Illfltnm rmdl itltdi;;cm ecptÙIIPl propzdtrant, t111d:lctt-u fiibJificre, non
1/urJ1'1!t!ITn ex 11OIIi}JI171O I!gminc pra:!io nof/ros Illce/fci'c
cœpmt11t. Cttfar litos prœlio cormmbat, Ile fatù habcbtu in prlifntia, hoffm~ rapinil, popztlationib'ffpte
l'robttere. Ita dic-1 circinr qllil1decirn iterflc~runt,vti
ù:rer nottf!ùmem hoftiunl...J agmm,&, noftrumprinwm.
non ampli:u qteinù,aut fnù milLib,# paffimm imere.f4 ft. t Interim C/uotidze C4!fàr, ~EdttO.r ji'1Im(lftum,
q-uod ('!fent pub/icI: f.0!Liciti,j1~gùnrc.nam propur (i-':gorfl'11eoti yallia/I''; S'eptmtrtoniblu, vt amè dtê1urN
t'ft, pl'ft'm l'ft, non 7iJodà{r,mtcnta in agni mat ura lion
erl41Jt ,Id ne p,~ ~sel, qwdem fotio md~~//a copia fitppetel·IIt. l'o lU/tMJ ]i'mllcIJto'1t&od ~J(1nllle e/irare nallifobncxerat ,propterM mimr-s vti potrrl1t,qHod Ùer
"b eArarc H duo if tWC'1'ter.tnt; ft </wllJ.l tlifl:~dl1l'e
nof~bat. Ihem c." {[je ducorc tA3dui; con/,:rri., Cllm,ortariJ
a
"tU
�,
L
1 TI E
11
r.
11
portzt'ri, adcJlè ,diCére. Vbi f diutipu duci in~t'!lexi/:
Ct1!.for,& dicm infarc ,quo die (i'ltmentum rmlmhm
muiri oporterct; conuoct:tù eoru prmcip~111U~'f~o:ltm
rnagn~lm copiam in cafris hafJebar, in hu Dt1t'!taco,
& Lfco,cJlti fommo magiftrattti prd!crant, (cpu: Ve~
g,o.~"etun-: app.~lLant v1;;dui, cflû creaNtr anm~tt5, &
f-lt tC ,1It'c!J9t:e mjùO.f havet p()tl/fliterfU ) grattt~er eo~
acntfot; qltàd, cttm neqltecmi, nr.::p:e ex ag;rt5f!trtlt
pof!~t, mm l1ccejJario tepore, tv.m propinquu hofMm,
ab ys non [ubLcltetur ,prdJfrtim mm nMg"'" ex parte,
t'omm precibm "dtL:f~ fuILmn.fùfl"cperit: m:tlto Il- .
tram grflUÙ,14, qu'odfit d1fitntm, queritttr. Tum dermtm LijèuJ oratione Cifaris addltt1UJ, quod an~ea
"rnmer\1lt, prop()nit effi nonnullo! ,qltrmtm auflOrttM
a!a: d : ~ebt'm plurùnü valcat; qlti p:iua~jm pluJ l~of
Jia. ; q.t4m.'pfi m4,~tJlrtltlU " h()J .fdtttofa, atque lrl1pro
/a orat:oncmuLtitl,dine7ll
duerrere , ncfrJtmrntü
7~
\
cOr: 'ant; 1~od pr4fare dicant,ji ùi principatïe Cj ,.Z/litt
Q!:tmerc no poJJent,q a!Lor~, cjlÛt R. Imperia perfèrrc;
n~q'ue dltbit-arc debeant , (plin, fi li t/"t'tiosjÙpermtr.
rtnt R. vna CJlII'l reliqlM
alLia vEd"ù libertnt~fint
ercpruri:ab tjlian noftra conjifia,~udltJlu in c.lftruge~
l'4~tltr,hoftibUJ muciari:hoJ àft coerceri POffi:q1tÙ'
~tt({m' 9uodneceJfari,.:C rem CO.1CÙU Ctl!jàri cmmciarit,
J17t~/jigere fi.(e" ,ptanloid cum pericllto fictr;,; & ob ea
q
no
~:~tJJ4.m~91tàrn dù'pot ueri:,~,,~uiffe. Cfar hac or~tio~
. Lifl:t Dumnor~gl'm DUHltlln[rat", dejignAriftn.
~';hat:jèd'9I1od pluribl4& prttftntibtu us r(,1iaflari no-
~. at,c.'/critcr concitiiî Jimittit; Lift/~m retint'!; '1'tt!.~
exfol
. comtrnttt fMXrrlit.
J'
d'IClf' l'b
.
o 0 t'4 J (pttt m
s eYJUJ,
~'iJ ~~dacil4&, eadëfcrctQ ..,6 al~J '1lu,rit : repait effo
, Jt
'lJer4. 'br..
•
rJll1'I-Z
.tT:
t.J,c
D HTI11Zorsge'lumm4Il1u"""aJ
. "'. fi.
J - .
rnagNot
�GALL.
apud plebèm;propt~r ltberali:atem, gratia, cupiJum
nouan/m remm, compluresannos portoria) reliquâth
omm a e/Eduorttm veCligalia paruo pretio redempt4
babere: propterea quod, i1io licentc,contralicer i audeat nana : his re!)lM & (ùam rem forniliarem aUiâf
ft) (!) foc/tltal CI ad largiendum.., mtlgna-s comparaJlè:,
maJ;nllm nt/merl/m ec:jtlitatJt4[uo [umptu femper Illere.& circur.nft habn-e:nequcjOfùw.....J domi,fcd cti4fL'
Ilpudfillitim.:u t:ù/ittttCllargittr poffi:atque huiU4POlenf;~ cauffilmatrem.., in Biturir;:ibU4,homini illit nobiliffim'o,ae pOlcm;J!irlJl),colloca.ffe: ipjùJrL, ex H e.l#ef;Ù VXOrtm..., h'1bere.fororem e:vmatre,& propinq/uu
flM TU/pt/an in alia1 eittitt/tu co!loeajJc:fi7t,ae ,& cupere Hefuetiù,propter cam aJJinitatcm:odiffi ctiam..,
lito nomine c.efarcm, & Romanos: ql/od Contm.., adflmtu potentia eiIM fit deminuta, r:iJ- 'Dizlitiacus fater
in antùJ11U1n foeum grafÎtz,atquc honoris,fit reftitutttJ:
ft Cjuid rrccidat Roman!!, jùmmam infI)(:m rtgni obti11endi per He/uctios vmirc; imper'io Populi Romani
non mod~ de RcgJ1o,ftd ctiam..J de ea,qWtT1LJ habeat,
gra/ifr Aefjcrm·c.Rl'pcricbat etiam Cilfa r J il1quirendO'9ttod initimn..-fitgdl prœl& eqwjl-its adttcrfi paucü
I/ntè dicb/1.-J 'J)um)Jorigc, atrt cùu cquitibtt4/anu7IJ
effit:(nam equù.'lfui, q'tem auxtlio Ci!!.fori r./Edui mi
DE
BELLO
a
ptant, 1)lmmorix prur.lt )tor/:mcJllcJùg" rcLiquttm
tJl'c c1l1itatum.., pcrterrittmLJ. 01Jlbl-M rcblt4 cognitù J
c'nm.-, ad hM fitrpiciot1cs ccrtiffim,e ru acudcrwG.
tjllod per fines ScqUtll1ort,n''-' H eluetios tradltxijJèt.
gllod Obfdc! illter cos d,mdos curaffit , qHod ca oT/mùe
I/On modo inù1!u ft(l, & cùtttatù,jld etÙlm infticmib,t4 ipfis flcif!et , ClllOd àmaKi/hatu e/Eduomm accufiretllr, fotù cffi caujf<t. arbltrabatllr, qI/il" Ùl CU1n.J
AHf.
�LIB E R
J.
Il
"nimtfdutr~~r~ iuberet. H is omnibU! rebu4 vnll repugnabat, q.und
Diuitiaci fat ris fomrtlurJ1..J in populurrl..-J R:fr1/~~t1m,
fommam in fè volunmu:m,egreglam jidem, uif!ztlam."
temperantiam cognouertlt. nam,ne eHU fi!ppl:c:o
uitiaci tlnimu~ uJfmderet, verebawr. 1taqr~e, prstf,~
fjuam quidquam conarewr, Dù~itiac1l1n adfvocarr.
iubet; & , quotidianis imerpretibU! remotr,,:, p~r c.
Valermm Procifù4m princip em qa/Lu. prOftmn.t;(itmiliarem jùum,cl fi fommam remm omnium fi~em hll~
behat,curJL eo COlLoCJHitur:jimul commom[aclt,qulf. tpfa pr.tfinte in Concilia Gallorum d~ Dllmnorigejint
diffa: & ojfendit,qulf.fparati m qHifqlJe de co apudfi
d1xerit:pctit,atque horttttur ,1ftfine ei,u ojfenjione 11nimi, ve/ ipfi de éo,caufT.:t c9[,nita,jl-atuat, velciuita.:
lem ftaruere iubtttt. Di1/;tiacm,mll/tù c/lm lacrymlO
f!.t.Jdrem complex~I-J,rJbJlcrare cœpit, ne quid grau;'" .
zn fratyem ft.ltt~tr'et:F"1Y~ fi,"'" eJ!èvera: n~c qI/cmfjlfflrJL ex co plU! quàrJL jè,do[oyù cllpere: propterett.
q14od)cùm ipfègralia p/urirm'1tbJ dOmi.,4tquc in reli'lua Gallia, il/e minimum propter adolefcentiam paf
fit,pcrfi crcl/iffit;quibm opib1e~, fIC tJerllÙ nOI1fon"tlJ
nd rninuendmtl gratillm fèd ?",nt aci ptyniçiem jùam
vterettlr:fifttamm & amure (raterno (1) exiflimatio~ vlIlg~ commouer;: ,/I/od jiql/id ci à Ctforc grmûUJ
Itccidilfu, cltm ipft eum loeum amiciti.t. apml eum tetlCret)t1eminern exiftirnattlr/Jm nOft jùa voluntate foffu1'1'J; ~ua ex re jùtHrUrrl..-J, vti totim Galli.t animi àfi
tIIterterentllY. 11 tfC cum plllYibJ# verbis j1ms à CtfJàre p~teret,C.tJàr cius dexteram prehendit: confollltll4
J
~1.at ,finem orandi foriat: tanti citu apl/d f(gratiam
'~Jc oflendifJVli I!/T Rejpu~/if4 ;njurj~ml& jU,Im.do-.
RItt ipfè animadllcrtertt, tlutciuita;em
D.t-
1
�J<4-
D E BEL LOG A L
t:
!orem eùu vO/llnmti acpreeibu~ condonct. Dumnori·
gem ad ft v.oeat fr.tm·~m adhibtt:qutt in co reprehendat,oftmdtl;qud!. tpfè tntclligat, qUd! eÙlitM queratur,
proponit:monct,vt in re/icplum temptt.J omnru fùfPicill
nu vitet : prttterita'fè Diuitiaco fatri condonare di- .
cit. cnllmnoril!.~ cHflodn ponit ~ vt,Ct"d! a,gat,quib/tj5 cur» loquatll r.[cIre poJlit. t Eodem die ab exploratorih'lJ eerlior foUH-$, hoftes fub montcYfL.J cOl1jèdijfe,
millia paJfuum ab ipfùu caJh-ù otto; qua/il effil vatllra mlJnm, & quaLis in cirettituadfccnfi,u , '1'û cognofcerc/'/IG,mifit.remmciatum eft,fociletn...J cffè .de terti4
vigi/t'a T.Labie11t/m Legal/l1'/'LJ propere cmn duablt6
LcgionibUJ,& iifdcm ducibm,qui iurcognoueranL,
fommum ilfgum montù adfcmdere iubet:quid foi con
fil&jit,lJftcndit.ipf de '1uarm vigilia codcnL itil/cre,
'luo hofluicrm/IG, eld eescontmdil; cqllimlltmqucomnem ante mittit. P.C onjidilu, 1'li rci milil.:trù peritijfimm habcbtlttlr,& in c~.'creim L.S)lltf,& poflet'
in M.Craffi fitor.1t, CJ.on cNploratoribm prd.mitfitl/r.
prima luu,cùtn...J [ummUJ mons à T.Labi em tenere~
tltr',ipjè ab hoftiu1'/'LJ ca/fris non /ongim mille & 9l1il1gmtù pa(Jibl# abeffir,'ulJ.;,vt poftca ex celptiuù co mperit, aut ipftm adt/entUl, aut Labie/li cOlnitm effet;
ConjidiUl,e9uo admiJ{o,ad CU1'/'LJ accun"it:dicit,montcm,qJlCnL à Labimo ocmpa,ri vo/ucrit, ab h(ljfibHJ
tweri, idft àGallicù armû, IIrquc injigni6;r1 CO[110ttij{c. Clifar[ual copiai in pro:âmum co/lcm fubducit;
acitm il1ftruit.LabimU4,vt mil ci prlfceplum..J à ('ttjàre"u prœ/ium committtret , nifi ipjiJU eopili prope
hoftium caftra vifo effent, vt vndique vno tempore in
hoflcJ impe/HI ficret;monte OCCupftto,noffroJ expeflabat, prœ/jofjllC II(Jffinçbat. mtl/rq dmiqr;e d,e per ex·
plorllf'"res
�LIB E R I.
If
plgratoru C~(aHagnof4Ît,r'( m1)1ltc,,: àfoü ~ffltri, & "
Heluetiù$ caft/a 1lto/liffe, CS {'OI'lJid~II'I1"~~ tmlore'ptrterritttrl'L"quod non 'l-'idiJJet,pro vi{o jibJ rcmJi1etajfo.
e~ aie,quo confuerat,interua/llJ h.oftes fequitu~,& mt~
Itap14ffoum tria ab eorumcaftru cama pomt.poftrtdie .eit~ diei,quàd omntrJo bidullm J!tper~ra;, cltm exerCttuzFllrmrmtm metlrt oportct; r.J' quod a Blbraétc7
opido <VEduonsm /omrè maximo ac copiojij]imo , non
IImflim rnitiibm paffi:'M X V 11 1. aberat:."'ei frum. crztnn~pro/Jli::ùndtlm exiflimauit;iter ab HebtWU IIuertit; ac BibraElc ire contendit. ca rel per fi(gitiuos
L.~mill1, Decurio1tù cauirum a"lloyum, hoffibus
niici(i/tur.Htl!,{el~,ftu quàd tirnorc perterritos Roma. l1~J difcederc à[ee:âfl-imarent,eo magü, quàd
pridie,
juperioribt14 Locz,s orcTtpatu , prœ/illm. 110n commifif.
ftnt,fittc c1 qu~d rt VHrnentaria interc/udi poJlè c(mftacrt~.c()mmumto confilio,atquc itinero contter{o,noff-ro .ra nouijJirno agmine infcpli, ac laceffire cœperÎÎt..
7~ofl-qullm id animadl1crtit.copi.ufi~M Cif'r if, proXlml4m colltm fubducit ; equitlltumql4e,cpliJùjlincl'et
hoffium impemm,rnifit.i pfinterim in collc medio t1'i
ptJCt7n acicm ùJflruxit IClTiomtrn quatuorvctcranoru,
vfi fopra ft in fùmm~ iugo dutU legio11eJ , (jlIM in
Ga/Lia ";,eriol'ep~'oximè (,'o,{cripjèrltf,& onmia atl,,~i
Il~ ~i/Jocal'it,(fc tot.m,~ monte1nJ horninibm (omp[o~'1 t.~~tfrea!foreÙJM ;n vnum 1Deum confim, & f um...,
:;; tt-r. 'J'li in foperiore aâe conftiurllnt,rmmi)'i iuffit•
. ehtfty,cum omnibm (ùù carn~ fleuti, impedtmenm.
'.n;num /oeum contu lcrunr,ipJi (onftrtifli11H1 aGie, re0 no~ro eqlûmtu,phal,mge foCta,
primam 110m a~ aczem (ucuffirunt. Cttfar,ptimum fùo,deinde Q~
.J
if."
fi,.
rllUm 1fQnf},a u r,matH
fb
f'iuil,'lIt,~~HIl.ta 1lm11j,.,111
�16
D E BEL L b
GAL L.
pcriculo,fjJ'cm jùg.e tollerct,cohortatm/ùos, prœliu??L,
commiJit,rnilitcf, è loco fitperiorc pi/if mijJù ,focilc
ho/hum phalangern pcrftegerunit., .ca diJiefla,gladii1
diffri[Ji~ in cos irnpctum ftcerUlz;f:" Gallù magno ad
pHgnam er"u impedirncnro,quod, plurtbm eorum[cu~
tuvno iél:upilorumtranffixu, & coUigatu, cùm ftr~
rum ft inJb:iJ!èt, neque euellcre, neque,[iniffrJirnpedim.,./ùtl1 commodè pugnare poterant;muLti vt,diu ia
Etmo brachioJprtfOpfarelz;f:,'[cutum manu ernittere,&
nudo corpore pugnare. T andem,vuLneribm deftJli,&
pedem..., refrre, (j;), c;u'od mons[uberat circiter Cl::>
paJJùum,co fe reciperc cœperunt. Capto monte, & foccedcntibm noftru,Bo~,& Tulingi, qui homi.num mil
libm circitcr x v .agmcn hoffium claudeba7]lf:,,& no11iJlimu prttjidio erant,ex itinere noffroI larere aperto aggrcffi, circumuenire. confPicati H e/tietij, Cfu, ilJ
montemftfereceperant, rurfminflare, & prœ/mm...,
rcdintegrare cœpcrunt. RomAni conucrfa fig na bipartit'o intulerU)]lf:,: prima ac fcunda Acies, vt viéfu,ac
fobmotù rejiflerct ; urti4,vt vcnient('4 jùftineret.im,
ancipiti prœlio,di'~J attJHc acriter p/lgnattJm e(l:.diutiUl cJ:m noffrorum impetmn fùffirurc non poffint;al1erijè,Vl cœperal]lf:" in montem r~ccp!Yunt; aLtcri ad
impcdimentu,& carrosjitOJ,fe contttlmm.c. nam hoc
toto prœ/io,cùm ab hora jpttrna ad V cfpe nmz puc~na
fIlm fit,atlerforn ho ffc11'LJ vidcrc mrno pOlliit .ad mul.
lam no[[cm ctiam ad impedimenm. pugnatum c(/-:propterea quod p,·o valla Carros obieccrant ,& ela co fuperiore in mffro.rvenientC1 tela rorziiciebanr, (f) non11ulli. inter carrOJ, rotafcrue,maz..llrM al tragtlltttfilhiiciebant,noflrJjqtle vulnerabtlll-t.. ,Jiu Ctl11'LJ effet pugnawm, impedimentu ,affrlflJue nqffrj potitiflru:.-.
ibi
�LI B E R
J
J.
17.
ibi orJ!.ctorigis filia ,atquc v nvu e(iliù
captus, cft· ex
co prœ/io circiter millia homirmrm e
x, ~. fipe rfùe~
runt:eaque tolzl, noDe contincnte'Î zerulliL:
tri nulLal'rW
partem..., noUü itinere intermiJfo,in fines
Lmgoflu rfl..J
die 1 V.penlenerml-L; CJt7(J , & proptervuln
era Mtl itum ,& propter fipultltram occifon~m,no
ffrt,trt~/fu m
morati,cos fiqui non pOfJ /ijJe l'l iÛ, t Ctt(a
r ad LtnJ o 6
ne; literM,nunciofèpte mifit,'1e COIftumento
,néue alta.
rc irm arm û: (juifs iuui ffmû ,fte ode m
loco il/os, quo
Heluelios,habiturunL. ipfi, trid~fO inter
rniffo, curn 0'"
mnik m c~più cos fequi cœpit. Heluet&,o
mniunL 're~
rurnmopta adduéli,legatos ck deditione
ad eUnL 1mfcrurtt:qui curn eUnL in itinerc conueni!
fonL ;{e i ad
pedes proimffim ;fopplicitérque locuti fien
tes pacern
petiffint;~tfqll~ eOI in co loco,qu9
tum cffint,fitum aduentum c;'Cpe[t~rt itlffiffit;pamcrtmt.,.
E6 poftquarrw
C~J?-r ptruem~, obfideJ;arma,ftruos,
qtfi ad eos perfù .
fJJjent~popofctt.d~l m eacon1uirun
rur,& conftrumtlr,
l'loUe tnlermif[.e, c;rciter hominummill
ia v l,eù'-s pttgi, qui Verb~flenm app e/lawr ,fiue tzmo
re perterrui,
n:,arrnutraditu,fopplicioafficerentur ,flu
e/p e (a/u...
tu indtléfi,quod,in tzmta multùudine
dcd~ticioru rrz..."
fuam..., jùgam aut occultari,am omnino
i,'[norrtri pofJé
exiflimarent,prim4 noEte,ex caflrù l1eL
Jtetiormn cgrt'jJi,ad Rhenu~n,fit11f.1 ue Gerrna11orur
/'LJ,contendcrU.nt.quod vbi Ctt,(arrefl;i1tit; qI/omm p~r
fin&$ :erat,
hu ,uti conql/irerent,& rcdltccrent,fifi'hi
p'lrgati cjJe
'lJc~ent,impcratlit; reduétos in hoflimn.J
mlm ero hab~I~:reliq/~ol omn(1)obfidiblt~, arrm',r, perf
ùgù. tradi..
tu,,~ aediticmemaccepit: Heluetios,
T ulmgos, Latobr~~os in fines [uOI ,vndc erat proftEti,reue
rti
fT quod) omnib~ fi·"$Jbm. amiffisJ dom; nihi!urjJit:
craf,
,
B
�18
D E
BEL LOG A L L.
t'J1lofomcm...- tole,rarcnG,a.A!lobrogibptJ impér.tuit)Vt
hùfumenti co!iarIL fllCerent:ipfÙJ oppida,vicof9uc
tj1tOS incendcrat, Q'ejliluere iuJ!it.id ca 'm.1:'Cime rdtione ficit,quocl rJohtiteum l() cum,vlld~ HeluctÏj diftef[er..mt,vacarc;ne prQPter honitatem agromm Germa
1/i,qlti fr_ms 7{j]Citum incolurlt, èfoû ftnibl'u in Hel,
uetiorum fill~ tranfil'CJ1t.. & ftnitil'ni a.dfite proltinctt!!" AlLo brogib/flt ue cJfCl'vt- . Boios, pctemibUJ uEduis,c;uod e~~regia virtule ermJ,t- cogniti,vt in finibuJ
(uù co/Locarent,co7Jccffit,qJtibUJ ifLi ~~ros dedmmt. ;
~OffJJ pofteain parcrn ittrio, libt:rtrlti('!h ccnditionem ,
tUque ipfi erant ,acccperu1/it... 111 cafh-ù l-Iclurtiorum
fCl.bll!uepcru,jùntfiurÙGr.ecis cOl/fiae, r::!r ad Ce faremper!att!!,iquibl!A in tabillio t/orninatim r:ttio confiUa crat''illi mm:cntJ clomo c:âJ1èt eO'l'flm,'llli arma
fi:rrepoJ{ellc;0~ itCi~L ftparati1n plleri,fn(,J,rrJl!Lieréf
tjuc.quarxm omnil/m rcntm [umma erat,cllpitu Hc!1Ietiorw7L.J mi/lia CCL x rI l , T'ldilllonmL Inillid
X X X v J, Lalobrigormn x J v,Rauracorum x x r 1 J,
Boiomm x x x rI :ex hù,o/,û arma ferrepo/fnt..., (u!.
millitt x c r I. Jùl'mna omrliui12.J jiteru1/JG ad mi/litt,
ç CCL X VII J, Eorurn,q/ti domum ïedierunt, cen/ù
habilo, vt Cifar imper.tuerat , repertrt& cflnume;ui
7 millùtm c.& x. T Bâo HeluctiortlTn confié/o,totùu f,1·CG.Z!1idJ Legati, princif~ ciuitlUlmL,ad C4i.·
rem gYtllHlawm c07mcncmnt:illtelLigcre fèf, tlJrI'Ietji,
pro vrlcriunJ He/uet iorum miuriù pOplt/VU ~ma
nU-J ab iù pœ/llu bello rcpctiJFr, tamm C,lm rem nort
m;1IiH c,,:vforerrdJ O(!.ILtdJ, 1/1f.lm tp,'puli Roma?!i (tccidlffi':fwoptcrca Cj1tJd co con(ilio, ~ol'cntiJlimù rc!Jw-f,
domosforu lieLl/et& rrfi1,tiJl~Il,t-J vt toti G.llLidJ bcLfilm i,;tjirrcnt,imp~(iô(J'u potirçlJl/{r-,/~C1'tm!JHc domi··
,
~~.
�r.
l E Il R ·~. t.
19
ci/io ex marri1a copia deligermt ,quem, ex o~mi Gallia oppOrtu~ijJirmrm, ac fruùuofiffimum iudtcaJfeI1;'::~
reli9,u~fèpte chtimtl:4ffiperJdiari~ h~bererzt.pett~ru:: '
vt~ Jtb t concdifl'Yn toti,u Ga/ùte ln dam- cert/lm mdt
")
fier-c,idth C,tjà,iç 'lIoLunmte fo('crc ticeree :.f.ft habere
fju,1da~ ru,ql/tU communi è confnfi ab eo petere,
~e/Lent.ea re permiffa,diem confi/io couflùuenmt; &:
fure~urando ,ne Cjuii cnunciaru ,nij,q Ilibtti com rnw~".
cOl1jzlio mandattml eJfèt,intnfljànxenmt.E 0 confift,1J
Jimij[o,iidcm principl:4 ciuitatHm, qui ante f;,eranL,'
a~ ~ttfarcm retterterrmfipetieruntquc,'lIti{lbi ftcreto,
~ tn OCCII" 0 de foa, omnit'tmque p"~tc CIf17Z.J eo flt;Cre
lucret, Ct! re imparti ta , ftft om,1f'4 jlcnuls eefort. aa
fcder proiecerlmt:11011 mi/ur.... ft id commderc,& Labo ~
rarC,lle ca,qult d;xiffi lV1:.-,CnUl1Ciaremur,Cfuàm..J) vti
t!~/, r;H .t 'lI(:~cnt,j1npctl'llrcnt ; propurca qftod,ji e~un.
tMtHm c.Det,jùrnm/fmin crlfciatum ft vmturo s v,derCrt~.Locut."u eftpro hù Dif/ùù wu v.EduUJ : GaILitt:
tottt4.-S foUioner e]Je d/~tU:haru1n .1/uritu principatum
tencre v.Edl.J1S, alteritM Antcrnos: hi cttm tantopert!
d~ poten 'l/.m imcr fi 7/H/LtOI aunol (;ontcndcre l?iL, foEtulttCffc,vti ab Aruernù·,Ser;~!trr.!Jqlte Germani mer
cecl~ accerferentur.horm'l1..J primo cit'citer mi Ilia x v.
Rh~rJul7l...J tranfiffe:poflea CjullwagroI .& cltllum.... , &
CopIaI GtI/'oYl~m homines fert,,,c barb(lyj adamaJJèllt~
1r~'!fâHUOS plureJ: nu"c eJle ifJ GalLia ad c. & x x.
rmLLtum 1'lifmerum:cum hù e/Eduo J,eonim tue dim.
te-s fr~ltel,atquç iterll", armM commdtf{:;mag.',::m ca.
lartlttlUcm pulfos acccpijff',omnem no!"lùatem,omnrm
f nal.u m,01fmem tt'flû/lJ.turn am ifif{e:qllib/M prœlii! C4
ùlm'rn/~hTW;'t {r.l[to.r > (pi &.ft!tt virtllte ) G' populi.
Romam .bof}itip' ) "'tqu~ amicitia pl:li"irmrm amè i".
.B
~
�20
D E BEL LOG A L L
Gal1ia potui!fent, coaaos eJfe Sequanis obJidef dare
nobiliffimos cùsitutù, & iureiurando ciuimunt...> obJlringere,jèjè neque objide1 rtpetituros, neque aJe:r:i1i1~m à populo Romano imploraturos, neque recu.fatflros,cpeo mimM perpetuo fitb ilLorum ditione, atque
imperio eJ!ent: vprwfi eJfo, e:r: omni ciuitate <!-lE duo'
rum,qui aaduci non potuerit,vt ùtraret, atet fuos li·
"eros objide1 daret: ob ea1?1..J remft ex ciuitute proftf'
giffi,& Romam ad fèllamm veniffi, att:r:ilùmz POfifSlatum;qleodfolUA neque iJmiuranao,neqlee objidibf#
teneutur:(ed peiUJviéforibUA ScrpMnu, qtlàm vEauis viétù,tlccidiffi:propur'ea (jlloa AriouiFltu, rex
Germanomm, in eonem finibi'M eonjèdiffit, tertitÎmth
partent...> agri Seqsumi,qtti eJ1èt optimvu totiœ GaLlitt,oCCIJpaj[et)& nunC de altera parte trrtia SeqIJano! deccdere ittberet, propurea qu'ad, pasteis menjihUA antt,Harudttm TIIi/Lia hominum x XIV . ad eum
veniJJmt;quibmlocu5,ac [cdf.1 pararmturfoturum..J
e./fo pl1UCU annu, vti omrte5 CGa//ittfinib~u pel!erflttur,atque omnc-s Gerr/Mni Rhenum tranfir ent:nuf1le
enim conftrendmtJ eJfe Gallicwn C,lm Germa17OruYn->
agro,'I'Ieque hanc confuetuainnn vi[tm CHm illtt com "
parandam.An"olliflum tlutem, vr femel G.1/lormn co'
pia5 prœ/io viccrit,quod prœli"nt...> foéfstm fit Arntt~
gctohrù,jùpcrhè,& cmdelzt cr imperare, obfid(t$ no'
hiliJ1imi Clmiqut liberoJ pofècre, & in COJ omn;a exnnpla cmcùmM dcrc)fi cflIa rM non ad ntetum, aHt
ad volllntntmz.., ei""J foUa fit. hominem..., r.Jfe barba'
'Yum,;'ramndum,temerarÎtI'm.J:n01'l po ffe tiœ imperit1
diutivu(uftimri:nifi quid in Cdl(are, popu16cJlu ~;
mano fit al/xi1iJ,omnibm ga/Lis idem eJfe flcimdti1JJ'
ql/od HeJtlet& ftccrint)vtdomo emigrmt; alittd dom;c'i/ùlrfJ,
�LIBER
r.
1.1
miciliu,Î1'L,alitU fedC5, remota:s à qerma~lu, pcta7111:J,
ftrtunamque,qutR-cunque acctdat, expenantu.r, hticfi
enunciam Ariouifl-o fint, non dubitare ,Cjutn de 0mnibt~ obJidibus,qui apudctU'1Lfint, $rauiffimltrru
fuppllcium fomat:Cdlfarem vel auétorttatefu a,at,1uc
exereitus,vel recentiviUoria, vcl nornine popuh Rd
mani dctcrrerc poffi, ne maior multitudo Germanorum Rhcnum tran[dùcatur,Galüamque omne~ a~
A.r~ouif!i iniuriapojJè defondere.H ac oratione a Dr,
tlttulCO habita,omne1, qui aderant.,) mal.no fietu attxiliumà Cifare pnere cœpcrunt. animaduertitCttfar,vnos ex omnibus Seq~eanos nihil earUI1L r~yt.trru
four e,qI/tU ecter;, [neerem ,fedtriHM,capite demijJ~)
terram irlt~leri.cùu rei qUdl caujfa effit,miratus ex 1pfi,s ~UdlJi/lit .nihil SeC/uani refpondere,fed in eadem
trrfluia meit;, pennanere.dtnL ab iù{ctpius quue,ret> nc?uc ~/Lam omnino vocem cx.priTmrcJ'0~t;,'
dern Dtmtrll.eU5 uEdltU4 rcJpondzt; hoc effèmifertorem, & grartiorcm (Vrtunam Sccpumorum, qltàm rcliquorum, cpt~d {oli ne in owdto Cjuidcl1L CfltCri, nec
(!~xifi,um.implorare,attder~nt; abfentf[que Ariotti1ft erudehrntemJvelutfi (oram adeffitJhorrercnt:propterca Cf110d rc!tquis tamen jùg:.e Jàmltas darct,~r;
S eq.uanù vero,qui intra fine-! (uO! u1riottiffum.." rccepiffint,quorum opida omnid in potcftate eiUJ ej{ent,
or~mC5 crucÉaN-u ejJènt perflrendi. His rcbu.J cogni.
t~s '~d!(ar GalLorum animos vcrbis confirmattit; polLicttufq/~e eft,fibi cam rem cIme fiJtttram..":magr~.2m..,,.ft
haberc fPen1.J, & beneficio fio) & au[torùate add:,.
Uurn Ariouiflttm,jinem inùtriù foU'lYttm . Hac orat !One habita,concilium dimifit.& f(1mdt~m.." ca mHItte rco Ct~7?'L., hortabanmr,cjl,arcfi~i cam rern cogita1~-
-
11 3
�D 'E TI E LLO GAL L.
dam,& fofèipiendarI'W pm-aret,jn primu, qil'od ~./.E ...
duosl:i:.atru c!Jn[a1J,~/ûtl{'ofque fepen1l1ncro ab (el/t1t~1
appcilatoJ , in/èruitute atque il1 dùionc vidcbttt Germanorum uneri,emtrnq1le obJid(;J cJJe apud cY.lriouifium,ac Scquanos intc!l~r?:ebat, ql/od ill ta/:lo imperi()
populi R. turpij]imum Jibi, & reip. cffi arbitrtlbatu'l" .
paulfltim aUUlm Germanos eonfùefcerc RIJcm':i tranft"0,& in Ga/Liam magn.u1J eoru'm mulfitudincm.. 7/e·
nircpopu/I) Romano fcricHlo(um videbat,' mqrlejibi
hominu flr(!S,fIC barbaros obtcmpcraturos,cxiRimabat,quin,cùm ommm Galliam-> ocmf'lTffi/'IiL.,vt antt
Cimbri, r eut orJicj.fiàfJènt,i!J prouinàam.. o.:irmt."
atcl'ecindc in 1t ..llùrm contmderent; pr4lfertim CltffL>
SequanoJ à pro~tÎncia noftra Rhl)danu dtUiderct.
quib144 r~bU1 tfleammaturrirnè occltrnndttrl1 p~jtab.;{t.
ipfe autllm AriouiflHJ tantos fibi/piritHJ , tantzl,m ar,"ogtfnti,trlL> ,fornp[erat , 'lit ftrmdHJ i'lonvideretur.
8 t Cjuamobrem pl.teuit d,vt ad e/.friotliffum legatl1s
mittcrcr,Cfui ab co poflularmt,vt aliqrUlm locum me~
di/Mw vtritljqv.o colLoquio del/~f!;cret,·V8/Lc.ffe dt rtp.
& pmmùvtymfrjltt reb144 eum cO ac.~('rt. Ei Legt!tioni
Ariottl fl-m rt fponditji cjlûd ;pft Cttfa rt O?lU c.lfet,
if ad cum v elItumm fitiffi;ft qw'tl ;I/e IIF v dit, ilLllm
adftvcm'rc oporture.-prLtterM,j l1cqlltJine e>.:ereitt~
in CIU parteo (ja.llilf'. venirt audcre, qUM Cd'far pojJidcret,ncque ex~rcimnt fine magno eorrmlMtu ,((/tjlU:
erno/umm/a in v7lum Lomm contrtllJcrt poJfc :/ibi I!I~
tcm 7n;nlm vid""i'1"id in fl'" Gallill, quam brlLo vin
a
('ij{èt, aret Cd'.(àri, tltlt onmino popuLo Romano ntgoty
eJfër. Hù ,-dfonfls ad Clfjàmn.., rûatù, iteru;-n.., ad
Cttfrr legatof CMn.., his ffltflldtttù mittit:.f.2.!!,o'tJÙ,mtil"UOfou, pOfll!!tptt ROi'}J(w;, {;gl1gficj.o 4f(Uui.
ellrrL.-
Cl<1I#
�LIB n R ' J.
::'3
'ci~m in conjùlatu/ùo rex,a;1ue /lmiem ~ JètMt~4ppel
~Clttu effit,h.tncfibi,populoque R.gratlam rejcrret,vt
m co-lJo.f}uillm vmi re inuit ,UtoU gr auarctttY , nCtpu: de
cormmmi rc dlcendum flbi,& cognofcendv,;n putt/Tet;
hœc cJfe,qtt,e ab co poffularcl.prirnum, ne 1,:a'!') rnultltltdirJCmhomi/1l~m amplim tram Rhermm t,n Gal~
ltanL tranfll.l/cctet: deimJe,ab!ùles, qUOI haberet ab
v.Eduu,reddercl; Seqllan1[quc permitteret, vt quos
il!i haberent,voluntatc eim rcddere iltu fieeret; nll-i~
<vEduos inùlria laccffin!t,lIéuc hù,[oci!Jque eorU111J
bellr/min.firm.fi id ila fhiffit,ftbi, popllloqt/c Romano perf.ctUf/.~'1 gr,ui.t'flt, afil'~e amicitit/ln cl.,m eo fitt1~
t'{lmji non trnpern',ret,qltOmam .Jvl.McJ!aUa, L. Pt[one co s.fenat#j cmfùi/fèt, vti, qllÙ'ttmqltc Ga!/i.am.J
pro 11incittm ob/irltTet, qI/or/. commorio f·eipublic.e.foce,rc poffir ,e/Eduo!, cctcrôflpte amÎcos populi RomanJ dcJimtlcrcr,ft' .,A::d;:CntiJL iniuriM non llc/:!c[fttd hc.c ./~rio 1tifilu n:(polldit: J #J eJle Belli,
n l 1:YL"
0.
vt,quz vlciJfcl1L,lki,quos vjcijJènt.,'(I'I(:madmodmn",
velùnt, Îwpcrarwt: item populum Romamlm viau
1,101/ ad flirai
p:lffcripwm,[cd ttdlùttm arbi~'ill~
nnperl/rc con(TJC)1e:Ji 1J'f t populo R.non pufinber;et,
u:
1/tcmadrn0 dtt1rJ fia iure vtercwr;11On oyorttrc (c a pa
p:t~o l\.Îll foa im'c ùnpediri:vEdssos.ft'bi,quonia.bcfiz forrtttr1(@ ten/'affmt,& ll/1'1ms congreJli, ~c fuperati
~ffe~/9lipclldi.arios ejJc jaéros,' rnagnarn. Cdforcmint/~rM.t<lccrc,q:ti [UA ad1/cnw vcDigalia fibi dacriorre
fUccrCI :VEd~/ùft obfides rcdditttru non tffi; nefj., iu 7
n~q. toru [cciii inirtria be/lit i!lat~trllmJ,irJ eo manerct'1 u~d cCl;jcniffint ftipendimrujl11tottinù pmdcrct:
fi Id no fletffènt, longèlù ftaternu 1JOrtJCpRpidi R .abfl'
t14rHm:':jJ fi.&i CâJàrdcnunciflret(c vf;dHorü iniwiM
·B 4
�2.4
bE
13 E LLO GAL t~
non negleHtmnn;neminem(ecum firte foa pernièie co~
tendiJJe .cÙm vellet,cogrederewr;ititelleffurum, quid
inulf1t Germant, exercitatiffimi in armù, qu/intra
annOJ x IV. tef11mL n'on fobijfent, virtute P(}./Jcnt.
Hile eodem temporc Clefari mandata rifèrcbantur,'f!}
ügati ab vEduù,&Tmeirù vcnicbant; vEdui
t:ptcflum,qu'od Harudef, qui mtper in Galliam tran[portati cJfent,fines eorurrw popt~larerltur;fefe ne (lbfidibm 9uidem datù pacem Ariouifli redimere potttif
fe;T'reuiri autem,pagoJ ccn'tttm Slietlorum adripam
Rheni confediJJe;qui khemlm tranfire eonarcmur:ii.>
pruJfe N afuam,(!) Cirnberitmt ftttres.quib;-u rebUJ
De(àr vehementer commotm, maturandttm fibi exijlimauit,ne,fi notta manm SU{'llorum ettm veteribuJ
copiù virt0 teifti fèfè eonitmxij[et.rnitlU$ freile rcfifti
poJfet.itaquc,re ftlementaritl,quamcelerrimt potu;t,
comparata\magnù itineriln-u ad Ariotûftttm cimtétJ
!:I dit. t Cum tridui viam procefJtffit, nl1n.ciawm cfl
ei ~rio/6l!I#171c~lm.fùis omnibuJ copiù ad occupandum V e(ontioncrrw, cJ1~od cft opidtem maxirmtm Se9tlanqr~m.corumdere, tl'id'lii; viarl'l..J afois /inib~u
proe~(JiJfe .id ne aecidcrct,magnopere prllermertdttnu
fibi C4ir exiftimabat.namtpte omnium rerrllJ'l..J,qute
/ld bt!LlIlJ'l..J vJùi erant , fomma erat in co opido dilJiCZt!tM ,' idi rwtttra loci fic rmmiebatttr,vt magnà ad
dz~r:~lIdlJm bfJlL,~m daretfoc.ultatcm..J :propter~a '1uàd
flmm:n A lduabù ,vt circinlJ circmndItEltt7nfp.enc totum opldltm cingit:rclùjlmm !JJàtÙtrtw, (JI~od rton cJl
amplim pedttrtw De. quit Jlttmm inurmittit, m011J
fM/fine! ~fJagnlf, dltimdine, ira vt radices eim mon~
fi! ex vtracjtte p.1rte rip.e flmninis comi1Jgant. hune
mllrl1l, firCHmdatlt4 arcem efficit ~ & mm opido con~
illngl!.
�LIB E Rf. .
2-) .
ltll1$it.lmc Ctf,[ar mtlKnù 1iurnis ~ nof1wrnf[qtt~u~ti~
mnbr-u contcndit;(}ccl-lpatoqw! optdo ,tbt prlfjidz. YfL>
tofiocat .dtmz-, pat/6lJS diCf ad V éfol1tione~J'LJ, rct frumentaridl commearu!que caulfa, morarur , ex perCt!1tél:ationenoftrorum...." voclbu(quc Gallorurru, ac
'1'JurCatoru1?'L , qui ingemi mtr.gnitttdine corp~ru~
Germano! , incrcdibi/i virtttte , atqlte exercltattOn~ in armù ,eJJe prtl!,dicabant, {<Ipenmnero /efe nem
'm congrefJo.r ne vulmm Cjuidcm, atque a~lem ow"
.forum dteebam ftrrc poutiJfe : tant lM Jitbtf~ tt~or 0"
mn~m ,e.WYeiUtm oeclipauit, vt non medfocn:e~o
~nntttm m~ntCf ,anim6fqJte pertttrbar,et, hi~pr~murn
~rt~ cft a tribunù rni/ùum,ab prlffo[fH, rrltqui(qtte,
qHt , ex V rbe , arniciû,e cau/fa,Cifarem feC/ttt , non
rnagmlm ptrièttlum rniferabantttr ; quod non ma~
.g~1Ifm in rc militari vfom habebant .qtlOrum alùu,a~
/ta ~aujJa ~llata '9ltam [tbi ad proficifccndum neufJànam ejJt: dt ceret ,pctcba t,vt cilM voluma tc difee"d,(ir~ liceret.'non nulLi pudorc addltéLi , vt timorù fo/j;tClonem vit,zrCIl É- 1 r~manebarJt. hi llCCl'fC vultlrm
fingere, neqttc interdun1...> lacrymM tencrc poteram:...:
abditi in tabcr'naC1tlù aut foum fotllm quercbamur,
am·CHm fomiliaribus jùis COmTfJtt'tlC pnicl.tJfm mifèrabant~tr: vulgo totu caftris teftamenttt objigr/abllnt1tr.horum vocibus , IlC timorc paJl/tuim et;am &, 'lu;
!n~gnum in caftrù vfom habeGant, milite! centl,rionc(quc; 9t~ii cquitatui pr.tera IJ;L, perturbabantur.
qUI
jè ex hi! minus timidos exiflimari v~/eb"nt,,,on.
fi hoftem vcreri ,jèd angllftiao itinerù, & m"gnitudi~
ncm,[t1uarm1'L, Cj111f. inter eos atque eAriouiflum i11-
~;foeedure1J,L, altt relh ftltmentariam, vt fatù commoc uppOrt4ri poffot,ti.'f!Icre dicebant.non l1Hlli 6t~a1'fLl
�~6
D E BEL L 0 (j A L L.
Cttfari '"C1:lmcitl!uwt..., cI:m e.tf{ra mOt/eri, ae Jigtuj
flrri. il//fiJJèf,lIon fore diéfo audi~.ntf'6 mi/il ef, lU97 fro~
fW" timorern f:.{na laturos. H Ifte cltm //1'IirlutduC1',i[
.fol C~(ar) conl/ocat 0 eoncilio,onmi/mzq,sc ordimtm ad
iJ concilill'li1.J adhi/Jitis cmntrionibu~, vcIJemqtte1'
~(]iùJCftfmit:primJt 1ft)Cf/tàd altt qu,1m in partcm,rtut,
qUI) c,mfili~ dllcereml/r,jibi f/fltfl-rcndHm, #ut cogittmJum prmtr~YJf: AriouijhlfLJ/i conft/e,cupiJ~fJimè po}luli R .lt."l.iâtim·r:. (t/,pwffè ; m,. Il1Il1c t arrL.J temere
tj,~ifl:p((,m ab offici, tlifi"eJlimmL illdh"lret? fibi 111iJemper/i!.t:dm,ccrr,nitù jf(ùpoflll[.UÙ, ttftjuett.'iuitatt crmd/:fOr:Ù p!r/pcrtt(,e:1m ,.,e1u~ /j,.,rlm, ne1H~ poptt
/1 R ...'{rrttitt~n YCpt/dittt/trt!7f1i "fuàdfi,fi~ro,'e.tlt!J" amC1lt;1t. rmp ut!w, bel/ml'J inti/llIFt, c,If,icl taNdem v~rCl'''W
ltwltlllt (l '" de fû.lvirtl/t~,aHt de ipflw diL~'Sf1Jtia tlclJ::r~rÎ!t!Y,léhm .:iU$ hf)Jlu perim/um ptltrllH) 1/(1/1,0'17mnnr'moria,cù"l,Cùllbrt-:;,& Tcu/onk' Il C,J'v[ario
fu/fil Jon mjri')rniJJ(mdcm C "f:Ycitm,cp"lmipfi impe
TtaCY, crituu(fc vidrbo1t1I1".:foétum rtia111..J Imper in
ltrJMfrl/ili ttlMU!tu ; 1/10J lamen aliquù vfts ac diftiplil{1fl1t111/n.1 Hobù tlccepiffcIlG,(ùbJeuaret:e,v 1/10
;tJe{icari polfèt,tJlwntu11L hrtberetiiJ (è boni ConHan"
tia;l'r0l'f crea qu'od,ql/o r tl/ùlualitluwlcY1f1eJ fine
tinwiffèlltJ hOi pojlea aml'Uos) fl(.' viUonJ (ùperaf
f"t:dwi1tle hOJ effee1id.em Germrtnor''1t1ib/rfctmJ(.tptmlm~cro H els/ll'f c01J:~rl1fi ilon pU/min fûù fi'd,b,/!:
.J
fi
ca4
/tii ctMm ill il/ormnfi'1ilmJ.p ltrum1f1(Jppera:trènt'(I'I~
tttmm pt/re)' e/fè uof{ ,'0 c,Yerciflli 1101t potHeY'im:fi '1'tul
...dlferfi.:w l'n~lù!r;}-" & fi.g#. (illfluY/IW COI'lMIOHerct,
"oefi Cjllotrucnt,reperiri poffi,âiutllrmlWte brlli d~p:·
I~ tfft! îj,dLü,Ariouljtll1n,cù:t) ml/llos nmfi:J(.iflrù.
ttC p.ebùltb:lJ./ CJtiNUlffit, nel/Jù, POltfl-atcTfJ jÙ'iffot,
dcJPe~
�L I , BER
I.
27
deJpe-rànte-s imlt d:prWl:a,f1} difjmfas.fùbitoadortTtm.,
.
' \ .
:fTè 'CUI7'a
magurationeaccorli!io)qltamvtrtttte~V1Ctw·
, l'rani COnt'-a hcmine1 ba;-bayos, atqtlJ Impcntos ,oeIM
, fùijfet, hac ne ~pjÎ17'tt cpudem lpcyayc I1OjhoJ eXe'mtvu
ri{pt poJfe: qui jùum ttmorem i.1 rcif1tme.'1tllrr~[rmtt.
latioilem, angufhâftpte itineru , eon!l:ryent, fln'ue al~'ogf/nter; cùm (lftt de o/ficio imperaton.s deflleraYt,
mu ei prtifiriberc , tmdermt. h,ec ftbi eJfe eity,e ;fi"ttm,cntlfriZ See; uaIJor, Leucos , Lingone1 !ùbmi~Jiflrare.;
Mmcp.e eJfè in agyif frmncnta rnatt:YfI: de rtmerc;p(o,. urcvlt ten'porc iud,c.!tuyoJ'. qltod non fi,-e dtÜO .../c!tci1! es,neqltffgiltll,UttrI dicanwy , nihilJe ca re com~nolt(:r: ·fclrc emm, Oui/J/1fctt1Jqtte Ilxcrc.tvu dtéfo tII/cltou no1/. fileïit,attl,~e Y,; geffa, flrtl.enam dcJuiJfe,
aftt, alt~tto ft.cinore compel'to, auaritiam ef{e .'omulIUt/m . fuam ir:noccntidm pe-rperua vim) ftltetf~tc?n
H eIUctlOr14?n he/i 0 cjJè perjjJeèft.m . ittl9·/te ft) quod trilongror.:rn d;em colLafitnes/ùijJet) rcpr.!jèrltl/tttYllm, fi)
pro,\'tma noUe de 1J~tlrla v~~j"a c.1/l-m mol rmt'm , 'lit'
'ltif/lnprim:mt 1m e/ligere poJfet) vtrurn t:p:t~ cOJ' pudW )t:t9'1te officùt;tt, (m titr/Or plus valeret. quocl ft prceterca ne1l'lo...!è1Htlt;er) ti:lmen fc,cHm ftla I?eeirna Legione UI~l'Jt'i'r'<-J ) do? CJlt'l non dttbttaret, [rb/que eam prtet WU17ït cohortem !Ùtf&rt.m. H 1fic legioni Cte,(ay dl' ind~Ljè;tltP~'rfcipue) & proptervirttttcrn confidebal n1tlX;me . H ftc oratione habitu ) min;m in modum C071ucrf,e(/l17it.- onmilmz mentef, /ûrnmatptc alacritru &
cupidit(u belli e:erendi ùmat~ eff, prineépique DcCnna Icgio per 'fnbrmos mIL. ci. gra.'11u eglt, cpt'od de
ft .opttrlmm iuclicillrtl flCifct ;JCtjlte c!ft: ad oe/ltem...
frendum P,tl"ut iffimam confirm.:mit ; dcinde) rcliJlt.v.
cglones per TnbunQJ mil. &' primomm ordimmi.J.
�D E BEL LOG A L L.
cent1trion~J egemnt,vti CcffonfatiJfocerent'. f llequ'(
2&
dubitJ!jJe , neque tirmtiffè,neqtte de /ùmma
belLi foum iu~icùtm,fd 1mperalorù, ejJe ex!(fimattif
lO f . t Eomm fati.rfoétione at:cepf"U , & itinere exqftifito per Diuitiacum ,qu'od ex alljs GalLù ci maximam
fidem habe!Jat, vt,millium ampliru tptinqrtagint-u cir(nitu ,locu apertù exercitlfrlt ducerct, de cf/t/lrm vigilia,vti dixerat,profoéhu ejf.feptimo die, cùm iter non
imermittcret, ab eXfloratorivw CCI'tior[hé/m ejf,v1~
riouifti c2'itu à caftrù milLihtu paj[mtm 1/tatflor, &
x x tlbeJJè. Cognito Cefarù (ldttet1t1t, AriollifhI.-J Le.,
l,tllOf ad eum mi'lit, qrtOd tlntM de col/01ttio po{htfaf
ftt,idper fefieri Iicere,cl'toni'lTI'J propitu acceffiJJ'i:l; (ùj~
id fille periCStlo focerc pojJc exijf17ltaret. rlotl rcf/llttt
cOllditionem Ce(etr:lr!1!Jepte erem ad .ft1litafem rmerl i
<!rbimtbatm',clt1n id ) 1,~od (1111 ca petelll t dcne,(affet,
vitro pollicere/ttr : magrld1tl1f1 in jflCrlt venicbat,pro
Jtiù tzlmù, populic;ue R. in elt1tt bencftci,s, co«(nitù
fois pojfu/atù, flrc) vti pminaCfa clrji/fe,'ct. Dies col/oqltio a/filM cft, (!x ro diC1Jtl?fl ft!. 1nt f!rtrfZ, dtrttfopc
vllro cimfqree Legati inter cos 7llittercm ur, AriottiJbt5
pofilflatt;t, n(! quem pcaitcm ad colLo'flttltrtt CtIlfor ad~
p.ltccret: vcreri ft, nc pcr infiditu ab co czrcltrmunire1ur : vurquc C1tm eq1ttt-ut7t veniret: tt/ta ratione ft na
cffi ventitnttn. Cttfir,qt~àrl nec coIl07Itùon, ' itllcrpoJim CatljJ./, 1oU.i voicbat 1JCtJltC .fàll/lem jÛllfft Ci ailorle
tqui/al Jlt commit/cre t/udcbat ) cormnodiffirmtrfLJ cJfe
jhltuit , oTtlmbtt4 ctjttÙ ÇialL15 cquitibtM defrtzélù ,le'
g tont/rios co mtlites ügto1Ji Decim,(., cni quft7mnaxime conjidcbw, 111Jfom:re ; Vi pr.tfirlm711 'ftl,tm amicil
ftmmn.fi '1UJdOpltJ foélo eJfet, h.z&eret. 'luoa crlm fic '
,.fI ,flan ,rridimlt: (]ltid.tln cx mtlttibltJ Dccim.c l(!tro'l lnquJtJ7L.J
J
111
�LIB ER!.
2.9
71ù dixit; plus ,(perim polt,citus effet, CtR,prem focere;
p~lLtcit'J.1rn eJJe in cohartù prtttortttloco Dec mamlegtanern haLitl:rttm " ad equum rej'criberc. Piamete,J ~
rat magna,& in ea tlmmltu tn'rcusft tu grmuJü . h~c
!OC/11 tequo fore fPatio ab cafo'ù vtriufcpte abc:at. eo,
Vt crat diélw(lt,ôJd colLo(jltùtm venerUIVL. legtonerl'LJ
Ctefor, quam rC;tlu dt'uexe'l"at, pajJibus tÙecentu ab co
tlm~ulo conftitltit. item equites ~riouifti pari intenttdLo conftiterurlt. eArio1eiJlUl, vt ~x ecplU colloquerentrer & prceterfè,denos vt ad colLoqlfittmadd~cerwt,pojhtlalfit. vbi eà venttlm cft, Ccfar ,inittO oyationu ,fita,fe71tltltfc;ucin ewmbmeficiacommemora1lit, qllàd Re;.: .:ppelLatTM effet J fenatu, qu'ad
a~JCU~ , CjH'od rmmera flulpliffimè miJlà. quam re1nJ
& 'ptt 1tcù contigijfe & J .Romanis pro m~xirnu
7fJmTtm ~flic&s COrJ!llelti!Je triblli docebat. tfLwn, cmn
ne'l1te nditmn ) nC'1lfe c.mJ!:,m poft;,landi illflttm haberct) benrflcio tIC liberalitate [ua, ae fenatus , e4
prttmù, confewttlrlL. docebat etiam '1t1àm vucrf:.f,
ko-
J
cu
~udrllqlte i~tftlf, cauJftt neceffitlldinù ipfis u13dtt~
tntcrcederent; qUd!.fnat1tfconfulta, quoties, quam'J,
hOnarifica in cos fi.a., cffint; vt omn; tepore totis-u
(ja,(Lid! prÉ/Cipatum v.Edtti tcmJiffint, prùu etiam.
fjf,jam naJ1ram amicitiam appetiJ1ènt : POptlli. R. hac
cO,nfi1etttdinem, vt{ocios, atque amico! ,non moo/1:t nih;! dcpcrdcre,fed gratia, dignÎtltte, honore
':;éhlJrcs ,velt't ~ffi,' CJ1t~d,ver'o .ad arnieitiam pop,lfi
~~4t~ltlifJent,td &s mp~ ,CJuu patt poffet? pofotlaUtt dCtndc ((Idem, CjUtt Icgtltù irl rnandatù dcderat,
fi~ aut vEdltis, t/1ft eomm{oey! hcfùlm inforret; obI e.s :cddcrct: fi nulLam part tri? Germanonnn do
rmmterc fOffit;m ne quos ampli1u Rhcnum,tran[-
t
mu
�36
D li
ire pal fI·cll!r.
BEL LOG A L [;
0 '·i3.'1ftlf.J ail f'ojf;tltt1ü Ceftrù ptlttCIt
reJ1JondÙ; de fÙ?; v/rtutiuvu 17JUf:n pf..edicauir : trarlf
ffe> nonJùaJPor:te,.fd rO~/lt;.emJ & ac ~
ij] epJmmm
,
'1
cc,
&erfttum a al"ù ; non Jine rliagna fil(: J magl7iflpte
pr,emiù dOlfmm J prOjinCfutffpte reft1u~1fe ;ftdC,f ha ~
Im'e in qalLùl ab ip.fù concej!as: ob/des ip.fènmz vol1til1üte d,uof ;/1 ip:ndùtm Cllpere ù,,'cbelL.: CfHOd vi,..
[hm VI[fÙ t?nfonerc conjûctJerim ; non feft ga/lis J fd Gttllof jiU be!LII1n ilillt!1fe: OrJmC1' (j a!L:a:. ciuùat~ ad Je oppuJ,namlitTn Vetlij[,; ; ,1e COi/Ira fe Cifrflra hauuiffe ; ctU omnOJ' c.'pi,r,; vno aIJ (c P"ccLto fitfos
ac fuperatlu eJfe;Ji itmwl e.\-perirj,vcLim· jJf/ratum
ft deccrtttre; Jin paecm malint iniqulfrll rfje de/fipmdi() rewfare > (f1tOd fia voltlr:t,lfe ,1d Id t('rt/pu,! dependenilt. t!1nicitlf.lm p0f'uh 1\.. ftbl Oi'ilJ1!nento , 0~
prtCjicboJ l/on dctr,mento, {'Jlc 0P01"tcr'C l,L"fe ft c'l/pe
pcftlfè•Ji per popJelmn 77.,.; jt~penlm!l rr7!t1!~1tlti·, r.V
d('{f'tic~ jùblrdhamttr, nolt Immtf /luentcr fJe recltfi~
q
J
J
J
tlfrmn populi ~ amicitfflm ,.ql/am .appctier Ît. quotl
m/tlttlltdmrm Gml'lIlt;1()l'Ism m GûILJt1mn·,tnfii:icat,id
fl.(ùI1Jmmci1d~,1I011 Gtdlitt op'pllgn(!" d,~ cilzif« ftcl!re;
e;,tS r'ci tc/fmJomurtl effe, tJilad mf r lll.1N;,!, 1/0/1 v ('):a n/ .& 'jJt'odbclLum nOIJ Î;1t;t!. 1'. 1,f.d dcfùllh I.fi'p,.mJ
in GalLtmrl venif{e . quam poplll;afl R. lIil Jrptflln ante boc umpm cxcrlltltr:J populI P. (ùtl/.i t prOlli'lJc:i!J
jimbwegrcffimt. tJ/{IdJibt velLet, mr illfW poJfcffio ~
):es Veil/rel . Proltineitt7'lt/itmtJ ('JI~ hanc Cf df/larll •Ji.
C;tU d/am mJl r m. vt 'pfi e07lccdt rtOlJ oporlcr. t, fi' ilt
71ojlro f jitlCS1wpctrlm foecrel ,fe ium,noJ {'jjè lt/tJ'SOl,
ljuad VI ft/o illre ft imerp~".!rl!m;f,J . ~od e:f: S. C.
vEd/toJ appelt.ltor e,ArmCOJ d'cC'I'ct • 1JIJII/hlllt IJllr~
bl/mmJ lIcqw: 1mil Îwpc'fltmn cJJè rrflt7lb7Jt NOnfi:lrcc,
rJ:qJIÇ
�LIB E R
J.
~
net;1tcbello ufllolm gum proxim o ,vP,d,IOJ ,R077Ulnt; 41t,"CiliI.l1n tuliJ{e, 1Jccpte ipfos, m h,5 conttl1tlJll1D",.J5,
1J1trU v1!,ditift~'/t7n, (J' ct/rit ScqIH!.rJ:.)' habltifJeilt
,aHX/lio poptli R. vfês effe. debcre jèfi~rpic{{ri jim/llam Cte~
flrem ttmicit,'r!, lJ.t'od exrrciww m GalLutl?abeat ,flf.
opprirnwdi caltjJ~ '.a/urtc,' quàd '1Iifi deccd.1.t, '/.Hf cXcrcitmn dedt/cat ex hù )'eflonibus ;/èfe zltJ/m non lm)
amlco,jèd uro h~ftl', JJabit~mm7. ,' quod fi l'HW iJJlClj:l'mt, mltl~is (eje' llo{;ifthtU ,pr:rlCJp"b/f}/le poptdi~.
gratmn efJ..'fùéhmtm " rd jè ab ipJù per' eOrltrn 1JJtr!eio$
cornptl'l urn h.:lbcre· C!JlOmm om"iu7Il or..l t:p.l/'/, tJtcj1tC
Ilmicitù:m WH 1lIo'(~/redi,'nc1'c poffit. ~uod JidrJèeJF.f
ft) ti C /iirm:m fibi po./Tclfionl';n Gd/Li,l /·ranfdidijfet,
'magno ft il/wu prlfmio rerltHilerat/Wi!?1I,':7 11: a! CWICjlJC
be!ia geri veL'er,(i71e v/Lo ci '11 /Ilbore, ft} pCYICIÛO C<7fJjèéluntrJ! . jld1tfra r~ C.c(t..re in e,lm je'lIIu: / iam difJ"
font, 1tl/:lrC rtf'gotM dcfi/fere lion poffit ,& neq:rl: fol/m,
1'/c7/t1: portli 'l\; conjrietlldil'J c7It paN> vt ('Ill' i.me 7(1~
,-itOJjocZJ l' cleftreret , YlcC]ue ft' ittdiC_lrc Gall i.,1TO potitu
cfJe e/:'riONifli) ql!àmpop/oth 1\,. te/lu fipera /oi eJfe
~r:uri1o.r,& '1\3 tel/os,)" I< . Ft/bio M,/,xim o) '1ltiUt1-spOpUhfof '}), ;iglJoliij]èt ; ~lcj',tC i.n prOilS11Cit1111 redcgijjét; I1cr]lte (fipendi :ml impoJi:ifJèt. qltôcl fi '/nJi1:tif
jimttm...J quoti 7ue te.'''pt~J Jreëlari opor, cret, populi
'l\Jri1a.r.i ;:tftijji/l.It1n effe in qlI11ùllrnpcriltnL..J . ft' iJf~IWt~n fl:ntlt/H f èrttari. OpGl ferc ' , /ibci"!ÎÎI deberreflè
Gdlt mn )C)Jtam bcllo'l'ilhm jùù,./egihu7.1 J vO/1/if
flt. 7)mn lue in colL0111i 1 rrmmwr, Cc ~ri nltr/cù,...
Imn ,n
'
" !'
,
. 1
c;" c'fm/cs e/lrww
ftJ propHIS tum:I
,lti1L tlC~cde'fc ; & ad i!OJ/TOS adcrjlttftlrC, 1apidC5 ,N'ln1!te,
·mnofl·
, e•
1.' ,
C',!'
' . .~ !iS cormcer
'
frIT' 1oqucn d'fi
t nml jt~~It ~ feej/te ild FIOI rUt!pif j Jùyp e imFcr.m~, • ne
1
q
�32-
DE
BE L LO
GAL L
tptodomnino tehem in hofteIreiieerent. nam etJifine
vlLo perie/tlo legionis delc[fd!. commijfum eum cC
J11tturu prœ!itfm fore videbat : tamm eommittendurrt non.
pJttab.1t, vt, pu!Jis hoftibuJ , dici poJfot co.r fe ptrfidem in colLoqttio eircumuntoJ'. Tosteaqltarn invulg'# militttm relamm cft , qua arrogantia in eolLoruia
~,Ario;uftpt,5 vfùs , orrlni alita Romanù interdixi.f
f L; irnpeturfUh in noftros eius equites ftàjJmt; eâque
1'1:0 colJoquium vt dtrcmijfct: rmdt 0 maior alaeritM,
ftudiuwpte plegnandi maim exercitui inleElum cft.
Biduo p,'jl Armûftm legatos ad Ccforcm mittit,vel,
lefi de his reb~u'11td!.imcr'eos agi eœpt,e, ncql.tc·perft[f,cejJent,agerc l'Hm co: Vii iLcntrtt eolLoej1ÛO dùm G'ofliuterct; /litt, fi id rninm vellet, exfois !egatis alicpum adfè mi/terct. ColLoquendiC.efari caujJa vip,
?IOn cft, &' co magis, q1tàd pridJc eÙf4 diei, Cjerrnàni
'l'CL ineri 1"IOrt potcrtmc,ql1irl in noftros te/a cormiieercnt.
],cllltttm exjùù,fej mag'J70 cltm perieulo adelem mif
Jùrtlm, & homimb,u flrù obielltmun, exiftirnabat.
eommodtJ!immn-, vifùm eH, M . Yaler'iltrrt <"Proci':..
hum C. Valcr~ Caburijilillrn,/ùmma virtftte ) & hu~
manittlte tldolefcente1'J'L , ( cuius pater rt C. Vale··
rio Flne.co cùtittfte donatus mzt) & propter fidem.,n
& propter litllUd!. Ga/Lied!. fcientiam , qtla rmtlta iam
t/friottifhu Longinqua con.fitetttdine vubatttr, &,
Ij/tod in co peccandt Gcrmarlts emsffa non ejJet, ad
t ltmmù/cre; & ./VI. Titùlm, 1ui hol/mio rv4.rioltlfli
1J.(/ts cmt. hH' 7tlflndaIlÙ , Vt , qJl,e dieerct eArioui~
flus,co,(tlofccrm'J & adftreftrrmt. q1l0! cl.tm IIpudfe
~n caftrù Ariouifhu c01lfpexiJfet; e;\"Cre/tlt fio prd)~
jênleJco17c!llmamt , (l'tld adj vcnirem? an fPecltlan~
di cl1ltj{a? COnarl/Ci diccre prohibllit J & in catmal
çonicfir.
a
q
�·
LIB E R
J.
3~
coniecit.eodem die eaftra proino'tit, & mi/Mm pa.rfùum v l,à Cdlfaris caHrù jùb monte confèdit. portridie eùu diei, prdltercartra Cltjàris [uauopitu tran[duxit,& millibm p4Tuum 1 r. vitra eum caf/ra ficit;
co confilio,vti fumento commeat/tque,qlti ex Secpta-.
nù & ru1iduù [upportaretur,Cltjârernintercluderet.
ex eo die dies contimtos v .C4àr ,pro caffrù [uM copitu produxit;& aciem inrtr",ilam habuit; vt, fi vellet Ariouiffm prœlio contendere,ei potertM non dee!
fit. cVfriouirt1lu hù ornnibU! diebU! exerciturrL, caJlrù cominuit.eqtteftri prœlio quo/die comendit.Gemu hoc erat., pugndl, quo f Germani exerClteralvL.
Eq1titmn.. > mi/Lia erant v J, totide i'J'W mlmero pediter
ve/ociJJimi, ac flrtiffimi, quos ex omni copia finguli
jingu/oJ,(ù1t (a/utù cattJ1à,deleQorant.cum hù in prœliù verfoba~tler: ad hos fè C(f1~tes recipiebarJt: hi,fi
quid erat d'Jtriuo, concttrrcbant:fi cj1û,grauiore V1t!rJcre accepto,equo decidcrtmt,circltmjiJlcbant;ji quo
tr(l,t, longùu prodcundurtI, aU! celerùu recipicndttm,
-rn.nta eraL hOrl4m exercitatione celeritM, vt,iubis c~
q1torum [ublettati,curfum adtt.qttarmt.., .Vbi eum eapris ff tenere Cdlfar intcllexit,ne diuti1lU commeatte
prohibcretur, vitra elim IOCIfi'J'W, Cf/tO in loco Germani
conJèderan ,circiter pa/Tm De . ab hù caFfris idoneum locum..> delegit ; aciéque trip/ici inffm[fa, ad
CMn loeum venit. p";'mdm, & Jèclmdam aciem ilt ar~)u~ eJfe,tcrtiam caf/ra mlmire Ùtlfrt. hic /ocru tlP ho~
pc circitcr paJ!1IU J) c,vti diétum eft,lIb(rf1lt,.co circiter homimtmmtmero X v l.mi/lia exp edita mm omn~
cquitaNt Ariouirhu mifit ; qlltt copi., noftroJ p(rter.
rerent,& mttnitionc prohiberent-. nihiloJèciw C<tf.r,
1Jt (mû conflimmlr1d,tlU llçi~J)hoftem propHl[are~ter..
C
�34
D E BEL LOG A L L
tt"ttm.)optU perficere iltJlit.rmmitu cafirù ) du,u ibi !~
gionM rel/quit, & pattem auxiliorum; quatuor reli<JlIIuin capra maiorauduxit.proximo dit, inftinao
fl0 Citfor ex caflrù vtrihstt copiiu (ù.:t5 edU),:ù-:pazd
IItù;;nque àmaior,ib/# caftrù proc'Srtffiu)acicm t'nlh'u
:r:it:hojlibuf~ pu,zn.mdi poteffatcm fccit. vbi, ne !«m
<Jttidem cos prodirc inte/lexit,circitcr meridù:m exer
citum in ctiflra rcd:exit.tum demum rv1rio~eilhf4 parUm /ùarum copiar'w1L, quI/, capra minora oppugnartt,miflt. aCI'Ùtr vtrù-r.::pee v!qut ad vcfpert-tTI'L P:-l,watum rfl.(olù occafit fliU copitu e.Ariouiftu! mU/lu
-cv illatù l &'Jcceptis vl/!neribuJ .in caftr.! edll'clt.cl.t.'n
e:aaptiuu qutR. )·cret C~Fr,"II{/'mobrei"IL Ariottiflm
prœlio non dCI:crtarct,hanc rtpericbllt casif{tull: qltod
apud Gcrm <lnos ta c0ûetudo e.,f/(t, vt:"tI/ltrc~(nmi/itu
eorwn fortiln/.& ,~) vaticinationiblu d~c"trar'en',vtru
prœ!iui1ù-colhmitticx vfû cJfet,ncc ue: c.u il"" dù'cre,
non tiJèf-u Germanos flperare ,fi antt nouamlr,mam
12 prœlio contmdi.(feIVl.J'
1'?,off,·idic.t'ilt~ dic~. Cd!jàr
pl"afidmTI'L vtrifqlu cajlrtJ'(f'/Qd (am eJ7 e 'jj~/ MIJ ejl,
reliqllit:orm,u aLlrios in com pdJu JJofliunL pr:) caflris minoriblu conflwût:quod mÎmu multitudinc mi
litum legionttri()rum pro ho/hum nHmerfJ valebm,vt
adl/lecitm alttriù VfCrctltr. lj)ft, triplici inflmU.l a('ic,vflh ad caftra hoflimn acu((it.tJt7fl dmwm nece{firi'o Germani (ùM copia, ~ ca{trù edtlxeriÎt, l.C1tcratfme!'te conjfiwcru17t,parib/iflh imcmallis jJarudt'4,
M arcomanos, T riboctJ,{/'angioneJ ,7YjrrutM, Sedl1fiOJ,SttetlOS, omn/mJ1te aciemfoam rhedlf, &carrü.
circttndedcrsmt-: ne q/taI/IM ill jùg:t rcli1J1Iterw4r. e~
mulicreJ impofiunmtJqlld!,irl prœLim~ proJ~'circcntt'4
mi/ifCI p4Ji! 7nl!nivlff,jlmfMJ implora b,IIlG, m ft ùz
frH~t1tmn
�L r n È R I.
;~
fèruiHltcm Roma/rù traderent.C.efarj;';gl,/ù legionibu.,fingt4Ios /c/f:ato s,dr 9u.r(lorem prtl'fteit;vti cos te ..
fief flll!, q1ti(qttt virtutù ~a6eret. ipft il de,"(~rlJ cornu,
<juod carn parterlL rninimè..frmllm hcftit/meffo animaduerurl/t,prœliü c'oYryniJi't.ifï:L nofh-i acriur in h()
fief ligno dato impctum [tcmt/vt., .ittlq3 ho/feI repr:rlte,
ce/erù érq14e procurrml1Jt,vt!patiN, pila in hoftef con
ùciwdi,non dm-mtr .uieUis pi li! ) commimu gladiis
pugnatum efl.a~ Germani celerjur , ex confoetudine
fla pha/rtnge fàéla,impems Kladiorum e:l:ccperut. re...
perti fotvG comp/ures n~(!ri milites, qui inphalanga;
in{tùmvt... : & ji'rua ma1lib1U rtttelierent, & defuper
vulncrarenr.citm hoftium acie> àJin~flro cornu ptt/fa,
4tqtJe in jù<'!.iï cOiluerfa eJfet,à dextro corm. vchemen·
ter mult itttdine florT/m, noftram aciem ptcme bant. id
c2m'l...J animaducrtijJèt P .Craffiu adoleflcnf,qui c9ui~
t7U1~i pr-rUl·(~r'(J1làd c.....peditior eratlq/làm hi, ,lei intct
art cm verjabantur, ter/;am aciem loborattb1# mflri!
fùbfidi9 miJit.ita prO'/iltm rcflitutmrt eft,at(J1u omnC4
hofi f4 tr.rg a vcrcerunt., rie que prùtS (ul:cre deftite~
rttnt,o/ua,rJ ar! jlmnep.Rhenum mi/Lia pa]{t,turlL ex ((J
/oco circiur vpcntenerunt.ibi perpauj,i aut
clJn(i.(i,t rans naruonJend,tulJ;t.,: autprrtrib1U tnum'"
tir (aIJltt7n.J fibi petiml.1vf:..,. in hisfdt Ariouifhu;qul
l1f1;ÛCU/(,lrfl dèliKatam ad ripm17...J l1aéhu, M profùgt'/:
rdie/uas 07tl17eJ equifCf cOllflcuti 7toffri interfoccmnt.
d"ldl fitcrulI"t" At-iotlifli V:A:oref, vna Sueu(e nafion~,
9twn d1rtJO feu addll:..:erat;alter.l '11{ oricajregù Y (J
cilJlItf (oror,qu{!f?') in GafLùt d~lxerat J p-atre miJ{am.
'M'f'1ue in cdilga periit .ducf fili,e hariÎ,flltcra occip,
Il/tera capta rft.M.YalcrÙu Proct!ùu,cl~rn à cJlftodi ...
bJU in jitt" triniJ fa/mis vinUUI trahcretm',inifJitm.
C :\
r:irif::;
�36
D 'E BEL LOG A L L
Cdlfarem,hojhsmù equitattlm pcrftqtl cnte m."incidit.
qu~ quidem rtz Cttfari non minorem,lptàm ipfa viCtoria,voltlptatern attuiit;quod hominem honeHiffimum
prouincilt Gailict,foum fomiliarem, & ho fpitem, ereptum emanibm hofhum,ji~i rertitH/um videbat:ne:..
que eim ca/amirate de tanta voluptate & gratu/atio-,
ne quidquam fortf4na deminuerat.ù ,f i prttjènte, de ft,
terfortibm con(ùltum dicebat ; vtrum igni (fatim ne...
caretur, an in aliud tempm referuaretttr,fortium bencficio (e ete,inco lumen. item M. T itim repertm, &
ad eum reduElm eft. Hoc prœ/io tram Rhmum mmciato,Sueui,qui ad ripas Rheni venerant,domum reuerti cœperunt; quos vbi qui proximè Rhemlm inco·
lunt,perten'i!os ftnfèrsmt,injù'uti, magmlm ex hù nu
merum occidersfnt..,. Cttfar vna dlHate,duobm maximù beliù conftaù,maturius paulLo,quàm rempm an.
ni poffulabat,in hiberna in Sequanos exercitum
dedu:ât: hibernis Labienurnprdlpo(ùit:
ipfe in citeriorem GaILiam, 4d
conucntUJ agendos proftFtm cft.
...:"
~
c.
J'J7-
�~7
~~@g~~
C. 1 V L I l e .lE S A R 1 ~
COMMENTARIORVM DE
BELLO
GALLICO
LID· r II.
Librifèc~mdi capitu.
Bclg:uum co niu ratio & JppJfltus belli cotra Romano,.,'
Belgarum pro[céli o in Rhémorl1m fines: & Cœfaris codern tempore Jdl1emus,& llibracis obfefii liberatio.
3 Bclgarum Jpparatl1\ ad pugnam,& rcbus dc.Jpcratis fuga
& jmcrneclO.
4 lIciiio llum,BcJ[oIlJcorum,& Ambianorum dcditio.
2
~
6
Ncnllorum virtus,& corunde m all pugn:lm apparatus.
CxCtris in .lcje inflrucnda, cohortandJ.s miliobus, & va":
!"i is ncgotJi~ obctllldiç cckrit:ls.
7 Prx llj CLim Ncmiis commiOi dubij CLlelltus complures:
& COI:Ullt!t:111 clad cs,ac clcditio.
\
8 Adu,lticOI lIm ) qui ex Cimbris:le TClItonis prognaticranr,dl:ditio:corundem rcbdlio & calamitas.
~f- ::.:;"~,l~
V .M
c;Pt.r4à~ in c1terio~c Ga~/iain
~~ rr.:~::!:/. J #' hJbcr'~u,~tu VI t fopra demo!lralttmUJ~
C f'" .. -~5U crcbn ad mm mmorCJ afforebantlty,
( •r •
~~'o..:~)
litcr/fouc itcm Labiclli c~rtiorficbat~
1> ~~~ omnlU Bclg.u,cpeam ter/Mm ejJe Gal
li.e part cm di.\'eram1u, contra populttm R .coniurare;
obJidlfqttc imcr ft darc : corll/trtmdi hM cjJc CtlltJJtU:
primtt1n.JJ'peod vcYcrcntl~rJnc,ornni pacata Gal/ia, ad
cos excrcitm nofi'cy addltccretur:dcinde,qltod ab non
nu!lù GalLis foliciturenmr, par/im, qui, vt qcrmanOJ
aùetùu in GalLia vcrfari nolltmll1r~ita populi Romani
C 3
�~
DE
BELLO
GALL.
exercitttm hiemare, attp,e imteter'lIfl;ere ill Gallia rfld
lefl~ ftrebarrt;partirnlCfui mobilitatc, & lcuitate animinottù irnperii& ftudebanl;llb non nulLù etûÎ, 11/od
in Ga/Lill potentioribU!,afCj'1C tÜ ,1",i adconducendos
hontinufacultat,;s hab~b(/'>Jt'7.Jttlgo regf/a ocerepabaf/tter,1uimimu foci lè (Ilm rrminimpeY'io nnJlro cor~R··
qltipoterant./ù nunciiô lim"!rr:;'tc cormnot1u C .tfor~
1 J.14giones in cùeriore Ga/Lia 'if01tt:U cor'firipfit, &
;ncemte ûlateilt vlteriorrl'rt Gat/tttm, qui dedl~cerrt,
.Q.YedittmlegaNlm "lIiftr. ip(e,ClJP.1 prirnurfL p'lb/lli
copia ejJ~ incipercf,ad exerciwm venir.dat negotùrm
Senonibsu , refiq11fJ9ue ga/lu, qui finitirni Be/j(u erant,vti etV/'ltt ap"d tOs geramur,cngflrjètmt:Jei de
hûrebru cerliorem flciant.hi, con/lanter omnes mmcùr:urtl.ltfJ mltmu cogi~ excrcitlu in vnum locum co/Jd/lct:1 mn vero d,tbùandtem non exiftirnallit , qllill ad
e"os proficifcerewr. rc [rr:rncntaria cOl'nparam, caRra
lIZotte/,dicbufql/C circiter X v.ad fineJ Belgarum perMnit. cO cllrn de impro1lifO crieritÎfplc omniUrfL up;l1Îfme velliJfet J Rhemi 911i proximi Cil/lite ex Be{(Ti.r
fimIJ ::td eft1?1legtttos 1ccitlrn & Antcbrogiurn primos
ciuitntwfù~ mifrum"'pû.dit'crcnt fi,foll 7ue ornnia in
fidmJJ4trfl!CpoteJlllum..J pop'lli. RomaT.; pmniturr.
rmpte ft mm rcli'lw5 Bclgù cunftnfiffi,n6CfIlc COnlr.l
POptt!JOl/, 1<-2manu1'I'w omnino cOl1itjraffi,ptlratôfql~c
l'ffi 6- obfidru drlre,d;' impcrrltnfèrcere J & opidù reei
perr,& frlt1iJcnto,ceter/jqm rcbm irmare.rc/iCfllos 0mneJ B ({I(ttl in armi.r effe: Gerrnll1JoJque ''lui ripaI
.Rhmi incolunt,ftfi mm hù cOllirmxiffi; tannÎmqltc
effi comm. omniumjùrorem,vt tiC SucjJôm;J quidcw;,
fatre1 conjàngltim4ltl"cflOS19tti eodcm iurc, itfdem
l'gi/JlII 'lItntllrJ 'lInll1n imperiflmJ vmlmtjllc magiftraJ
tw~
�LIn E Il l J.
~1
t11m curn ipjis habeant,duerrere potuerintJtjuitJ C1tm
his conftntirent.(~YI'L {lb his cJ1t,ereret, qU<f. ciuitatM,
' rplant<f.qt in armis efènt,& quid in belLo pojJmL; fic
rcptric'6t.iG. plerofqtec Belgas rjJe orlOs à Gerrnanu;
Rhemlrn1? antù!1'ùU6 tran!duétos propter loci flrtiJitatern ivi con(edif{ciGal!ofi, qui ca loca incolcrêt,
expul,jJ('·folôfJue cjJe,qui pamem noft,·onnn rnemoria
(J'l/mi ga/lia veXaNt, TeutonfU, Cimbrofr-JJintrafin~
fios il1gredi. prohibuiJJènt .qua ex re fieri,vti earÎt rcrum rmmoria ma!rnam(ibi auéforitatern, magmfJ'Irtt
jpiritu<I in rcmilitari fitmercnt. de Numero eomm 0mni.1,F habcre explorma Rhcmi dicebant,propterea
q/l~d profiitqw'tatibeu J ajfù.-ùatibJ'hue conwn[!i~
q/ltlt1tartt quifCJ, multiwdimm i1'l comrmmiBe~l!,amrn
cOr/rilio (Id id br/Lttrlt pollicitftJ eJJèt,cognouerallt.pltl
,"r lntlm ÙI/Ct" cos BelLouaros & virtu!e,&alléfilritatc.
('J) 1}(,.1rt~num mlmero valere .hoJ poJJè c01ificere annata rmllM ,po/ùcuos ex co 1'11!?nrrO leéta mil1ia L x, t~
tùfJ./u:: belli imp:riH'Tlt fibi pnjfJl/arr. SltcffimeJfoos if
Jei ii/it imos,l.lti/Jim os,fortlciffirnOflJue agros po/fidcrc.
Apu.1 eos Jùij]~ r~ll:mt n Gfr(~ ct iarrw rrmnor;a Diui·
ti.1cl1ri/,toritu VI/llite pount;J]iwlIn1.. J , (qui curn mag",~ parI is 1J,'!rIfm rcgiomml,tum cliam Britrtnni.eim
per j /lm 0b1imm-; t ) mmc ('!ft: rc~cm Gtllbarn: ad hune
ploptcr iIlJfitùtTll..J, p'.,tdcmiam1"c ,fismmttJ11..., to tisu belli omnium vo/mrtrltc d':J'rrri:opiia habere nu.
mcr9 1 r. po/Lice ri mi/lia annata qttin'llla<~inta;
totirielJw 71( emioI , !fui ma.r:imc fi ri inter ip/ù h.4bCtlnmr , lOI1.'l.iJJimécJ1lc abfim; xv. mi/lia Atrcb.,·
tes ; v'!mbùmos x mzlùa;A10rinos x v.millia: Mc ...
lIttpio.r v 1 J. millia:G.rlcu s x .millia:{/'crocaffif,(f) V ~
YQWltduos lotidcm:ClltrtacoI x XI. x.711i1lia,Condnefos...
C 4
�40
DE BELLO
GALt.
Eburones,Cterdl/Ùs,P<tmanos,qHi vno nomine GCl'mtt
niappelLantlir, arbitrari ad x L. millia . C.e(àr Rhe'mos cohortattu,Liberalitérqtte oratione proftcutUJ, 0mnem ftnat/lm t'Id ft conltenire, principltmqltf: /ibcros
obftdes adfe addllci iu(Jir.'1u& umnia ab hù diligenter
addiem foEla funt . ip(r'Dillitiacttm VEdltlti'll.J magnopere cohortafTu,docet,quantopere reipllbliclt com
1nltn/[quc ft/wu imerfit manzu hoffùtm diftmeri, ne
CIli'll.J tauta rmtltitt.dillc V110 umpore confligendui'll.J
fit. id fieri poffi,ftfua4CopiM c/Edlti in fines BelLottacorum introdu:r:ermt, G- eomm agros populari cœpe2. rim .his mandatts,Cltm ab ft dirnittit.
t Poftquam
omne5 BC(r?;anem copia! in vn lm /oeum coaU,u ad (e
vcmrc vidit, neqffc iam /01l~:è abcj(c ab hu quos mlftrat" cxp/oratorib.#, & ab Rhcmù cognouitjllt711en
..Axonam ,qt/od cft in extrcmù Rhcmont111..J jiuibm,
cxercùmn trm!ftil/ccrc Tn4turtlttifj,uqltc i.bi caf{ ra po
flit.(JlI<t rel & [I/flt! vllum caffrortl111..J ripif flummù
rmmi~b.11:., & poJl-ettTn.JII<t CJfcIl/"', Iltta ab hofhbzu
reddebm,& commeatui ab Rhcmù, rclicl'tÎfque ellfitafibw,vI fine periCII/o atl .Mit por/tlri poJJc/, cfficubat.in co jlmninc pOfIJ crl/t.ibi prttfidil1Tn pomt; & in
allcra partc filer/lit/ii .QJùltrùt1tJ S,lbl1mm Lcgl/tmn
'Cllm v I.cohorttbm ;-c/ùJltlt. caftrl/ m altitredmem pea/t'ftJ XII vallo fOfPqt/c d'$oaClliginti pedum rtl/mire
JJtbct.ab ipfir eéfrù opidum. Rhcmorum 1JOmi77C Eibr'l.\·Jaber<lf rmllia paJJùllm 1] x.id ex If incre magno
impetu BC~I!;<t Oppltgllf1re cœpmmt'<€l.re co dù foftmt~IIWIl cft. Gallo mm cadcm,atquc ]Jclgarum,oppltl"'"
tlO rft. hi vbs circtl7l'licél" mtt1fiftldmc hommum totts rnœmbltJ, vlldicple if! WltrlmL l'lp,deJ iaci cœpli
fimtJ 7nurtf!7l1c dcflnfortbm mtd,l/iu rft; ufftedinc fhA
fla
�t
l BER
l T.
41
tftt,portü [ur:cedltntJmuntmquefobruttnt. quod tU1'fL
flcil~ ficbaL.nam tti/ma multittIdo lapidb<,ac te/a co~
iicie~·ti/r/iG, v/in m:tro c,o;zjiffendi porcHM eJfet nufl! .
cl~mfinem oppugnàdi nox ftâJfet,!cciUJ RemUJ,[umma nobititate 6:'" gratia inter jùOJ,Cjl1i tltm opido priljiteraf,vmu ex iü,cpti !cgati de pace ad Ctefarem venerant,1'mncioJ ad eum mit tit, nififo/fdittrn Jibi mittatztr,.f dit1! ùt-s ru ft incre non poffc. co de media iloae
Cttfor ilfdem dztcituo v[uo, qui nunc~ ab !ccio v eue'N/1N: , N umidas& CrctM.fàgittarioJ' & fimditoi'es
lJaleares fobJidlo opidanù mittit. (ptorum adlienttt.
& !? hnnu cmn Jie deftnfionu ftHdùt11'L.J proptt,gnandi
t:lcceffit:& hoHibus eademde cau/fa /lI/?IJ potiltndl opid.i dtfceJjit.Jtacj1-tc ptlulltfllcr apud opidJtm morrai, /1grOf1uc I.hemorum dcpopulmi,omnibtu vicù d!difici({7tfC'1 110 adirc pouTaTlt,tncmjis,adcaffra Cttforù
cmn (}mn!bl~J COpl1S cOnlcndcnmt: & à rnillibzt-! paffiium mimu duoblU caHra pofoeru1VL ' 1utl, caf/ra, Vt
jùmo, atqzlcignjbtu lignifica! /ltltr, 'lmplim millifJlf4
prif!WtTfJoUO in /atit1tdinempatebam . t Ctfforpri- ~
ma & propler rtltt!thttdincm hoffitfm,& propter e.\·irnit/m opmiollc1'/1...J virft{tù prœ/io fûpcrfdere ftatuit.
l}1totidtC t.lmet) cql,cJ!ribm prœltis,qrttd hoffü virtZIte poJlèt, &,(f1tid noffri audcrml, periclitabauer. vbt
noffros 1/on cJfo mjiriorfJ t'ntelLcxit,loco pro caftrü ad
tlCùm inffruendarn natta'a opportuno , atque idonco.
9~(od is collù,vbi ca/Ira poJira CYtltJpall/ù,Lum ex plan/cie cdit~u, t<lnt1/'l'n adlterjùsin la/ittldincrn patcbat.
'Juan/km /oà acies inffrttéla, occl/pare po/cnu, atqtie
r!x vtracf11C parte lateru deieffw habcbat:& in fonte Icuitcr [nf/igiau# > paldLa/lm ad p/anicicm rcdibat: alJ'iltr0'lUC latcre ciH1 collt~ tranfitcrfom flffom
�4%.
D E
BEL LOG A L L.
oôdu:.:iui7'citer paffilUm CD. ft} ad cxtrem.u fljf,u
cafle/ftt cmflituit.ibÎcjltc tormenm coILocauit,ne,cu7n
aciem inf{ne:ciJlét,hofte1 ( qlfod tanttfJ'tW mu/ti/udine
potera'lt) ri /aferibw flos pltgnantf4 circmrmenire
poffinû. IJocF Elo , dl/alltt& Icgiombu!,cJftM proxime
c~'1fl·,·i/'feraf:., in c.tf/rù r'clif1ù, 71tfi C;r1O opUJ eJJèfl
fubjidlO duri fcffcnt,,'cliqtJM v l.legiorm pro caff:ri5
Ùl aeic conf/itlli! .hofle.r itemjùM COpiM ex caftris eJI1[f,C1 inftmxerr.mt.ptdI4J Ullt l1071malna inter no,
jlrllm,atqlte ho/fillm cxercitum ,hanc finoflri tranftnmt ,hofl(}f cx.fJei1:abant.rJoftri aurern >ft ab illù 111itÙlm trml{r:undi fifret, vt i7npeditoJ fI!grdcrcntur
parmi;n n:.mù cr·(,{IIt. ;ntcri11l.-' p"I.d io eqll~(fr; inter
J 'liU ari(}f cOlJtmdevt/fllr .vbi ?tclltl'i fr'"mfcitrldi inrtiUi:J [tcùr;;t,/ù"lldinre r11fùttm nof/rofJtffl..J pn:elio
C~(Jr flos in ctlllra rCIIII.Î:Ît. linfl esprofimu cx co 10co ad jlumm Axonmn eont~nde7lt17 , ql/od e.lfe p(Jfl
llcjl,.a c41ra dm:~fr.:Num cjf.ibi 7Jtldl:r repcrtù,partFm (ia:ruTll (Opi,trmn lrt/nfdl~cn'c conat~fimt; Cfl con
fibn ;z." ,fr poj]tnt" ctrfle/Lllm,ojj pr.eertft _0 .7'ùlIrù.s
Icg.lt1tJ,e.\pu,~ 1It1 rCllt,p 0 111 érM,h inferfiind;;;nt:fin",i
ml! po/fent,aj1'OJ RhmJoru'lJ pcpu!armttrr, 11~i mit:
[,no no bis 71foi ,1d bel/mn ,~trenJ;; eY.'lnt,commcltt tfrJ.J
7Jl)flro.r/H.fl imbflnt .CIf(àr,t;crtiorji.ll;u 7'it'll1"lo,o "
mnem eCf,Jitzttltm (~' lc/lù armatlfr.~ N umid.u,fond~
tOr'cr,(rigitrari6fllm p011tcm..., tranfducit, atqtlc ad CO!
rcmmdlt.acnter in co I,JL"à ptlgnatl/m cft. hOfl(4 impe
ditoJ llcfiri infl,mu'llc IlJgrcJfr, rlIllgnum eorum..J nte7~tr:/71t occident/lt. ptr corm/! ,&orpor(/ "di1,eos mlda
crlfimt fYlwfire CMtlntCJ;l'lJ/tltJtodmf' ulonl1'1L repfller:mt. /JrirnoJ, Cf/Ii t'l,enjicrrtnl o,cqlJill1tt1 circurtmenlos J inurficertll1L. Horics, vhi & cle c>.:pllgnando
a
opidtA.~
�LIBER II.
43
opido,(!) de j'lumine trariflundo jJ;cm fife/illi//e iiltt:.'le~
,,:erunt, ncque no/hos in focum it:iJlllorem progretÙ
pugnllndi cartjfa v id,ru71t; atcptc cos res[rumen; aria
deficcre cœpit; concilio conuocato , cO/lftitttertmtoptimum ejJc, aomr:m (uam qucmtptc re;tcrti, (;;:..., ql/orum
in fines primu?!t 'R"gmani exercitum ùm-odlt_',:ijJ:nt,
Ild cos defir, dendos v i/die;uc COJ/1tellire ; vt pottt;: in
fou, 9uam in alt'enu,fi.'libu. dec~rturcrtt : fil' domefticù copip rci fument/m'a vtercnt:tr. adc.tm fn :em ià~
Clmz r~liCfuu cmtJTu, hac 9'i0tj1U: rvitio cos dcd;t:,;it,
(J1'tod, D mitiaezt1r/. cpwquc,arcJ? v.Ed!IOS,fi!li~uo 73cllolt/1.cormn appropinc;u~e Cog.nol1f:rflnt, : hù per}iade ri, vI dùttm. morarCfitltr, neeJltc/ùù auxifur,n 11:;-rmt , non POfC1-llt. E.a. r'C con{fittltit ,fClldd'l 1I'~~ t!i.t
magno mm jf-repitlt actJf71l1lfm , caJln' e.~re(Ji J rlldLo
Ctrto o:dit/e ,1IC'7lt:: impmo, [um jibt Cjl.'1f4:tc j J1'J l /wrtt
ttt1)eru loc1t?IJ petcret:, tJ) dorm.m p ememre pr'Opl!r't!r'ct, ftCl!rJtlvL, 'ut conJim:ltj' .F1!~rf profttlio v/do et IIr.
H aO'eflatlm Clfjàr perfJ)eCltÙ;llwes cogr.lta , ittfidirt-r
7JC1-it,U: cpeod, CJua de ctwjJadifccclercnt,rlol/ d Ml/- perf!Je,wYa,t,: exercitmn, ecptittlf'kncpt ê ctlftriJ COllt,l/1;it-::
prima IltCc J confrmalVL re a) c."CpLo1'lltoribtM , omnem
e?'uù-atlirn, 1:ti nott.jJmmm tlgmm mort,rel ttr J pt,wJift!; eJque .{( CPed:wlt r:j L . v1rtrIl.'lCIt/( Ùan. Cotnmt Legatos pr1i:cit. T . Ltz)ielJltm Legtltfttll cwrn....,
legio,11l'b114 11 1.j/:lfijï1iù1jiL . hir.Olli,7imof I1dorri, &
rmtlm 7Ililli.1 paffiu/m proje'mti, magll/i rmdtitltdmem
flJrum/ùgientmm cOi,cidenmt. ci;mab ex/rentO t/gmi~
ne hi,ad iJltOS 71C11tltm eral , cOtlfiflerent :fortlterdl 'lll~
pelmn nojl nrmn mi/imm fojlimrmt:priGn:.J, 9'tàd a;~f!è'; perfCttfo vidermfler, f]UfJtC v I/tE tlece!fittlfe, nt9,
r;pcno continrr: m urJ e:nmdito clamof(" pertm b{'t/~~
�D E
BEL LOG A L L.
ordin.:bus, omneo in fùgafibifobfidittm p~(ùmmL. iftt
ft(J{: v/Lo periCJtlo tantam eomm muftit.d,mm..., noffri
jnteïftcerlm~, quantum foit diei jpatium ;fob occafor(1-1.7fllù.fqui deJhmunt-,/éque in ct'pa, vtiert/lG
4 jrnperatltift, receperul'v~ . t Poffr.dieeitu d:ei Cd;far, pritfquamft' horle! ex pau ore, acfùga rectperent,
infines SueJfomlrlt, Cjztiproximi 7(,hcmis eral/;~, excrc film du;\:it; &, magno itl1lere corrjiéfo, ad optdum
'l1{,y//iodJlflltm contel/dlt. Id ex ttin(re opptlgl/are co'J'latus, cjI/od vaClt1lm ab defmfOribus eJfc audiebaJ:..,
proptcrlatit:ed!nem foffo, mttrJjltC al. itudmcm , 1'411'If dcjimdenttu:-u, e:'(pttS)t/4re non potl/it. Caftris mu7l1tù villcft;J agerc,cjltd!lj, ad oppltgnandum vJùi erant,
cOVlpllrar'e cœp,t : i:lterim omuis cxfitgtL S#f'jfon/tf11..J
7mtlctll!do in opidur:l pfoximlluoé/e comlenit. ceLeri:tervimù ,zd opidltm aélis ,aggere iaélo ,tttrrib/tflJtle
t;onrfiftttis,l'tlac.~ nitltdinc fJpcrJt7tt , 1!ttf, nCCPIC viderant
IInt e tl/Li nccpee altdUl'allL, & cderitate Romllnorm'n.J fermot" Legato! ad C&forcm , de DedJtionc,
rnittmlt; &, pcrcnt,hm 'RJ;Janù, VI confeniarcntur,
1fnpctr.lm ~ . C,cfir, o!{IdiUt1J IIcceptù , pri1llù cùtim- '
tH, a/(jlte 'pfi:u Cttlblf. 1\Jgù dlfouw Ftl&s,armlflplc
()rtmiblu cx opido tranfllttù, in dtdtl,onem Stu'Jfone!
IICce pit; e.,:crcit/~m1'lf.e m B e/LottacoJ dltxit : Cf/Ii clm1jc'fit.EJllc omnitl ln opidmJ"l Brt. flfJlJdnt um comltLif
j'nt, fi/que /lb co op. do C.e(àr CIl1fJ exercitlt clrctterrn 1
hl p-zj' llJ1rn v. a&eJJ'et , O'11tJW matorCJ ntttit ex optdo
~l,rejJi, m,mm ,tri C~(àrcm tendae , & vou figntfica'ft' cœpcmnt ,Pif in cùu fidem , ttc poteJf.u em , vell/re;
1'e7/tc contra p(Jptt/tlnt R. arrnù comci/dac. itcm Clem,
IIdofidum accfjJiJlèt, caffraqll tbl poncret,pltert,mrtiicréfIltc c.\: mura paffiJ manibuJ jùo morc ,p.4Cmt t~
q
R07n1f1J.fl
�LIB E RI!.
4~
1\smanù p:timmt. pro h;'; D ,'ttitÎanu (ntl.m p'OH
dfl;effirm 13e1garum, dmiffis uEdttDntrl'l copip, ad
ettm re/terl erflt ) [aeit verba . 'BelLo/tacos, omni tempore in fide, atque amicitia, Ci1tÙatù cVE d;ttl! jùijJè.
impuljos fùù pr:nctpibus, CJui dicerent, cVEd,tos , à
Cœfare in (emiu/tem redaUos, omnes ind:gnitat8J con, tttmeliâftfite per,Frre,& ab VEdttù dpflciJfe, & pop;t!.o R.. belLum mt/di/Je. qui hltùu confi'ij principes fù{[ent, qu'ad intelLigerent , cptanttlm Cttlamjatem Ciui- ,
tati tlJtltliJlènt, in Brù .mniam profùgijfè. petere non
fol/lm 'BelLolfacos (ed etir/m pro hù '!/:Edltos, vt foA
clementia, ae mt~ >1ùetltdil1e in eos vtaWr. (ptodfi flecrit, u:1::;dltorum auéloritatan apudomneJ BelgM
4lmpljicatltrtlm : quort!m aux"I;s, tItqlte opiuus.fi qtt'"
bclLa inciderint, ftiftentarc cOlJ(uCltermt. c,tfar. honoris DmittltCt,fltqttc vEduor-J m Ct111fà,Ife eos ù, jidé
rcceptwl"mn, & confèr'wultrmn, drxit.jèd , qltodcraJ:
CùtittU magna, & inter Be/gM 4uéloYttate, ae homtmtm mu!tt/~tdil1e, prœftptbat, De. obJides popoJèit. hù
trad/tù ornmbtlfiti!C armù ex op/do colLatù J ab co 10co in fine! AmbÎtmomm pemmit, Cfuife, jùâcptc 0mnia, fine ?fIortl. dui:dcrrmt. t EOrJem fines N em& 5
{lI tingebant: quomm d,· rJatrtrfl, 17'JoribiY1tte G.efar
cl.lm quœrerot fic reperiebat: ~tllitm ad/tltm eJfè t~d
cos morea ()rrJm: mhil p.ftl vini, relitpt(/)"ttrm'jlte reYttm, ad ÙIXltrlam pcrtùmrtlJt7n) ir1i.rri: 1uod, hù
rebl1-J relangurfl;ere animos, corltm711e remltt; lIirtlttem cxtft.marent. effi homvrC1firos, magnt1!r:h 'lIfrtutù .
increprtarc, aUfilc mCI11?'~ rd"ptos Be/glu) ~/Û(eyo
plllo 'Z dcddtjJènt, ptlmm1l91vtrt1ltrllZ prOlCcijJènt:
confirmarc,feJè lIC:plC LCgfltOJ ?mjfùros > ?lcqllcv/lllm
condltlone m..., fac#-, Rcec[tllrOS. cltm [Cr" corum fims
a
�'46
.J
D E il E LLO
GAL
L~
triduo it ?'fei/Jet, inueniebat ex captùtù , Sahin flu~
. ~ .
,rT;
mm .1b Ci l)'J. r1Jj_w,
non anzplùu mi1'1
tia ptt.J;ftum
x. abtiF. tra);j' id.fiumen omnr:5 7\(!mioJ confedifJe; aduertt1émqHe i~i 1Z...,omanorum exfPeétare, vUd cum Atrebatib"u, (J) Verorrumduù ,finitimù fitis. rJamhù
vtrifcpte pelforferatvt-, vt tandem belli flr/tmam experirmtltr. expe[farietiam aS hù eAdu~tticorum copùu, atcp-te ejJé in iriiJere. mlt/ier",! ,tju;! t~e per ttra...
tem ad pug/Mm il/ut:le! viderentur , in elem foCltm CGiecijj~ ) tjuo proprer p.l!ltdr:5 c:arâttti aditlu non effet.
Cte.{àr, h,) r.'u",u cJgmtù, E:.:?lo~atore!, Cemur.:on(f
flue jJr~m 'u:t, cflt!· 10Cllm caSl ru id,rtctfllt defigarvL •
ct'tm ex d di;,ciF 'B eLgù, rclicpt!f:pt: Cf aliù , complurr:5, C.cforemf/cl!t i,vl/à iterfitcerent: quidt/l'tt ex his)
vtpqflca ex C'l?' iuis cognitttm cft) cort/nt dùntrn COI1jifetudiileitincris mftri e.'Ccrcitus pe1pct7:a, mac ad
7'{sr;ûoJ perucnerum , a,c;ue hù dernonfrmnmr illter
fi'igU/M Leg.oNe! ) impedimemornm magrmm rmlm·
ruli'l illtercedere nec;tte off quj,Jc,umfJ. uc,got!!, c'tm
prima [,epo ia c~(lm vrmffir , rdt9lt1.!(h J,cgioncJ
magmt11'/-J f/ltll m.rJl-J abcjJcJLt: hm/~Jù~ fnânis adoriri. 1'ta pu!fà, ,mpedunen/ !/fuc d,rcptu ,!ttltmrrL,
vtrc/;(l't~ contrà corjiftc,'C lion mtdermt. adit/reabat
ctiam er,mm COtji/ t/1I'J>C}wrnn dfJ~r!baflt, tjltàdNer1ty mlt;qlllt;u, CI:'rtl eqmtiUlt nilJzI poltèm, (ncCjI,e eni':1t ad hoc telllptU ci "('tjhldel'~t) (id, qrtidtJl,id pif(imt pt!d~{l/JbuJ f(J,l/ent COp~:5 ,qrt'o fitetL1!4 jÙ!ltITl'tOrflm c1Itl.7.t'1I:1/,ji pr,ulm/di cartJPt ad eOf vemffit,zmpcd,rmt, temrù arb(jril'''J incifù atCj1lc i,'1flcxù , cretr(ff'tc ill l./ztl/dmem mmis el/attS, & nzCù,fntihy.,
cf1le mtcricélù. (j{t-ccrant, vt, ir,fl..r.rmtri, h.epp~ mu~
rJirtlcnta pr,eben:nt; Cfuà 1:0)] 'modo I10lJ ir:trari .jèrll1c
j
j
pm'fid
�LIB E R 1 I.
47
fcrrrpiciqttidem poJ!et. ils rcbU! c,~m ite, agminù nollri impediretw' , ïlOlt omittedurnJibi confliwtt '].(smiJ
c,'l:ijh.'"f lUentnt. loci natftrl:t ('rat h<fc, qUelll LoCttm noftrieaftris de/eger.ln! , Co/Lis .-:;);jùmmo ce7 /~a/itcrde
clmu, ad jlttmen Sabm,ptodfoprà nomi1a ;timw,v ('('gebat.t!b eO.fimlliJ'le pari aecllttitate colLù l7afi;cbatttr,
aduerj/i,s hltic, & cotr.trùu faffits circiter cc . inji7n14&
apertus, ab jùpcriore pvlrtc jiÙteftris; vt mm foCtû: introrfus perJPici pojJer. mtrtt cM JiIrI.lS l,oHes in o:culto
I fe cJntinebant .irJ Iotpcrto 10 co feur:dlti?l jlunJl'rt pauc,e
jhll ior. Cf Eqlt1îltrn vid"uf1./i ! ur.F 1r~:t!i rIÙ era' a/tiNtda
circ;ter pedum 1 ! T. C<t>.(ù· , F..C;lJitr.: tt pr<R.7n;jfo J (ùbfefju e!Jalltr onJ.lJIUftS eop~ù :fed rat 0 ) ordo'1ue agmimJ '
aliterfe hajebtlt, ae Bclgce atl7Vjn:ior dc!tûm !t.
Cjuod hoflù appropinCjz/ab,"f,t.." conjùewdillclita Ctt.(a)'
v 1. Leg,or/CS e:r:pedit.:u dttccbat. poft ou, totitu exert'irus impedImenta. colLocabat. ir/de rb/ .f L~((ionc-s, Cj1t"
pïoxi/fltf cor.fcriptlf!, erar/t,ro tit agm 'n cfaudeb ampr.efidioCft~e i;-npedim entù crant. Etf/tit~ noftri mm Flmd•• or,btu, Sagi.'tanifiptejlltJ1Um traiflrefJi, CI1.7/l hofhi-;,
Ecptitatu prœlp-t.tt cornrn.ifimnt. cl.tm ft i/Li id:ntid(m
;.1 fi/wu adJÎtoJ' rtclperNtI ,aermf iu èfi/ua i>
J110ftrO$
impet#fIl focereJ/lL. ,mquc nojlri l ongi:ts, tf/ulm tjM17J
tldfil/cm porreéla, acloctlttper/7:t, pertmebtlhf,CedentC'4
-z.rifècpei tlitdt:rmf,intenrn LS(iollCf v T • qI/dl prim.t Vf!~/crant, opercdmJc:fo, c.iflrMn/tliii'c cœp!r:tnL.
na,
t Vbl prinJ.1 i:npcdimet.luof1rir:xmi'lu ab &s, 1"i 6
in ji!ttÙ atdil i /afeDa; lt, vif- ji:.m; 1ltod te?/tpur intel'
eos COIfl7tliNt'lId: pre li; CO)/I!Cl'/(;'tt t , ù.t . vtmlra fil7ttlm aC/cm, rr.Y{/.I!fp tC CO'ljllllf er.wt.J' (/1~ ll e ipfiflP
confil';n'!IIcl'l1Ilt : jûbito orlni!lJtJ roplj.r prol1olanmt,
mlpet/t,'II(l'sc
ÙJ noR ro! Efjl1itÇf flcmm t.
1J ù j nâl(
�48
DE
B ,E
1.
LOG -A L L.
pu!jis,ac pertur!;atù , incredibrll ce/uitatè ad F /umm
decurrerunt; vt, pttl1e vno tempore,(t} adfilittU, & 1Jt
Flml1ine. etiarn in mt!J/ibm ncftris hefteo vidererttm·.
eadem fltttern celeri/are aduer/ô colLe ad iJoftra caftra, ,
atCpte cos, cpli in opere occupati erant, c01ltendermllt.,.
CeJàn ornllia V1'10 tempore eram a~-enda. vexilbtrrt
proponendum , qltod erat irifi.~ne, cum ad arma conc.trn oporteret.fignurn mua dandttrn . av opere reliOcm'ldt rniliteo. qui paullo ItmgifM,al gerù pctendi cauf
ft, proceffirarJt, accerfendi. acies tlIftmenda. miùtef
cohor:andi.figmem d,mdml1. q#arum rertlm rnagmmt
pttrtemtemporis (re/lita.) & inm1ùs hofollrrt t1l1petlicbat. ~J di(ficllltatib;ts ditte res erant) ",bfi'dtn , Sciert{/fi, atque V/ùs mil mm ; quod, foperivr:bfM praolys
(.-.:crct/at" quid fiai 0forterc, , 710n minus cûrmnodè
1ffifi!J; pr.t.fcribere,':f1wtt ab alt.;s doceri,potmmt.,; (!)
cp/od ab operejingtt/lfouc LegionibU5Ji!l<~ttlos Le<.~ d
lOS Cd!,far dfcedere,1'lifimunitù caftrù,vetttcrtlll:... HI,
propterceieritatern 0:" propincptitrltem hoHùun, mh:!
iam Cd!firù impcrtmu e.\jjJeHdballt., ; /i:d perJi: ' Cflt.c
vldebarJlur admintjlrafam. Cd!for, neccj[artF r\ lm!
tmper,uù, ad cohor/andos M .lit!:,! ) q UtUtl i" p..rwl'W
fo'r.r Obtldit, deCltmrrit:& ad Iegtonem DeCl1tldrtl de·
Itemf. MtliteJ non lotlgiore or.1fwne cff cohorta',t(,
'ludm vti fùrt. prtftitht. virtutù mcmort.l!JJ r-efinererll
nett pcrturbarent/tr marno , hoHI1î!fl71te unpeturtt 1àrtitcy/tÏfiillerCtlt. &J qltia non 10Ngi u hoHeJ ttbemnt. . , '
'Jltàm 1/t6 te/Urlt ad/ict poffit; }Jrœli; commit/ mdi fif.1IJ/m d~dit. a/1ue item m ttlteram partcm cohor/arldt cauffa profoéluJ , p'tKnantibtu ocmrrlt . temport:>'
Iltnrajieù e:ngmttU , hofti./mltflte Iltm..J par.lttu <Id dimicandJtrtt Iln;'ltftl ~ vt , rION modo l'Id infig"ia tlccom7IJQdanda,
J
�LIB E R II.
49
,modanda, [cd etiam ad galeM induendtU ;fè1ttfftue
tegrrp:nta detrahendaf mnpus dejùerit. ~m qui.[CJue in partem ab opere cafo deuenit, fjutfque primff,
figna .confPexit, ad htfc conftttit, ne, in q1/tfrendù[uù,
pJtgnandl tempM dimitteret. inftruUo exerCit1t, ma-.
gù, vt loci namra, deieUû[c?te cofLù, & neceffitM
ternporis ; cFtam, vtrei mi/itaru ratio, atque ordo po~
!htlabat. cs'tm dùterfis locù Legionu alitf,alia in part~
hoftibiu r·,:[ift,rent,fopibl'{que denfffirnu ) vt al7tt demonftr.!,tirmu, interieéHr, pro/peUpu impediretltr, ne(Jlte e(!'ftafûbfidia eollocari,ncfjue tptid in q/taque parIYloptUeJ!èr prouiden, neque abvnoomnia imperia
admilliftrari poterant • t [tt/q/te, in rn,nta rcrum
ii1lcputate, , F ortunlt quoque euentlU var&{e,cfttcban1 tur . Legtonu nontf , & dceimlt militu, vt in finiftra
pari e aG',ci conftiterant, pilis emijJi.s , cur[u, Ile lalfi t1td~!J(: eXlfll;matos , vuln~Vtpte confoUol Atrebatcl
(r/am,hM ea pars obuencrat) celeriter c." loco flpcnore tri fimnen compuLerltr1t: & tranfirc con antes , infèCltL'i g/adljJ', magnam partem corum impcditam ill~
Lcrftcmmt . ipfi tranfire ~umen non dttbitattemnt; &
in foc:tllt iniqmem progrcffi,rttr[us regreJfos,ac refiften.
tes hofte!, redi17tegrato prœ/io in fùgam cOllieeenmt.. ..
Itcm alia in parte dùtcrJe duit Legionu, vndecima,
rt) ot1alta, proJligatù Veromandseù, q,ûb/tjhem cral'/lt..,
congreJ1i,c.,; Loco fopc.riore in ipfiJ flttmirtù ripiJ prœ~
114~anlUr. ac totu fort CIil/!rù tl fonte, & {iniftra
prlrtC mtdatù , cltm in dcxtro corm, Legio Jslodecima, (:):... non magno ab ca intcruallo fptima cOr/foitiffit, omnu '1V.!m& cOrJflrtiffimo agminc, dltee 7JodJto~
~~nttto , (pli fitmmam impcrq tcr/ehat J ad mm loctent
contmdcmnt, quorum pars, apcrto laterc Icgio1'1u cil'-
a
D
i
�DE BELLO GALL.
cumuerûye, pa'(J[ummum loc/tm ctlftroritm peterecœpit. Eodmt tempore ECjfl.;tM r!~(lyi, Lettlffut1 fl:rrtl (!1.-tu7:Jf- pedi 'ef~ cp:i c:tm hù vnàfù Cfltllt, qltOJ primo hojhllm iinpetil PlltfoJ dixeram , cùm fe ilt Ctl;lT/,1 recipe- ,
rent, adltc;fir hosftbl:-S oemrreballt ,ae nt~(it r a/i.:! l7i.J
in part:mfùgam petetanû. (:;:.. (jt1lo,'1u, cf'â ab 'lJeclt- ,
rllt!wa porta, aejûrnrno iltJo eolLù iloflrOJ viaol'(;s,~;t
men tranfiffi con/pe:;crrl!1Û, prtec!(!Jtd:C1i4]tt, rJgr'cjp, .
dmz refPrxijfer:t, & hc(hJ irttl~(lrù caHr, j' verfo'ri 1-·t-'
diffcnt, prtt.cipùes (eftfù,gte rtlflnda'J,mt ...rùnd cort:m,
qui atm imped 'mentù vei1ielutl/t,r:!t!.mor, fremit'ffjltt!
c.'I::lJtdicbawr. ,Jli1qwr atimn in ptrrtmt per'tr:rn: 1ftrcbalttltr.qutlJ1l6 omnilmJ rebw pcrrnoti rJ/iÛfu Tr'c'Itir i, cp/orum mter qalJof virtJtl rS op,:nio cff fi ~~ttla'l'Ù, (p:i, at/xt1& cm/ffa cmù-ate ml/Ji rd C fi :-mn.n:nerant, c.~ln rmtltltTtdine hart,mn "4[r.1 nô/ha COlllpleri, Lcgiott~ premi, (:;!.. p,en~ c:rmmltmt:l! ttc/en'!
calolJllJ,Ecl'titc1 .Funditoyes, N ù.'JU.l1 . dmcr(J.r, d/flpa~tffouc in ormJ(!,; p,lttes fitgere viriiffc1tl ,d1jjle'rmù
11oft,·ù rebtu dolltuin ,'onte"d~/ïtl'lt. 1\!} rrtllY/os PH0'J.r,
fi!fcmdflpc l-a{h·ù> Imfedl:'tcmifpte carmlt f?) ff(}f
l'0I1t~S ,.C.ltirnli rcnunClf!. t!rttrtt . C'1dr- ,ô .q(',c. m~
')0
\
.
a
Le~mt'" cohor.~tloile ad dc.\"mJf/ (.~""tt profc?thuj
v.'l?Jrios v~~er; fi.g;7.!ft·lte i'J V.JJ/Ift 10cmll coILa.-,"; D.'~o
decimd! Le,~i1J/ts rm/lteJ conftrto r ,fibi i pfis adpJe!,lI/i
eJfc impedl'rtlC11to; I!.5.art,e cohort..s ortJmb'1-5 C'm"rtrJo17ivw occfir . Signqêro7JtfJ imer/iUo ,figno l1miffi,
relù/ltarHrrJ CobOrl/ft1tl omililnu.f"'c CcumfJ?]i!I/U cnt
vltl"cratù,am occi/lI; ii1 hu,cPrirnipi!oP.ScxtÙ)
]J,tC1t!o.fomfJ:'mo 'Vlro ,1JJu!tù •. ~r.lI"iSIVilte "'Jdncrj·
{lit, cOfl(iiLo, 1.Jt i";r,,,fi/lidIJ'/c lIOII P()Jl~t; ,·e!i,/,UJs el{c
IlIïdjCIr,,:(:!} !IOT! ,ml!u_' à no:{ljfi!iJ:~' ri.:frrol,prxlio ;xccdcr(~
�t l ,Il E R 1 1.
il
aderc, lIe te/a vitarc j hcftel r.et;l~c à{ronte cx inflriore loeo /itbclmtCi int::rmi:: erc, (;- ab vtro(pu: latere in..
lfare: & rem ~Ife in angltfto vidit, nequc vlJ.um eJfo
fohfidùem, qltod flbmittt poffet :feuto ab nOJàjJimù vni mtlit~ detr:t[lo ( (p/od Ip(e co fine fotto venera: ) in
pmnam acicilt proceffif; Centurionib/fJ/tc l)orninatim
Ilppell.ttù, relicp/ol cohortl/wJ milit&, figna inpre;(!)
.Niamp't/os iaxare ùtjJit ,(ptO jnei/t}Mglad~J vti po;:,
fent. httitts fldumm ife JILata milit,;bP'A ,.1credintegrfl~
to an;,'/1o, cùm.pro fÙptifltuc in t'on!pe[ht l mperator~
etiam in e::trcmù jitis reDUJ op:r,ti't/. na:tarc eltpcret,
paulLtlm lJoftùmt irnpet/-'U tttrdtltlU ifI. C,tfor,C''itrlz Sept,m.lm L~g'ionem, !flltl ilt:r:lZt epnjfirerat , item vrgerJ
ab hofl evidifJèt • T rib. mil. mormit, vtPl1ulÙiàmfèft
LcgioilM cOllùtr.germ;, & comtcr(JfigJJa in hoffes infi.'.rrent·1uo frUa.film attù (J/~fobfrdiP.:mJ,.rCJlt, necJ1ar
timerem, uc (mcrft .lb hoffe cirCM1J1Un,ren"tr , 4uda..,.
(;/tu rejijf.m:. acflrtJtU f'1g114Y.c.cq:.pcmnt. intçr;m milites j,tgioman dJtIlYU7iJ.tjltlC in nouiffimo "'l;/7Jtne prcefidio Îlitpcd.ma-ms jùcra.1lt, pyœ!io mmcÎllto, cmj'ù inc;tato , 111 fti7ft?l7o coll1 ab hoftibtM confPicicbantt:r. &
T. DIÛtcrmf, c/lftrù hoftiurn potit~u. & c.'" /vco Jitper/ore ,1Z:.e nu ln noffn"-f cf1ffri"..,~crerer;tur) con(jll&a_
hM, Dccimam Legio:<wl't .(tilfidJJ rJoffris mifir, !fui,
cl/rI;' ex Erptlt!lW 6' catOT/lt7ll Juga, 9140 in /OCO rn e.f.
jèt,(jI"WIO,:;ucùlplri~:"of1) cf1,ffrr..,&
LegioneJ, &
lmpmuo( vcrfin:tJtr, cogl101t':Jfmt: nihil ad celrri:-:t.tcw fi,;; rdiqui jèceYJmt . hormn adp..l!lIf~ tanta rcrlll7J.
comm:ltntio rfF filaa, 'lit noftn cru:m, 11ûvuintribUl
c011è.[f 1prDCutlliffènt .Jhms irmtXI , prœlùtw redmte-.
gr.artiJt/ /um CalorlC1. , pertrmto! hof1CJ conffjcflfi, e.
1Ù/T/J ÎfJermp/ I1rmlln~ occlme-iiit.EcI'JII (,1 Vero ,'lit nfT-
/) a. .
�~,.
D E
B È LLO
GAL L:
pi(ltdinemfùg~ virtute dclermt , omnibuo in !oeu pugnabant , quo ft Legionariu mi/itibuo prteftrrent. at
ho/fu, ctiam in extrema!pe fa lutù, mntam virtutem
prttftiterunt,vt, c1tm primi eOr/,fm ee,.cidtjfent, proximi
iaeentibuo i.'ififlerent , atq/~e ex eôrum eorporibuJ pU'
gnarent. hiJ deùaiJ,& eoaeeruatù eadauerib'M , qui
fûpereffint, v t ex ttlmldo teia ir, noftro.r eoniieerenr.
pildCfue tntercr.ptl:t remitterent ; 'vt, rton ne9'l4id:p~am
tant~ virtutù homines ittdieari, deberent ; /mfos tJfe
tranfire latiffimiijll~men, adjl;endere altiffirmu ripM,
flbire iniJltifJirrmm loeum ; q#.e flci/ia ex difficilli.
mis animi magnitudo redegertlt. hoc prœlio .rd/Uo, &
prope ad internecionem gente, tiC nomine N eruùmt,
rcda c10, maiores nam, CfltOS vnd Cltm pltCrù, rmtlicriblif9uc , in d!ftJtayia, ac paludes colLeélo.r dlxlTamlu,
hacpugna 11Imciata. dmt villorivm ni}jil impcditllm,
virUr ?'liMI NtlllrtJ arbi!1'.tl"cntm'; omnium. quifopercran!, conft/fo, Legatos ad Ccf:{rrcm miJàunt ,féCJue
ei dedidemm. & in e07n1nemoyandil CiJ/Îlnl ù ca/amitrtle, ex u . ad r) r. SC!ltlloru , e.'>: homirJllm milLibPA
LX . vix ad D, qui .tmltlferre poJfem ,fèfè redaELos c./fe
dixemnt. CfltOS C~(ar, vtin mifiros , IlC/ùpp licu vfo.r
rmifricordta vidcretf.lr , diligcntifJirnc cOllfrutmit;
fol.fozte finibuo, at1ltc opidù v/i ittlfit; &finit rrrtu Îm.pmmit, v t ab iniuria , & rna/pclo ft, fùoJèJltl! prohi8 berent . t vidlla/ici , de qlftblU fitprà fmpfirm(,J,
cùm ommb:u eopijs auxi lio 'lVJrzl&J vmirent, hile pu
gna rtJtnCMla, ex ùincre dommn rClterJerlmt; clmUu
opidiI, (,·.zftclLl.fJtlc1kfr:ù ,fia omnitf iw:-nltJll opidi/,
tgregiè TJolI ura rmmitum C01JmÜrzmt. 'll/od , cJ'U'il ex
omm t uo ;l'J cirCttitJt partdms ail ilJimM ntpe! , dcJPe .
ffr'{que hllbuCf/lIft.1 0: parte imiter aedJuù adittH,in
lati/te:
�LIB E lt 1 r.
B
laritlldin'é non amplius cc. pedum relincpeebatur.'fuë
locHm dvtplici altiffimo mltro mwtierant. tum magni
ponderu faxa, ft} prtf-/tattM trabe1, in mura colLocaTant, . ipJi erant ex Cimbru , ettton/[que procreati;
fjui,cùrn ite-, inprouiT/âam noftram,atcpie 1taliam ftceren!, hi.; impedi;71emù, (pt,e fecum agere, acpormre
non pourant, citra pl/mm Rhenum depoJitu ,curfodi:e ex JÛts, acprteJidio VI. milLia homirmm vnà retifjttemT/t. h;, pofteontm obitum, mllitos annos àfinitimù exagimti, c"'t'l'tllliàs bellum infir-rent; a/iàs illatm'lt dejP/,derent; cor,{enfu eorum omnÙtm pace foffa, .
htmc fibi. domicilio loeum deügmmt, ae, pr:mo ad.
1tenNt e.."Ccreit~5 nofiri> crc};t:JU.e.x opilla e.1:curJion.u
foeielumt., p;zltmlJ.fptqrœl&iCJlmnoftris contendeba7Tt~etl , va/Lo pedum XII, in cireuille x v. milIi:tm, crcbïifi;tte cajlellù cirestmlt/1tT/iti, opido fefe e011tmebam. vbt, vineis affù ,aggere exflntUo , tltrrim
co;:fht,ti proml vider:mt, prtmll1l1 irridtre ex mur",
"' ..que incr'epiJarevocibus , quod tama machinatio ab
({m t 0 ffi al ta inflr Hem lir. CJuibt'efii am manibm,atttqttihm virib:f,.J prifertim hornilJe1 tamuld! ftaturtt ( 71am
p(mnncptc omwlJUJ Gal/id- prlf m'lgnirudme corpormn.
jt:onmw, /,)'mittU noftra comemptltÎ e(t) tant; onerJ<1
Iltrrim JIl rmtros ftf collocarc co'ifiderét. vbi vero moI/m, tir (lpprQPù.JrfI"tre mœnibu.s viderlmt, rJOlta, atqI//! iuujùara jj'ccil! cornrnoli, Legatos tld Cifarmw
~e pace 1'm(imnt ; qui ad hUnC7l'todmn loCJttt: 7\(Jn
ft' /!xift:1'IJ./I.re , '~mll"oJJine ope Deom?lt be/Lum gerere, (l'ti. mn! <f.dJtit/~dinù madr:.nationa trJ.lttrl ceLeritt/te pro1lJollcre,0~ ex propi!ltJft,ùate pltc~nare ,pojJetlt.
fi fiingi ornnia eommpottjl-att permlucre:cllxemnt. v"flllrn perere ; (te acpreeari:Ji fOrte) pro fua clemmtia.
r
D
~
�f)E
BELLO
GA Li.
acmiijilefftdine qutlm ipfi ab ahjs aJtdijfciltJt,tt.J{~fjé.';
fi duaticos eJfe con[emadoJ,r:eft annl.,r dfl>oliar:t fibp
ormUtf ft're jir7itmJOs ~jJ1: inimicoJ,ac(v1rZ VI,.t I:t: i:/uidere; à CJlfi /;ttift drftndere. trtlditù armis J'1r/p(JJJei7t.Jibi
pnfft·zreji in eHm c~1tm d~duœrmtltr,'pU'lm{/'-! [0'1,"17a7h te popdo'Z pari .• (J1'f,c;m db hu per Ci',tâ"ttmnJ
1rJterftei j inter cptos dominari con(ùeJjc,Jt. ad :,.«c CIf:,farrefPond;'f, Se magi! confoatttl:ne (./tr. j Çjl:àm merj...,
to eomm, Ciuit..u-em cor~(lfltj.llurJlm :fi pmu, q:eàm
flrieommm/. attigijjèt ,jJ d ~dtdiJfc'lq (ed dcdstlOnù
nU//f/m ejfe conditionem, 11Ijilzrm/J 1rtzdit!\',fid . cJltOd
;n 'J:I.IJntioJ fwlfct, fiol bmmt :fi·'7Ù im!;~'ilc ,'7fJpmttu~
mm." , nt qUJlm dd.ric~J popttlt 'l(. Ù/Ùtl'I.. m mfr~
~·C1lt. re i1It1JClata adjrioJ'; ;//t lé, tfltif impt:r,;lrUiwl', jà.cere di.xer.mt. Armorum 7rUtglJ,t PTJltlftll1.rlide d: ?Jmro, infoj[.tmj q Ute ertlt tV/te uptdif7TJ;i.lll.t ,fèvt
fommli7n rmtri, fl~~g ci'/flptc tl/tÎtltdmcrn ,ICl'rJ.:! al7ltO~
nmt t!dz(Plt:W,t,' &' tf/mm cirâtcy partI: 1tri ,,;l ( v t
poJ'tea. ccmpcrtltm cJf) ce/at.t , IIlcjlf~ ilt op ;do retente!,
fortis patefi1U,s , eo die pau Jimt 'l/ji.l,ib v.:!pmfm
Cilflir purlltJ d>flait , .,m!:! {fj'I:e l'X opi,io e.'t:lre 1JtUit,
111: cjltl17lHtoéf;ropidani àmifrt/;m ;'IÎlttùm tlCCpCrelit. dù, ftll//: tfldO ( Vi' irmlLeEbrm 11) cOlllilo"flt'odJ
tiedit/one jàtl:.t, 1IoftroJ pl".tjidia dl:dltcl/~ros ) attl der/t,..
'lite indtùgmt. ff-J jèmatJtroJ ,'rcd,tlatlJ1t , p:lr, im ClI;tt
hl1, tf/I.e rel imter.1t1t,cr Celt1JfCl'tllU arml1; Plzrt.1:I jè,,tiJ ex ",ri iccF lllJ, dut 'l!t7mmbl1J intexm, Cf/,.tj,dJIIO
(vttm,po1't.r cxigtiltJtJ poflrt1Ilbtl/) pcllt/J:uind!'.\:c1'aJJt: T &ria-rt~~t.l, 'fJlf~ 11 mùm; "rd,~1ti /Id 1Joflr.tJ
:rtJJl.tJiliol1eJ a1fceIJ[su 'l:id(.'[,lf·;~r) omll~uJ cOP'jJ )'e-
r ope
pmu: ex opuJo cmplf()llf'm ftcerltllt. ce/Fr.ley, VI <I~"q
C.tflr impcraltmlt)~nijlU fignficrltlolJC'foU,t,ex pro,valUS
�II.
55
:-"';'1121J' ct'flellis co conc'lr/itm eH; pHgntltltmque ab 1,0LIB E R
.rr.:bzu ita àcrùer) vt àvirLr flrt,'bm in extrerna fPc.fàftttù iniqllO loco' contra eOf) (pei ex vallo , turrib/iftf'~e
tdl iacermt , p/~glUlri debltlt : cilm vnt~ in virtute 0rrmis;J'cs jtlltttS confiireret. Occifis ad hominum m ilIi/m.1 v, rcticpu in opidum rcicéhfont. poft-ndic eiul
diei,i'ej'tléhs porûr, cI,lm iClm djlldc,et uemo, atque
i 7trorlllJjis rmlitibu4 noHris ,fèé7-imem cÏlu opidi vnittcrf.m CiXfar vcndidit. ab his,qtti cmer.1nt, c.lpiutrn.
mlments /id ettm rel.1tIU eJl millùtm L 1 1 r. Eodem-.
tempore ~ <'P.C1·ttjfo , (ptemotm LCf,ionevnamifrat
ndVflJetos,Vnellos,Oflfii1OS, Curiofolittflf, Scftmios,
f?A:dc;'cos, 'PVJcdones '11~,e f/J1JJ mant,7n.t. ci:titzueJ,
'O ccam'tm(Jlte attmpmt ~"'Ccr..iorftèhu eFf, ormJCJ r:M
CI/!i,'n, ' es i.'1 t.!.d.itionem ,pO!l'jfal lm ptCpOp1tÙ 'R..JmalItefleycdAfru. lfiJrcvUJ1.11'iS, omm CjalLiapacalll,ftf,flm hl,JiU! belli ad Bar~tlros opinio pnùttzr. "H, vt
ab hu natlom5us,qlu: t;· mI 'RJ? ! ntt7ll incolermt,rnittermtltr Let~atiad CtR.farem. o/ttd'.,jl 0 'jiJel dtll'Jtrar,
impcratCl foéù:rtu, polùcerentltr. CP'tf,J Lcgationes c'eJàr, (Jllod;'1 I mlùan, [IL)'rù'/un l",ep'ropc/·abrllt., inita
proxinZit J.ftrll e ,{Idft'rcTtl!rti luCi, . TPft. in Carnl1w,
1!../iIldcJ, 7itroner, cf/ta!. ci;timm prop11lcjllIf. his lods c~
ram, vbi uellum gejfi:r'M." , Lrg;onibIU in hiberna
dcdu[/u, in 1mli{/m p"ofi:EhM cff. ob eJfltltc
r(4,fX lrterl! Ca!..foris, dte-i x v. S1tpplical io decrc/'a rft. 1/tod art1ç id 1empm acciderat.-melli.
D 4
�L~""'~~~~'
" ~~~.
C. 1 V L I l e JE S A RIS
COMMENTARIORVM
BELLO
DE
GALLleo
LIB.
Ill.
Libri ter/y capita.
1
2.
3
if
5
6
7
1
Bellum à Ser.Galba e:J.:taris legato cum Antll.1tibus, Seduniç,& Vcragris magno cum periculo' confettulll.
VCIlctorum GafJOrLIll1 l cbelllO, & noui belli aducr[u~
Roma.nos cornparatio.
arC; Venetiea: & n.1uticarum rerliID dcfcriptio,iim'llquc
bcl\um VcnctÎcum vno n:tuali pr.rllo cOllfl:élul11.
Bcllllll1 cum Vllcllis à QJirurio S,lbi110 eodcm quo Vc
lIeticum,tcmporc confdl:ul11.
Bcllum in Aquitania cum SOntiatibus à P .Crafro coclcm
[cre rempore confeél:um.
Bellum jn eadcm Aqlliullia cum Docol1tii~ , ab eodcll1
Crallo confcaü:& maxima: paltls Aql1itani.c deditio.
V:tCbtio à Ca;ùre f.H1.1 in 19ns Morinorum & Menapiorllm,qUl [c in [yIU:1S abJic!crant.
t;'t?~:·~("'~
:Jl'
l
Ce:tm. tJ~ flr,Ser.in ltaliarrw proficijêe.retur
Legtone
VM
Ga/bam mm
Dllo-
lY4~ decima, & parte E'1Ttitatw, in ~/
( , U,~1..', CI~a.tr: ' ~mlgrOJJ ScdltrJIJf'1ue, mi/it,
}\0 ,..~
'1u~ a fimb~u rVi/Lobrogum, e7 Lam
Lcmatlo ) dl' Flumine Rhodano ad jummlu eAlpC1
pertimI14:J.cauffa mittmdifùit, '1u'od lterper AlpCl,
'ju'o ma~~no CHm periculo mllll,n/f(Jlte portoriis merClltorCi ire cOll/ùeueram,pat'cficri volehat.lmic permi
filJi opus effc arbitramllr J vii in iis locis Legionem,
J
f;icmandi.
�L
r
BER 1 l J.
hiemandi cau./fo,co/tocaret. Galba-,fecundi5 -tlliCfuot
prœliùfoélis, c.afl:el/lfqI4~Curnplur.lbx5 eorui11.J expu'gnatù, rniJlis ad fZlm vndique Legatù , objidlbrtfcJl~e
daris, & pace ft{ftt,conftituit, Cohorte> dutU in Antuatibm col/ocare , & ip!cum rdiqttù eùu LeJionis
Cohortibm in vico Veragrorum,qui appe/latur oaodorlM,hiemare,qui ViCfU pojit1U in valJ.e, non magna
adieUa planicie ,altilflmù montibu5 vndique conti~etur,ctti11.J hic in'>c/.utU parter Flumine diuideretw,
alteram partnfuiu5v;ci Ga/Lis ad hiemandtlrJ'L COl1cejJit;altcram,vaCltam ab his reliflarn,CohortibfU attrib~tit,eum lomm vallo,fojJdcflu!Tntmiuit. cùm die! hi
bcrnorum comp/ure! tranfiffint, ftumentt:mq'ue cà CGportari iuffiffit, [ubito per exploratorer cetfior fonm
cft,cx ca parte vici,quam Ga/lis cortCfjfcrat,omnVJ 110
fl'fI difcejJiffi, montlflfS/e 'Pli irnpendermt t! ma.'l:ÎJ/M
~ult'ttJdine Seduno:urn,& Veragronlm tmcri:id abquotdcclt"ffi.r acnderat, vtfobito Galli belli rCl/ouandi, Lcgionf[qtte opprimend.c LO.n.Jilturn cPlj)(mmt.
primùm,cfI,od Legionem, neque cam pleniJ1imam de.
traétù Cohortibu,j dWlblM,& compluriblt5 jigi/latim,
qtji,Cortlli4ultm pttendt' ctluJftt,rniJJi er{lt1t,tlbfentib~u.
propter paucitdte1'1t dtflJicithant : T um ett4m, quod)
propter i1liquit.tt~n loci) ,'um iPfi ex mOlltibm;n val
lem dtcl,rrcrmt,CT tel" coniicermt,rre1'mnu11Z.J qltidcm poffi irnpmon foU'l1t firftineri exiftimabdlvL. àCctdebat J "uad foot ab fi liberoJ abflrltUoJ objidu?rl..J
7J?tnine do/ebant;& RomanoJ,no" foûfm itintrÏt cauffir,ftd et/am perpètll~ poffilflonis J culmina A/pùmL..
OCC1fpare cOllari, & ta 10 Ca finirimtIJ prouinti.t aditmgerefibi fnfiMfitm habeban~. fiù 1mnciù "cceltu,
,lJlltba~ tUtti ntque opm hibemorHrrLJ~ munitionéJ1u~
�~8
D E BEL LOG A L L.
fl~nè effetlt pt',;7:éi-.e;neque de ji-mnmtfJ,rc!iquoquc CO"
meatl~
cffit prol/i(um; quod ddittont ft: [f a, obji"
/d'ù
J ibu.r1 ue ,teccptu 1 "ihil de belLo tirm'11.1 um exifl ima·
lterat;conciliflee/criter eOlluoeato,Çl1fentiM exquirc.
rc cccpit .quo ineoncili{} cflm t411tum repentini pe1'Ïeu
li frotte,. opi!1ion~m ttcctd~!fot,::lcit.tm om,ti"1èrefitpe.
rior(t 'oca mlllt i fudàlC armator/17f1 complet/:/' conSpicerctltllr,lIcqucfiibfi'dto veniri,neJuc eommcat/M ftp- ,
poyta;ri,intercht}s itii1eri Jm,poUet ,prope i.lm de fje~
rllta fi h1Ie,mmn,ulltt htû/1i'llpdi fntcnti~ dire ba1!l ur,
vt;impetlimcmù re!iaù , crupt iOllcfàa~" ii.fùm itit1Cri~I".,;,(ptibuJ t'o per14enijJèlJt , ad .pi/llft'rn cOnft'lZdermt.mttiori tarnm pavti p/amit, h{Jc rt'feruato ad x,Yt77I11m conji/t'J,i:meY/mrri cltt.l1tum c.':pcriri, &' {a{Ira drfin dtre. byc/(i. fl,(!tio mten'tUo, vix vt kil! rehJ:J,1UM eor.j}itH~t[~l1t,r:,,!tocamh' ,~t1~tf rdmi/lljfr,m
Jù tmpll.J dal'cl/lr ,hofleJ e:-: ommb,tl f'ttytil/Ju,figno
Jdf(;)du"{i7erc;/apulrs)g~O:l9'tc in vallurn cOlliiceyc:
NeUri pi'im'o,in/~grù vi rib;u,fortircy :t'Ptll.1llfrC, neIJl4cv/Lum p"ffra tclum ex loco jùptn?yc m:ttcyc; vt
qtlit.iJ/,'CrllnCtfftromm nuJata defhifdrivm premiviJefJ';lilr,eo occurrere,c!.t all,viliJ/m ferre.fd , hoc {vpc1irri,qlJod tliu!wmit mept~~lIdl holLes drJi:ffi,cum pm:/io e.xcrdevft1t.t." tI/& intt'l.rù 7J1n'b/~ (ûcCCtlcbant,,,
_O~t.1Y1ti1J rtruY!J fl !1Qfh·is ,pyopter pa/!cit.1tem fieri ni
hirpou,tttJIl(NfOn modiJ d~r.1fJ ex pr(gll.t ~:\:ctdend;>
./id IIcjâttcio quùùm fÙI4 Lot t,vbi cCfIHitCi"tlit" rclirlIj;(cndi"", fiti rccipTCildt,j.'ultll/14 dabattt1·.c;~m iarlLl
Ilmp/ù/'J bOl'if VI. (OtltÙI8I,te,' PliS/ii trc/llr , Ile nON (o~
/ùm Vin!s;fèdetiam teLe IMf/rt! 4t,/tcere1lt, arque ho·
fics Mr/su i1Jftllmlt, l""gtlidJ'ori&rf!q,u 1/Ofhis 71ft/li',
fiinderc) (9 jVffll4 complere co::piffijrt ;(Cfqtlc effet ùtm
ad
�L J n E R l 1 r.
~9
itJ extremftm ptrdunaca{il17l, P.SextTfU 1Jantltu~pri
rnipiLi Cmwl'io, Cjuem 7V. eruico prœlio compltmb~u
tOll'pEhtrn 'vJ/lnerùluJ di.'\:imm, & item C.{/()h!(cnus
Tri/mm!s mil. vit &conJilij m~gni ,& virtHtis, ad
Galtlam tlCCHrrunt)atque,vna1fl eJfe fPem fa/llti!, dotent;SÎ.;erttptionc ji7ét,t,extremum tlll:..ilium experi1
renttlr.itaqfu, com/ocaf;S Cc11turi~nil'IÛJce/eyiter mi
lùeJ crrtiareJ'foclt,p_tu/ùjJm' jntcnnittermt.- prœ/ii-;,
Ile tantllmmodo tela mifla Cxci/My/m,t ~fq/ ex labore
reJirercnt.p 'ojf ji~fIO data} Cc4frirerJIL'Jpt)'e.nt, dlque
omr:cm!pcm/àllJti! in virtlm pomret.qllo i iuffifont,
fnciunt, atjûbùo r;mnibus portis errtptiom fùarl, ile'
'fliC cogmJféendi'1t/id fieret, neql_e foi co/l~'{tndi bo·
jlibtll fàcJd/tuem rdinqu;tnt. itacommlltata flrfuna,
~oJ,;pli i11 !pem potiendvrtJ7n uJéronrm 'UCrIcr,lrIt,vnd upte cirCUII1Utllfo.r,imerjiciunt, & ex IJrJ1f1inmn milli/m,r I1mplifl! x x x, qunn nll1/lcrum IMybarortt7IJ ad
caffra veniffè conHalrlt, phu urtia pnt't6interjifla,
reLicploJ perterritos i"fi~gttm coniicÙmt.'ac,11c in Loci.r
lj'Y,irle7JJfiiptrioribu! cO!l[tffere patiuntllr fic omnibus ...
hoff/ur}! copiiJ/ùjiJ,am,!f1ut cxuti.r,jè in CaHrtl,mu
nitionl[Cjue fii'if yeâpi.:mt.qsw pra-/io fi éto, 11t~dfo'
piu! flytunam,J tentare Galba mle/"iI, alque ,tlio (if
in hiberna co'ifi/~b vcmJ!c memine/',tt,a/iù occurriJ!è
"'ebu} vit/er,'t, 1'n",\'ime (rumenti, COmml!flfl/flp,~ inoPia permofllJ ,poj1ero die omnibttsriu! vici ttd"ficiis
incenjù,in prot~il1(id1!'L reuert" conundù: tU' nlJllo hoft/! prohibUJu,rlut iler df1l10ramc,iilcolu1Ilcm LegiotJ~m in AntllaWJI1d6 in A/Lobro~.t.f, perdHxit, ,bit},
lJumauit. l' flis rebwgcflis,cmn omm/ml de Catr!- z.
ji~ Cifaypacat,tm qalLùlm C.xijhw'tet,Jilperatis Bel
lIS, e;~pltljù GermlI'!,tJ1 vi[fù ln v1lpibw Sedmrit,
�60
D E
BEL L 0
GAL L.
Iltque jta inim hieme in! Ilyricum proft(hu e./fet,tfllôd
eM Cpt091~e nat/one! adire,& regioncJ c(Jgnofcere,volebillt jùbitttm hellum in Gallia coortum eft. eiU6 be/L.i
h<tcjitit cauffa. P . Cra/fif;J adolefcens CU'J1'LJ Legione
VI 1. proximis Oceltno in efindibm hiemabtilL. i5,
cptbd in his locisinopia fumenti mit, Prro/[fos, Tri.
hun6flJue militum complure! in finitir'fM ciuil7:tte!,ftu
menti, commeatl{Jque pe/endi cau/j'a, dimifit .quo in
l1umerc ertiIL T .T errafidi U6 , miffiu in VueILoi; M.
Trebim GaLùu,in CuriofoiitM; .QfelanifU,CU'J1'LJ
T.Silio,in Venuos.huùu ciuitatis eft longe ampli}Jima aufforitM omnis or<t maritimlR. regionu'J1'LJ earum,quod & nartes'habm t- V cneti pllmmM, quibU6
in Britanni.zm !lait/gare co nfiteller-unt; & fcientia,at,
que vfo ntmticantm rerst'm ceuros 411tccedmbw: & in
magno impctu ml/ru, atque aperto , paucù portibfU
i1:terieélù ,quos tenent ipji,lJmne! fore, qui eoâcm mari v ti confiteuerrmt, hahmG vcD:igallU,ab iù foit inilium retimndi SiL:i,atqtlc Vcl,m&,qllod per eo! fias.
ft objide!,9uOS CraJ{o dediJfmb , rect~pmtturo.r e'''if/imabant.horum lIuétoritate {initimi add"éli ( vt fou,iJ.
G tlllorttmfo bita, (;). . r'pen/ina conflia )eaderrt de cau.r
fa T rebistrn T trrafidittmqtle retinwI;(!) celeri/er T1Û.r
fù le~{a'tù,p" fios principC1 imerfi conjurant, nihiL,
ni(i cumrmmi ctmfiliu , Itiluro!,eundhnqllc omnu fl rItIntt exitum eJfe lattlrO! ; reliqua.rque cÎu;,tate! foILici.
mIlL" vf in ca libr:rtlltC, c;ua'J1'LJ à maitJribtu accepe
rantJpermanere, r:ptlmt R07Jultlor/lm (erlûtMem perftrre,rnaUert L . om11Ï OTa mttriûrntl ceLerùer adfoam
ftntemùrm perdltéla,comrmmnn Legatione'J1'LJ ad P.
CrajJil'J1'LJ mitmnt."Ji ve/it foos re Clip erare ) obJid(J
fibi remittat.. 'Jl4ibH& de reb~ Cilfar à CrtifJo certi01'
, .
jàél,u;J
J
4
�t 1 BER 1 1 J.
6.
foéhu,Qleàd ille aberat IOJ1gù#; naue! interim 10ngM
ttdificari injlumine Ligeri cpeod inflttit in Oceamtm,
rcmiges ex pro/einda inflitui , nalltM gubernatoré{(pee comparari, iubet . hù reblU ccieriter adminiftra,15 ,ipfe,cum prirn.um per Anni templU potuit , ad eX.trcitum comendit. Vmeti, reliqutttj?ciuitates,corsnito Cefarù aducntll ,firmd qttàd, quanturrL.J in jefatirtlU admifiJfe7'11t.-, intelligebart-t.-, f-,egatos, quod 710men apud or(lnes nafiones fanflum. ,inuiolat/emqlet
ftmper fitiffit , r~t'entos abft, & in vincula conieCtos,
pro ?/ZagnitI4dinc peric/~/i be//p,rrL.J parare , & maxime,ea,qutt ad vfom na14iurrL.J pertinern7il:.J, prouidere
inftituunt;hoc maiore fPe,qu'od m~tltu~ natura loci
confidebant;pedeftria ejJe itinera concijà tt/luariù,rI4
uigatÎonem impeditam proptcr infcitiarrL.J locoru~,
paltcitatùnquc portuurnfciebant. 1uque noftros exercitus,propter fument; inopiam,diutilU apudft morari poffi ,confidepant:ac iarrL.J,vt omnia contra opini".
mm acciderent,tamen ji,plurimumnauibH4 poJjè,Ro.
manos neque v/Lamfacultatem habere l1ftui1lm, nelf1l-e
eommlocormn,vbibe/b/m gefturi eJfe)!G, va da, portlU,infult1fque nouiJfo:ac iongè aliarrL.J effi na~1;gatiD
tJem in C'oncb{o mllri,atque in vaffiJ!imo, ac apertiffi·
mo Oceano,perJPiciebant.hu initù confiliu,opida rtm
niunf,fumentll ex agrù in opida comportalbG. naue.r
in Venetiam, vbi Cttfarem primllm be/lum gefturum
effi conflabat, Cfuam p!ltri7tJM foJfunt, fogum·fOcios fibi ad id bellu~ OrifinoJ,Lexob~oj~N anneteJ~Arn
biliaus, Morin 01 , DiablintreJ) Menapios adftifillnt. àuxili" ex Britn.nnù. , (Pl econtra eM regionet
pofta eft,~cc~rJitlfl. tT/ml h4-JijJicltlrate.r belli $.eren~)'JUM fUir" oflmd~m1#,fid mtl!tn. m'fIlm Cttjare./1ZJ
1
1
.J
�~!
D E - BEL LOG A L L
ad id bdltmfTncù; bant:inù1TiJ: rc:mtomm e9uùùrtL.
'R,g,m.1/7or:!m;rtbcILio f,It.t pojf deditiol1c'1JL;deftHia
dans objidibu!,totcillitatmn.J "o?1i:-tratio; in pr;m~,
Vtt hacparte negle[fa,rdi.rpetfnatioms, idt!rl'L fibi licerc,t,rbitrtlrentIrI..it.upJc,cùm inteiligrru, omnCfft~
~e Gallo.r-nouisrc!JJujfJJtÙre, & ad b~//urt1.1nobi/iter)
1 ccün'Lércpr~.-e:xâtari)ormlcs amCJ7L hominu naturtt.
7...ibC'r"tatiflrttleT?, 6' crmditiQncrr..., Sm~itlltis odiffi;
,nim qllam plttnr CiultateJ compirarent , pdrtimdu
fibi,ac latùu iiJ1ribllmdum exercimm putmtit. itutjj
T. Labù:mt11'L LegatuJ7L in T rc:tiro,f, cpli proximi
'R}geno flttmilli fii?';t, eum equimtfJ mittit, huie mandat~R"C7ItD.r,r:l0u~r'lu' Belg.u ,ld~at't4t1ue in oJfi"cio crmtincnt,:Getmano!'1ue''1l1i rI~.\'ili().t IJe!gù IlCcerfiti diccDam,tr,fi pervim nauib/ll-1 flumm trrlnfirc
c01zcmt/r,pro.l:Jibclu. P.Crnffum currz.., coh()rtib,t$ LfJgionariù x l 1,& magno numero ccptimtuJ,in A9,~i~
tll'l1iam proficifci iubu. ne ex hi.; 'I1fllionib,1J attxilùe
il! Cjaflùtm wÙtanfHr; ae tal1tlc 1;ationcs eonitmgantltr. S2.!Jit~lriHm Sa';iman L~gatwnL cl/mLrgioni-,
bUl 1 T Lm Vnell()s,Cur'i0ftlit,u, Lr.\·obi/n ,u rnittit,
'T"i f:a'f)}m*numdifhn~m cwret. D.lJfI~tum adolift mtmt ciajJi, GnlLiclf?fIIC 1Tlrnib t U,Qlf,u C.V Pilloni.
bw,& SIl11l017is, 1·cli'f"'ffiJUry;tJCt~ti.t reKio/livllJ C,1nI~lI
nire iuffirtlt,prx(rcit;& (1/111 ?rùm~1fI foffit, i,l VenetO! proficifti, iubct.ipft f:O puleffribus çopiü cotlten3 dit. t orant ril1fiJ'J/){li}" re fw,' (lpido)'lIm,vt po(itzr.
in cxn'cmù li,,/(!(ù p"f'omotlloriÎj'qlle , n'quf pcdiJl-U
Itclifllm h.1Der~t,C;tm e.'t: alto ft tt,ffUJ i;Jcita,~iffit,qfjod
hri (lmper rlccidit horarnm x 1 J jJ)(uio;rmj, nar~ih'''J,
,!stad nlrfru mirmcmc 4lse,narus';'l vadù ajJliél-(1,rcnwr.ita 'IItr1/91 rc opidomTn ~ppf~~JI(/,tio jTJtp~~ie(l4lt"r;
1
IIC,
�LIB E R
III.
63
"acJi quando ndagnitudù:e oprrü fme foperati, eXfrn
ft 't1Jari ttgy,cre, ae r)'Jolibu4, at1ue his forme rnœnibU$
ItdtfC
p/liW1 :più fortunù dejperare eœp~ranr:mal.1JO ni,
mero nauùull appnfO, mim rci {ùmmam foeulmtc'J7lJ
lu,bebantJùa o7nl1ia daJortabal1l;
lècLinpro:rima ofJiJ
!l"'~{
r
darecipicbant,ibi ftntrfM iifllmL opporflmit4tib~1<S
loci dt+ftndeb.mt .h.ec eo J?7cilùti magnam parfm'J. vEj}atùfociebant,qHl)d noftrtt nalSeJ tempejfatibUd deti-- ,
lIcb.mtltr;fùmm/~d, allt 7/a//o,at'7fte l'petto 7hari,magnù tt.jJVH4,rarù , a~·p rDp~mdLù P{)rtzJ;~u, diflicl,/J({6
1Muigandi.namc;? ipforum nmm ad hune modul')'J fuft<t.,'armat.trh tfr'ftrtr.earinlf aliqll.anto planiore-J',qur.m
noflrarurn nauium , q)(O foâ/iIt17/ada,tte, deuf{um tCjhu ,excipei"cpof{e nt. PI'ortf. tldmodum.ereft.e,tlt'h itempUppe! ad mtlgnitu.di.ncm fb1Ehmm,tnnp4fatum:ptt".
accommod,1t,e.7'I"/IIt-J totlt fit[fd! ex roborl', acl9ut!,mui~
7/~m & (;ontstTfl.c/imnpllr~rmdam. trIl1llfh·.t expcd.rh::nu 1n almudtnem traf,i;;,uconfl."C~ cl41tis fi'rrcù,dj..
ZiJi.pol/icù crrfJitU..ti/1C . t111chor.~) prrrf.rrifm!'.fiYre~
/"tltCrlU re/{ùlU,t .peILei! pro w!ü ,a!J,tfIf97tenuùcrconfiflif,fltC prop/er fini inopiam, ntque eilu 7fiuinfl'illtllniftte'11tod cf1 rnagt's 7/crifirnile, q1!~d tantar lcmpeftPltcJ Oeum;, 111ntOfiJII~impetPA ventommflifiller'j,ae t7Wflt onU4 IIIf/tin regi 7/c/ù) nonJàtù comm,d èItrbim.lbit;tr:Cm7J his nlluibm 1101 trdl Cla/fi ciufinodi
cO,r.;rcffz,(4 eraf;7/t7/ni1 celerimN'jl'f;- pllljù r(maru pr..ajlww,reliq'M.pro loci l1tlfUra,pr'o 7/~ wnpe/fr,t.'PII, i(lu eJJlmt ap,.orl',(;, aecQmod~tior.a. iUfjJ enim hù lIa
flrt1l roft,'o1JOCere pOlcrant:tnnm in J;ù eratfirmittJdo:
11f:fj,: prop/cr IIltitlidmem,focilt: tc/if tldigeballtr ,(t'eadCIII dt· c.tTlffllmimu incomode[copu/is comincbntll1",
~&C~df"at, vt ,;tm flllirr wntm cœpiffit 1 (,i27/enta
J
�64
D E BEL LOG A L r; ~
_de.diffintrW tempeflvzum frrrentfitcilitM, (t) in vadù,
confiflerent wtù«; &, àh 4" dereliÛtf., nihilfaxa,& ,
,'aJetCl timerent. tpUlTftm rerum omnium noftris nflui-:
hus cafus eraL extimefcendus .compberibtM expugna-.
tu opidis, Cifar, vbi intef1ex~t, frit/Ira tantKm labo-.
rcmfumi, neque hoftium fitgam > cClptis opidù, repri-,
mi, ?leq11e his noceri poJfeftatttit exfPeEtamJ.am clar
fm. cP/If, vbi cormen;t) ac primunl..J ab hoffibtM vifa
cf! ; circiter ccx x. nat{(}J eor.JJ.J'l1. parati(Jimrf!. atque
omnigenere arm.orumornatJfJim.t,e pOrNt pr~fèé7:<c, noff,ù aduerfl confliteYlt?lt, ne.que fttis Bmlo, (pti clajfi.
pï.terat, nCCjtte T ribJtnù milit/em , Centterioitw/ifètue,
tjwbru finguldl na/us crant attrtb1ttd'-, conftabat, qttid
Ilgermt, aut cf'ta ratione pugntl? infrftcrrmt. roftro e"iin
Tloceri non poffi cognoueranr : tlerr/b1u a~'tem cxcimrki, tamen hM a/titttdo PlfppirWI ex varbarù nattlbus
flperabat; vt neqste e:l: infiriore /oco/àtù commodè
te/a ad&ci poffint, & miJfa à qallù <.~raleim accidcrent. vna eratmagno vfui rcs pr.ep.ram à noftris ,fol-,
ces pretanttdl, injèru" affix.eq, 'on<~ltr~/s , non abfimili
flrmlf, rmtralium fidcium. hù clem fùnes, CfuiantennM
/Id ma/os diflmebant,comprehotlfi, addu[lf'l1/e ml1'lit.-.
11lfui[io remù incitato prttrispcbmmtr. cp,ibm abjliJù,
4ntc~mle neccJfario cocldcbant; vt cltrn..omnu a ILi cis
n{/uibft~J/iM m velis,tlrmamttr,(q.; cOfrJhrct,his creplis
omnu v!ür )JtIJIJJl1'I~ VIJO tempore cnpermtr. relitptltnt
rrllt certalftcpofitii in virtw c; 'lita noffri rmliteJ focrle
flperabant; df'lJte co rnagù, 'l,t'ad ill confPe[/;" Cifan5,1/t'llte omnù exercitm ru terebatttr; vt rm/Illm
falt/Lo flrtùu foébtm ft/ure poffit. ornlles enim colLu,
& loca flperiora> vn4t: erat propi?UJlff# defJJeébu Ù~
mare ~ lib exçrciru terlCbantur. drfi([lt1) VI d/~'(itm~.
Il1Itcmm)
q
1
�LIB E R 1 rI.
nntennù,cùm fingultU binlf!, ,aut !ernlf. naltes circumfleurant,militet jùmma vi tranfcendere in hoftù{m naues contendebanL, CfltodpoHrf1'tam Barbari fierianimadltertemnt,expugna:is complurwU& rNluibU& , ct'tm
ei rei nu/l#m ,'epenrentr auxilium ;fisga jàltttem pe~o
tpre contendemnt~ Ile, illm comter/ù tn cam parte1n.J
nalllbu&, cptO vetltU-5 ftrepa:t."tanta (ubita malacia, ac
t?"anquilLittU exftltit, vtft 10 co rnmtere non poJ!ent'(J1t~
quidem res Ild negotùtm çonficiendum ma:>.:imè fit;t o?port/ma. nam fingttltU noftri confüati expugnauç~
rlmt, vtperpaJtG°1t ex omni numero , noélù interuenttt,
ad terra1lt per/umerint, cum ab hora fore 1 v. vfljtte ad
fllu occafum, pugnarmtr. quo prœlio be/1um Venctorum totil/ppte orlf!, maritimdl , confiél/tm cft. nam~
ûtm omms ùmentIM, omnef etillm grauiorio tttatio , in
quibIM aliquid confily, attt dtgnittltio fitt{, ca comtene"allt : mm rttruiwrn., cptod vbùJ1te jiterat, vnum in 10eum coeg(}rlZ1J;~ : quibU& amiffis , reliqfti rteque , qlt'o Jl
rcciperent; nerf1tc, qttcmadmodmrJopida defonderent~
habebatlt. itwpteft, fitJCfue omnia, CeEri âedld~rut..
~n qUOi co graJtùu CI_
far vindicandtemJlatllit ,qrta diligcmittô in rtliquum tcmpUJ .à B;pba!ù ùu LcgatoY1l7n conftrttarettrr. ittupte, omni Sml1tu tJecato > rdi'}Z1Oi fuh corOM vendidit •
t Dum ha:cin V cnetis -t
genmmr, ~rmtriiu Sabinttô cltm bio copys, qutU à
Cifare acc('pcrat J in fines Vncflomm peme1lit. H tG
prurflt Vindouix , acfummam impery te1'1eb~ earltm omnium Ciuitatum, qUit dcftcmmt; C.\' Cf,ûbtU
~xtrcitlfrnJ magnaflptc copias coegerat, atqllc hù par.
CtS dicbm eA1tlerci, EbttroniceJ, Lexom/cflte Sena ..
fit foo itlterftéto, q~od a/taores .b~ILi c.[Je 1'IOle~a1Jt , por1',l! cltmftnmt ,jètPIÇ mm Vmdclla ç conmn.'"(emn~/,
~.
J
J
o
�66
D EliE LLO
GAL L.'
'1ltflgtulqlte prcttereamttlrittttf' v11tJ.ùpte e...... Cf altia p(!or~
tlitomm. hommui')'J, ImrOf;Zmtrfltc com;mCYItIt-" 1uO J"
ffespr.fd.lY/dl ,(fltt~fp,UfU(! befLa;uii, ab agricu/tt/ïa,
(!) (jI,otidu:IJO /,tfJorc, rt'7tOcd.iJa-c. Sabimu idoneo 07JJIJI("U rrbm !ow Crtjl ris if m le/'rv!:... ; ch'ln Viridouix COI/m. m7Jt d.mm mdlimn. (patio conyd1fet, 1/(01idzé(pte prodllélù cOPljs pugntlmli potûfrttcm ,r.1ceret, vt iam Jil/IJ (d/km hojhbl4J in cor:t cmptmn Set/;imu
'VerJiret, fd ttJtJrtJ 1'loflïOrmn rnt/itum voclblU JJon nihi! cmpc7·et.tr: tantamtJuc opiniorlcm trmorù pr.eb,ût,
'VL iam ad val/w12 cafrromm hoJ1w tU'cdere tZltrllrrmt.
id C.l Ctuiffa (aCtcbat, 1/fod CHm tzmm nm/tit/idiilc 1/0Ilium, prtJ.:frt.'w co Il~flttc, 'îl!t fo7/ml.lrIt imper!i te1/ CYct, nifi.eJuoLoco, n;1f opponmtitzu c ,1'i t lttt d.uu,
Lcgl!.lo dimira(/dr~'m lIOn c.u/1muihtv1:.., • .H Île cMjlrmaM opini.mc timorù, idolJfmrt CfltclJ.'l.mt hOl'htilt:lJL
Ô' ca'Lzdltt1l, de/lX 1 (Cf _-dfilm ) ex 1.;1 , CfUOI altxll&
c.1/1ffitfiOIJ/I h,lb~btrl. h/ficmil;(m~ pr.aJlys > po!licùutI0mbltfj1ftplor'pad:r; 'vt/ aillo/hs tr.mf.fJ(:"; 0<"",Plid
fiai, V(·IIl, l'tl n"cl.11/j lI:n pro pCij'ùglt titi ~OJ I.ml1! , t ;'"
mOï,'m 'l{y?JtlltIOI'lI1IJ propof/ù. (Jla!ltu a'7gltjltjJ ipfè
C.I.{<ir Iz f/cmllS prmuU'Hr docel; rlL'QUi1 IJd..(1 'U t!b(:ff~.1:t;n pro.r:i.·d,wo[!cSdbinU1 CÙiM ex C.~frù e.\'('m/mll ed/tct/t, ô' ad. C~forcm a;o:tf~! ji:rCl:tll C'1'1J{a.
fnflcifèatur. qltod vb~ m:dlu:m cH , cOilc!m:/ttlll 07mm, occiljùmcllI ncgof1j tene gcrmdi tt:mtr md.'I:Oit
cjJc, ad c,ljfm/ri opor,c;'c • MIf/t,e rOI r1d hoc C()'!(iltii
9,.1//01 hor/abat/tuf ,fUpCï;OY/tril dlemmSabmi C/tncf'ltio, pl'I'(irg,e confirmatio, i JOpi.lt'rbar/!J;"il7II, CJlll'CL
ftmmtdlltf!.(/./!rr tlb bù ml" pmr~ jillIJ ,j}ef rr C"lft/ci
bel;'; ,(l, q;'~d fh'è: lt/Jmtr,·I. omi '/Cf, id 9'tocl vu/m. t ,
tI'",JJw/. 'F ,·a,W I1dd:lèl; J 1JOil pmu Vlod"ltHcrILI'
J
rcb1l/rJj~
�lIn E R
1 1 1.
6,/
yclicp-t!{que duce» ex confilio dimittUlvG; 9";m ab
his fit concejJu17LJ arma 'Uti capia1Z-t-.-. (!) ad caftr"
'pta re coneeffa, ü.ti) 'lie/ut expLorat4
'ZIiéfortd ) flrmentù , virgultlfipte colLeElù ) f'jUi!Ju6
fojJtU 'R..JMaltOmm c~mplean.t....) adeftH-m pe'l'gun.r.....
loclu erat.. cafflormn..J editus, & paufl.ttim abimo
~CclÙ6h' ; cireiter pajJm 00 • h1tc mflgno C11rfÙ .conten~
dent m-.- , 'lltcptnm mmhml.J'i1..J fPqty .~dJi eofl~ondoI~
annandofcp'! 7Zfmanis dtC'lmtr) exanimatl'l1tc per~
ltmerttI71l.J' Sabinu.J fios hortP.-flt-S ~ cupientibm, Jigrmm datJ' irnp'editis ho/Mm, proptC'1' ca ) f'jU41 ftrebr/nt, oner" , fubito dttabtu Portù eruptionem (/Cri
iubct. foR/lm eftoppormnitztte Loci ~ ho/hu11L.J irrfl:Jtia~
(le deJiui.gatione ) vim(u mi/itttm.. J ae fuperiorJt1'l1J
pu...'!.narum exercimtione J 'lit ne V1mm fjuidw noftr~
mm impct7trrt firrent) ne ftatim ferga verterent. f'j!tO~
impedttos, imcgrù viribm rnili.te> nO/Ii confcJtti,
magnum tlumcntm eOrhtn occiderutlt, rcliquoI ecjlti~
t es corftéf(lli) pllttCOS qui ex fitga eillffèrant", reliquerunt. Jic 'lino umpore & dt: rltlllflli pftgw 1Sabilll4<f,(j}
de Sa6inj vi.é7oria Cl!fur urt/or fhEbu eft: âuitatéf.
que Oin;wftftlf.tim T;tlwio ddùlmmt... nam, 'lit ad
bella fifi;ifu1Tda qallorftm alllcer, at prOmpfJI4 cff:
Ilnimt1J ;jir:1J/o!lù, Ile minime rcjjftml (la ca/amimtt'4
pf:'ljirtJJdIU 't'WII comm eft. 1" Eodem fore umpo- $
re, P. Crafliu , n'llIt 111 cv'irptitztl1Ùlm pcrueniJfct'.ljlltC
pari, 'lit .ml f ,lié/m,l ('Ji-, 0" fogionJfm 1.1tÙudint ) &
~l1Idtitttdine homi.ml'tn-> , e.\· urtùt p~Yfe qalls.e cft
r:riftimanda, c1/m ;lIlelligem in ;/Ii1 loeù fibi bûflei1L., /!,ercnàt'il'~, 'lib; pa/leu ftnte a~mis L. Vllleruu Pr,ecollimu LeI, aNU , l'xercim pulfo J inte'ftU.u
e/ftl, IIttjucvrtdc L. JI!1171/;111 P1·OÇOJ. im1J cdlmmti!.
contendal~G.
J
J
J
.
\
.
~ r~
�DE BELLO GALL.
amiflis, proJitgijfet) non mediocrem fibi diligentlaftb
adhthendûm inteLLigebaL. ilaque, re fiJtmentaria
prouifa~xi/~s) equitatuque e.Dmpar.a:o ) multû prte.terea viru flrttb~~· Tolofa, &~r/:;on( ,qu<tJùnt ciuitate-s a/tiœ prottineitejinitimtf,ex hû regionibm nominatim moeatù,in Sontiatium finu exereintm introduxit. CU/lM ad,tentlf, cognito) Sontiates, magnu cop&s
t:OJi[fw,~fitrfJltque) qZffJplllrinmm valcbalït,in ft mere ~gmen noftrum at/orti , primum cqueftre prœlimn
commifimnt: deinde, ((jlutatu jùo p;'l ijÔ) atcp/(: infequmtibm noflris, fiwit'o pedfjlrcs copùu ., t:[IU/4 in eontmLLe in injidi;rcoILocIt1ten:lnt, oftmdm-mt. hi noffros
diJîeélos adar! i, prœlmm rmottalterunt: pJtgnatum cft
dite ttttpte (lettrer; â /m Sont:atC1, fopmoribtM viDor&s ficti, in fillt vm Me totùu A Juitat/ià! fldteum poftfam plttarcllt; noffrt tlltt' 1ft, quidfine Jmpertuore,fùlc
re/iqul? LeglOnibm , adolifèentltlo duce, e(Jiel!rc paf
fnt, pe-rflnci cuperent. -tandem conftUivltfnerib 'tS, hojles ler;ga venere. qmrum mt~e:l'/O tmmcro illtcrfiUo,
CraJ/iu ex ltimre opidltrlt S07lt;atlt1tt oppltgnare cœpIt. qlti~tJ,S fOr' itcr rcJiftentibl11, v~~/ea1 thr"ft!l~ tee eg/t.
tlL, ) alias erupt/one mlenlZUa, alMS c/tllle/tits (Id aggerem, vinedfiJl'c tlélis ) CUiU4 rei fullt /on"~ 1: per;tl/Fm;,
e,Atptitam ) proptcretl qttod muftis /OCÙ 'lpted eOJ
terllrie [rU/mc fimt: vbi ddigt:nti.t nojlrorlt17'L.J mhrl
his relnts proficiy0J]è f;7teILc.wYurlt J le<.~ato.J ad Cra}
flm mittmJ/; m dedlt/onem vtrecepil1lf:.." pet;mt.,.
t')lttt re Iwpuram, arma traderc iujJi ,foCÎltrJr. arque
met! re ownùt7IJ rtoftrorum il/tml is tlllimù, Illia ex
pt/rte opidt (!/1deantttannm ,quijimt?/tt11tJ lmper~ rellebllt, mm De. deltotù , (!l'os dit Soldurios appelttnL J 1ttomm h~c
condaio, VI omnib,# ,in viflf
(,8
q
J
Fi
en
çom~
�LIB E R l 1 J.
69
c()mmodù vnà cum hi; ftutlnt~tr > quorumJe amicititt:.
dedzd~r.nt.fiq'1ttd '1s pervim aCe/dat, aut eundem ca[um vnà firanL, tlutfibi mortem confc{cant: neque
adh",c hominum memoria repertus eft cpeifpttlm, qui,
co interjEto> Otl1UJe amicittd! deuouiJIet, morirec~tjà
ret. cum ijs uidcantttannus erllptionefocere conattM,
cLamore ab ea parte rmmitionis Jublato, cùm adarmer.
militeJ" concurrijJènt, vehememérqr.te ibi pugnat1tm ifftt, rep'tLfus in opidltm ~fl·vtitamcn çadem deditionù
coditioue vteretttr à CraJfo ùnpetrauit. t eArmis 6
cbJidillllfoue acceptis, Crajfi.u in ftlles Vocontiorum,
f!) T arufatùtm,profoUtM cft. Ntm vero 13arbari commori, 1·uod opidlti1"'.....J) Cr natlera loci, (t)manu rmmiflem ) pt/tlCis diebtM) qltibtM co venttJm eraL, eXpttgnfltltrrt cçgnotteranG , Legatos quoquo verfos dimitlere, cOl/ùtrare, obfidts InterJe dare, COpiM parare.
cœpermJ4:..., : rmtt"1tmur etiam ad eM cireitzues Legati,
(Jlt.r. font citerioris H'fPanit1!.firtitnn,e eAqut"tunid!: inde altxilia, d;tcéflJue accerftmtur. qttorrtm ad/tentle
m:ttgnacmn meUorif7;lte, (t) maglla.c:emIJomimJ,m. mlt~
tU/~dii1c be/item gerere canant ur. Duces vero 1j dcl:guntur, qui -z:nà
~Smori~ omn,:, tlnnos fit~
rI/ru, fommamq1teJùentllU1J rei m,ltt.rrl1 habere eXtftitll/lb..tmltr.~, confuetlfdine populi 7],p~ani loca C4pel-c. Ctzftra rmmirc, commM.tibU1 nt?flroI mte'rclttdere,
il'lfiitwtnt.7ltodvbt CraffiM animadreertjt,fi/(tf coput.!
proptcre."Clguit,ltcrn rrorl facilc didltci, hoftrm (;:.. vag,trl, f!;J vùu obfidcre, & caftrù fatù pr.efidy rclitltP,erc, ob etlrfJ. cattJJ.lm 111 in lM commode frmllCllwm, t'om1IlC(~tlém11{C fibi jtippOrtlt.rl J ln dies hoftlltm rmmmttr/
tTlJ<~erj,; non Clmèftmdum c;~1l-mJt!ltit, qltm pugna deccy,arlt. hac re ad cmcdl/lm dela/n, vbi OUlne! 1derf!..>
J
mm.
E 3
�70
DE
BELLO GALL.
flntire intelLexit, pofterum diem pl!l.nte conflit ltit.prima lu ce produélù orrmiulU cop ~jJ , dl~pllci ({ci'! inftntBa, al~xi'ijS in mediam aciern co/loct!tù; cpeidhoffes
eonfiLij caperent, exfPeil-abttt. illi , etji propter multitudirum,& vçtercm belligloriam, paucitluérmj1te /JO'
flrorum,flttttà dùnicatll'fos exift,mabaT;t; hmen tlt-'
lif# effi arbùrabantttr l obf1lfis viu ,r:OTm/Wltt! intere/ufo, fine vlLo 7.m/nere vitToria pot iI'i : & , fi propt cr
inopitrm rei fm1UntlJ.riil Ramant ftft rdC!!ErC cœpq..
[ent, impeditvs agmine, & fub forcinu "1irmiorc animo adoriri cog/tau.-mt. hoc confllio prouato au DltcibUJ ,prod,tflÙ 'RJmçmomm copo/s ,ftfo caftrù fenebant. hac rc per!peéla , CraJfiM ,ct'tmftt4 Cltrlflatione,
Af(Jue opinione , timidJoru hoflu, noffroJ Tm/ites alacriores ad pugnalldum cffèciflèt, dt1ue omnium voce."
rludtrentur, e.x.fPelLari dilttltu non oporure ,'filin ad
(laft,a iretltr; coherrattu fiOi, omnibtM cifpifJntfbb.>:i ad
ho/hum cnftra cOlltwdit. ib, J cI,m fll1j JoJ{tu complerem; al,:! mulw telis COltIc[[ù, de(èlljQi'cs v.t/lo, mu1JrtiombPflpte dep,lLcn:11t, trrt:àltttrlfpte, 1'libttJ ad
pl~~ffllmnon m~dtJ(m Cra.(fUJ cOlljidebtlt..", 1~lpidtbu:..'
tcl(flJ,~e fobrmnifZ,"alldlJ,& adaggcrem Cl!jJlIttlhU coportandù{pecie111, tuque opimonem pll<~nMt i.'l1n prd!bermt; clem Item ab !Jojhb,u confl,mter> a,' non tiln;.
pltgwlretUr J telltqtee ex 10 co jùper;rwe rnijfa n01)
ft#ftra (lcc,derent; uluites ClrCI!itù fJrflùmL c.tjfrù,
CraJ!o rUIIMcitmemnt, non ((tdew cJfe di',:',entJa ,lb
deamMna P011 a taH ra 71mnùrJ,l;uil!mll1': (Idit Ifm h.~
bcrc. CrtifJH4,c'l;,itttm prttflc10s cohortltt 1/..(, vt mftf."ù
prd!miü, politcitrttiomb/tfltrte ftO! c." citfll·fJ11f,r"idfi.'r.~
ri 1Idit, ojimdit. ,Ili, vt mit impcrttt /tin, cdltéh 1 v.
&QhorlilJltI tjHd! pr/tfid,o e,Jilru rç/jéflC, II/tr!,r" ,,6
de ,
1.160-
�LIn E R
II r.
labfire eranL., 6' /otlJ!,iore itil1crc circumduFfù, m c....:
ho(l-ùtm c41 rù l'oJ'lf}ici poffint,onmium om!if )rnenti~
btlfltl1c ad pu;r.rumv immtù,aürittr ad eas,qfttu di..... l'mu,r.r; ~mitionC1 perucricnmL j atcplc hù pcrritpt
prù-I-s Ùl hoJbl/fI Caflrù 601if!iurltnt, 11,àw pl.t1fè ab
bu 'videri,alJtquid rei gereretlw,co,gnojèi pof{ct.tu 'lie
ro,clamorc ab ca parte audlto, noftri red;ntegratû vi
ri bw,quod plcnlntj, in/pc viél-oritt accùlereconfo:uit,
rterùtJ impugnare cœpeYrmt.lloftes; vlldirh ci'lcurnum
ti,clefPmuu ornnibzu rebt~s,yper mlmitiOflf4 deiicere ,ùlùga (ctlutem petere (omendcrrmG'Cft/o! equitattU Ilper,iffimù càmpù conjiDatw,e:.: r~i!lium L. ml'TIJ(ro,qlJ~ ex Aquitania Canttfbr/fJue veniffi conflabat/vix t v. parterdifla, multa mat. yin caflrarecipit.hac midittl pttf,na,maxima par.r ~'J1titanidlfi
fi Cr>IJJo dedidit ,ohfidlflltU 'vltro mifit: 'p'o i11 nurnero jùcYlmt Tt/rbe/li, Bigerrion~f , '1'reciarti, f/ 0eat!I, T am(àtu, FLtIlJ.ltM, GariteJ , .A/(Jèi , Gartttnni, SI-bI/luttes, Cocofotéfoue. pauc., vltim& 1'J4tÎ(l ut! , anni lempore confifo,1,,'od J}~(,?nJ fiiberl/c,id fitcere1,U'glt.wrullt. t Eodemjire u11Jp~re G.tfa.r·,etfi 7
prop" c.\'.:tUa i<l7ll.J tCfltu erat,tttmf'll qHod,omm Gallia ",aCtlI a, ,lforif/i, IV/mapi/que ftpercrall..t.. qui in
annis effi'ltt" lIequt "d elmLJ vl1Cfuam legato! cie p.tce mifJ1'.:'1 , ({di/rt/tm id bell:mu celeriter corifici
poj]~. eo e.wrc;wl'l'L at/dttxit. qui /on.~è a/ia '('atione.
(l(; relùpti G.ÂlLi,brllttm gererccœpenmt,. fla'N', qJ/o,[
rlllelf~geb.l/lt ,.1tJa:âmtU natitmeJ, 1Utf, prm!i.o commdt/leut.. , pulfa! 1 fiiperataflJrec effi, continemé[qIUJ
fil/lU ae palwieJ habebam,' Co ft ,fù.i{flU omnia C01'l 11Ûerllnt.ttrlqlMrum illitiu7r/ fi/:tMUm clm'l pmtmiffr ('.cp; , c,dtr.iqllc mmrire wjrtfl.ûjJèt; neqlte J;ort~
E 41f •
�.,z.
DE BEL LOG AL L
interim vi{rM e./fot; diJPerfis in opere noflru,fohÙb t~
()mnibU!partibU6 Jilut!. cuolauermlf;& in noflrosimpetumftcerunt.noflri celeriter arma ceperulIIt, e6{quff
inJiltlM repuleru/ZlG: &, compiJeribU! inter/èElù,lbngùtJ impdit ioribm loeu {ecuti, paucos ex fuir defiâerauerunt.reltquir deincfps dùbU! CtfforJilttM Ctf,am: inffituit:& ne qUM inermibl<U, imprHdentiHtflb
1m/itibrM ab latere impetuo fie ri poJfet,omne111.J M111.J
matcriam,qutt erllt Ctfjà, cOlluerfàrrz..., ad hoffem collocabat,& pro vallo ad vtrumque fatuo éxftrucbat. incrcdibili celeritatemagno JPatio paucir diebm conftffo,cùm iam..., rec.u atqtee extrema impedimenta ab
noffrir tenerentttr,ipfi denfiores JiluM peterent, eiuj-modi tempenateJ fur/JG conficuttt, vti opm neceffario
intermitterctl/r,& continuationc imbritmw, diutùl4
fob pe/LibU4 Milites contineri nonpoJfem. ita9ue, va/latts omnibm eortt111.J agru,vicü ,ttdifieilfollc inu·nIii, Ctt{arexerciwm redllxi!, &in v4tûercu,
LcxobilfJuc, reli~lIü item ciuiftl,tibUJj
'lllt!!, proxime be/lum..- fteerantJ1TI hibernk' colj
locauit.
' 1
C. 1
r-
�7)
~~W~2~
c.
1 V L 1l
C.IE S A RIS
COMMENTARIORVM
BELLO
LIB.
DE
GALLICO
J 1 II.
Libri 9uarti capitlt.
Viiperum & Tcncluherorum tr:tnlitm inGalli1111 l cr Ru
J~lCn Rhenum:& Sucuornm dcîcriptio.
2.
Vilpctlln1 cum CXL1rc colloguia de nOll.i\ eorU111 îcdibLl~ ve\ rctincndis,vcl rdinquenJis.
3 ViipctuJ11 pcrf1eii:t & iil11l1Luio Cxîarc Vi\ldicata, & iimul bellul11 Clll11 iis confcélunl.
'" CxC-u cxcrCJtlll'cr pomcnl in Rhcno f.dl11I11, tr:teil/él:o.
tcrroréql/c Gcrman.is ad pa uco~ dic5 inicél:o, in G.ll1iJ
t
a
rClIcrt,wr.
~
Ca:f.1ris tr.tieél:lO in Britanniam,& infuIano ru J11,poI1: .1JiquantuJ11 pugna: dc,litio.
() Britanni pace pctien, po!l:ca compcrto nalles Cxr.1.ri~ .lffliébs rcbclbnr.
'] Altera Brit.1I1nOllUn & Morinorum rcbelllo, à Ca:Clrc:
comprd[,..
'it: -fjf'I"':I A, Q v Ali J'cu,.,jI , hi"", , 10 ' foi"
ôl'd '.;:0:~ armus Cn. Pompeio M. CraJfo COI.
\"l~~ , 'II ~l~
V fipe/ts Gmnani,f!} itcm 7' mchthe~4i t; rÎ,magna curn mHltit'ldil1c hD'IJlinum~
rr~~~~.Qq flumcn Rhenum tranfierttnt, rJon (ongè à mari,cpt'o Rhem-u infltût. caujJa tranfmndi fit;t,
9u'od,ab Sumü complureo annOJ c:'(agitat;, btllo pre'rnebantur,& agriG'ultl'ra prohibebanmY',SUtlIorUf1lJ
genJ eft longè maxim4,& bcllicoJiffima Germa7lomm
(JT/miltTn.Îj cenmm pagoJ habcre dicuntur 1 ex t]JllbU4
~
�1
BÈLLO
GALt:
qWrJtllnnù fingu/:a1'/ti!Lia tlrmat-tmtm, belltmdi CâUJfa;
fou ex finilJJM cducüt.reliqlli, qlti domi l'cm al1ftrirzt>
[e,tlt que ilLo.r,alum.IJi rurfuJ imu'cem anl10 poft in armw fmf,i!Ji domi remanem. Sic neque agricultura,
nerfllé "atio,11eqm 11tM be/li inttrmittitur:fd priuat;, tlCftparatipgri flpud us nihil ('ft. met {ongùl& anno i'Clt/a/ICI 'C vno in loce ,incolend; ctl/1fa,licet. '1C(JI~e
rmtfttlm [rl/Intiltolèd tnllxirna1llparlenw laEle,att'p te
plCO~C, 'v/mmt, 7mdtl:71::;;fimt in vmationibu4. (pt'!'
ns V cibi gcmrc,fi) quotuliAna c.,,-:erCÎtatioTtc & lihertarc vit.t.( qll'od t~ pllm! nil/la offici o,aui difèl p/intt,
aflitefi.Ui ,111hiL flm71irlo CO?'lrra vfJ/tmtatem./iJClaltL)
& vire.f .11Tt/:j i ..'mJ"i1mcorporlm1 ml/g/litl/di", h'Jnzi
n~J efTicit,flt1t! ~ in camf co,~/'-jet1ldinem tttldu:w:ritt,
vt /OCI1 (ri~l!.irl...J!i7l1/:r ,11('1 Ile v l1it.r-t! •pr,etcr pel/cf, h~
bC,lnt ;q l:,WIlItI propur e.yigl/'rltfe1JJ,m/~lTna r(fcorpo.
'Yù r.1rJ flpa!71i& lallcll/ur in flumi/lihl1,s. Merct!toribll& rft "d (OS .,dilm rIIfl,~U co
q';tt !'dlo ccp/:1'ùu,1uipM vendant, b.,bc,wr:qlltl7n quo '(JI/am rm'W
adft IlItportm'; dcJiderent.qurn uiam iumentu, (ji//,b,u maxÎ1IIè G,tlLi del~élantur)qt(,f d? Irnp~nfo partmt
prttio,q ~rm{/nt importiutS non vttmtJ/r;ftd. C!,lte font
tfptld COi ?taflt pr.ltIrt,f1tqJte deformll1, hfC quotidlaml
e>.:crciflttiont, (ummi 'Ut fint I.t6ori!, (fficiwt'/:1I1tftribw prœli/s f!p.: ex c11/,':j' drfl/il/11t, IIC pcdibJU prœ·
li.,ltttt""''luOflIUC eodeilL. rtm.mere vcfl ~(1io,aJfutfo
mmt.'fld gllOi il celerite/',r ;m~ tfuJ pofrit, rtcipil~l1t.
mqllc eormn 1fIoribuJ furpù/J tl'lull',:4, allt ùurtùIJ,
babetttr . !JI/'lrIJ epbippizs vfi.ittt1ue ad qlfCrlfllÙ nlltim HTIi Cphppl.ttorllm ulllirU7n qu,m'l!HI pauci ad, t'o tllldtnt.VÙlf/711 adft 011/111110 importari 1101/ fimmt.
,;;t ,
'juod C~~ ~d lab(lrtm ftrrr.JunJ Ttmf)Ii,fl.~re Im",n~$
�lIBER.
II IL
75
atquc 4Jcminai'i,a:rbitrtwtttr. Pllblicè ilM,\'irn.111J
pma1'ft c.lfe l,wdm0,quamlatiffime à frtis.ftnibus 7/(1,cart' ~gros:hacre jigmfitari,mag711t1'J numenmL> ci:titlttttl(t (ùam vi /1l...J {uflint're 110n potl1iJJè.it aque vM
ex parte à Su wis cirâter 'nilli.$ paj]fmrlL> De. agri
Vtlcart' dicul'It ur', Ad tllt cram ptlrmn focccdu1lt Vb&,'lliomm fiu ciuittU Illmpfa)t;t'ltle fiorms,vt efl (11ptus qenna1:orl1m, & pAu/Lo,?,';' fimt eiufdem getJC ri.r,etiam &curt! hllmanionu; propterea tp,ùri Rhenu
fJe5
IItti.ng1tnt,mllltJqut>ltd~(nmerr;lltaruventit(mt.., e;;~
ipftp,-opter propiTUJuitatem.GafliciJ [unt moriuttr tif
foefoUi.hos C;lrrJ S11etÛ,t1JlIltiJ flpe belLi.r cxperti,propter amplitIJdinem,-"grauùlIûmque ciuimriJ,jinib,1S
txpeUcrcnon potm/Jell1:..I' tMmn vellif.a/C&Jibi ftcerttnc,ac l'mt/ta humiliore-J, infirmiorlf'flle rerlegerrmt.
1'n eadem CtUlJfo /ùeYUnl VjipetC1,& TCIJc/;tluri, (l'~os
.(î~pr/t di,virrmJ;fjm,âtm ph·res an1IOS SJfCllorum vi'i?LJ
Juffwuermt..,ad eXlrCmTt1'fL.J tamcn,ilgrù expuifr, &
Mlt/tis locis GCYmifl1i.t t'fil'llnimn v<lJ.itti)lld RJJ"nrtln
peruenmml. (}'UIJ rl'.r~.ionc5 A{enap~i incolcb.1Ivt ,e:..'"
nd vlrancpleripam. fiumims (llrrO!, fdifiâa, vicOflJ1/e
habeb,mt. fla tl111t.1'. l'mtltitudi~is adttwttJ perterriti,
c,~ hi! ~rlifiriis'(Jla t'rdns fil/mm h""vf/eram ,dcmigr.,
11cmm 0L.. cis Rho1f4m d~ffoJitispr.ifidiis, Genn(!1Io!
tr.tl1Jire proh; bC.\-IIIL. il/i,01lmia c.\"perti,dtm, neqllt
vi cNlrmtl,rt,prupter inopi:tm ntlltium:mrt1c, clltm
trmifirep7"!'PterCftffodùu .IvJenfliormfJ.poJ!ènt j rettcrlifè mflllu ftdeJ,regionéfolle jlma/aument; (!) tri~
~lIi viam progrc/fi,rmfus reueru'Ywlt : ./tl}; c11mi hoc
"inerc 'lma'l1oCfc cq/lit'Utl confiUo,i1'l(cios, illopmanllfoue .lVlmapiol opprcjforztnt: 111i.,de GermarJOrtmLJ
titflcJ1ù per explora/o,Cos cmiom foéIi 1 fine mWI
..
�76
D E BEL LOG A L
t:
trans Rhef1t-tm in foo.r vicos remigraueralbG. his in~
terftilü,nauiMf9ue eorum occupati!,priufqttam..- ca
pars MenapiorH'!tt,Cpuè-citra Rbenum erat,certior fie
ret , flumen tranficrunt ; atque omnibus corurfl tf.difitiù occupali!,rcliqltam parum hicmi! feorum copiit
~ lucrunt. Hi! de rebm C.e(ar cmior faélm,r:fr infir,mitatcm Gallon~m vcritiP54uod fif11iG in eonJiliu ca·
piendir mobiIM,& nouù pler!~mrp,e rebm fiudent ,nihil hit eommirtmdum exiflimiUtit .cft /Uttem hoc Ga/lieit cOl1/ùe.tudinir;ut,&viatoreJ ctiam 'inuùos eonJijltre cogant,f!; , Cf1w4 uifrllll; eorum de Ql1a9uerc audierit,alttcogrrot~Ù.r:#. rant; rtJ mercatorcf in opsdis
V1t{~llJ circ1I7"ftftat: qmbwex regionsbm veni.mG,
'luâfiluc rf.f ibi cognoucri11f1, pronunciarc cogtllz,G, &
his mmorib1u,atque auditionibtu pcrmofiJdefommis
flpe rcb,u conJilia incJtnt: quorum cos èvefl-igio Pd',niterc,ncCf'JTc ejf:eJèm inccrtù rumoribUJ femiant; &
p/cricpte ad voltmtafcm comm fifla reFpondMnt .qlla
confonudine cognitll; Cilfar, ne graHiori bello oeCltrrcrct,mal1lrim''IfI?mJcoujucllcr.u ad cxcrcitum proficifcitltr.co clnn veniJ!'rt, caJ qllttfore forfticatzu er./.C.
jitfla CO/t:.ll0Ilit: rniJ{rt1legiltionM à 110n mdlù cù/itat;blU ad GcrmtrnoJ;inuitato[cp'c COIJvti ab Rhcno dif
ccdcrem:omnùîqlle, qt'~ poflulajfont, ab fefim para~
ta''I"a fliCaddufli Gcrmani,/atiu-5 iam vagabantur~
&infinC1 Ebl/ronurn,& Condrufollll1rJ''1uifimt Trc~
"irormn clientM,pemcncrarrt. Principiblu Gallidl eua
catùJC~r,ea,1/~d!cognottCrat dijJi7mtlandaJibiex~~
ftimtruit : eorl~mcjl/c anim'5 pc rrmtlJù, & confirmatu,
c'jlûtatUcptc impcraro,helLm11..J cllm Germanù!,erer6
conflitltlf .rc[rmncntari" compara ta ,cqllitibâft}{ dele[iùJùcrinea [oc({, foccre cœpit. tjtûum in /ocù Germanos
�LIB E R 1 III.
manos e./Je a1tdiebat. . l' eÂquibm eùm paucoru11'l..J
dierum t'ur abeJfet, Legati ab ih' venerzmt, quorurrw z.
hlte jùit oratio:Germtmos neque priOrf~1 popuLo R.bel
/um infirr:e;neque tan:enrecufareji laceJfantur, (pti.n
tlrmZ& eontend.mt;c;uod GermanorJtm confuetudo htCC
fit à maioribu.J tradita , 0!.icttmque belLum infl?1ant,
refiHere, neqlte deprcc~m: hoc tarnendicere , veniffe
inuitos)eieElos domo:fi{uam graf/am Romani velint,
pofJe eM vti!u r.J!è arnicos; veljÎbi tlgros attributllJf:J.
vet patiant11r eos tenere''ltIOJ drmù poffiderint:ftfèvi
1/15 SlmJù concedere; q,ûb"u ne Dt:! 9uidem immort4
leI parci eJ{e poffint:reliquum..J 9uidem..J in terrù eJfe
1'leminem,qTle11'l..J nonfuperarepojJint. Ad hd.c Cifar,
'lUit vifitm eft,ref} ondit.fd eXJtlM/ùit orationù: Sibi
mt/Larn !:Itm his amicitiam eJfc poJJeji in Gallia remaTlercnt. nC'Jlle ventm effi, i2!jfuos fineo tueri non potJtCrint,aüctIOJ occupare.:nt:tlue vlLosin GalLia vacIIre agros,qui d'lri,tiiu prtt.r~m multùudinÎ,fine inittria poJJinr f d Licere..fi vclint,in Vbiontrrw jinibu-1
confidere,q1torumfint legati apudfi, & de SI1eUOn1rJJ
;niuriù qlterantJtr,& à(e auxilium petant: hoc ft ab
r.rbiù impetrat,~rltm. Legati,htCc.fadfoos relattf,rof,
dixl!rUn/j &,re deliberata, pofl diem tertmm fld Ccefo
rem reuerforos : ùlIerea,ne propiu5ft cllfira llloueret"
petimml.ne id quiclem C,ifàr (lb ft'impetrari poJfe,d;
xit cagnouerat enirn,rna(nam pa,·temequitatzts ab it5
((!iqtlot d~(blU ame,prcedttfldi J ji-urnmtandfql1e Calti{d,ad AmbisJ/lritos tranS" Mofàrn mifJam.hos exfJ;eUari cqlûteo,lltque eùu 'le;' CtlujJa morarn-- intcrponi
arbitrabtltllr.Mofo projluit ex Monte V0l.c[o, qui eft
ir} finibtU LingorlJ/m,&,parte qwtdarll..J R.heni rccePtalfjUce app(/ll/fUr Va fil 101, Info/nm 1ftClt Sn'"III}:'
�78
D E BEL LOG A L L.
milLibUJ paffilurn 1 X X x. ùi
Rhcm.rn tranJit, 'R!!tnTM (tt/tem arimr ex L~pontiù#
qlfi Alpru incolunt,& langa !paria pr;'fin&s 7{antllatiurfl, H cbtetiorum,s e]uanarum, M ediornafriClmwJ
Tribotarmn, T rmiramm citz/.tUJ ftrfttr:(J},vhi Oeet/.
ng appropÎ1ùlbtat~it,ù, plt~r~ dijfl!lit parte-f,mllltù ingmtib/fctut injùlù cJjèfJù, q1lfmrm pars mn(,~na ftris,barbarlfrtNe nalionibf/4 illCo/il ftr! ex Cfuib/#fiim~
lJui pifcib~/4,ltttJ14t oui,' amum, v ùurc e;.:iffimamHr;
mu!t!f./uccapit ihf/4 in Oecallum inflt/it. ('tefit·,cùm...
ab IJarfe nOil amplù/4 p,1/i,urn x J J .miILibt-u abeffot,vt
erat canffùutll7lJ) I1d el~1n~ Leg4ti 1"wertllntur.Cf1Ji in
itinercconf!!cfft') mttgnopel'e, ne longiw progrederctur,arabal1t,c1tmid non ànpen'4fC'llt,petcbant vti ad
cos ~1uitru,qlli JlgmeIJ (JnuccfJ;j]~nt,prtfWittcrcf J ('of(l'le pugna prlJhiberct;filJfql~e vtt'potejlNtcm~ ji'w'u,
in VbioJ Icg.1tos mùtcndi.cj110rurn fi ptillcipr& fiC Sc
nat#~ jib; iureitmmdo fidem ftci/l~1It j ,e ~ condition t,
9Jtd. cl C.tfare ft1"rctHr, f v{uror 0(1 md::bal/ll:' . ad h,u
''Cs conficicndM fibi tridlli Jf'.ttiuw drlret. h,ec ownit4
Cifa~' codem ti/o PUI"Ù7t:1'C IlrbitrttbalW' " 'lIf tridlli
mora illtcrpoJim J cCl'tlttr cOrtfm,qwabcjfoilL, rOI;(YItrcntxr:ta rnen,ff non 10ngùf1wdLibltJ paJ!imltJ J V.
arf1hllio11Ù ctllI./J.l,proceffimmt co die,dù.:it :I;;,c p flc,.'a die "111;17'1/ frqllcnriffimi con ~{Cu;rcl/t , 'lit de co;'/mu
poftnlatù ('oguofceref .[mtrim drp/,,~~[fOJ .qlli C/l1'I1
omm oCfuitam antecefJerant, mittit. 911i mmciarcllt.)
ne honcs prœlio lllceJfèrenf,&,fiipfi /4ceffirmtur, {nfljtltrent, CjItOfld ifft cunJ cxcrcir" propim acccjfiJfet.
(!/ft hof!~J ,vbi primtim noHroJ cejl/itel conlPcxcrul1t,
q'lor/lm cr.lt v,millit~m nttTncrllJ,cif1J/ ipfi amplis(J
mm,lIeque langit/4 al; co
a
J
pee. ((jlûtes habtrmr, qllod &,
no
qlÛ ,fiJt7nentiI'7d,
cauJ{rr,
�LIB E R I I I T.
79
'tAu'/[a)itrant wam .lJ1ofam,nondJ{m redierantJnihil
mf/ru timemibuJ'1/tod Legati eonan paullo ante tt
(.',efare dtji;ejfe"fmt , atque ù dies i"dJtciû erat ab i If
petitfu ;impuu {ililo,cc!eriter nrJjlros perturb at/e1'i/t ;
ntrfit6,rl"fiflmrib1~J nojlru,conjùemdine (ùa,ad peda
defilimmc,14fojJi.fch c111Ù, "omp/uribAf11tf! noJlrù
deieEtù,rcliquos Ul fttgarn cOIJieceru!iI; /lN/ue imperterriros cgenmt Jv t non prir~JÙKtl tlejifterellt, 11!.17tJ
in conf}ellur:J a,~minù nof/ri vcniJfent.ln co pnûio
ex c9uitib~ mjlrù i1Jterftciu1Ifllr 1 V. (!) LXX. ùt
hù,virfortiJlùntl-J ,P ifo eA111itamu,((,mp/~f{tmo ,'!,mc~
TC llatW,C liim au~~ in cillimte lù.l Regmml obtinzu
,
rat , .l7I:ù· l~ ab Smatt! mflro appelltttm .bic,cumji-.1tn imerclttjà ab hoflilJI.IJ auxi/mm fi rret, ilLrlm e.Y pe
~'iculo erifuit ;ipf,jiruIJ vulnntzto,d(ieFhu''lHoad po
fuit ,fortiJJime r.:J1Jtit. cùmcircttrnucntltf) muftis Vt(l~
'lJl'rib"u at'Ctf'rtô ,cuidiJ! èt, fltque id ji-t1fer) 1/à iamJ
prœ/io r:t:Ct'Jlèratfrocu/ t>t1l;,mjdlftrt~l[ct; ;'-/O·itruo ç&J/ta ,ije'hoS1ibm obtJdit, atql!C inr:r.rr::z-u-s t'ft.
t H oc fl Uo ,wœl:o,Ctfj1r 1Iequei,tmjibi ICKllfO! (tri 3
diendos. ne71tc cOl/dll jOIJ ~J tlcctpienld.J.J arbùrçt["ulw
.lb iù,qlli,per dolum.-',1ul'u injiditlé, l'Uilli pltce ,vitro btllfjTn ttJIJtliJfmt.e~/Peilare '7.lC;,O dUIIJ h9.fhl1m.J
ropite tfllgcrfw r,e11Iùa t/lr'J.I ret40rfert1lllr, fitmm ,edc-
mem;,e etlc iudicllb,Il:& cognim GallormtJ ù.j il'mimrC J 'Juamll1fl i.1nL aputleo s,lJoflu vno rrœ!io ({J( [f oritnt if (fftnt c(mfCi:ti {Jntieu.u : qHjUtlJ .1d confrlirt raPir,da mhil (t.lfll ddl1dh1n e:wflirnavat.l,is nmflim th rr/lm & G01{tlio CUIn /e,~lltù, & <flt.ertor c com1JlU~
1JicllfO,ne C;lIem dl0!l pugnrA' !,r,efrrm iuerct , opporm7Itfflma ru aa'Jdu, 111~d pvflridse rilt; dtci matir: ca-
atm f7pnjidill & Jimul;U ;tme t'fi, C?ermrmi {rujllÎt«l
�80
DE
BELLO
GALL
omnihu principibm,maiorib/if1ue nat11 adhibitù,tlt!.
cltrn in caHra venenm4:-,,(imul, vt dicebptturfui purgandi ca1eJJà,quod contrà .uque effet di[hmz.J' & ipJi
pctliffi;vL,prrEliul1W pridie commifijJC1/IL;jimu/,vtJi
quid pojJènt,de induciu ft/Lendll impetrarent.o/uos fihi C<fjàr oblatos gllleif'us,retincri iuffit: ipJè omnfU copitu caftrù eduxit, cquitatl1-l1W, quod recenti prœlio
perterritum effi eXIHimabat,a.gll1enjùbJèqui iuffit. ttcie trip/ici inf/ruEta,& celeriter 1 IX. miNium itineye conJi:éto,pritu ad hof/ium cama peruenit,quà17LJ,
'Jltid ageruur,Germani Jèntire pof{mt... qui, orDnibm
rebtu fit ·itb perterriti, & celentate aduenNU noffri,
& ds[ce!Tu/ùorlll1W,neqtte confilij htlbcndi,neque ar,na capiendt!J,atio dato,perturbabantzJr, vt copi4fite
aduerflu hof/cm erlllcere,fen crJftra deftndere,an fitga
ft/llum petere,nefârent,quid prtÛ1ttrct. QUOrtl17LJ timor,clmL ftemitu, & concllrjùjignijicarctttr, milim
noftri,prûh'ni diei perfidia incltati, in oftra imtpeTunt.ql/II in 10co'Cfui celeriter arma capere potuerunt.
ptl;dltspel" noftrü reftitcrut,atquc mter carros, impedimmt,ique prrelùtm commifrrmt. at reliepta rtJulritf/do pucromrIJ,rmtlier/ernqllC (nam ctt1'n omnibm fois
dllT/lO e.\·cejJeraJ/t, Rhcn/emcl'u tr~njicrant )pajJim fù.
f.~rc cœpit.fld CPlOS confUandos Crtfor cquimturn mi'"
fit .Germam fofl tergttm clamore audito, ct{m fo0s inlcrficl vidcrcm,armù abiellü,fi.l[,tJ/[que rnilitaribll4
relié! ù,ft ex caffrù eÙCCYllnt,& (t'tm (~d confluentem
~frfl,& Rhcni pmteniJ{ent, YC/iqlttl (ùga de.rperala,I'fJ.,lgno nllmero interftéto , re!i111i Jè in fllemen pr.eCipltllumm/;at9"c ibi,timorc ,/ttjJitudine, & vifitemi
nü oppre/fi, perierswt. noflri ad vmtm omn" incolltme! ferpauçis 7J II/nerlltù ,c;tÇ tllrltf belli timore, clt1t1J
/Jofl&IFfI+
�LIB E R t i ! 1.
St
hofl-ium. nummu capitum CD X X x. millium fitiffit;
fi in ca/fra recepmmt. Cdlfar yi, o/uos in caftri.> retinuertu, difèedendi poteflatemftcit . illi, fupplicia, mtciatUJ?iul! qallontm veriti, o/uorum agros vexa/te...
rant,remaneréft apld eum velle, dixerttnt. ip Cifa'i'
ltbertatem concelfit. t qermanico Bello conftÜo, 4,mt/tu de ca/tgi! CtefarftatuitJibi Rhenum. eJfe tranf
tundum : o/,utrum ilLa jit;t ittffifJîma, o/u'od , cùm videretGerrnanostamfocilè impe/Li, Vt in Galliamvenirent;fùi.> o/#Oque reble.r eos timerc volttit; c'iem inttL
'igerent, & pojJe,& audere popJlh R. exercitum Rhentlm tranfire, ~cceffit etiamquod illa pars eo/uitatlU Vfipetttm) & Tenchthèromm, qream /ùprà commemoraui, prtfdemdt~(rumentandrq#e cat1fa, M ofam
tranfiJ/e ' ncqtie prœLio interfùiJfe ' pofljùgam fuomm
ftt!'a"s Rhenttm in finuSicam.brmem récperat,je..
'lite mm 1;s conÎtmxerat. ad o/uos cùm CII-Jdr nuncios
mifiJfet, o/lti poptllarents eo!, qui jibi, q allill-th bellum
inmliffènt, vti fibi dedmnt, refPondmmt: populi 'R.....
impermm Rhemtm jinire :fi, ft inuito, Germano! in
9alLiam tranfirt, 1101'1 <cquu extftimaret; cwl fui o/uid'Jltam eJfe imperi;, dut poteftatu tran~ Rhemem pofttelaret l f/bi; Ilutem, (pei 'tmi ex tranfrhenanù aa Cefàrem legatos mtjlrant, amicùùtm ftcerant; obJidu de.
derant, magnopere orabant J 7/t fibi mexilùem ferreti
9u'odgrauiter ab Sumù premermwr ; vel ,fi id focerc occupationibm populi Romani prohiberemr, eXer.:.
citum modo Rhemml tranJPortarct : idfibi ada1txttjü~
f#mq/~e reliqlti temporù fatù jittm'Hm: tant IIm cj{c
'lomen, /ttqlle opinionnn exercittu Romani, u1rio1ttPo pt/tfo, & hOCrTMiffimo prœ/io foélo J 7// ctiam advlt1711111 Grrmar10mm fMliones 0 pifJione~& amie/tùt pa"
1:
�St
D E BEL LOG A J~ L,'
puD 1\.: ulti eJ{e pOffint. nauittm maf,ntzm "pùtm ad
tï";'ln/portllndltm c;-:ercitJ1i11- polltcc!Jtmt/W . Cttfir hÙ"
tic clluffis, CjUM com'l:t~!t'loraui, Rhmum tr.tnfire d,~
crntfmlt;[ed, na;:t~t:A tra~ifire, neqfte fltù futUr!: eff~
a~-!;ilraÛtlt1tr,necj1~: fo.L,n eCj/t CjOplllt R omaui dt.gm!iJ/ /.0" eJfcJlwlIcbat. ttarf1te, etjij~tmll/(tdtff.CltIt.lS fncmndi p9ntÙ prop o1/cb~tltY, prJptcr i.llitTdin,?m, rapiditWC'fIJ, dtù ItdméwCjuc fimni,'1i.s ; mmm id jibicOJltCrJdmdftw, il/t t {tlitcr nOit trtr-t.fdltcédml2 C:':CïClt.'mt, exiftimabat. ratiorwil igit/tr pO III is hrrm'injlitttit. 7/gna
b;1/(1fèfll'ûpdidia, Pltttf/It'l'lt :ô imo pr,i:lcttt.:l,dJrtlcnjà
ad (l!tilltdmem f":rni"ù,i7lt l'r:tflILo pedufft d?ton:lII in-·
terft Ùtil1C~M. httG' clem 7fl(tcbill,U;ol,;bm m _ilJij[a ,:,t
jlurtJù,c ~ifi.\:e1'r1,: Jiflnc!f.;w: adegerat, nO;'1fobfcd! modo dJ;céfa adpelpCitdic:dtlm ,id pron'1 ,,1C fojfigitUl1 ,
vtflCWldu1l'J. natl.,-altt pmninlô pro O:l,'t ft cr :i7t:JJtJ Itmt
contrttria d: 0 ad c;mdmt modltm itué/a, intcma!lo
pedmn tjltadr,zgclIltm ab i;~firzore parte, CO,'7lravùn,
~t1JtC irnpctltrIJflltll'l in is C01!IU~fi fl.ltltt'bar: h,cG' vrrft- ,
tjJtc DtpuJalib~u f',ah .. b,1-s m!w/lJis, tf1ta,IIW~/l'ùmm l tgnorum tJmélllr dfJ.tV,I:,lmll1 'utr,rMjTtcjiJ;t!h' {lb exrama P,lfiC dftme~artf ur. 11/i'11I4 d1èl4ù, at1lfc lit
cOiltr{f;l'itlm }Jllfte,'? rctt'fJÛù ,rztntn ,rat opcri)frmit 1'~() J (l/(JlU CIl rer/lm lhltllra, vt 1JfO rtltttorVl f IlJlt.t
fr
inclt.l:/Iffct ~ hocarUII:A tI/iKIltl/. tctler~'llèi:r, h~ cdlrc
[ftt m.tte'riaMicEl,e C01l/e,WbttlJIUY, aclO~7oltrt'.f,
cr.tJ
tiD'i.fJI$c cOlJftmlebawltr. ac lIibrlo fienu Jûblic,e ad
inf-criorc1II prrru:u fiwnmrJ obliqud:. ttdigcbam Itr;<jlt t,
lJro ftnCI ejilÛteEt.e, t::I~ c/lm orn,11opei'c cO.'lÎtmtlal 'Vnl}
jlmllllJù cxcipercllt; (t) (e!itt item jitpra r(m/~!/l rnt'·
(~
J
di?crIJjltttIO:vl ,fiar~omm t rm,ci.ji:t~ 1/II/lCS ,Iùiiclendi
ope,(/I ç.rttjJ:t4Jètlt {& IJ:"r/;flriJ rnzj{oJ!, 1 hi.>- deflnjo'rtbl#
camu;
�t l BER l l l I~
rfmm Vks mimteretltr, mü ponti nocere7Vt:-,_
'1Jiebm x. qtt:bUJ materia cœpta eratcomportari, 0 ':'
mni opère ef!eÜo, e:cercitlM tran[til4citltr. Ccfn-, ad vtramepee pa'mm pomu finno pr,ejidio reUto, in finei
Sicambromm contendù. interim à comp/uri/na Cil4i~
mtifJtt.~ ad mm Legati veniunf, Cfuibm pactrm ,atCf/te
amintiam petintibu~, /ibelY1Jiur re!ponait, ol:fidlfouri
IIdft adduci iubet. Sicmnbri ex co trmporc, 9110 pon$
inftitui cœptm efl,fùga cornp/lrfltn, hortantibuJ ip..
1teo.1 eX T cnchther'Ù, tttque Vfipeti6uJ apud ft habcbant,finibtJ$ jùis excelferdl1t, [ua1Jtf! omnia e).:porta~
Iterant,[équc i l 1 folù1Jdinem.J , ac fil/Ml , t!btl.:d~r.mi.
Ctefar, p.Utco.1 dies III forum finibUJ rnordtm, cmniv/IU
v/cù, tfdificiÎf1ztcinccnfiJ , ftument/fotte jitccifis, ft in
fine-! Vbioru?IZ rcctpit, atcl'te hù aHxrlium fotlM polLiettm , fi à Sucuù prcmetU7wr, htfc ab &.1 cogllouit:
SttetfOS )poffc-j1/4m per exp/or/!to1'C! p(j1Jtemfieri comperiJlènt, more flO conflta ha/ma, ml<1citJS in mm/cs
partCf 4imifi/fè,vti de opidù derm'grartt,l,brtof J vxorel, (udtpte omnia in fi/uM dcponerem : IIt1ueomnC<f,
t'pei anna firre poffim ) vrmnt 1ft /ocmn comtenirent:
hltnc ejJc dde[fum medlltm ftre regionum CIlrrtm (PS lU
Sltc/li obtimrent: ibi. 7{gmanorlt1!J adHentmn f~1Pe~
[tare, atqllc ibi. decertare cOl/flit/tiffe. 1ltod vbi. C.efor compent, ommb1tJ hu reb'H conftElù, qllantmre~
ru1fJ. caltJJi~ exeréitmn tmnflillcC"rc C01/ftitttCr.lf,vt q(1;
matlù met II1n milàrct 'tH S; c.emhroJ vl/'lfc('r't'tllr, vt
VbioJ obfidJonc Lbtmret " ,itc/Jin (J'mllino XII 'S. "'1-'
':RJlC1islm cor1ùmplù, Idtil & ml/Ill/dem, & advtilt~
~aYum
J
mtan proftl1ml''-' tfI'brl i,tfW ,fi irJ
pqntlf/HJI~& refl;idll •
~
!:;(/.!lUl
qalLI/Jin
rfCcpÙJ
f· 1f1fICj!.::i1 rç/itl'ut
F
~
~
�D Ii. n E LLO GAL L.
Cefar, elfiirr ~s locù ,qu'odomnù Ga/lia ad Sep/tlt.
84
triorrem very/t, maturtf (imt hierrus,tamen in Britflllniam proficifcl contendit, cfllad omnibU/ firè qa/ltcù
be/lu hoJfJblM 110Jlru inde fobminiftrata auxilia intelLigebllt; G'.., , fi tempU/ anni ad be/Item gerendlt7ft
drficeret; tamen magno fi';i vfiei fore arbltral;amr, fi
mod& info/am , adiffit; & gemu hominttm perfPexf
ftt; loca , portus ) aditlM cognoui/fet; (pert omma frè
qal/if er.7t incogllita. neque emm temere pr/cter mercatorcs adit ad illo r cpûflJleam: 1IC(JlU ys ipfis qltld~
9ltam, prltter oram maritiml/m, "'que elu regloue!
9Udl font contra Ga/lil/ln ,1lotJtm cff. Ifl/(ptc , C011l10Cfltù ad ft V1ld'flte mcrcatoyibw, ne'7ue , qu,mta e/fet
infù(,ernagnit udo, neque cpt.!, tl/lt qlMf/tot lItltlOllOS inco/cre"t, ueqlle fptem vfùrn belll h'lbermt, mtt qmb/#
inftitfttù vurmwr, 11C91te q"i e!font ad 71Miomm ntlumm multlfltdi"em idonei portt#, repa-ire poterttt.ad
h.ec cogno[cmdle; prù# qlt.lm pericu/ltm fhccrct, ido?ICI/rit e!fo arbitratlM , C. Volttjùmm mm nmti lonl,a
pr.t7Iti 1tit. hmcmandal, VI, exp/oratts omm/nu reblM.
adft 1'tamprll//ltm rCltertatur. ip!, c/lm omt/ibm copi/s,Ill .Iv!orÙ/Of proficifcitltr: Cfllad Inde erat bymi/Jimm ilt 7Jritanniartl tranjieElw. Imc mUles vndltJlte
exfimti7l1ù rel.iombw , <::;'.., , 'j"t1m fopertore aft,u e ad
Vmeticu7lt be/lurlt ftcertlt.- cltiffcm J IItbtt conumire.
imeml/, CO!lji/JO tim cogl/ito) &-per mcrCtlfOre! perla10 rrd Bma1llJoJ, àcompluriblu eues II/jidlf. cmitatibu$
adewlt leg,lll vemlml, qui po/liceatlllll', obfideJ dllre,
{ttque impmo populi'1\:.. obumpert1re. 12.!.!/bm tlll
dms, /rbcraliter po/ttC/lm, hortllJ/lf9lte ,Vt m Mfn/C11I irrperma!1crellf., , eos domum remifit : &, cllm J]/jvila (,'omÎftm,'jut7n if~ ~mbjlt ,bu!flperlttùJr(L~b~
M
, J
�IJ 1 DER
1 J l J.
8)·
,bl c'Oflit uerat,cuius (!) virtlttem,(j} conflliu probabat,
& quart {thi fidde tffi arbitrabatur CltÙtflh auè10ritM
1ft hù regiombuf magna habcbaner, mittit.huicimpe.
rttt;qlttU po/fit, adeat ciuimte5; horret1~rrhJ vt populi
R .fiae(eqw:mtltr,flque ctleriterto venturum mmcitt.
Voltefenw 'rrJPeélù rcgioniJ1-u , qlJantu ci fomlmtù
dan patlût, qm nalti tgredi,acfe Barbarù committtrc
nort Ill/dcrtt, v. dit ad Cd!Jàrem rmcrtitur: tjltd!rh ibi
pcrfPcxiffit, remmciat. D1Irn irJ his loci)' Cttfar naui;;'
parandarnm ctaejJa moratul",cx magna parte Morinomm lCKat iad eum VCJ'lmmt, qlti je' deJùperiorù të.poris corift/io excuforent; cpeod homine.r barbal"i) &
nofrrtt c0l1tietltdim~' imperiti) bcllrem populo R . fief.
fentJ(etjjCIl qUifl irnpmlj[ct,foElllros polltcerentur. hlte
fi!;; fil Ù OJportune C<R.(àr aCCldij[c arbitratus , tp,àd
nCCfllC poJf tcrgum ho/Ferrt rclinqrterc volebfl.t; nUJ1tc
belLtgercdi, propreramnt emptu.focltlmtem habtbatj
neqlte hM (ant J"arttm rcrurn ocmpatioue! Britannic(.
tliltepOr7C'i'ldM i:tdicabtttj magrnt hù mmurMil obJidit
IJflpmlt. qluuw fl.ddlttLù) cos in jide1fl rccep!tJlll11tibt~
ârcitcr L x x x o"erar~J coaéfis ,contraFf!flJj,qttot
cJJè ad dlt,u 1c,(iofJCJ tr'Itl1!Jort:idM exijfimabat~CJutd
cjltidpr<R.lcrta n,mÎlIlIllongaru habtbar Cfltttftonleg4'
t Ù ,pr.t.foUiflij difl-rilmit. hile acccdcbfmt XII X oncra>'toi: 7/tllle5 CflliC e....· co /oco ?llilLibm pttffimm 1 [ x. vemo
1e"chaumr , Cf/fO minm in clmde porfum pentmirt po[
{cnt.hM cquit/bu'J dirlnblût; rcliqltftm eXtml um.Q:..
1 'ttlmo S'lbino,c:;!. . L.efi.ltmnCltleto Cotu.,ltg(ltù, Ù~
Ai cnapios J fl,t'lItC m eos pllgoS foi oritJorl/rn J 4b CfJlibt# ad mm Ic~~ati?lOJJ venerant dlt"enditm ddtt.p.
Sulpicillw RI/fùm legatllrlJ,Cllw co pr..cfidlO,quodfol Ù
cjfc Clrbùr,zb'llltr, porrum tcncre 1I1Ft.hù cOjhmtù rtJ
J
pus
J
J
J
E 3
�~6
D E B E t LOG A L
t:
b,t4,l1a[fm idoneam ad nmtigttndztmtempejhttl'm,uy':'
tia flrè vigilia fo/'tif, equiufi in vlter.i~rëportHm 1''1'0-
grub,& nllue; confcendere,acft {icjlu, tHglt: ab tjutbm
cr'em pmtflo tardim effit adminiftratum, ipfl hora CIYciter die~ IV. cum primu nttltibu~ Rritalluittm Ilttig't.'
at"ue ibi in ommb.u collibm c:rpofitas hoffmm COp1tU
armllitltl conJPexit.cttiuJ loci h,cc eratnatwa,atqltc ita
monttbsu artgleffù mare contincbaf1tr, 'lite C,'C 10 cu jùperiorilnu in lituJtelt.fm ad~~ipoffi~,hlmc ad egredien
âlfrl'JMCpta~ltam idonemn a"bltrat/u 10 Cl!1'lJ, dltm reliCj1tdt nttHU co cottmircnt adhoram 1 x. in anchoru cxOJe[fll1ût. interim,lcgatù, trtbltnlfcpte rml. comtocartS,
6' 'fI/te ex VolT/fono cogrJOttiJ!et; rdJ-, qle,e fin'; vellet,
oftendzt:momelt{jJte,vtrei m/luartJ r.mo , rn,v:lméquc
'V! reJ 1nttrtt;mlt pojhelarêt,vtfp"rm ce!crcm.(lrC/ltc Jnftabtltrttt 7notllm haVCI'cllt,aduutu & {td f(mp 'tJ oml/et
ru ab tp acimmiftrarentttr. hù d:miJJis & 'lie'" mu, &
tfjlumvno 1empore nlltlmflcundwn,d,uofi.~no,&.ftih
lalù Ifnchorù,drûuYrmllla pttJ[itii !lX . tz/; co /0 co pl'Ofl'reffiu,apcrto,ac pl,mo It/orc nmt~J ciljf,( /tit. {u H,Ir/Mo.,t,corTjilto ROWllilorll111 cogr:it 0, pr,tmtj[o ujlelliU1t, 01....
~/frdarlJs,(JltO pJmm 'l7gellt:le i,., pr.x l't'litt con(ùeriit,
l"elirptù copri!fûbficltr i, lJorlros lWtÎiJlU egmfiproheIJtbant .cra! ob hlU Clltejf:1J (umm.! drffiCltIt.u, 11l;Jd lldJ!CJ prJpurmagn ifl/d,"m;, 1 tfi ;,ut!to, conflt!ut no poter4l11t. M,bt#b/.U ,1Ittcm,tgt1Otu 10cr5,lmpedltki malll1. fu.. maglfo, & gr"ut 01Jcrr ,v 7I10rÎÎ prejj/J ,jill/tll 0' de
n"m/JIU difilundii,o' m jlfléftbm conJiftëdt:71i, C;i.... CHm
hofflblfi mup"gtllwdu:cùm tlli IUU e),: artdo"fltt paul
lulf/m illlttj/tam progr1Ji ' ommlllt! mmzbrls exped1tf,
7/otijfimis IOcl<f ,wdaéler tel., COl/.'ICCrml, (t) t:rjltos af
flejàUOJ inçitarMf'1Htbflfreûllf no/fnp memtt,aI q/fe
hM:( S
�LIB E R III I.
huius O1imino generis plt,-'!.lllf. impcriti, 7'7on omner eadë
ttllterl! ate,t!e1htdio, qltO in pcclrJlrtbur VI i prœliJs co...
[rtcaerant,v:cbatltY.quod?J1; t C,e(ar (lTiimad:tertit, na:iCi !ongI'0,'pzll1ïtm cf fi'ec;e1 cr;t bln{;tTrù ùmfittltior,
ft) rtlotm ad 7ftim c.\ped,tior, paul/rtfm!l remoTteri ab
oJ7trariù nat:tb".r, ft} rC'(1Jt~' incitcwi, & ad la/lis flpertUl1L h,jlÙt11L eo41itui, atqtlc indefmdù,!ommttis,
ftgmis,hc{ref p1ëJje/li,ftcji1bmot<eri,lttffit:qI/if, m magno vfoinoftr/J juit. ,1~rn (t;) 'ft{IIÛtfrrt fij,Itr/z, 6' ,'mlora
,IJOtlt, (!) inu/ùal 0 genC1'e tormelltorû permott badlt1ri.
coriffit(Jrunt ; ae paul/um modo ped'i ret/1lerum. at,'I1o·
ji-rù 7!1i.'it,{ It.r cUlIElttlibus;maxùnc prcptC1' altiHl{~ù/é
rnaris:(ptt x .Irgio7/is,t"j'ui!(/1ft fi rebat, cotrftatus cl~ r,
vt e.o'C! legùmipltcltcr eltelli;-ct: D eji/z te, i Yf'lll ir, milttC! ,?lift 'Z/1t/tis ({(l'Ii/.t h"jl:/;;e.r p,'oclerr:. rgo cl'ïtè 7i1e~
Reip. al~1tç imparti 01 i Oj1ioum p,4huro. hoçcll'TiJ.
711agnll vocc rlixzjJ, t, ft co\" 71~1!1 pruiecit, at(J'I$ i7llJojlu t/q/ttldinJèlle eœplt. f;; noj1,i co/:o':r.t1 intcr,!è, il~
ffllJt1trndeacC/is tft!rmltercwr,viliwr[i:ex mUIl dr(i/ierMt.h!)] ium aLo/ ex prirnis, pro:>.:i?~W{IIli!JJtJ) c~m û/-
Ii'exiffim ,fit~fcutl hoJlillts /lpr(Op m11t(trle~t. f ugntttlm; tJf db 7/1r(f.; /te t'(f"itcr.r:ojl ri tamm,1lfod uetj/ erdtt. Cf fi'n:m'c) "t:~ 'ltcfirmito, tnft/h re, '1 cg,fgiJ.1.fti/Jfqlli,pour.it,ftl 1;alill.f .dla c.": nt/UT, (PÔ",(cu /Iltj,!i:..!,nt"
()eeHrrO,lf ft ,1,(gt'rf/~Ul1t; Int!gnopcr(' P! rt ;(d'fl(}(l I Jf'r~
f;oJfeo vero , lj'()/tJ Gmt/ib/cs vt!ls>vu~ C.l.: t:/ore flficpo.r
fit/blt/llr c! ex nfllli c,~ ,·tdiC:UC.f eOI.fjlc:arit ,iilCilk/1 r 1''1lttJ,nnpcditoJ adoriruàwr. pltti"':J /Za:!caJ nre:l1.ftftebiit; (dy ab la/crr "perto zn VrIl'fI'Yfoi trlaconUcubir.
qt cillll1i1nft(qumj]èt Ctj:i'[caph,u IO(Jar'u ntltlip,.,~
ji/ccilla/on:a IIftlligia miùtiuuJ cop1erm1fù : & ~ StiCS
IJ#.'ar:îtcs cOllflJcxcr'a/~ Ils fol{td;"'fi/llnll1~tt"l1.t. lIoflrt~
f
4
�29>
~
D E BEL LOG A L L.
fimulatque in arido conftiterullL,fuis omnibm conf.
cutisJ1n hoftu impetum ftcerul1L.atque eOl injiegai7ù
dedmmt; neque longùu proftqui potueruJU:JJ quod equite! mrfum tenere, tuque infu/am capere non potlte
rltnt.hocvnum adpriftinamfortemam Cdlfori defieit.
6
t HoJhu prœli.o fùperati,fimlt1 atque ft exlitga receperunfJftatim ad Cifamn lr.gatos de pace mifcrullL:
ob(ides daturoJJcpuzi impmlJfètJefe fhEJuros;polLiciti
flnt.vnà mm his legatis ComùuArrcblU venit,quem
foprà demonftrallcr.1Tll à Calfare in Britanniam prcf.mij[ttm.h,mc ilLi è naui egreffilmJc'mz...., Ild eos Jmpe~
ratorù mandam perftrret ) comprehmderalJ;G, atqu8
in vincula conicceram.tuncJfoélo prœlioJrcmiferunfj
& in petend", pace eim rei clt1pam ù} multitudinem
conùcerunt; &Jproptcrù,!!rudentiam, vI ignofcerc.
tur,petiuerul1t.CalforJtf1t1t~~J,qu'od,c;mJ vltro,in COntincmemlegatis miffu,pacem à ft petiffint, be/lmn fine CtllljJ.t intuliffènt,ilnofcere imprudmtÙl., dù:it: ob.
fid/[qs,e impcrauit:Cjltomm illi part~m flatim. dede.
rurtfipartemJex longil1quioribm /OUJ accerJitam, pau~
C?î poft diebJ1J ftfe datltros dixmmt.interea fit os remigrarc in ",..(ros irtjfenttt:rincipéfoue vndicpte cotmenerci& (l,cùeit4téfqt~e U41 Cttjàri. commendanmt.hù
rcbm pflce firmam,po di~m J V,<pt/lm cft III Br;' ltT('/lit/1ft vetl/Sl1'J'L,r/aues x , Ilcde quibJI4 fÎtprà demollfiratllrlt ejl,qlttt C(plit~ffujl1tlcram~ex foperiori pori If
Irni vento fi/llerunt. 9#11. ct,m appropillqttarCilL Bri.
tltnnid!,& C.\' caftrù viderentur,tanta tcmpcft.l1 fitbi.
to coor(14 cft J vt nul/a MYUm C/trflm tenere poffit. Jù/.
alitt, eôdcm,vndecralvt.-proftéftt, reftrrentur; a!id! ad
i1ljiriorcm paru1'J'L infol.t., 9'M eftpropùtd Solis occa..
jûmil1lf.t"Qfoi fllTlI pçricH/o dcilccrçntHr. 'juœ tamen,
.J
al1chorJ.!
�LIBER
1 1 Il.
ai1cho'lu iaélu, cùrn jluélihUl complerentt/r, ntcejJario,aduerfa noé! e in altum proueéllt, cominentem pe·
tiuerunt.EaderrL noélc accidit,vt effet Luna plena.
q;elf, maritimo! ozJhu maximo! in Quano efficere con
foeuit:noflrÎfql~e id eratincognitum. ita vno umpore
(!) longtU nat~~,qllihsu Ctjàr exercitumtranrpo'ltandum curauerltt,qllafque in aridum fubduxerat, tf/lm
complebat:& ontraritu, ql~:t ad anchortU eranrdeligaflf"tempefttU aJjliélabat; neque vila ntlftru focult.u
aut adrniniftrandi, aut auxi/iandi, dabatur. complllrib/el natlibmftaaù,rc/iqud!. cùm eJJènt,jimibI-U, anchorù, reliq1f/flptc drmamtntu amiJJ1!, ad nauiJanfit/1ft imJtiles,magna,id quod nectlfe erat accidcrc,tqtitu exercitsu perturbatio foRa dt. nt9t1e enim naues trant alitt.,quihm rcportar; poffi'?t;(f) om1Jia du·
rant,111tf. ad rcficiendM CM v(ùifunt ; & , Cf lod o1flm hm cOIJf1abat,hiemare in Ga/lia oporurc Fummtt/1f1.
hu in locis in him7cm prouifom non erat:quiluu rcbm
cognitù,pritJcipes Britannilt, 'pti p0ftprœ/ium ad M,
1114 it/erat Cozfar,focùnda conumerant, imerft colloç/tlijcùm equstcJ,& naues,& frurnmtttrrL ROrfJfmÙ
dccffi intelligerml;& paucitatcm militmn ex caftrorlfm exigllùttu cog1JO[ccrent;q111f hoc er{mt cfi.:nn IJr1
gllfliora,quJdfine impedimcmu Cttfir legiones trm1}
portaIlCrll.t:optùIWnl-J .(néflt ejJe du>.:crlm~,rcbelljolle
.(izUa,ji-ltmmto , c071lmeau;fjue noflroJ prol}ibere, &
rem in hiemem prodstcere; qu'od,hù foperalù, IIlItredit# interclllfù,ncmimm P0ftM belH infirmdi c/luffa
in BritalNliam tranfitttrum conjidebant. i/(Iqlle, rurl lU con;ural zOne foUa,palllLatim eX caJlris difèedere,
ac[uos clam e:~ agrù ded/tccre cœpcmnt. e/!t CttJir,
,tJirlOfI dltm (omm ,on!li" çognollcrafJ fmllm & e."
�D E BEL L c'> GAL 1:
rurnttt 71ttJtiurn fiearttm,& ~x èo'1uorl obfidC1 date intcrmi{trtil'ilL ,fore id, quod acciditJlIspicabatur itaYJue ad o7nnCJ caJiu fùbJidia compa'lt1bat. nttrrt & ff(ment1trrL ex ~gn1 in cas(:ra quotidie conftrebflit..-;&,
q!tdlgrauiffime Il.ffiiEttfJ trallG rtttU(!1,eanmL mrlteria~
atque ttre ad relief/ta! reficimdi?-? vtebatTlr; & , qu.e
ad eITi rel eranG 1--fùi, ex continmti compormri 11,bcbdlt,.itaqlle,Cltm idfommo jhdio rl7flilitibuJ adminiffrarltitr, )( J J .IMf/ioUi amirJi!, relt'qttù vtntwig~ri commode paf/et, cfJecit. DU/lu ra geruntttr,legLOi1:, exconfùetudille ,'on,t (rurnentamm miiJa, qu.e
appclfabatlfr v JI. ncqlte vIla ad id temptu bellifuOJicionc inurpofi/{/, CHm pM! homimmL in agrù rçmtœcrtt, pa,'s clilT;ru in c.lfEra 'Vl'r.titaret, ~/, qui
p"o pOY/rI ci1.flronrrl:in fttltionc CYll nt ,.,Ctefri r'cr./tnâlll'lmt,pl//ucrf1J/ 1I1aiorem_"qu,rm. cM~{ij(!wdo j.'rret,
'1.fI ca parte '(,idcr;, q't/(('jtW in jJa'llem.-> /egi(J ilcrftcif
fit .C~fir)id 'ifJOd cratfidpicatw ,dio/I(ùf not/in Bar. barù inittml..J confi/~/, cohorte! ) qlltf ill jl ttlionibuu"a1lf,ftcllm in Cil nu p.t'ltcm profit'l[ci, chu 11:( reliqllù irlJ1.ltion{,/J/fi, ",dt're ,,'cliql{(',! ,Irmari, (r ((J'Itfijfim (c(ùb.f'l/li, ittjJit,r;ti1l..J part/lo Lo,~~ù,( t't caHris
procc/Jiffèt; & floS flb hoftibw prm;;, atque te~rè fii,(linere, & cOi~/irtil 101.;0111: ('.'!; omnihUJ pambUJ ,tû"
G'(Jniici .O/irna ?l:cnit.1Jtl7n'1/~~d omn;, ex rcliq11t! p"r
tihu4 tlm:clfo fi'.tnIC/JtO,VlItt pars cr,1<:- rdiqu 1 .. [ù/ficati hojl~J) hile 110ftro f cffè vcntllro ( , IIOa Jt;l1 ftluù
90
dclit l1-cr allt.ttml-, di,fJ;nps clcpojitu amUI, zn 1TIctm~
cio o(,cl~/7otfOJ'pllit'o trdorti,pattcù ifitf'Y)U/s, rcliq140s
1',:certu ordhlibflJ rcmll b./ut1;-"'tt.jr'1iI1I1 cfjuimtlt, I1t~
1:u rffèriù cÎ"f1clmdcrloYllnt, ..~Cl;IJJ hoc rflc,<>: cffid!~'
p:lg 17~_ pl';1l10, per ami/fI j11,rtC4l'trcqllilflnL. tcl~
cr
CC(J·
�LIBER JIlT.
91
coniiriunt,lftqtu: ipfo terrore equonmL, (!;} Jlrepituroi~rum,QrdinfU plentrnque perturbal~: 6' CÙi1L fi intercquÏtftl'l'ù wrmM mjil1uAuere & ex cffidü deftiunt,c!r pedites pfœliantur.'furig.e intcril'l'ù pa1tfùem
è prœlio exeeatmt,at'J.1itaft col1oeant, ytfi i1Li il multùudinc hoffiumpremalltur, expcdimm ad/ùos uaptum habcant.ita rnobi/itatem equitflm,jlabilitaum
peditll1n in prœliü praiflant; Ile t.1ntU1f1, yjt$ quotidiarJo,(r excrcitatiol1e cJJici:mt,yt in dcdiui, (~C prd!cipiti loeo incitatos ecpsos jùffimre ,& brmi rmderari,
ac jleEfcre.& per umor/cm l'crcl1rrere , & in iugo ;nfi/rcrf', & indeft in mrrU6 citiIJirnèrecipere eonjûcuerùlt.qllibw rebtu,perturbatü noffrü nouitate pugndi,
rempIJre opporumijJimo c,tfar auxilium tulit. nam'ft '_
cilff rul/{cntll hofles c07Jftiterunt,n~pri ex timoreft re
ccpcn1nt'71/ofitél-o,ad lace./fClld1lm htflcs,& commitu ndmu prœ/ium,aIIC1lllm efJè umplU llrbitrallU,filo ~
.filoco comil1:tit;é;',breni te1flpore 1'ntCY77JijJ(},Ùl caftra
legioms redm,:it. d'lllJ h.r,c ([er/mtllr, lIoftrt~ ornnibm
o;àtPtltù,qlli mm! in I!.f.,ï"/s reliqui, d;rccffinmL . fieut.t font c01Jtinuos compltl1'cs diu ttmpcStrfus ; quit
& noffros in c.rffrù CfJtII imrent, & hoflem àp'~(11a
pyohibcycnr. t Imcrim lJarbayi mmcios;n Orrl1JCs 7
p,irtcs dimifrunt; pIUJcit.lIémcJf~e t/Oflrorfm militrem
fil u pr.t.dic(1S/cnmt; c!;'J1UtWfrfprdid,t focicndli,ruCjlle
in papUultrnfoi lif.cyattrli[aCt/lfM da,-cI/lr, Ji ROrJlrtJ
110S
c,1fhù cxpldijJcm ,rlemonflrrtllcnmt. hti dicu,u
cderitermtr.p!1Il nmltitttdi71C pedzlattu, l'quit dlJ'tfl7ue
cOIlEltt,ltd casfra ymen/11t. Clf.for,erfi idem, CJltod[uperioribllJ diebw .1rcider~t ,fore yideb.u ~ 'tIf,ji effint
hoUes pulji.celerifalc peri clllum-J çJfultrcllA.. ,jtariJm,
714n tt4 Njllim çi.rc;~çr
X X x, ql/O! G~miw 0trevlU)
�~:.
D EB E LLO
GAL L.
de quo antè diélum eft,fecum transportaucrdlt." !cgiones in acie pro caf/ru eonfliruit.commijfo prdlo , diu(ius noftrorum militum impehtm hoftes firrc non potu6
runt,ae fel'ga verterzmt:quoJ fttnto /patio fteuti,quan
mm CUrfu,& viribUJ cffieere potuerum, comp/uru ex
iû Qccidcrunt;dcindc,omnibus longe,latécplc d!dificiü
incenjù,ft in caftra receperlmL. E odem die legari ab
hoft!bUi miffi,adCd!faremdeptCcevenerum.hù Cffjàr
11Umerlt1"J. obJidum,qttem a?1tea imperauerM:." duplicauit;côfque in continente1n...J add/lci iuffit; quod,propinqua dic d!quino[Jo/, infirmû na/tibm hiemù nauigationcmfubcundam non cxiftimabat.ipft,idonea1'n.J.
tempeflatem nttétuJ,paltlL'o poftmediam noaem ntlt~~J
fl"1it .qsfd! 01tJ1'JCJ inco/umes ad contil/enlcm.. ) pcruenertmt.e."\.· hû onerariil. 1 l.Co{dem portUi,quOJ rcliqud!~
capere ~lon potummt,ftd pau/L'o inJi"à delattt Jilnt.quihUi ex nmûlm~ c~m-, effmt- expoJiti militCJ circiter
cc C,4tque in e4fracomendermt,Morini,quos Ct
far) in Britanniarn p,'ofiCtfaflS ,pacatos reliquc,·M:."
'!pe prtt.dtt IIdduEli,prit1'J(; non ita ma<.~tlo Jùorllm... nu'tt/cro circmnjlcterH1ù,ac,jiffl interftci no/lmt, arma
poncre ,iujJerunt.cùm ilLi,orbc foElo,ffi definderetvt-,
celeriter ad c1amorem , homimrm cirm cr mi/Lia VI.
conuener/~/lt-.qlla re mmcLata, Cd!jàr omnem... ex ca:
Jlrù eqllÏtatum flû auxi/io miJit.mterim no{lrimilitCf ;mpaurtJ hoflit/mfleflilluerunt; atque ampli~ horis l v.fortiffimc pugnaummt..; &, paueu vltlneribm
acccpfJ! complttrt:1 ex iis occideritt.p0ftea vero quàm
tlJ'timtm 1loJ!erin confpeflmn..J vmit; hoftes,abieElù
annis, terga vertemnt- , Tntlgm'tfq14e eomm numert#
eft occtjin. CIt{ar poflero die T .Labie1Jlt1n...J LegtltuYn.J
fIPIJ ÙS legiollibH4J qlla~ ex Britanl1ia rcduxcrM." i/J
Marino' J
�t 1 BER 1 1 1 J.
9l
MorinoJ , quirehellionem ftcerat'vL, miflt. qui Ct~nw
proprerjiccitatup~ludftm)quoft reciperent, non haherent,qllo perjùgiofltperiore annofùcrant'vji; omnu
fèrè in poteflatem Labieni VCnerUl!t .At l!..:JïturiUl
& L.Cotta,/egari , qui in Menapiorum finC1Ie.,~ionet
duxCYtf1VL,omnibm eoru,71'/:..J agrù vaflatù, ftumentÛ'
fuccifù, ttdificdfotee incenjif ,quod Menapij omnC1,#.
fn denfiffimM f/UM abdiderant,ad Cifarenwft reClperunL . Ctffar in Bagù omnium IcgiQ11u.nw hiberna
conflituit. co dJttt omnino ciuÙntM ex Britannia obfidM mi(crunt:reliCfu& mglexeru11t.Hù rebm geflù, e~
lite ru CtR,fariJ) dicrurlt xx. fitpplicatio à Senatte de.,
cremep-.
W~~~I~ ij~~ ,
C. 1 V L I l e .i.E S A R 1 ~
COMMENTAR I ORVM DE
DELLO
GALLICO
J. 1 B.
V.
1
•
Libri '1uinti capita.
l
~
3
.,.
S
,
Cxf.u n:lUC~ p:m.ri il1bct, Pirufhs in IllyrÎco compcfcie.
lndl1ciomari & Cingcntorigi~ , qui de Trcuirorum prülcipatu inter fc col1tcndcbam,dcditio.
Dumnorix Acdl1uç ob rcbcllionem,Ca.:{uis imperio,for
mer t:Imcl1 pugnans,llccatur.
,
Ca:làris.in Brir:mnial11 mn1itus,prim:tquc ipfius cum, Bei
tannlç pugna.
In fulx 13l'itanllix natura,& umhl inJlllanorum morcs Je ..
fcnbulltur.
.
Bfita~1l0rllm ex l'rœliQ fuga & calmtitas.
�D E JJ E LLO G 1\ L t.'
94ducI; Opp~dU!lJ mc,lü in tylUl capiclIr;BI'i":
1ll1Î
7 Caliillclla
'
t.uWilq uc in deditionem rccipiw r.
8 G;tllix roriu ~ dcfeél:io & tumultu vnum in dicm collatu.~,& ab Ambior ige indic;ttlls,
9 bllorum C;:e[ariç legatonul1 difficilis cO'llUrlt,ltiO illl'à
Alllbiorigis indicio.
,
ecio.
10 Eomndc m reg:ltoJ'Ï!,& totiuqexcrcil'us Ro.ù1tt:m
i nibit~.
0rpugn,l
N",ruiLQ
:l
gr.miter
C.1(l:r:l
·U ~iccronis
. que de duorÏ!in imicorü vil tuce,& dcfl: lLü onc muruJ.
1l. C:,; Ctr'de Ciceronjç pcriculo ccrrior f.léhrs 2d Cl. ln clin '
fi lb fidia veruc,fufôltluc JlOlèe~ proRigac.
opIl. C.1Jlorum dercbclhndO' conJil i,\ C:rCJri~ prndcntiot
prd1à; & Llbieui J e 1ll<IllClomaro Tre uironul1 prin.
cipe vittoria,
1~
/
~.11"'<~
Domitio) vip.Cla 'tdio e01l
H C-ràr in 1,3," diji,dm ab
·t~ . ,,;~ ltam, vI 9.uotttl1nt:f foc~re fo"fm~~~t ~ rat, leJaw imptraf) 1"0.1 IC,(ionibur'
~
·'-C~· . i -. ... pr1èc~rat~vti. qUI!rIzpl/,rimtu poJ!èn'
hicmc nalJef .tdific.mdû.J, v rttréfollcrtfc:ù1Ild/ù mr.:(rcnt.rttrljm modml"j(J'rma7JJ 1UC dewor/flr.ll. III celeritnum oller;;dt,Jribd!~f1ionlfl.J." ,ptlll!lo frât h:tmilio r~)(p{,lm fpti/JH4 17offr o mari vti conJriartirtuu; atéJ ue
id eo malis, quod) propter cre bras Cormnlllf'&ll iontld:'-
Ji~~ ,~I
~
VC J0
hib,~n
tiJ
jltmm,magio magnofibj fluas:'!fier; cognouertlt: .td 0nt:ra) & ad multitudil1cm tHmmtormn trltuIfio rtttn.
dam pauUo latioY('fj cpt" m CJ1t1blM in a/io 1M ri vri tI}-
fitcl/tram .htU ornner (/[1/1(/(i .1J impel'atferi.:c;rJ"fJ ad
'J'tmh,mlibtM7nltlwm adiulI,tG. M; qUiCfimt vJu; mi
AmMnd,u rrauU) ~x Hifpan i,l ('pport.tri i,,6u. tpf.
çO?'lutntibm Gal/i,eczitrior'ù perdaù , in lflyriotm....
proficifiùll1')(jI,od à Psruflù firlit imam p arul1'1.J ho lIinciûncurfioniblJ,J vaftari tluditbat. co cÙlrJ vmiffit, Cillitfltiblu mitiflli17lpçr.ft: çtrtl'em~1t~ in locuna..
60tJM"
�LIn E R. V.
95
tontftn;rt Ïttbet. qI/a rt mmeiam, Piru(tiC !eJatos ad.
l'um rnw.runt, qui dilcermr, nihil earlimremm public(J
j",Ullm c0.'1filio.fefe91paratoJ" cffi demonftrr.71G)omni '
bUJ rationibtr.,$ de inil/riu fatujkcac. aatpra ol'atio'
?le eorum,CIi,(dr obfidcs ùnperat, eOJqtle ad certa!'n....
di cm adduci i1~!J.cr.nift i tl/. flccrint ,je'f bello ciuiruulI'
perfccut.urs~m,d~mor1frat,iù ad dicm adduEtù,vtim
pera~~crat,arbùros inter CÙlitZltcs dat, cf/Ii /item tt/hmcm,pœnarnqucconffitHant. Hu conftüu revlU,con1:t'mibtlrcjJ~c perat1is. ia citC"liorcm Ga"ùtm rCIlf!1'titur,atq: ,e inde ad e:~:l:Ycit/6m proficJfcù m', co cùm v(rlijfct,circuitù omnib/IU hibc1l1Ù ,ftngttltn'i mi//ium.J>
fl'udio,iI) jimnu,e rerml' m!millm inopia, circiter D c.
~iUJ gcnr:ris ) CHitlJ fitprà dcmonffr.1uim:MJ nm;cs, ffJ
1000gr(.! d,wdctrigtt}f4 irmenit inflma:U, ncquc multf/Tf1 abl'ffo ab ('o,9tJÙJ ptllàs dù!btu dcd'lci p"ffCl/tt
-.
collll1sd.ttu mtliribl(4, tIIquc iù, 9/1i 11CgottO prll-jùcranL , qlJid fier;' velu, ostendit: <Uque ortll7es ttdportum {uium conllen;re ittbet'1tj~ ex porttl commodijfirnum ifi BritltilrJiam t/'artjic[fl/m t'ffè cognot/crtlt) cir
citer millium p4fîlUltt x X x.trtmfir.iffi!7nà cominclI'
ti.hl/icrci Cf1lod fotù e!ft vijitm cjt 1flilitHm,relinCjtlù:
lP.(e' CUr~ LtJionihtu (xpdi/ if l V. 6; CCjllitib tH
DCC c. in fines T rcJ,ircnmL profictfliotr .' 1,,~d hi
nr.que ad concilj,l vrmitbant , rJe1~ impcrio ptlrtbtllll
Ca/ll{mofljf~r rr't1Jji-hcrJ/rnos fol/icitnr: diceÛfli-Tflrr.
h lec ci:tifll,lor~g ~ 1"1((i7l1llm tOlim ga/!ù:.upliti!fU ',Nt
ln ;ftJllf)lâfJlie habtt copi lU l'di/m IL, Rh:,I111JJ),,) vt:
flp"ttdemonJfr"Uimt-u,trwgit, tIn eaciliimtcall:J z.
de princip'1t:{ irlter (2 commdebttnt.JnJHr:iomllr#l4,rt)
Cingclorix.'cx quiZ,m tlltcr,fimltlllt(pl' de Ctifàrù,/e·
giomlmq~c ~dHm(l~ &Pgnitxm cft ~
tl/Ill "'t'Iii ~f1(
«4
�DE BELLO GALL.
flo{rk omnes in officio fotu'rOJ; neo/ue ab amicitiapopHU
1<...:d~~attroJ, confirrnauit; ru~i in T reuirù gererm
tltr, oftendit. at 1nduciomarvu equitaturn, feditdf1~m
('flte cogere:iffJue,qui per litatem in armù eJfe non potmmt,in filuam Arduennam abditù,qUd!. ingenti magnitudme per medioJ fines Trmirorltm àj!Jtrnine Rheno ad initiltm 'R...-hemorum pertinet,belLum parare il1ftintÏt.fed pojtea quàm non nul1i principes ex ca ciuitate, & fomiliaritate Cinguorigù addu[ti, & aduentu
noflrt exercitl# perterriti, ad Cttfarem venmmt,& de
Jùù prùtatlm rebm ab eo petere cœpcmnt, quort/am
cùmatt confolere non poffint; vet'ittUJn~ ab omnivttJ
dr:(èrcrcmr, JnduciomaruûegatoJ ad C.tfamn wittit,
ft.f iccirco à fuù difi;ederc, atque ad mm venire noluijfe, quo focilit-u cùtùatem in officio contineret) ?lNJmuù noLilitatù difce/fu, plebJlropter imprltdentiam
laberctltr: itlUJltc ciuitdtcm injita poteftatc eJfe :flqltt!
fi Ccefar permitterct, tld mm in ctif/ra venturum , (;fuu1ciuitttllfcttiC flrtunM eitu fideipcrmiffityum. Ceeflr,'ctjiimcIL~f!.ebatJ qI/a de cauffa ca dlceycntuy,qlu,i
m~ res ab mffitttlo conft/io dcterreret; tamen, ne
d!ftatc~ in r rmirù confomere cogeretl/r, omnibvu
rtbm tld BritarmiClt1tt bel/lm'/. comparatù, 1ndl/cio"
17Ii1rUm ad'ft c1tm C C obfldlbvu vmire ùtffit.hù addleUù., & fillo ,propinq1tlfctlle eitU omniblu , qUOJ nomil/at/m moctueerat,confolatvu Indllciomttmm, horlat/V
'l'te rft, vti in officio permancret; nihilo tamC11.fC11U
prmcipibm T rmiromm adfi ûÙt0 c4ti;· , eOJfigd/atim
C/lJgetongi concilialtit. quod cJtm m~ito eim a.ffieri
1lIu//i.gcbat: mm magl]i intereJ!e arbttrab(ltltr J eittl
Itlléforùatem interfool qltamplllrinmm valere J cuim
Mm tgrc,tiam illft vo!Jmtfltem perrpexiJ!èt.id[néfllm
grallim'
96
�L t BER V.
grtluiter tu/il 1ndJecifJmams,[uam gratiam inur fioi
mimû; &, cpei iam ante inimico in nos animo .fi,iJlèt~
multo grauùu hocdolore exarfit.lirrebpu conftitMÎ1;
CtR.far ad p0rtttm 1céimn cum Legionib1Mpentenit.ibi
cognofcit,x L. naltco,qu<f. in Me/du pUtt era1~,tem
peJfate reùEhu , tel)ère curfum non potuiffi, arque eôdem,vnde erd"t profoÜtR., re/atM: reLiquM paratM ad.
71éwigandum, atque omnib'M reb1M inftruHM, imtenit;.
E8dcm eqJtitat1M totim q a/lilC conuenit, mtmero miLlium 1 v .principlflpu ex omnibltS c/Uiratib~u; ex quib1M perpttltcos ,quorum in fe ftdcm p~rJpexerat, relirlqteere t1J Ci allia, rc/ù:ptOS ohfid!~m Loco fècmiZ dit cere
decrmerat: qltod, ci'tm ,pft abeJfe:, motum qalLial vcrebatur. t Erac vna c/lm ccteru Dttninorix vE- ~
dlt/1&, de quo à nobis antea dtilum eft. hltncfècum ducen' in prirttù confhtueraL ;qJtod mm cupidum remm
nOltarmn, Cltpidl/m i"'.'per& ; magni animi, rt/ltg1/<t inter Cf alloi attétontatu, cogn olter~. '!/Jeudl/hat hlte,
q/tàd in concil'o vEdftOmm Dmrmor.ix dixcrat S"Ji
Cttfore regmtm cùtimtù defmi : cptod dia'U v1idlt;,
g'ralttur forebant, neque reetfmdi , neque deprecandi
catiffa IegatoJ' ad Cttfarem mittereattdebant. idfoè1um ex fùù hojPitibJ1& Clf,far cognolterat. ille primo
omrribltS precilJ14~ petere c017tmdtt, vt il1 Gallia relin~
(puretuy; parI im, qI/ad infoetllS lImtigarrdi, may~ tim~ret; par/lm qI/ad re/rgionibtM ffe dlceret Irnpediri.
POftMqllflTfl. id obftmate[ibi 't7~gari vid,t, omni fPt Zltlpetmndj Ildempm. prmcrpef Cfallitt follieitùre ,f#ocdre jingltlos,hortarfqlte cœpil, vt in cotltil/entl r~inam
Yent; metle terri/lire, non fine cart/Ja fieYi,Vt Cf allia 0mui lIobibmte /po/iaretur: id efJè co:ifiLium C.t.farù,
'lIt''jItOJ in confPtéht Galitl. interfiure 'ZIéreretur. hos,
a
G
�'98
DE
BELLO
GALL.
omneJ in 73rimnnia7n..J tra1lfduélos ~/eearet .fidem....
relù/uù inurponere; itifittrandltm pofcere ; vt> fpwd
eJfè ex vfo qaILilf inuILexiffènt, comrmmi confilio ad~
minifrrarent. H Ife à compütribtU ad Cifarem deferebantur. qua re cognita, Cdlfar, qu'ad tztnt#m cùtitztti
e/Educe dignitzttù tribuebat, coercendl1rrJ, IZtque dc~
terrmdum tyuiIJl1fl:umq'te rebtU poffet) 7Jumnorigem
flatucbat; l'juàd longi1M eùu ({mentiRIlt progrcdt vielcbat-" pro!piciend'tm, ne Cf/tidjib;" Ile 1Z;ipJtb .nocere poffet. itaq,tediGJ cireùcr x X v. in co loeo commo'(tlNU, (jI,ad Corm ventm nalliglltÎoncm impediebntj
(PÛ magnam partem ol1mù / emporù in his locis .~art:
confuettit; dabat operam , Vt Dttmnorig cm zn offiCIa
contmeret, mhifo tamen jùiuJ omnia ÛUI eonfilta ,'0..l1,rJojëere:. tl1.ndem. ido!lCtlrlt ternpeftdt cm nITÛm) mi/itGJ,CCfuitéflptC confcenderc 17flUGJ irtbet. eAt,l1npedttù omnium an-imù, Dmnnonx mm c(JltitibtlA <:./EdJtonmz aeapris ,ùifèiente Cttfm], dommn dtfi:cderccœpit. Cf/ta re nunciùta, C:for, intcrllliffil prJftélione, tltt:jI<ee crI.nt/nu rebm po/fpoftù ,TlIflgrJfUlt p'tlrtcm c'luifat/lA ad mm. inyptendultt mittit ,retrah/:flu imperût:
Ji vim foeiat, rlcquc pttrea/, 'Vtterfici it~l el. J/ihil hune,
ft abfntc, proJàtJojétUrtrum arbllJ'dtJH ' (l'Ii pr.J!(rlltis
tmpermrn mglexijfe/. die ftlltcm reuoetJftJJ t'cJiJtere, IZe
ft lIMme dcftnderc :tiOr/UIl7Itc fidrljl imflor'lre cœpù,
flpccl<JmitlUlJ, L,vemmy>llbalu}, elllltatts cffi. tl/l,
'lit crat Impmct /tHJ , cirClmjiJhmt, hominémqltc interJicitmt. tltuEdw C(J'tlfU ad C.t.firnn omneJ r'Cltcr/lm4- IIr('.
l u rebllA gcjl ù Labùno ;,/ cOll1mer/te ClimIll. LegiOtlibl14 ,C:Jl.. et'l'tttll1lJ mtlùbm 1 1. rcli[lo , vt
porI lU Imre/ur, & ret frlt7tJCntaridl proxidcrct, tjUdli.
tlI
"Iii" gcrrrCllfIJr J çognofiçr(t 1 0- confilimn. pro
lCl/lpOrC1
t,
q
�v.
LiB EJt
99
iémpore, & pro Ire caperet; ipJè cum /egionibm v. &
pari numero CCfuitl-lm, Cfttcm in. continente reliquerat;
adfolis occafum naues fllltit, & , leni ~ftico P'-Olte";
fhu,medja circiter noile vento intermiffo ' ettrfom non
temtit; & fongim dddtm 4ltt ,orta /ucc ,jùb finiftrd
73ritanniam reliEl-am conJPexit. tllm rurfos,:41m comrnutationem j?cutm , remis contendit, vt cam partcm
injùldJ capmt , Cfllà optim1tm eJJè egrcffitm flperiore
4fate cognoJterat'Cfua in re admodttm jùitmHitttm 'vir
ttU laudanda, qùiveflorip', grauibtffJue nau;g~s, non
intermifJo rCltJignndi ùeblirdongam11'lJ naltùtm cur~
fom ad<tquauerlt1lt., . acce./fum eft ad Brlllwniam 0':
'1'fmibIl4 nattibtu meridmno fcre tempore; n~lte in eo
/oco hoftùeH vifos. ftd,vrp oftta Cifar ex captiuis
comperit, c'u m magndJ manU4 eo conuenijJent; m1ûtJttl~,
dme nalûum perterritœ, qt/il CJtm anr;otin ù , prÙtlllt!ffjru, qwu fut qltiflpte commodi C'lItjJà ,~ceraL , ampltUJDCC C; vno erant vLfl rernpore , a litore difèiffèrant, tU in jùperiora loca abdtileralvt.. . Cœ[ar , cxpofito excrciw , ac /oco caftrù idoneo capto , vbi ex'
captiuù cognaltit, '1'tO in /oco hofhum copi<t ù11Jldif
fint, cohorribU4 x.ad mare relitfü, & e'luitibtM ccc.;
(JttÎ pr,eJidto nauibJM eJ!ent, de I I I . vigilia ad hoffu'
Cot/tendit, eIJ mimu vmtlM nauibUl) qltod in litort
'l'noUi, afqlle aperto , ddigatM ad ,!nchorliI relinqlle_
bar,& pr.tfidto nllltib~u .Q., Atriwi, pr.eftcit . ipft, 110-'
progreJ!U4 mi/Lia paJ!1t1t1'll circiter x I l , hoff/m'Ii,
COp:M cpnfpicattu cft. tiLi cquilltttt, atque effidis 4d
fil/men progreffi ex /oco fuperlOre nof/ro! prohibere, &
prœLmm committere cœpemnt: rtpll/fi ab cquitlU1I,.F
in jilruu t/bdidmmt , lomm 1ft/Ef" egregiè & l1af1mr.
Tt) opere mlfniwm; qllClfJ1d~lUftW bdlt,w videbltfllr~
Je
n,
NI
, G.
,~ ~ C/p~ ..
,
"...,!.
"fr.f t ,~" • r,-'~
j;:.. i . ( /],;'(1".. \ t=
,..,~ ,.
~.,
~
~
~:\\
~
N~
'·' i"; ~
l.
�J=>O
DE
BEL LO
GAL L
cauJfa, iam antè prepara.terant . l'lam erebrù arborib~u[uceijù,omneJ introitlM erant pr.ecluft. ipj; exftht~
rarù rop.tgnabant,noftroftjl{e,inn~'a munitioneJingredi prohtGebant. at mtlttru legtOnu VII . teftudme
lla, & aggere ad rmmitioner adieéfo , loeum eeperunt~
eôJèJue ex ji/1tÙ e::r:pulerunt J palteù vlf/neribIM IilCeeptù.fld cos fitgientes/ongilM Ccfar perfecpti vet1tit,&
9'tod locinawram ignorabat , & quod, magna parte
diei confompta , munitioni eaffromm tempm relintptÎvo/ebat. Toffridie eùts diei, mane, tripartito militer
etjuitt.flpte in expeditionem mifit, vteos, qu,jùgerant,
perjùpterenntr. O/S ali7'lantum itinerù progreJJiI,c/,I1/1.
iam extrcmi eJTentin conJPeéht, equites ~eAtrio
ad Cifarem venemnt, Cfuimmeiarent, [upcYlori rlo[fe
maxima eoortatcmpeftate,propè or/mes 1ttlues 4jliEfa1,
atque in fiuu eieUtU eJfe; qltôd neque .mehord!, fim/jque [ubftfterent , ne1"e naltt.e J gl/bernator/fipte Vlm
umpeftatù pati poJfent; ita7'te ex co conCltrfù nauiu
magnum eJTe incomrnodmn accep' /tm....,. }l ù rcbU! cogmtis, Cifar legioncJ " eqltllatJémque reuoeari, atque
ùmere defrfterc mbet: tpfe ad natterrCltertltttr: cadm1.
fore J qua: ex mmciis ,ltterlfptc coglJ'o"er.1J~, eoràm
perJPicùJie, v t, amiffiJ circiter x L . Iltiluib'JJ reliqtttt
tamen rcfieipoJlè magno negotio vidermtur.'tfl-1/te eX
legtonibtJJ fobroJ dcllgit, & ex contmcnte alios tilcccrfort Ùtbel; Labimo finbit, vt, 91f-urtplltrlTllltf poJfet,
&J Icgiolllbm, 91td! [unr:.., apud C/tm...., , UIlItCJ' mJhtltaL : ipf, Cift rl:1 eratrn1tlt,e opcr.t , ac laboris , rn,'mm cOlllwodifjimwm c./Je ft,l1mt J 01l'trlU 11<lUeJ jiibdl~et • & CIIm....J caf1rù vna 'munitzonc cotltlmgt. in
hlJreblu m'Citer dier x. cO!lfomit, nc lIoéhml lf quidmü wnporibm ad Illborçm militf(f11.J il'ltcrrm/[iJ.
ru-.
a
J
.
$flbd,S·
�LIB E R
V.
101
Sltbduélu nauiEltM,CaHr!f9.? egrelie munitù , ea[dem
copitu, qute (mua pr<tjidio nautbm jùerant, refinquit.
ipfe e8dem;vnde redierat,proficiJcitur.eo cÙm....> venirjù;maiorCf iam vndique in eum focum copite Britannorum conu.enerant fomma impero/,befLlque admini··
ftrandi, communiconfilio permiffa eftCajJùlellauno,
cuim finC'4 à maritimu ciuitatiblU flumen diuidit,
'juod appe/Latur hamefi.s, ~ mari circiter mi/tia l'a(
foum L x x x.hutc [upertort ttmpore cum re/i'jltu Cf,
. 'ûtatiblU continentia bclLa intercejferaIlL .jd,nofl-ro
IIduenttt permoti Britanni,hlmc toti bello,irnperioqu'e
pr<t.{r.erant. t Britarmiot pars interior ab iis inco- ~
litllr, quos natos in infùla ipJi memoria proditum dicunt.marùima pars ab iù,qui,prlfd,e ac belli inftrendi cauffa,e;t.: Belgiotranfierant,qui omneJ fore iù no~
minibm ci/ii/rU/lm appe//al1fl-w,qleib,u orti ex ciuitaûbm cà peYlICnemnt,I:!) hello tlLato ibi remanjiru/'/lG,
IltfJ; agros colere cœpertmt. hominu eft infinita mldtitudo,creberrirrwj,. tedtficia,firè GIt/ticis confimilia:
pecorù magnU4 nJ~merUJ: vtunwr autem numo tereo,
aut amllùftrreu,ad certié p01ldm e.\'aminatù,p~o 1JÜ
mo.tJafcitttr ibi plumbl,maLbum ùz rnediterrdl.neu reJ!.ioniblU,in rnaritirnù ftrru:fd eiUJ exig'4a eft copia:
~re vtunmrimfortato. mauriaclti'lflf'u generis, vt
in Gallia,cft,prltter fol.mn,atque Ifbiete~.Leporem,
& ga!Lina~,& anfrem gurtare,fiu fIOn ptetant:hlfc
tamen alsmt,animi volilptat/Je.!, cal/lfa. Loca fil nt rem
peratiora,qllà1'n..J in Ga/lia, remilfioribtH fi"~e:orib;u.
InJù la namra trùl'lCtra, ctûm vrmm laf~u eJf contra
qalLiam.h,';,UJ latmi alter angllbu, qui eft ad {t:mtit~m' {fI,à fore omneJ eX 0aILia naHM appc/Lunt,,,, (/(1
orimte1'n..J folem Jil1ftrior admcridic7J2.,J JPcétat. huilll
G 3
'!
�,0;
D E BEL LOG A L L ~
lattM Ùnet circiter milLia paffitum D. altmtm vergit
ad H ijpaniam, attpte occidentem Jo/cm, 'lua ex paru
eft H ibernia, dimidio minor, 'lit exifhmatur, 'lttàm
«J3ritannia :fed pari!patio tran.frnifJuo ,at'llte ex Gal~
lia, eft in Britanniam, in hocmdio curjù eftinfula,
'jllet appeflatur Mona: Compluru prteterea minoref
obieat!!. infulet exiftimantur: de quihm infolù non mt/Ii fèripfinmt , die! continuos x x x. Jitb bruma eJle fJOaem. nos nihil de eO percltnClationibus reperiebarnus,
nifi (!ltod, certu ex aqua menfùrù , bmtioru eJfe noau, quam in continente, videbamtf;J, hu;us cft /ongit"do lateru,vt.fr!t ilLomm opinio , DCC. millùtm pa[
filltm. tertittm eft contra Septcntriomm. cui parti "ulla eft obie{fa terra: fed eùu artgnlus /fltrris maximè
ad GermanÎam /pcClat. hoc mlli.ia paffitttm DCC c.
in 101lgitttJ.inem e!ft arbitrantr~r. ila omnù itft/a eff
i?t cirCltiNI viciC1 centena miflia p4Jimm. ex hù ommbus/onge font httmaniffimi J qlti Cantùtm rncoftmL,
'JI~.e rc<~io cff maritima Ortl1'lÙ, neCj/te mu/tum qallica diffomnt confoemdmc. mteriores plerùjlte (rumcnta non Jintnt :.fd laélc , (J) carne viltunt: pelLiMflJttc
font veftùi: oml1Cf vero fe 13rttanni /Jttco inftcùmt.J'
'"ltod cdlntleum efficit ç%rcm ; a/cptc hoc horribi/iorcfont in pttgna ad/peéitt: capt/lOque font promiffo, at~
f/IU omni parte corporù ra.(a , prdlt cr C"pltt,& I.-cbrmn
foperiru. vxorC1 habent dcni,âuodcn/cflu interft C01'UvmmC1,& maximè fa ire! mm fi·tttribll!, & parCl/tel,
crm~ liberu ..fd ,fi (pli fimt ex hù na! i , comm httbm'/trMer;, qlfiblU primlt1u vrrgint:1t!If,e91 dttéldlfimt.
ECJIUIC1 hoj/ilt11Z,ejJedl1ri'Cjue fierJter prœ/ro mm c(J1titatte 1I0j/rO ln itinerc conjù.\-CYlIIlt, ita ttrmcl1,vt lIoffr;
''''l1ibm p4rtiblf!fopmorN jit mil t.. 1 atcjftc COI ;,/ft/-
a
a
IMf,
�L l TI E R
V.
103
colléfquc comp,.&lerint, fd,cornpluribz,u interfrrJü,
mpidiU5 mfcuti, non mdLos exfu1~' ami(errmt. at illi,
intermifJo jfatio, imprudmribm 1lofr/ù,lltcPIe occup~
tù irJ munitione ctlftrorum , ftb,/o ft cx filuis ciece rttnt; impct1Îq'tC in eos fiElo ,qui eram;n flatione pro
caftrù colLocati, Ilcriter pugnaltertmt: duabûflJue mif
fisfitbfidio cohortibtu à C~(are) arque hù primù Legiomm~ 1 {. cttm htt, imcrmiffo pcre:âguo Loci flJatio,intcr:
ft coriflitiffent, rIOt/O gencre pltg1l&', perterrùis noflrù,
permedios audaciffimè perrltpenmt ,flq'tc inde incofum es recepentnt-. Eo die ~Laberiy.6 Dltrm, T ribuntu Mil. imcrficiwr. ilLi, plurtbmfltvmijfis cohortibu.f,repellitnt /Ir . t Toto hoc in gmere pltgn&', cùm ()
fitb oc/dis omnmm, ac pro Cf/ftris dimicarctur, iruelle[film cft, noftros ,proptcrgr.11tilZlJem armomm, quod
7Je11te in/èqui cedentes poj{ent 71Cq/tC ab fignis dfcedere ttJtdercnt ,mlmt4 tlfto.r cjJè ad hwtU generis hoflem; ecptircJ tIIttem 'magno ct/m perte/do dimimrc ,
proptcrea qu'od illi ct/am COf/fitho pLmatlquc cedcrë/;
&, c1tm plutl/rt/um ab legiOllibJu nofh·oJ remottiffim".
ex ejJedlJ defilirwt, & pedibtu dijpari prœfio Cl)lItenderent, Eqltrjfrù Ituwn pra:Lo/ ratIo & cedentibIM, &
h'.fe1"ctzb,u pllr,atCjuc idem periculttm infi:rebat. Accedcbat hM,vt,1Iwltjttam conftrti fd rlln, magnl[q'40
mtemaJJ,j ,prœlitlWllltr JJfatl011 Ifflte dl/,ofittU hrbcrCllt, atqlte al/o! altI demccp! eXClpcrmt, mtcgrtque .
& recente! defnt i~,lII~·fltccdcrm(. pofero dze , proC/t1
ft caflrù hOflt:5 in col/ibm confltrcrttlit, r.lr/Cf/tefi oflclIdere , & lmtilt! , (ptàm pridtc , naftro! ujltir~ prœ/io
/{lccjJere cœpcnmt.fdmendic, cltm Clt.f;rp.lb"laJ'ld~
CtlUJFl 1 1 1. Icgiol/fu attpu oUlnem uJltit"Uttm tlmu
ç. Tl'cbol71o {('galo mififfit ~ refmu ex o?nnibH4
11M,
G 4
)
�704
D E BEL L e> GAL L.
partibUJ ad pabulatores aduolauerunt."fic, vti ab fignü,!egionibU/jue non abjiHeren.t...,.1lomi, /lcriterin
eosimpetu foéto,repulerunt : necjJtc finem inft'luendi
ficerulit, quoadfubfidt'oconfifi e'ltfites ,CUn1...J poftft legiones videmu, prtfcipites hoffes cgerunt.' magnJque
eorun1...J 71umero inte~fèélo,ncque fui co/Ligendi, mque
çonfiFlendi, aut ex effedù defiLiendi flcllltatem dederunt.ex hac jitga protinm,qutf, vndiqttc C()nttencrant~
auxili", difiejlmmt , neqtte poft id tempm vnqtt4n1...J
fornmù nobifi;umcopiü hoffes contcndcruJ1It.,.Cifar,
cog1'lÎto (01'lfilio cart/m,adflumen T hamefin1...J,infinC1
Caffittcllattni,exercimm. dl/xit: 9110d fit/mm 'lino 0ml1inr; loco pedibm,atque hoc tt-grè, tranfiri pot1f. cà
cùm veniJfèt,animadllcrtit,ad altera1n..J jlumiJJu rifammagnaJ cfficopiM hoflùtm inflmélru. Ripa a,,·
tem crat dcutù fldibtu pr.efi:t:ù mmltta : eiltfdémqttc
generis fub aqua defixlt fudes fluminc tegcbantur. iù
rebUi COgl1t'tU à captùeu,perjùg(f9uc,(tefar,prltmij[o
eqttitaw,confoJlim Icgiones !übf9tti ùtjJit.ftd ca ce/crim/c,atqttc Împefu milùtJ icnent,ctem,. .J c~pite folo eX
acpta cxtarmt,vt hofteJ impcturn legiomml..J,f!t9uc et'jlûtum jùffmere non pollent, rip4fr!uc dimittermt."
ac fèftlg..c mandarC/tt.,.CrtjJiueILamu,vtflpra demonjlra fl17m:s,omn;ffe dtPOjitMol1temionù,dim iJ!iI amp/iortbm copil1,mi(jibuI circitcr 1 v.rJfcdariormn rcfC11f Ù ,ititlcr,!' noHra ftY1lflbttt..,:pal~/Lltlttmqlle ex via
e.wcdeb~,lot'lfqlie impeditù, d'1 ftc filtleflyibsu fifi
cCC/tltabat.'tIfCjlte iù regioniblu'71/lbm nOJ itcrfoéilt
rOJ cognoucr.tt.- , pecora, atque homineJ cx a,~rù trJ
f1ufu compellcbat:& cùm...J eqllitams Iloflcr li6crùu,
vajJ'171di,pr.t.dalfd/9uc CI1I1f.t,ft ill agroI cffimdcrct,
,mnibm viù notw/ànit/fil'~ç, ejfcdl1rioJ ex jilllù c.J
,
ml/t~6all
�I L 1 BER V.
lOS
. mittebat;&,rnagno Clnn pericuto noflrortfm equitum,
cum iu confligebat;atquc hoc metu latim vagari prohibebat; relinquebatur, vt neqttc longim ab agmirte
/cgionum difledi C4àr pateretur, & ta1'1tum in agrù
vaftandu, incendilfiJue focùndu hof/ibm noceretur,
quantum !aborc , atque itinere legionarij rnilttM ejji~
cere poterant. t Interim T rinobantC5,propt firmif 7
fima earum regionum ciuittU,cx qua Mandttbratim
adolcfcenJ,Cttfaru fidemfcutm, ad cu in continëtem
Gafliam vmertlt,cttim pater Imanucntim in ca cùei~
tate regmun obtil1uerat, interftéMfcftu: erat.., à CtlffilIe/tauno,ipfjitga mortemvitauerat.."legatoJ ad Ctf,~
flrem mittunt:polLicentftrque ff ei dediwroJ cr impcrata foflttroJ:pettm tJvt Mandt~brtJtiu1'JZ..J ab illit~~
ria CtfjJiucllatmi deftndat;atque in cÎltitatem mittat~
cpti prltjit,imporit'tm7ue obtincllt. his Clf.jàr imperat.
o/'fidM x Ljrumenfmmpte exercùui: e...Mal1d1tbra~
tittm(f1~e ad COJ mittit.i/li impcrata celeriter ftccrunt:
obfdC5 ad nurmrumft1lmentrtmquc mifinmt: T rino/"antibru definfùJnt9.l ab omni miliwm inù/ria prohi
hitù,qlltt Cmimagni,Segontiaei,AnealifMJBibroci,
C nj]i, Icgatiol1ibm miJJù ff Cttjàri dedidcrmvt... ab
his cognofcit, non lon~) ex co loco opidum Caffiuellatl
ni abefJe .flttù,pa'1/dlblefq,~e munimm, quo fotû rnagnUJ hominllln)pecorf[ql/t nnmertM comtenerit. OpidltrTl ame1'JZ..J Britanni vocant,,,Ifn.., fi"~tU impcditaô
714./Lo,atqtte flffa mllnimmt, qt10 illC/lrfionù hoftium
71ita ndtt clt1tffie)conumire c011fiuummt. Co proficiftitter Ct/TIl Legirmiblt4.' 10CUrrL.J reperit egregi~ 7lfUttra,
tUquc opere rmmùlIm.J.'tamen hune duabru ex parti.[,1# oppllgnare cOl1tmdit. Hof/ eJ,pltlll/ifp er rnorati,
rnilmtm 71oflrormn impetmr/.J 71011 tulcnmt..-;fftf; e:~
�IO()
D E BEL LOG ALe
alia parte opidi tiuerunt .magmu ihi rmmerm pcct)..
mm repe'Ytus:mtlt!(J1~e;n jùga font comprehenfi, atq,.
.,ù1terfo&i. Dum hd!c in his locùgeruntur" CajJiud'a/~
lItM ad Cantùtm,quod ejJe ad mare,fop;a demonJlr;t·
;eimm,quibm regionihus l V.rege! pr~erant, Cingetorix,Carlliliu5, r aximagulus,Segonax, mmcios mittit: atque his imperat"vt,coaélis omnibtM copiis,cafora na/talia de i.mprolti{o adoriàtur')at'l7 oppugnent.
hi cùm ad caffra veniJ1ènt,noftri,cruptionc fol1a,mul
tù eorum inter(rfJù,capto ctiamnobili duccCingttorigc,[uos incalumes reduxerun;t,. Caffittc/LauntM,hoc
praJ/ia mmciato,tot detrimentù acceptù, vajfatis finibm, maxime ctiam permottu dcftFlione cù,itatum,
leglltos per Atrebatem Comiu1fJ J dc dcditione,ad Cd)
fartmmiltit.Ctifar,dmz..J ftattûffèt hiemare in comilIcnte,propter repmtinos Gal/id! motm,nequemultum
.tffatisjùp~cjJet,~tquc idfocile cxtrahipojJe intelligeret,ohJr'des tmperat:&, quid in Il.rIYJO.r jinl.utos veEli
ga/ù popl~lo RornarlO Britannia pcnderet, conffituit.
171terdtcit, afque impcrllt CafJittcl1rumo, ne Mandtebratio ,netf r rinobttl1tibtu nOCCr/,en Obfidibm acccplÙ , exerciwlYL reduCÎt IId mare, natte! muenit rtft[lM.hù dedtt&ù ,tptod & captmomm 1111lg'flum mime'Yum habebatJ 0:" norl mt/I.e tcmptfl,ltc dcperio<ant rJ/fJ
UeJ ,dUO/J'<fJ commeati hUI t.\:Crcitum rcpa rtare conftitlût .ffC fic accidit, vt ex tanto 'fI1I1/; um tmmero ,tot nlt~
uigationibJu,ncqllt hoc, ncqllc (Hpcriorc tlnflO vila 0mnino "al~i!JqtttC milites partaref, dcfiderarct#r. aL
e.'I: iÙ'1"'" inanes C.\' continente I1d ewn'-' remittcretllur,& priori! commulIltS expoftù wiiitib,u, 0~ qlt.1J
pÇftM L"bienm fociendtu Cltr,tllcrltr,~mmcro L x,perpauf~ tOCl1m çaperellfJreliqr/~ fore OWICS reiicerëtur.
qUa!
�LIB E R
V.
107
(JfllU CÙnt-> aliquandm Cifar fu/frJ exf}c{1affit, ne
{tnni tcmpore nauigatione exc!udcretur,quorl rf.qllino
ilium fitbcrat,ncceJfari'o anguflùu militeo coILoca/tif:
ac jùmmam tranquillita/cm confcutl#,feCJmda initn
clem[oluiJfct 7ligilia-prima luce terram attigit, omnéffilte incolumeo naue! perdu:.:it.
t StlbdHf1Ù naui- 8
hm, concili09, Gd/lorum Samarobrinte peraéto, quad
eo Ifnno ftflmentum in Gallia,propterficcitate!, angu/fsU4 prouenerat,coaéftu eft alitcr,tlcjùperioribUl annu ,c,'l(crcùetm in hibcrnù colLocare,lcg ion IfCJ7in plI#reo ciuùtrteJ diflribucre:cx quibsu71nam in Morinos
dwcndarn C.Fabiolcgatodcdititllterarnin NemiOJ,
12 .Çiccronijtcrtiam in Effieo!,L.Rofcioiqllartam in
.Rhemù,cllm T.LabienoJin c01ifinio Trellirorum,hie'mare ;ufJit:trC1 in B~{~io co/locattit:hù M. Craffitnt-> .
q/{tC/forem, & L.Munatiltm Plancltm,& C.Treboni~tmJlcgato.r pr.tftcù:vnam legionem,cJZ/llnt-> pro.\';rm tra11J Pad,tm cOll[crip(lrtff,& cohorw v. in Eblt'l'pries J quorum...J!ars rtJllxima c/fin/cr MofmÙ J&
Rhcnttm, qui/il impcrio ~mbiorjgù (!J Catjlll/Lci
era1lt,mifit.hù milttibJ# .Q.Iifllriltm SabimmwJ&
L.AttmnCllicill'fll Cotrll1fJ,legrtfoJ, pru./fo it/fJit. ~d
hemc modllm diflrib1t/ù le.f!,ionibw, focillimc inopÏle
ftmnentarid: ffmed eri poffe exiJlimallit. atque harl/m tamen omnium legiont/m hiberna(prteter cap1..J,
'if/am L.~pfi:io in ptlcatifimam & qmctifJimam par
tem dttccndam dederat )millibm paffimm C.continchan/tir. ipf intcrct1 ,tjuOIld [cgiont! çolLocaJfct , rmmil'tique hiberna cognomlfèt, in Ga/Lill morari co/fituif.
~r(lI irJ CarnuttbtufÏtmmo loço natsu T Il./j,etùuimmlUorC1 111 {ita ciuitat6 regrmm obtimtcram. htlÎc
Cteflr,pro eim 7lirtlltt,4Iqfle;11ft 6t'ItIIOlcntia, fjtlod
"#
�toS
DE
BELL O
GAL e
in omnibus bellùftngulari tim opera jurat vfUJ,mà~
iorum {oeum reflituerat.tertium iam hunc annum re~
gnanttm inirnici palàm,muftis etiam ex ciuitttte au&orib~u,interftcerrmt.deftrtur ca YM ad C.tfarem. ille,verituJ, 9uod ad plurM res pertinebat.-, ne ciuittU
eorum impul{u deficeret,L.Tlancumcum Legion/! ex
Bclgio celeriter in CarnutMproficifci iubet, ibicJ;] hiemare;9uoYltm opera cognouerat T algetiu1rL imerfo[fum, hos comprehet~(os ad (e mittere. interi~ ab 0mnibm lcgatis, q/~rtjfoyiMhuC, quibus legiones tradiderat,certior foétm cfUn hiberna peruentu1rL, lo~
dtmq1tfJ hibernis eJfe muniturrw.diebus circiter x v,
qui bus in hiberna venmm ejf,initium., repemini tllmulttlA,ac deftctionis,orwm eft ab (!/fmbiorige,&Ca
tiuulco:cf1û,CIt1rL adfines regni fui Sabino, Cottuh
prdlfto foiffènt,frument/tmque in hiberna comporta/tif
ftnt, Tndllciomari, Tmtiri nunciis tmpl1Jjifoos conci~
tauerunr,/ùbitoque oppreJ1is fig natoribm, magna ma
nt4 ad caf/ra opp'tgrranda vener/mt .cltm celeriter noftri arma cepijfent,valLttmque adfcendiffinL ; atqm:,
vna ex parre HiJPanis e1,eitib~u emiffis ){'qtteffri prO!
liofuperiores jùiffcnt;dcrycrata re,hoftesjù01 tlb Oppl4
gnatione rcdllxemnt.tt4m fr40 more concl.1mallerrmt,
vii aliqui e.\· mHris ad colLoquiltm prodirent;h4bere
fif,(Jltit. de re cornrmmi dicere velLcnt;qui b~ contro·
tferjiM mime' poJfc fPerarCll0. mi/ti/ur ad eo.r collo~
tp/end; C/luffa C.Carpineù,u, equCJ ~ma11lu,fomi·
IMris .Q.J'iwrij,& .Q.;ftmim ex HiflJania quidam,
éflli iam antèJmijJit C1àris, ad Ambtorigcm vent irare confimierat:apud '1t~os Ambiorix ill hune modttT11
locutllufl: S eftprQ C.e(aris in (r beneficiiJ pfurimi/17I
lJ
fi confitrri debere/JI'dd eiud oper.l ftipendio libmt.u
eJfot,
�lIB E R
V.
109
effit,qttOd ~duaticu finitimù{uu ptmdere confie):
ftt; Cfu6dque ei & filitU , & fatrùfi lim ab Ctcfare remiJ1i effent,quos Ad~latici,objidum numero 'miffos,ap,td ft in ftruimtc,fY cfltenu tenuiffint:neque id,quod
ficerat de oppugnatione caffrortlrlL, aM iudicio) aut
voluntate {ua ftciffi ,ftd coaalt ciuùatù :fuâque ifft eiufrnodi imferia , vt non minm ha ber et in ft iuru
mtûtiwdo,quam ip{e in multitstdinem: ciuitatiporro
hanc (itiJ1è belli caUlfarlL,qHod repmtin ,eGa/loru1'l1.J
conittrarioni rejiffere non po/uerit : id f facile ex hu~
miLirate fùaprobarc po!fc; Cjuod non adeo lit imperifmrerum,'Vt flù copiif popu!wn RomamtrlL ftJuperare pojJe confidllt:fd elfe GalLitt commlme cojilimn,
ommbu,j hibemù Cttforù opptlgnandù hl/ne cffi dillllm diem Jl1e qua legio alteri !egioni fobfidio venira
poffet:non foci/c ga/los G.11Lu negare pomi.f!c;prttftrtim cùm d, recllperanda commlmi liber/are eonji/illm
inimm vidertttjr:qt~ibuJ Cj#oniam-, pro pùm.t(! (atrjfturit,habere ft mmc rafionerlL oJficy.pro hentficiis
CtLforu monerc,orare TitJJrium pro hof}itioJvtJuteJ
Ile militu7ll falmi confo1at:mllgnam mamtrlLGermanOYU1f) cond,tElam RhemmLJ tranfiffi;hanc IIlfore
biduo:ipformn effi conjilillTIIJ vcl/11Ine pritu, qltàm finitirmjàJtianuduétos ex htbcrnù Tm/ireJ aut ad CiceronnlJ,am adLtrbimu1'!IJdedJtcerc;qllortfm II/ter mi!lia pttffsmm circiter ~ ..alter paT/llo amplim ab iis abfit:rllud fi polliceri.& iureùtrrmdo co'ifirmarc, tutum
ft iur per fil/M foOJ dat/trttm;qnod dlm fociat, & Ci·
uitat~ fifeo~fi~lere,~u'od bibernù leuctw: & C.t{àri
pro eHU rnerJm grafMm rcflrre.Hae oratsone habim,
difcedit Ambiori.'I:. CarpineiJuJ& bmiru'1u~ audie~ant)ad legatos dejèrum,ifLi1rcpentinn re ptrlllrbaff,
�no
DE
È EL La
GA L
L.
ttfiab.hoJle ca dicebantur,non tamm negtigenda ex!
flimabant:maximlrpu hacrepermoueb~nturJ qu~d,
ciuitatcm ignobilem;atque humilem Eburonum, [ua
fPdntc,populo Romano belùtm focere llufamJ vix erat
. 9 credendum. t 1taque ad concilium rem difirurvt,:
magnaque inter eos ex hu tot cauffis controt~erfia orta eflL.AuruncttleiuJ,compirtréflJue T ribuni mil. &
primorum ordinllm...., Centt1rion ~, nihil temere agendum,nuf1~e ex hibernù iniuffie C~forù difcedendum,
cxifl:imabam : quant4ùù mdgrtM COpiM etiam Gcrmal1ormn/ùJlinCi'i.pojJc,mtmitis hibernù,docebaJlL:
rem effi teftirnonio.qltod prirfUtmhofl:iltm impetum...."
muftis vitro vulneribusi/latü,fortiffime jùf1ùmeriw:
ye fi'umcmari.l non premi:intcrM & ex proximù hihernù,&à C4àre conuentttra ftbfidia.poftremo,qltid
effit !euim,aflt tlerpiUJ,qllR.m, a/létore hoffe, d~jùmmù rebtM caperecollfrlùtm l Contra M TiwrùM fro
foRuros ,clamitabat,cùm..J maioreJ mamM hoftillm...."
adùmél ù Gcrmanù ,comunijJcnt;aut c,'tm alùp6id cd
/amitdt ù ù; proxùnù hibernù eJfa acccpmm...J; brcuem confit/endi effi occaJionem-,;Ctjàrem...., arbitrari.
projflu m in JtaLiam, neqtle aliter CarnutCf inurftciendi craIgettj cOl1filimn ftliJ{e c,lpmros,neqlle EburoneJ,fi i/lc adeJ{u,tatlfd CI/TIJ comemptiol'Je nofl-ri ad
caftra vmwrOJ elfe; ?JO ho/lem aufJorem,fd rem,fJJcétare ;fl/beffi Rhermm....,: mtlgno effi Germanù d%ri
Arioui fh rnortem,& foperioreJ noftrM viflorùu jt1l"dere Gau'iam,totcomtemtfi,ù acoep/ù';ùbpopuli Romani imperilm'J rediJ,flam....I,fi~periore glori.a rei mili~
t'ltris e.\jliné/:a;poftrem&,Cfttis hocjibi perfill1deretJjine cettif. re, Ambiori<~em "d eùl!modi confili,4m...., deflcndijfè ?fuam ftmemiam in vtl"llmqtUparlmL ejfo
111111111.:
�LI B 13. k V.
lfI
tuva mji nihilfit durùu,mtflo cum pcriculo
ad proxirnllm legi onem pcrtle'/'itttros;fi Gallia omn
û mm Ger~
man û conjimiat,vlzam eJfe in ccleritate
poJitam flll~
tem.CoUdl qr:tidem,atfjue eomm,qui diffi
ntirent,confilium qucm haberet exùum? in quo Ji
non pr&jèns pe
1ùulflm,atcertè longa obfidione fo meI
effet pert;wcjèer/dill. H ac in vtra1111ue p4r um hab
ita difJmtatio~
ne,ckmà Cotta,prim/fqlte ordiniblu &tcr
irer refijleu tur,V incite,ineflt;t,Ji im, VU/I û ,Sfi bintu,&
id clariorc 7l()c e,vt magna pars milif1~m exaudir
er: neque Ü
fI/m , in1u it, qlû gratlilfimè exvobis mor
tis pcriculo
terrear:hijàpienur,jit ralû m qtlid acc
ident, abr te
Y/Ut Orlem repnfl eltt; cptif r per
te ficeat, perendillo die
cum proximis l?iberniJ conùméti
,commHmm Clem r'e
l1qllis bdLi rafcm jùjlineant.necreieéfi,&
I(4/ir;
gè ab reteriJ, (JI~t ftn'O,aret firme ,ime/-e,ml. rele
Co';if;"titrer 0:: Concifto:comprelJC1Jd;mtvtrllm
fJ:; ,&
fia diffenfio1'lC,& pertinacia rem ùJj;'nm orant,ne
wmpericlIlm/) dedHcant:fo~ilem effe rem ,(llt "~ane,mt
je'u pro.fi~
cifcantltr,fi modo vnu rN omn Cifntu mt,
tiC probe nt.,:
contyà ;n dljJmfione mt/Lam ftft lme m perf
fiicere RrJ
d1/mt,tfl0nC ad mediam noéfem pe,-dllcr"
tTlr. tf/l1dcmJ
d .1l Cotttl. permoflu mamu:fùperat f"tC
lit ia S.lb ini:
prommcitttl(r, prim a IlIcc iiI/r D!: confioni
tur v igzliis
tdiq un Pl"! nofiù,cùm foa 9~llf9.J ~}'Jil
ei cir:w:(]J1"cctet,quùJfCI, portare pof[u,cJlld ex mftr
umeto hibernori; relil1quere cogeretur.Omnia cxco
gitÎÏtllr, e!1ttl.'re nec fine perie/tlo manMtHr,(t)/anJuorc
mil,mm,(!}
'tIigiliis PU;CltlUM IWJ(tatur.primll IlIce
fic ex (:,/fris
proficifclmt/,r, vt,ql/ibllS effit perfu.ifilm,
no" ab hoPc,fcd lib J)omine R.mic!!ftmo Ar?bjori~(e
confiliwnJ
~fllPlJlOttgijJimo ag,mnc.magl1/[Q 1
1l impcdi",mtil.
1
�lU.
JO
DE BEL LO GAL L.
t At hof/M,poflea 9uam ex no Elurno ftemitu,vrtJJ.
li/Ique de profHlione eorumfenferurvt." collocatù infidiù,bipartito in filuis, opportuno, atque occulto locOj
à mil/ibm paffimmcirciter l J.RomantJmrrw aduentum exIpe{1abalbt.,:&,cÙrrw jèrnaiorpars agminis in
mag;nam conuallem demifiJfet, ex vtrtlqfle parte eim
vallis flbito fefeoftenderu~t; 710Jtilfimof1ue premere,
& primos prohiberc adfcenfo ' atque iniJuiffimo nojlri s /oco prœlium committere cœpmtnt. tum de '1tt1m
Tituritu,vti qlû nihil ante prouidiffu, trepidare, &
concurfare"cohortéfque dùponere :hltetamen ipfa tirni
dl:,atqlte vt ellm omuia dejicere viderentur:quod pIe
rum9ue iis accidere confoeuit, cpti in ipfo negotio con
fi/mm e.tpere cog;rmtur .at Cottn,cJlti efJgimlfèt,h.ec po[
fi in itùrtre aeàdere arque ob cam cauJfam pro(rélionis auil or non (ùiffit , nu/la in re cormft.uniJà /mi deerat; & appe/Landis, cohortand!fCfue mditt!,t-MJhnpera/ori.r; &,in pugna,militis officia pr,eftabat.c/tmque
propter /ongitudl~/em...., agminis rninm p ci/'e per fi 0mniaobirt,&,quid qIJOql~O loco fociendum effèt, prouidere poffènt,iuffirunt prommeiari, VI impedImenta
rdinquerenr,tltcpte irl or~em confifterent : quod cnnfl/ium etji in eillfinodi ea{ureprehendmdurnnon cft,ta,mm ù'ICIJ1nrnodè accidit. nam...., & noftris millfivtû
Omri minuit,& ho/hi ad pugnandil, alacriortU tjJccitJ
quodnonfittefommo timore, & derperatùmc id ft·
[fm?i..J videbatur. prilterca acC/dit , qltodfieri muJfo
erat,vt 'lmlgo milites abfi~nis difl:ederent;CfIt<f.9? qui/
9ue eor/mL cariffima haberet,ab ;mpedmJCntis peu·
rc, atque arripere propcrarct, & clamorc, etCJl~tU O·
mniacomp/ermt/tr. eAt Barbaris confilium non de·
f lit.namdl#cçf eorum tota acirpronmwars ilefforl4!l:'
ne qutJ
�i l BER V.
tIf
n~ quù ah ioco difcederet:illorum ejJè prdam , atque
illù re(eruari,qUttC1lmque Romani relùJlliJ{ent:proinde omniainvifloria pofitaeiiFlimarent.eriit& virtute,& numero pl'tnandi p.artU noftri : tametft J dltte, & àflr/una .defrebantler:ramen tJmnern fPern falutù in v;rtllte ponebant; (t} quotitU quttque cohors procllYrerat,ab ca parte magnus ho/hum.... numerus cadebat.qua re animadlser(à, Ambiorix pronunciari ù,.
bet,vt procul tela coniiciallt,neu propi/# accedant:&.
tjuam inl'arum 'R..p,rnani irnpetltm ftcerint,cedant:leJlirate armoYltm,& quotidlana exercitatione, nihil il$
mceri poJfe :mrfIM ,i adJigna recipienttU,inftqwmtur.qelo prtfccpto ab iù d~!igenti(fimè dbftmato,ûmu
(pu.piam cohors ex orbe exceJ{erat, aupte impesttm ftcer.:tt,hoffeo ve/ociJJimè refùgiebant.imerim.... ea part~
meda;; n~ceffi ertzt,& ab laure apeno tela recipi.rur
fUl,csem m éum /ocum,vnde eram egreffi ' re/terti Ca!permu, & ab i ù,cFû CeffiraJl-0'& ab tis, quiproximt
jféterant,circurnueniebantur :fin a/ltem IOCltm uncre
velLent,1'Jeque virturi l(JcPu re/inquebatltr,necJ.1 J tanta rmtltitudinc conieEta tel" J confortis vitari pourarll.tamen,tam rrJl~lfis incommodù confliEtati,multù vulneribUl acceptis,refifteban0' &, magna partè
dtei confoml'ta, cùm J prima luce ad horam J J X .ptS,gnaretllr,nihil'(jllod ip/ù effit indigmtm...., committeIhW! .tl4m T .BalHentio, q~'; ft/penore mmo primzmz...
pilum.... du..wrat,viro fom, & magnil au[foritatis, v trumque ftmur traguta tranfiicitl/r. I!.:.Jucanùu, cittfliem Qrdinis,foruJ]irrtè pugnanJ, dum circ",memtd
filio fobitenit,;nterficitttr. L.C otta tegatm, omnu cohOrfCf,ordinl[que adhortans, ;'1'1 aallerfo11L os jimdd
'lm/ntr"",r .his rlblu per"!~l1uR.:J'tHrùU cum pra . .
Ji
�DE TI EL L 0 GAL L
cl11 Ambiorigemjùos cohortamem conff e.\·iffit,interpretem fil1mt,Cn. Pompeimn,ad eum mtttir,rogll1em,
vt Jihi,mi litib/tfcpu pa,.cat.tÏLe,appellat~u,refPondit:
fi velit,ftcmn coILoCflti ,licere;,q1erare,à rllltltifHdine im
perrari pojfè,"J1od ad mili t /lm fl"etem pertimat ; ipji
vero nihd nocitllm iri ; In1 ue eam remf( fittlmtflte ftdan interponere .ille mm Cotta fat/cio comm/micat ,fi
vvt excedam, & CI~m ..A1IJbiorine
Y, purma
videafll
6
A
I
firnilitftm
ac
fuam,
co
ab
ft
tla colLoquanttlr,[perare
I/tum impe/ran pojfè. COlta,f ad armatl/whof/m'l.J
iturIl17'1,nelat,tltql~e in eo perflter,u .S,tl1imu,quos in
pr!l.fntia Tribtmo.r mil. circmn fe hahcb If, dt prtmortem ordimlm CCI/turio;w,fè feo/"i ittbet: &,CItm propiIM Ambio rifmt accrjJifTu,ittffitJ ,mna flbiicrre,im
per.lm focit;(idf'li,vt idem focùmt,impertu. itJIerùn,
aum de COl1dif iOllibl-t1 imerft agttnt , !onlllfrqlte confllto flb Ambio n:'l,e infhtttimr frmo , paullatim circ"ml/mtm i1lterfi ·iwr. tl/m vero,filo rIIore.~,iaoriam
conclamant,afCf u vll/l,tt/lm lol/lIl/l;impetl/1tJe il1 no
jlros/à[lo,ordtll J paturb,tIIL.lbi !"Colta plll:n,lnJ
illurjicimr mm 7tJ.I.'\:irn.l jMrU militltrn, rd'(pti in
caftr,t rCClpiu1IL,Vlldetr,1nt c,,(rl'JJi .e.\·qHibm T..l'etroJidim a1,tilifo r , clan m.lJf1u 7;m!,ifJulme hnftiu/ll.J
premerewr"'1I1,lam iutr,t valbmu proiecit. ipf pro
caf/ris fortlffimc P"l/"W l occidiwr. a/Ii d,,!;r; ml no·
aem oppll,~ntttio"rm (itJfillent:no 'lit ad VtllltfJ ommJ.
drll'l'ram fulttte,ftipji mrer/icit4nf,Ptl1tCI ex prreltn el,e
pJi il1cerfII itineYtb :u , per {rIlM! ft" T. Labicnl/m le,~l1tllm m hibern,l pemenùmt;,tf1Itc mm rie r,bm J!.l'.
II ft:! certiorem focitmt. tif." vj[/oria {ùbl"tlu Am
blorix,ftmun clm~ e1'ûtlltll in ~dttatjCOf, 'lIU er/ml
cÏlI4 regnojinilùni .proficiftif IIr •.,/cql1~ dmn, nl'1l1e 110
IIf
r;
a~/fJ
�1 1 Ii E R
V.
mm intermittit;peditnt1f,mqHe ft fobfequi jubet.re detr1...
monffrata, tViduatic!jque concimru , poft
ero die in
Neruio.r peruenit :hortntttrcp,e, ne fui in
perpuuu1nJ
liberandi,atque vlcifiendi RfllnanlJS,pro
iû,quas acceperint,iniuriù,occafionem dimittri,r/t.in
rerjè[los ef
fi legatos dt~os,magnamq1te partem t!xercitU
J inte rif
jè,demonflrat;nihil effi negoti;,fùbito opp
rQJfo~ /egiomm,"udl cmn Cicerone hiemet,interfi
ci: ft ad eam
rem profitetur adilttormw.facilè hac orat
ione N er"ils perJùadet.ita9.l' conftflim dimiffis mm
ciis ad Cen
Irones, Grudios, LellClcos, CPleumofios, Gor
dunos,qlli
omnes fob eorum imperio font ,qaam m(!l
ximlU infm U4
poffimr,cogHnt; & de improuifo ad Cicerm
ù hiberna
adl1olam,no dmn ad emn foma de Titur&
morle pC'Y'lata .HHic qHofh accidit,qttod fititneceffi,
vt non 1111/li rnilites,qui,hgnationù,mltnition/flp,e
c4uJfa,in fif.·
tlM diflejJlJfent, repemin
o ecp,itllm adltmtu imercÎpermtllr. hù circttmuemis , magna man
u Eb/4rones,
tViduatici,N eru&,atCflle hom1nJ omnùm1
.J foc li ' &
clientes legionem opplllTnarc i?lcipiunû.n
ofln celeritcr ad arma concttrnmt; vlI./lum c017flend
IlTlt. •egre iç
dies fuftmtatltr,qr,od omllernJ 111(111 hoftc
s in celerim-t~ ponebant,atq,tc hanc adeptt viél
oria1nJ in perp~
IlImnft fore viUoru confidebant . .lI1ittlln
tur ad C.e[arern conjffirn à Cicerone litera! ,maJnis
propofitid
pr.t.miis ,fipcrttûiffent-. .obflJjis omnibsu
viù nlljJi intcrt"iplll11tllr no[[,~ cx ca 'materùt,qHam-J
rmmitùmis
C41i(fo compormucram,tu
rrcJ ex X.cxCUf/mlir incn:drbili celeritiue:cJlI'f d.. eJlè operi vidcb'"iw
r, perficitm
ttlr.hoflcs poflero dic,mlllto maioYJbul cop
iù cOt/[lù,
caHr" oppug1Jltnt,foJj:lm ~omplmt. dnof/
ris cad tnv
rlf/ionc,
prid,e ,refisÏJwr. hoç idefrL drin(tpJ
q""
H :.
�D E TI E LLO GAL L
reliquù fit diebu6 .nulla pars noflurni temporü ad la~
borem interrnittùur:nolllf.grù,non vulnertltù,fomlttU quietù datur • qltlf.cltmque ad proxirni diei oppugttationem opm font, nollu comparamur. mu/u prlf. 11/&fod~Jmagl1m muraliwn piloruJ'IL tlumenu inflituiwr:tttrr~ contabulanttlr; pinnlf., loric·tf!r.h ex cratibI-U att-e,\·untl,r.ip[e Cicero,cÎlm tcnuiffirna valelt/dine
e./fet, ne 11(Jf]umurn cptidern jibi ternpI-U adcJltieuJ'IL
reli1Uptebat;vt vlrro miLùum concurjù, acvocib lu,[ihi parcere cogeruur. Trmc dttcM,principéhl1e '1I(e,-ttiomm, qui alicpternftr-rnonù aditum, calt(fâmqtle tImicitilf. curn Cicerone ha6cbant,collo quiffe velle rlicltl't.jhéfa pOleftate,eadern, 1 Ud! ~mbiorix Clm'$ Titurio cger,u,comrncmorant:omnern eJ1è in armù qal .
IÙl'm:GcrmafJoJ' Rhmum tranjiffi,' Crfarù , reliquort'tmq:tcJhlbmM oPp/~~If(fri . adduntetiarnJ de Sabini
morte:t!fim6iorigem oftentant, fideifitcùmdtf. cartj{a;
errare eos dic/ml, fi qHidqua m ab iù pr4id~i J/lerent,
lpÛ Jùù reblu dt/lidallt;feft tamen fi:ire hoc eJfe in Ci
ceronem ,populr!mque R .duirno,vt nihil,mft hiberntt.
reclifint ,.aque hanc ill1lCtemfcere confitewdinem nolinG: licere illu incolllrnibtf,J perfi ex htbernu difcedere,0:" in (f1lafc'Jm cpt~ parteJ velmt ,fine met le profi ci(i;i. Cicero ad h.tC,vnum modo reJ/londit: '1I(qrt effi
conftietlldmcmpoPllh 'R..:.v/f,tm aCClpere ab hoJle ar,),/Mto cOllditioncm·fi rob armu diflcder'e veliJlt, ft adil/tore vtantur, Ic,gtl/(ff9.J ad c.~(urem mlttanl :.fpm,·
re fe,pro cùu iuftiua, CJII.c pelin'in!) impel r,WlrOJ. ab
ha,cIl'e re plS!fl 1X.:ruy )va/lo pdtlm x I,&foJf. 1pedum
x v Juberna cinL~tmt'. IlIte foperiorurn ,1rmormll cor/file
ludi1le à noflrù coe;nOtlmWI;&, qHofddm de cxercitl~
?I.IEli cap/ti/os) ab lm do CfVI1"tlfr. id 111111.t hù ftm tIl6
men/omm
�L r BER V.
111
mmtorum eopia,cpttf, rJ1èt ad hune vfum idonea) gladi~ cefpites cireumeidere,manibIMfagulffèp te Urram
exham·ire,eogebantu,. qI/a quidem ex Te hominu/11..J
m~tltitudo eOKnofi;i potltit.nammimu horu 1 1 J.deeem
milLitem paflitum cirettittt rmmitionml perftcemnt: rcliqu!fque dlebIM tlt,reJ ad altit1tdù/c/11..J va/Li ,ftleu,
tcftudinéjèj1tc''iltM iidem eaptiJti do eu crant, pa~ f1. re,
tle fiv:ere,eœpenmt.feptimo oppugnatio1'l ù du, maximo 'coortQ vcnto,ft ntenteJJùfilt ex a/gifLa glande-s,fimdù,&ftrstefi, Eta ttlCttla in ea[tU,qtM more Ga/lieo ftra
memu crant teEftt,iaeere eœperÏÎt, h.t. celeriter ignem
comprehenderunt,&,venti magnitudine, in ormte171J
caflrorum loeum dijfulenmt,/'ofl Cf, ma,\'imo clamart!
infewti,qlutfi parta iam,tltcl'te explorflta viéloria,tuy
ref,teft#dintJque agcre , fi) fc(~fLù va/ltJm adfcendere,
cœpenmt.at tama milittlm vi,,!W,tttqlu ea prttJè!rtitl
ammi jùit,vf,cIl.m vndùJlleJl#rnma forrerCllwr, max/marfllc te/omm.., rrmltitlldinc premcrentllr, foacjltt:
omnia impedm~entfl, atq/tC omneJ flrNIlIM)G'onflagra,'C imc/lig ermt, ?W!I modo demigrar,di cfllljJa de
valLo deeederet nemo.fed pttne lJe rcf pieerer qUldcm qt/ilCfltam; tIC mm OTtl71CS Itcerrimè ,fortiffimlqltc PU~(lM
rcnL. hicdieJ noJlrù Ion règrall1J!immJùitfed (amen
hUT'" habltù cuent/tm, vt co die max;,rlUu llumerm hoSlùtm.., vu/nerttrctI4r, atque interficc rcwr;vtft fub i~
Pro vl/lLo eonJ/ipat4Craflt, receffi'tmlue primù vltlmi
nou d.1hallt,P,m/Lmll qll1dc11L inturl/lffafl.mmul, &
quodfl1fl 1 co wrri adaEla,& commg emeva/L:trn,l 1 r.
cohorti ' ctrlmriofU,s , eX eo) qllo ftaût/nt, loco rcccffiY/mt ,(iro!qtte orrmM rcrnolfcrt/lIf;rlllw,voci blffq/te /JOlfu 111 troire VC/Le71t, vocare cœpmt~Jf:1ItOrmn.-: pro grcde ar{w rft Imno • fT/1?'l..J e.\' orwlI parte /'lPldl/lIU
Ji.
Jl3
�ug
;
D E
TI E LLO
GAL L.
conieElis detttrbati,turr!rque fuccenfa cft.crani in ca
Legionc flrtiJ!imi viri centurionef, qui iam primù or
dinibtM appropinquarent, T.P ttlfio,& L,VarenuJ'lj
pe"pctutU controltcrfitU inter fe habebant,vt~r alteri .
antcjèrretw(,omnibt'yque annù de /oco fumrn~J firmdmtibm contendebant.ex iù Pulfio , curn acerrime ad
munù;one4 pugnaretttr, J2..!jd dubittU,iuquit, Varcne?aut qucm tocum probanart. virtutù tt{dl cxfPeEta!?
hic dies , hic dit:5 de noffru controlmfiù iudicabit.
Htf.c euYlW di:~:iffit,procedit extra m,mitiolles;&,qUtf.
pars h0ftium confortifFma v.ifa cft,in cam erumpit.ne
Varenm tfuidem tIIrn vallo.fefe continet,fed, omnium
verÎtm exiflimationcYlW,fobfe11ÛtHr,me diocri/patio
rcliElo.Puljio pilum in hoff(4 mitlit,tltqu(!'vnuYlW e),:
mllltitudinc procttrrenlem tranfiicit;cft/o pereujJo, &
examlfJato, f)ltnC fclllÙ protegtmt hojlu & in i/ÙIYlW
vnÏJjerfl teld conùeùm ;'fICqlle dant rCf.rediendi focltlmtem.tramjigùm-[cltfmll Puljio,,;)& vermttm irt
bultco difigttur. allmit JJie cl/fiu VtlginaYlW, & glatlit/rH educerc conantù dcxlcram 7!tIJrt//Urmamtrl'Ll,
illlpedlt/tm1ftc hofle! circumfiffumfoccrerru inimicJtJ
dù Varemu.& l'IbarantifùIJltcnit. ad I}lmc fe confi'fiim à pttlfio1Je omnù mu/wlldo cont/crtit. tfLU7(J vermo tra11,rfixum tlrbitr.mtllr. V arC1lll6 gilldio) comi17IU rem,gerit,ttftjue '11110 imerftao rel19t/o.r pazdftmù
propc/lrt.dum ettpidim i"ft/~t,in locmn in(èYJOrem deùaru concidit.htlic mrflu nrctf1l'J1tCIII0 fort fit/fidil/ln
rft/fia J at'llte amuo il/columM, c07llpltmbm interft[fu,(immJlt cmlll.mdeft.fr in/ra mUlIItionu recipÎlmt.
!i.c flrttma in contcnlzone,& certi/mine v tru11Jrf.; verf Ultt , vt ,liter Ifltcri lnirJ/icttf 1tI1>.:ilio',{tLLItI/tfltc c!fo/;
11((j11~ diiudiçari poffit ) vlfr VI ri Virllile tlmefirm
d{lJ
�L l TI E R
V.
II9
dm videretltr.quanto erat in die! grauior,atqJte aJPerior oppugnat'io,& maximè ,quàd, magna parte militum c'or1èfJa vldneribtu, res ad pauâta tem deinfor
rmn peruenerat,tanto crebrior es lit~rtC, mmci/que ad
Cefarem mittebamttr:cptomm pars deprehenfa in cm
JPeéf" no./frorum militmll clnn cruciatu necabat?tr. e,
rat vmtJ intlu '1I(Jruius ,nomine Ve~·tico, loco nattu·
boneflo; qui à prima ob/t'dione ad Cicero11Cm perfù·
gcrat,fodmque ci fidem prlR.fiiterat .hicfcruo /pe 1. bçr'17:I.tis,mal.rJ(fcFtC per[ùadetpy,emiis, Vt IÙertU ad Cd!flrem..> deftrat. ha. ilLe in iacltlo i/ùgattU aifert; &
Galüu inter Gallos fine vila flJpicione vcrfatm , ad
C:e(arcm pcruC1Iit.ab co de per,c1do Ciceronis, legiouifèJ"tC cognofcit. l' Cifar, acccptù lùerù ctrciter (1hora x I.diei fi.uim rlfi.'/CtW n ir/ 'BdloutlCOJ ad~.
CraJfum qlltC/for(1'rJ mitrit, cui;u htbcma aberam ab
co ~nilLia paffimr n x x V .ittvt:t rncdltt r10él c lClTiOfJUI1..J
PYOficiJcl,ccüritér-:fllC ad fi' venirc .c.\"iit cttm..J mmcio
Craffit-!·altcm m.d C. Fauillm IrgtItU"L- lIllttÎt ,V! in .
r:.-Atrebfltittm fine s lc(!,ionem adducat,1 uà fib/ ircr fociendllrtl fiicbal fcribit Labim o,fi Rcip.commodo fo(Crc poffit,cltm Icgione ad fines '1'I[crmormn venitU!J:
re/i'fuÎt partun c.wrcitttJ, q/lod pa/tiLo t/.btr~t IJgùu,
'lIonpurat exJPc[fandam:eCfltites circiter C D.ex pro'\':mis htbernù cogit.hora cirâur (1 1 .ab anucurfo'·
Ylbw de Craffi. ad/Ccntlt certior eftfoéh-u.co die millia
p~ffi,ü x x.progrtditttr. 'rllJfims SlI7llarobrin,e prlf{i
ctt,Leg ionémqlte ei attribmt, Cjliod ive ùfJpcdimenta
c.\'Crcitw,obfideJ ciuitrtlltm,Iiur,tf Pllblic.u, (rl(mml'lm '.17 omm 'luod cà , lo/crdn d.e humis c,wffii, dtlle~c;',/I ,yclillfJlubrtL Fabllt4,VI irnpcrfttlmL- cral,lIoft
Jt1l7l1lJ/tUrrI mor/lt ltS in itincre1c llrIl..> le jonc occurnf.
J-l 4
•
�1,,0
0
D E BEL LOG A L L
Labienm,interÏfu Sabini,& ctfde cohortium cogniflt;
çùm omnes ad eum Treuirorum copitf 7/efJijJent,7/eritz,u,ji 0: hibcrnis jùgtf fmilcm proftUioncm ftciJfct,7/t
hoftium impetumJuffinere non poj{et , prltjèrtim qttos
recenti 7/iUoria efforri[ciret litmu Cefiri remit/if;
quanto cum periculo legionem ex hiberni! cduéhtrUl
ejJet:rw geJfa111-> in Ebltronibru perfcribit:docct, 0mnes peditatmJeépeitat/tflpee copitu T reuirorum [ r r.
milliapajJùttm/ong~ ab fou caftrù confdiffè· Ctffar
eonfi/io ciU! probato,ctji,opt nio!1c II l./cgionum d~ie
étU4,ad 1 l.redieratJtamen 7/nl-/111-> communisJàlutis
(lUX ilium in aleritate ponebat:7/cnit magnù itincribm in 'JIéeruiorum jineso'ibi e:'C captiuis cognofèit,':ptd!.
tp14d Cicerontm gerantur, qlumtocpee in periculo rCtf
Jit. tllm cuida111-> 0: equitibtu GafLi-s ma/l.nù prlfmiù
pcrjitadet,7/ti ad Ciceronemepiffolam dcftrat: hanc
Grtfcù co l1Jcriptam literu mini!; m, inttrt°epta epiftola ,noftra ttb hoffivu-J confilia cognofcarltltrfi adira
non polfit;momt,vt tragulam Cltm epiHola ad ammtmn deiigattt,intra ,mm;tiones canrorum abiiciat. in
/iteru [cribit,jè c/lm lcgjoni/nu projW um celeriter af
flre:hortatttr,vt priRmam virtltt w rctineat...GaIÙu
perimlllm 7/erùlu,vt crdt prrtteptttm, tragtllam mittit.htcC caJu ad tlirri11L adhttfit, ncque ab mrtrù vi~
dito ammadttcrJà. tertio dlC à CfttOdam milite conJfticitltr;dempta ad Ciccronern deftrtl,r.ilLe perleEl-am in
comunt,~ milmem recùM;..; ma."'irnaq1le omm! l,etitia
IIfficit.tllm jùmi incmd,omm proclÛ vidcbllnmr: Cjlt.r.
relornncm dubrtat;,ollem IldutlltlU Icgiollllm expulit.
GalLi,ruognitaperc.'I.-plor'lfltom, objidioncm..J 'l'elin(j1/1tnt)Ad Cifarcm onmllJttl copiis C01J/endltllL. Clt çr;i!1l4rm4tomm çirçit~rmil/ùe L XI Ciceroldflf{~foc/Jt
J
O
ml c~
�L
r
BER
V.
111
tate,Gallum ab eodem Verticone, quem[uprà demon
ffrcl1timuo;repetit,qui iitera> a~ Cceforem..:., d~ftr({;L; .
hune admonet,iter ealttè,diligentérq/Jefac iat-;perft;n
bit in titerir ,hofft:! ab ft difuJlijJe,omnimqlu I/.d el/m
multimdinem.., eonuertifJc.quibm literu circiterrne~
dia noflc,Cttjàr,allatù,jùos fo citcmiorC1 , eorque ad
dirnicandurn animo confirma!. poflero die t/tee prima
moueteaffra;w circitcr millia paffimm 1 v.progrejJffl
tram v({llem magntlm,& rùeum, hoRi/DtJ multitudimm conJpicatur.eratmaKni peric/di rru, mm.., tamis ,
copiù inupto loco dimicttrc:tarnen,quoniam.., liber,,~
tltm objidione Ctceroncrn. . ,fciebat, IfqlfO animo remit~
tendum de ccLeritzue e:I;;iffirnabat.co7ljldit,&,Cjuàm..,
d,quiJlimo loco pouft,eaffra eommsmit: atque hlfc ctfi
~rant (xi..([,1/a, per ft vix hominummilLit.m V) 1. pr.t~
ftrri"'1l1J~t!Lis clfrr~ ù,:pedimentis,ta1~m angtûliis vi~
rwm,qllam ma.'·tmepotcft,contra/~u,co conjilto,vt t1l
jilmmtlrtJ cOn/emplioncm hoHibm v·enia-t.,. i"terinL~
jJ;eC/llatorib/11 Ù, O1'Il/1(:1 parter dl1nijJis,explorat, tj/4()
commodijJirne itinere v411em.., mmjire pOffil. co du
?aruulû eqluffrivus prœLiis ad aquarn jit[[ù,vlrij1te
fii [uo loco cOn/ineu L; Galli, (J1tàd .tmpiioreJ copi.-u,
')1I1f non dl/m COntlCfJ(ranr, cxfjeélabant; Cttfar,fiflrtè timons ji1'mtlatiom hoffesitl foum.., loct{~ elicere
pojfet,citl-a va/Inn, vt pro caflrù prœlio conunderct;
fiid efficcre non poffit,vt,exploratis itinmbsu,mmorc Crlt1L pericllto vallcm,rimtmque tranjiret. prima L/tee boflùml....J ccp,imtlU ad (/tf/ra /tccedit , prœlùtmque el/m noflrù C711itib1U Clmrnittit. C.rftr
jitllo,equites ecdcrc fl'1uc in cama recipere 11/bct ;jimut, t-."C omnibltS parti/nu caffrrz altiore vallo muniri,porrA[tjl1ç obflmi, afqm; in iù adminiffnmdù 76"
"on-
�w,
DE
BELLO
GALL.
btu (i',àm mtf,\'ùnè cotlcur(ari, & cum fmu/atione a-
gi tÙllorù iubct.qltibpA omnihH rebtu hoffc! inuitati, ropiM tranfductmû , aci émqtle in;quo loco co1'1ffitwmt:noflrù vero etiarrw de vallo deduEZis propitu
auedunt; & te/a intra munitionerrw ex omm bUi parti/;UJ coniicirmtiprtt"toniblÎf1ue cirrurnrnifJiJ ,promenciari Ùt ~e}VL',feu quis qa!üu,[eu RomantU, velu ante
/;oram IlI,ad ft tranfire,fine periculo !tcere ; poft id
ternpm non fore pouftatem. ac fc no&os contempftnmt ,vt,objlrtl[/;û in !peciemportû finKulis ordinibuJ
cespittem ,ql4od ca non pofJe introrumpere vidcban- '"
tur, albvafùm',J manu fcindere,aLij flJ!tU comphre,in- ,
ciperent.trmc C~(a r,omnibus portis eruptione foéfa,
cquitatûque emijjo,ce!er'iter hoftl's in fùgam d.tt." Jic,
vt omnino pltgnandi cllujJa refrfteret nemo:magnumque ex hû nurnerum occidit, atqt~e omncJ armis exftiit,lol1lites pr~(èqui vcrituJ , qltod fi/uIC, pa/udéfque
illtercedebant:nequc etiam paY/mto detrimento i/lzjm
/ocum relinqui videbat:omnibus foû inco/umibr.rs co
piis,eodem die ad {iceronem perucnit .in(ht"ltt tU turyu,uftudineJ,mlmitionefrttte hof!iurn admiratur: le..v;ione produEla,cogl1ofcit non dccÙ'num quemque ejJe
reliaum rnititerrw :fine v illnere. ex his omnibus iudicatrebuJ,Cfual1lo cu'rn periculo, & quanta curn virtutefintres adminiffratli! : Ciceron.crn pro CitlS mcrito,
legionémq11e co/lattdat.,:Cemuriones jigilLatim, T ri-.
hunJfql~e mil.appelltrt:quorum egregiam fùiJJe v~rtu
t~m,te/hmonio Ciceronis cQgnouerat:de cafi Sabini,
& Cottd!, certirts ex capti ~/iJ cognofcit:pq(lero die )con~
cione habitT:l.,rem rreftam proponit : militeJ confolatur,
&confirmat:quod detrimentumculpa, & temeritatç legarifit acceptu/I1.J, hoc t,quiore animo ftrcndum
�LIB E R
V.
doccl; tjltod, bcnejicio Deorum immortù,lium, & virtllte eorMn e).:piato incommodo, neque hoJl-ibus dùttina ltf.titia, neqfte ipfis longior dofor relincptat/tr. Jnt erim ad Labiemtm per Rhernos meredtbi/i eeleritate
de vtHoria Cd?farùfoma perfirtur, vt , eùm ab hiberrlù Cieerollu mt/lia paffimrn L . abejJèt, eôquc p~(f horam 1 X. dici Ctt,jàrpmten;j[et,alltemediamnoEtè'ad
portM eaftrorurn cl"mor ortretttr; quo clam ore fignificatio v ,{tori.e,grawlatiôque ab Rhemù Labieno fieret . t fi aefama ad 'Tre/uros per/ata'!ndltciorna- 13
ras, qui po/lm die caftra Labieni opptgnare decrelt:rat,no éht.profttgit , eopirÎfJue ornne.r in 'TrmiroJ reduettoCttfar F tlbiit ci! legione in {ua remittit hiberna:
ipfe rom 1 1 J.legionibtMclre/tm 5 drnarobrinam trinu
h,bernis h~emare eOf/im:t; dr,quod tanti motus q ,tlLùe
e4fu erant , totam hiemem ipfe ad e.r:ercitttm rnanere,
durclJ,mit.narn Jtllo incomodo de Sabmimorteperlato
orrme.r fore qalùlf. ciltitates de belLo confùlt.:l!Jant~ nltnâos,legationeflh in omÎl e.r partes dtmittebant; &,q1/id
YeL4tll.conjil~ caperent, a;que,.vnd~ initiurn belli fieretJe);.florabant; nc{turnacpiC mloeu defrtuconetlta
habebant: neq~tc vfLltm totùu hiernis tempm Zl.uree.f
fit fine [oLùcitttdhe Ctf,faris , cJltin aliqucm de l'onciliJs,
(:):... mont GalLorttrn, mmeù'i,aeciperet. in hü ab L .Rofolo1gato, "ptcrn l!gioni XII J. pr4èecrat J ccrtioreft
foè11U, magna, GtilLoru11'L copia! earltm cittitatlt11'L,
(pu. eArrnoriclf. appe/lantur, oppttgntmdi foielltlJfa,
comtmijfe. neqlte lonx.im mi/Lia pajJumn 1 r X. ab hi~
l'emùj ùù abfùijfè;fedmmcio alLato deviHoria Cifa~
rù,difleffzjfo, {ldeo vtjùglf.jimifis difleJlits vt'dcretwl"
eAtCtf.jàl·J principibm l'ttittflflte eùtztatù ad ft voea·
IÙ J alias t:rrimlldo J ,ùnz-, Je ftirçJ qu~ fie'rçllt~J dc~
�ll4
D E BEL LOG A L L.
mmciaret; aliàs cohorntndo , magnam partem qa/Litt
in officio te1'/ttit: ntmm Senones, cpett tffcùeùtU in pri~
rnùfirmvl, & magntt inter GtelLos mefJ:oritatis , Cattvlrimem, (ptem C&lfarapted eosregem conftittterat, CU;U1
fater Moritafius, adll-entu in GalLiam Cttfarù,cui/{
que maiores regnum obtimteral'/lL, irtterficere publico
conjilio conati, citm dLe prtefenfijJct, ac profùgijJèt, vIcJ1te adfines infecuti; regnl7, domoJltc exp1tfmt1lt, &,
rniJ!is ad Ctefarem fatis focittndi caltjJa /e~~ atù, t"ùm is
orrtnem ad féjènatttrn venire iulfi./Jet, diélo tludicntes
non jiterunt. tailtum apud homines Barbaros va!tt~)
effi reperlos aliJuos principes belli inftrendi, tantamque omnùm-J vo/untatis commutanonem attufit; vt
prtfter rv.Eduos, ft} ~hcmos, quos pr.R.cipuo fèmper ho
nore Cttfar htebuit, alteros pro vcterc, ac perpetua erga popltlu1n..J , 'R..; fide; aiteros, pro reCenttlllu belli
Ga/L,cioffù"ys, rmlLa ftrè/ùcrit cùunts non jùj}cfJ:a nobis. Îdque adeo haud [cio, !fûrand/emnc Jit, cùm complurib~u alys de cauffis, tHm maxime, qu'ad, (pti v;rtute belLi omnib~u gentib~ prd!ftreht'll1tttr, tanNtmft
ei~ opinionis deperdijJe, vt pop1tli 7(; imperia perfirrcnt, grattiffimè do/cbant. T rettiri vero, atcpee 1nduciomanu toti~ hicmis mt/hem tempUJ intermiferut,
6Juin tran s 'R.}emtm legatos mittermr; cùeinttesft lliétarent; p.cc1tnitu polLicerCnNtr : magna parte exercit1U nofiri irtterftéta) mlt/to minomn fûpcreJfe dù,erent
partem. neqltc ntmen vllicùttnttt Germanorttm perfladeri potuit vt Rhenum tranfiret, t"ùm fe bù expcrtos dicercnt J rv'friouiJh bello J & T enchtheroru tranfitu: non cjJe fortunam ampliUJ tentaturos. Hac fPè
lapfuJ" 1ndltciomar~ riihifomim,tA COpltU cogere, cxerççrçl lefinitimh equo/parare) ç;;cfole-s ) darrmatOfque ·
.
"
qallia
J
J
�LI B E R
V.
11\"
q allia rrtagnù pr,ermp adfe allicere cœpit; actantam.
fi:~i i am
iu r'cbus in qallia au[foritatem compara
uerat, vtvndicf1!e ad oum lcgatione! concm're
rent ;gr.etiarn,atqllc amicitiartl publice, priuat!r'
J ue peterent.
'lJbi intel/exIt, vitro aafe vemri : altera 1
cxpaïte Senone!, Carmttlft'lte confci mLia foci noru
inFt/gari; a/tera '1X!fntios, Adttatic6fqtte belLurti 'R.!n
Janù parare: netpte fibivoltmtariomm copùu de/o
re,(i exfiniblM fou progre dl cœp ijJet , arm fi tltm con
cilium indicit.
,hoc more qal/omm oJfinitùtm bcLLi,quo
,lege com mltni, omne! pub ere! armati comunire cogt
tntur; & ,Cjui
ex hu nouiflimus venit, in confPeEbe mltlt
itl~dinu 0mnibti5 cruciatibus ajJè[fIM necatt.r(. in co
concilio Cin
getorigt m, alterius principem foüionu
,generumjitü, .(
'l1tC'1n jùprà demonflralti1nUS ,CtRjàru fectt
tftm fidem.
lib co non difcefliJJè, hoJfcm iudicandum
curat; bonâque etus pub/icat. his ~ebUJ confèllis, in
conc
mmciat, accerJiNtmfa S enonibt'.A, & Car ilio promttibm, a/ifjèpte complurzblM qa/Lilt ciuitatibu5;
h,tc Îter faEhmtm perfine! Rhemorum; em'tmtpee
agros populatttr1tm; ac prùu, quàm idfo ciat, ca/fra
Labimi op- '
pugnatttrunw: qu.ttjg ,fierive/it, prltclpit.
Labienm,
cùm 6' loci nat1tra ,& mamt munitiffimu
caft rùfi fl
contineret, de flo , ac legionu periclt!o lIihi
l timebat;
fed ne fjuam occafionem rei bene gerendlt
dimitteret,
cogif7.lbat. itafjue aCingetorige,atqlte eius
propinquis
oratione 1ndJeciomltri cognita, quam in
concilio hahuerat, mmcios mittit ad finitimtU ciui
tates, cquit/jque vndicpte cormocat. iù certam diw
conueniendi
dicit. interinw prope 7lt~tidje cum ~mn
i crttitam
1 nduciornarus Jùb caftru elus vagaftitur
,atitis 'lit fifilm caftromm cognofceret ~ ali)u
coIlOtf1'tendi'ftlltte~...
�n6
D E BEL LOG A L L.
rttandi cauffa. Efjuiw plcmmfjttc amr/ cI tcla intrlt
valLnm coniiclebant. Labiemu jiios intra mlmit ion es
contincbat: t:m0 rffèpee opinionem , qttibufi;ltmql~e poteratrcbus ,at$gebat. citm maiore zn dilU contemptùr
ne Jndrtciomarus ad caffra accede/'et , no[fe vna intromiJ!is equitibus omnium finitirnarum ciuitatnm,
quos accerfendos mraleerat , tanta di./igmtia om" cs
(uos mftod&sintracaftra continuit, v t mtlLa rahone ca
rlU cmmciari., altt ad 'Trmiros perfèrri, pojJet. Jntcrim
ex confuetudzne fj1totidiana 1ndItciomaruo ad caftr.~
accedit;atque ibi magnam partem diei confumit;equitlU te/a conijcùmt, & magna cont/~me/ia verbomm
nq(tros ad pttgnam Cltocant .nttllo ànojfris dato reJPon[0, vbt vifum cft, fob veJPerltm, difPerfi, ac diflipati,
difcedunt. fobità Labienus duabtu portù omi/em equitatum emittit; prltcipit, atque imerdicit, perterritu hoHibus, atfjue in/ùgam conieElu, fjt$odfore,fictlt"
accidtt, videbat, omnlUvmtm peterent 1nduciomarum, neu fjuu quemqltam prius vulneraret , quàm ilIum interftElum videret, quàd, mora relrqltorum , ilIum, jpatium na[lum, effiegere nolehaL . magna pr(Jpontt &s , qui (Jceiderint , prcemia : (ummittit cohortes
equitibus fùbfidio . compro~ at hominu conjilium flrNtna; (!), cum vnum omnes peterent, in ipJO jlltmini5 va
do deprehenfos I nduciomaruo interficitltr; captttquc
cim reftrtur in cama. redeuntes ecptites,cptoS pOffitnt,
confeaantttr, atque occtdmlL. Hacre cognita,omnCJ'
Ebttromtm, ft) 'l'\( eruiontYn-> , qUit COmtC1lerant, copi.~
dfcedul/iL ; ptltddcpte habuit poftid folfuYn-> Clf.for
quietiorem qalLuf,Yn->.
C. 1 V.
�C. 1 V L I l e .lE
S A R IS
C 0 MME N T A
R IO R v r..t
BE LL O
D E
G A LL IC O
L 1 Il.
V 1.
Libri.f:!Cti cap it"4 .
CxSu Neruio~,Senoneç,Carnl
~
3
4
S
6
7
8
lteç, & Menapios :trm
is i4
p1Lus tcr mm in dedi.rionc
m
L:tblenuç Tre uir os pr . dio :tccipi r.
vici.t, eor(lmque ciu itlt
em
ex dcfcéhone recipit.
_
.
Cd :tri ç in Cermani am tra
nlltm.
Dc facbonibuç,religionc
,l1loribm,& inll:itutiç Ga
llorii.
C crn llll orum mo rcs ,
& lliq uot He rci nix [yl
lix fcr x
de( crj bun rl1r.
Cxfat" in Ga llia m rellcrli
l~, Bal itiu m aduerfll~
Am bjo rigem mirrit,ql1i [ux r,1lu
ti nlg .t con!illc:rc cog iru r.
Sicambri Rhcno tr.ücéto,E
burol1cs diripiul1t, &: ~
Ciceronis callra oppuanant
.
Sic:unbri dOl 1l11 m refclln .
t. CxC'\r Eburol1lbu vll
l,ttÎs
de Accone litpplicium {iu
uit.
-W1rJ'
rJ:5ï=1.
VL T l S
de cattffis Clifàrmaiore71Z..J
ga/he ?notum ex!peÜaru, per
M .$ i~. i:-~
f.~
lamfm, C. V"/Iltijfium ~e,
gm/
{'m..J>
~) \ ,, ~ ,
T. Sex:ium, legatoJ, d leE
lum
ha
ve/~ ~ - )1 ' re inf htz
I!..," \:,::)
tit : film ll (.1); Cn. 'Ponme.:o
.&1 ~
cp (oconfule petit, ~oni
r
am ipfe ad vrbem cwr~ im
perio ReipublicJ!. cal1J!a ma
et ) (peos C.': Cijàlpilld.
qallia Confolù.fàCïament~ner
rogauijJèt , adfi.~JJa C011ztenire) & ad ft proficifèt
tuberet: magni interejJe
etiam in relùptlti7L.J ~~mpt4
5 ~ ad opi.nioncn-ù qal1·
1
I
�Ils
D E
BEL LO
G AL
t.
litt, exiStimans, tantM videri lralitt fo m/tates J 1J~;
ft quid eJfet in be/lo
dqtrimenti accepturn , rlon modà
jid etiam rnaioribu-s ada,:gefarciri,
id brefti tempore
ri cop&s poJfet. Cfuod cùrn Pompeius f!} ~/pltb . & a'Tllic/tùe tribuiJfet; ceferiter confiElo per /ùos de/eau,
r
11 I . ante exattam hiemem & conftit/t tù, & add;tEli
~ro;
num
tm
cohortil
eamm
, le<~ionib u-s ) dJtplicatoCftte
CfItM cum Q.:. ;Ttturio amifera t .& celeritate,(;;:" t'opo/s
doc.tit, Cf.tid populi 'R.Jmani dtJcipiin a, at7{{e opu
poJfent. [merfiéto f 71duciomaroj 1/t docuinu :s. ad eÙiJ
propmCfuoi à T rettiru ~mperium deftr:ur. ilLi .jù.i -imOi, atCfue Ger'mano.r fl/licitare , & pecttniam po/Li...;
ceri, non dejiftu/lJt:-, . cùm ab proximis imperf'are norz
poJTent, vlterioru tentant: imtentù non mtfù . cmitatibu-s, iureiurando ù/terft confirm ant .' ob/idiln't[ ,u . dt
pwmia cauent. v4mbiorigemjibifOcù:tate , G f œde"le, adiungunt. f2!!ibus rebu-s cognitu, Ctefar,cùm v ndÙJuebe/lum pararivideret, 'JI{:,ruios, v4duaticos,
Y.''ltaIfC Menapios, adiunf1ù Ct[rhènanù omnibus G
enire,
v
non
/tm
imperat
ad
u
,Scnon
arrnù
in
'/'lis, eJfe
& CUrrL> Carnut;bvu ,finitimfftrte cluitatibliJ confilia
comrmmicare, à Treuirù GermanOJ crebrù fe/!,attOn ibus follicitari ; maturius fibi de bello cogitandltrn putaltit. ita~pte , non d.tm hieme confoUa , proxim u IV.
legionibuJ coaUis , de imprOlt~1Q infinu 'JI{;miortti7LJ
contendit ; &, prius, Cfuàm ilLi aut conuenire, autpro/ùgere poJfent , magna pecorù atCfu ~ hominum nurnero capto , atCf/te ea prteda militibus concefJà ' vaffat! f
que agrù,in deditionem ventre, atCfue obfidu jibi daYl:
foeglt. eo celeriter confoUo negotio , rurfus legionu in
hiberna reduxit. Concilio qallid! primo vere, vt illft~
lIterat~ mditro1 cùmreliqui, prd!ter SenonlU) Carnutu;
Jrrc·
-
�H~
i t il È R. il t.
ifrèltir4fque , veniffent, initiJtm l elli, IlC Jejèf1ùJniJhoc eiTe arbitratvu , vt omnia poftponere videre/ur,
concilÎltm in Lletetiam P arifiomm transfirt. confinu
erant hi Senoni~m, citûtatém(pte patrum 1Jlernorid,;ôniunxmtnt; jèdab hoc con'éilio abJùiffe exiftimabantltr. H acre pro foggeftu prdmmûa:a; eodem die t'lem
legionibm in Sénonu proficifèitter, mngnfflpte itineri~
bm co pemenit. cdgnitiJ ùm aduèntu, vJccd, qui prili
teps etm confiliJ fierat; iubù in opida multitudineTl!tomunire! conaniibu5, prim quam id ~ffici poiTe,t , aJ...
èJfè Romanoi nunciatltr : neceJTario ftntentia deJiftut;
/egatOfjlte ,deprecandi tauffa,ad Cifarem mitt/mu
IldmntpervEduds, (jllommantiquitm erat infide ci ..
"tttU ./ibenter Cttfar,petentibus ~/Eduù, datveniam:
txcttfationlmqtte accipit: quod ttftiuum tempus inffantù belli, non (Jlè41ionu ijJè ariMrabatur. Obfidi...
bm impetratu c. hos <!/Edltü cuftodiendos tradit. ea..;
dem Carnutes legatos obfidéflJucmittunt, vfi depreca..:
toribus Rhèmu, quorum èrant in clientela: eacùmft~
tuntreJPon(a. pe-ragit concilùt~ Cifar; equité.fpee
irnperilt cùtitatibuJ ~ ha~ parte qa/Litt pacata,totuJ &
mente] & animo in bellt-tm '{reu;rorum, & Ambiori..:
gu infiftit: Catùtrimtm cum ccptitatu Senonum fecum
proftcifci iuhet,ne CfuU alU ex huùes iracundia, attt ei
éo, Cf110d rfiüuerat; odio ciuitatu motlt! exJifrat.hu re";
hus conftitutiJ > quod pro àplorato habëbat vJmbio.
rigem prœlio norJ ciTe Clmcertafurum , reli.e/ua cites c'O·
Jilia animo cir'cumfPiciebat. erant M enap'ypropinqui
Eburomem finibus ,pé~pet1tiJ paludillUJ ,filtt({,1UC mu·
niti., qui vni ex Gallia ~e pace, ad C~farem lagatoi
"!tnquam miferant. cum 1JS eiTe hofPltium Ambiorigi
flitblJt: itemp" TrIHirDS 7Jmijfo Gmnanos in amI';
~,
�130
l
DE
BEL LOG A L
t.
citiam cognolter~t. httc prùu ifli detrahenda auxi/la'
exifl: ??tabat, qztarn tpfum bello laccffind1t11J; ne, defi'erata ftlure , amfi in Mcnapio.r aodcret, aut mm
T rtl'fr.Jenanù congredi cogeretwr. hoc inito confiho,
totùu exercitus impedim ~nta ad Labiemtrit in T re1tirOJ mittit', duafipec Icgione-s ad mm proJù'fèi ùtbct:
ipf tlem frgiombtM e:l:pcditu v. in Menapios proficiJè!tltr. dit, nu/fa coaUa mante, lociprtefidio fteti) in
filu tu,paludéflt/.e confitgittnt;fuaque eôdem conftrunt.
Cifar,fartitù cop yscu C.Fabjo legato . 6~ M .Cra./fo
qu.tftorc, cderitérqlte cffèétù pontiotM , adqt tripartito
ddificla, vico/cl'tc incci'ltut; magno pccorù , atque hominum numcro potiNtr. qU'btM rebu-s coa[fi M enapi;,
legatos adeum.pacu petend.e cauffa) mitttmt. ilLe,o~
fid:btU acceptù , hnflmmfi hn6i:1t1?tm 1'lttmero conftr- 1
mat,ji attt eAmbiorigcrn,aut ciJ,u legatos,ftnibu-s(uù
recepiffent. hu confirma' if rcbtu , C:omùtm Atrebatc
cum equitatlt, cuffadis IJCo , in Menapb.r relinquit;
ipfein TmtirosfJI:oficifèù~tr . ~7),~mhtecà Gttfore
gernntur, T rmin, magnu coaélu ped,mt/es , ecpttmt/tfiJue copijs, Labiemtm cum vna le..~ione , ru!/' in eomm finibu-s hierrltiUterat, adorir; paraba,z,t, . iarni1 ab
co non longius bidlti via a6crant,cùm dteM ven~f!è le~
gione! rniffit Cltfaris cognofmnt. poJitù caftrù millibm paffim71Z x v , auxilia 9 ermanorum cx/pcélttre
conftttutmt. Labicmu ,hoflium cognito conjifio, fPcrans
temerimte cOrftmfùre altquam drmicandt f'tcltltatern..
v. cohortùtm prtfjidio impcdirncmiJ' reliè10 CHm ' x v.
cohortibtU, rrwgnoqlte clfltitatte , contra haH:em proficifcimr ; &, 00 p4Jimm intcrmiffo;Pati? ' caflra communit. Erat inter Labicnum, atque hoflem, difficili
t ïanfitJi flttmen) rip!flJuc pr.tYltptù. hoc nctj:~e ip;2
tran·
a
�L j BER v 1.
i~i
t'ranfire babebat in animo, l1eqfte hofles trafltttroJ exi~
ftimabat. augebatur avt,'l,:iliorum quotidie JPef. lo:pei.:.
fur in conciLio palam; quortiam r;ermani appropin~
(j1tare dicantur,fi fuM , cxercitufqtte flrtunas in d,..:.
Ilium non deuocatttntm , & poftero die pri:na luce ca';
ftramotuntm. ce/enter hd!c ad hoftef defmm tzlr, vt ex
magno qal/orum equ'ifZtt:M rmmero nomm/los Gallicis
rebtM fo1ure natura cogebdJt,. LabientM;noéht Tribu..;
nù mil. prim/flpte ordinibtM cqnuocatù, quidfoi conft.;
lif fit, proponit ; & quo focilitM hoftibp.4 timoris detfo.:
JPicioim~: maiore ftrepit:t ; & twnu/tu "qftdm p~puli
RomamJert confuet'1,do > caftra rrto~ten 1ubet. hu re':;'
btM fogd! jimilem proftilionem effièit. hd!c Cjttoquc per
txploratoref ante luccm in tantzt propinquifZtte caftrorum ad haftes deforuntur. v ix agmm nouiffimunu
extra mttnitionef proceffèrnt..,; cum Cf alli, cohorta!
t1, inter ft ' ne fPeramm prœdam ex manibtM dimittc.:.
rent)longum cJfè,perterritù 7~.Jmanù, G ('rmanorur,.~
t/ltxiliurrL.> exjpeElare; neque fuam pati dignitatem....,~
vt tantù cop& s tam exiguam mamtfTL, ) prteferàmfit~
gientem, atque impeditztrrL.> j adoriri mm audearz,L;'
flumert travjire, (j) iniqua loco prœlium committere~
non dftbitttnt,. quit flri fufPicatt14 Labiertt14 ; vt omnC$
titra fi~tmen eliceret, eadem 1J(uJ fimulatione itinerù i
placide progrediebatur.,tum, pr&mi!1ù paullum. im pc."
dlmcntù, atque in t1tmulo quo dam collocatu 1" Ha be:'
tù,tncptit,militef, cptam petiflù,fltcltltatem.' hofte~
impedito, atque iniqftO loco 'ten,tu ; prttJhite can::'
dern ndbù dlwbt14 virmt:m ~tpttlm flpc"numero 1m.:J.
peraton prtefh~tffJi.' eN1'fLJ adeJ!e i & httc corVlm ur,
nere,e x1timate. Jim1t1 , jigna ad hotfem...., conuerti, a::."
&Iémfh dirigi~ il/ber.' qr'f(lIl~/~' ffJrmù pr4idilJ (ld:7l;;:
l.
~"
�J32,
D E BEL LOG A L t.
pedimentzt dimiffis,relitptos equitC1 ad <atera diJPonlt.
ce/eriter noftri, clamore fublato, pi/a in hoftC1 iacùmt.
illi, vbi prtfter !pem, (peos fùgere credebant, inftftis
fignù , aa fi ire viderunt, impetum modo pre non
pomeYunt, acprimo concurfo in fùgam conieéli, proximM jil:tMpetiuerunt: CptoS Labienus equitatu cofttatus, magno mtmero interftélo,compluribus captis,
pattcù poft aiebm ciuitatem recipit. nam Germani,
quiau:'Cilio veniebant, percepta T mtirorum fùga,fefè
domum contulmmt. cilm ip propimpti 1nduciomari.
qui defoélioni.; auéloreJ filerant, comitati eos ex ciuimte exceJlère, Cingetorigi, quem ab initio perman[y:
ft in officio d!monftrauimus,yrincipatm, atque impe3 riumefttraditum. t Clfjar,poftCfuamex ..McnapÎjs
in Treuiros venit, duabus de cauJ!if 1\.hemtm tran)ire conftit1tit. quarum erat a/tera , quod altxilia contraJe Treuirù miferarJt : aftera, ne eAmbiorix rec~
p.tum ad eus haberer. hi.; conftittttù reblM, paulLum
Jùpra ettm loeum, (J't'o antea exercitum tranJâuxerat.
focere ponrem inftituit. notll atque inflitl1ta ratiol1("j,
~nagno mifi~u~ ftudio: paucù diebus 0PlM efficitu~:jir
mo in r reftms prœjidlo ad pontem refiélo , ne fjUtJ ab
ijJ flbito motus oriretllr, relitJUM copitu , efjuitafÛmque tranftltcit. Vb~, fj11i ante objidC1 dederant,atfjue
in deditionem venerant, pltrgandi foi caujfa ad eU111J
legatos mittunt:qui doceitt,ne,!1te e:>.:[ua ciuitate auxilia in T reuiros miffa, nefjue ab fèfidem IIfjàm; petut,
aUpte orant, vtjibi parcat,ne communi odio Germanoru,innocenteJ pro nocentibm pœnM pendant.fi ampfilM objidum vellet, tiare polltcentur. cognita CIfjàr
ca1tjfo, reperit , ab Sueltù auxilia miflà ejfe; V biom
fatufoilion(m accepit: adùus vjJ.fJlte in Sueuos per'plirit.
J
�LIB E, R
VI.
IH
quirite Interim, paucù poft diebm ,ftt ab Vbyue rtior, Slteltos omnu in vnum locllm copilU eogere; att'P,e ys nationibtu, qui fub eomm furttimperio, dmunciare, vt auxilia,peditatm ,ecpeif7;t,tt'ifèp,e mittant. hù
cognitù rebm , rem jrl-tmmf7;t,riam prouidet, eaftrü ,i-.
dormtm lwem de/igit. Vbys imperat, vt pecora dedltcant, fuaqlte omnia ex agrü in opid.t conflrant; !pcrans, Barbaros, atqlte imperitos hominu,inopia cibariorzem addutlos ,ad inicptam pugnandi conditionem
poffi deduci. madat,vtcrebros exploratoru in Slmto.t
mittant, Cptd!#; apldeos gerantur, eognofcant. illi imperata fociunt; &,paucU diebm intermiJlis, reflrunt,
Smuos omnes, pofteaquam certioru nunc~ de exercifI' 'l\Emanorum venerant,mmomnibm fuüfociorttmque copys, qltlU coegiffent , penitm ad eXtremosfou
ftfc recepiffo:jibeam ej{e ibi infinitif magnitudinù,q/~~
appellatltr Bacenù, ac liigè introrfus pertincrc,& pro
natilto mura'obictlam, ChmifèoJ à SUC1/û,stmtÔflpte
ab Cherufcù,inilerijJ,incurfionib/tfrJg prohibcre;ad ei/u
initium jibeft SI/mos adJeentu Romanorum exfPctlar~
conftituij/è. t f!!!.Jniam ad hune {ocum pmtent!'": 4
ejf,non aliemem effc videuer de qa/lift, Germantd!'h
moribm, & qtto differant Cft nation ru interff, proponere • In qallia non (olùm in omnibm ciuif7;(,tibm , atqlte pagù , partibUffuc ,/id pd!ne etiaJ'J'LJ in finglûu
domibm foûionu limt : eartémque foüionum JuI1~.J
principu, lfJui fummam alttforif7;t,tem eomm iudicio
habere exiftimantllr, quomm ad arbitrùtJ'J'LJ, ùtdiciumque fumma omnium remm, eonfiliornmqtte redeat. fdque eim rci cauffa alltiqltitm inflitut1em videtUY~ ne quu ex piebe contra patentiorem aux#~ cge.
rçt. fio.s enim opprimi. fjuy2pee ,&- circumueniri non
1
J
�IH
D E TI E LLO GAL L.
patitu~; neq"e aliterji fociat., v/Lam ,inter ji:o.~ hab et.
·auüontatem. hdlC eadem ratio e,(f m fumma torzU5 Gal.
litt. namque omne5 ciuitate; in dUM partu diuiJcJimt.
c'um c,tfar in q alLiam venit, alurifU foûionu principe; erant uEdtei, alterùu Sequani. if cùm perft minfU vtillerent, q1tod.fHmma aJtél:oritM aJttù,lti:fU erat
in uEdttù, magnlf fh e(man crit clienteltt, Germanoi.
atq'ue rV1Tloltùhtm ,jibi adiunxerantJ , cOflJue ad fi
magnis iaél:uru ,polLicitationibufcpte perduxerat. prœ/ij! ver'a comphtribfU ft/él:ù fecundu , atque omni nobilitare vEdt,eorum interftél:a ,.tantUr!l potcntia antefCjJerant,vtmagnam partem clientium a!; uEd"ù ad
ft t ranfllucerent; objidéfJuc ab i;s principJ,mfiltoi acâperent; & pltblicè N-trare cogerel~ ,nihil fe contl'tl
Seql~anos confiliJ inituros; & partem finitimi ag~'i per
virtZ (Jccupatam poffiderent; alfi,ci totim principatum obtillerent. qua i1CCeJ!itate add#él:/U Dùtitiac/u,
~uxilb petmdi cattJfa,7\Jmam ad Senatltm profté1/U,
inftél:a re redicrat. aduentlt Cdlforu foéla comm/lmtione reTttm, objidlb/U v.Edltù redditù , vem'ibfU
clientelù rrftittttù, nouù per Ctefarem compal-utù;
qu'ad b,qui fe ad oomm amiâtiamaggreg(merClnt,meliore condittone, atcpte imperio dlq1-t!Orefi vti.videbat,
reliq/e~ reb/U eomm,gratia,dignitatéCjuc amplificata,
Sequanipr:ncipatum dimtjèrant. in eomm lomm Rhe
mifucc~Jferant; q/tOS qu'ad a~tt.quare ap'td Cd![aretn..J
gratia tntelLigelJatur,~, qui proptervetere j' tnirnicitùu mt/lo modo C!~rtJ vEduù coniungi poteraiV~ ,ft
.Rhemu in cliente/am dicabant.hos dl: dtligenter tue(Mntur:itn c!r nouam, &~cpcntC co/LeHam auétoritnumtmebant.eo tum/tatu res erat, vt long) principes
,b@crcnmr e/Edrtifclt-ndltm IOC/tm dignitatù Rhern/,
q
r
,
·
qbtine~
�LIB E R
VI.
obtinermt ,rn omni Gallia f!orum hominum, qui in 11liquo jùntnrtmero,atque honore,genera Ji:m duo.nam
plebs pifne[eyunmm haberur loco , qzUl per[e nihil au dt:t,& mt/li adhibetttrconjilil) . plen'que, cùm allt <cre
#llieno,autmagnitttdine tributoYI/m, aut iniuria potentioYllm premttntur [e[e in[eruÙltterl'LoJ decant nobiItbus.in hos eade11L omnia font tura, mIt/, dominu in
fruos .Sed de hù du 0 b:.u gcneribm alterttm cft Drt1idum,altcrum equitum./Ili rebt'",s diuz'nu inte1ùnt :{acrificia publtca ,acprù/alUproCl/ranL , rcLigiones in~
terpret~ntu~,ad hos magmu adolcfcemi,!m numenu
di[ iplin~ cauiJa concurrirjmflgnoque il (unt apud eos
honore .r/amfore de omnibm eontrouerfru,pHblieü ,pri
tMt!j11tc,eonffituunt;&,[i quodeft ad,,,iffum jùcit,u.s,
Ji eltdes fotta,ji de hltredùatc, de finibtu controuerfia
cff, ;idem diji:crnunt,prltmùt, pœnafoue COllflituUl'bL:
fi quù dut priuatr-u,ar/t pop tl/tu corum decrno non fte
tit~(aerificiù inm·dicunt. h,cc pœl1tl apud cos cftgrauiffima.quibm itlt cft interdifl1lm , 1; numero impiorurrJ,ac (celcratorum habcmur;ab iü omneJ decediit,
aditlfm eor:l11L ,[ermoném'fue defùgiunt,ne qu-id c,'\:
conf/lgionc ineommodi accipiant : neqttc iu petentibm itU reddiwr ,rtccp'c hanas vllzu ccmmunicatur.
hu aMeTll omnibr-u Druidibm prlfcjl 7,/11m , qui fommam inm'eos habet auEtaritatcm.hocmortuofi qpeu
ex reliquu cxcûLit dignitatc,[ucc,dit; at, ji[unt plu~
res pare4, fùjfragio Druidrmù adlt:gitwr j non nun~
, tjuam etiam de principatu armu comendm1t. b(~ï
to ann; ttmpore in finibr-u Carnutu11L, 'f~I!' rcgio totiIM Gallit media habetzlr,confidunt,in loco conftcra~
tu.hJte omnes vndiquc,CJl4i controuerfitU habtnt.."con'"
l1enùm~; eOY1~mque
iuaicii!, decretlflp~e pa)·e.n-t..~
J 4
�1J6'
D EDE LLO GAL L.
Di[ciplina in Britannia reperta, atque inde ;11 Galw
liam tranflata eJfè exiflimatur. & nunc, fjui di/igmtiu~ eam rem cognofcere volunt,plcrunfjuc ill'o,diJèen
di catlffa,proficifcunwr,DruidC11i bello abeJfe confue
tlerunt;l1eque tributa vnà cum relifjuù pmdzmt;Mi
litid'. vacationem,omnù'tmepte rerum habent ùmmmitatcm; tantu exâtati prdmiù , & [ua /ponte m,titi in
(iifcipliilam contfel1ùmt,& àpropinqtlu,parentib/tfque mittuntur:magnu11L ibi mnnerum verfoum edi~
fiere dicunlltr,itaque non nulLi annos vicçnoJ in difi;;,
'plina permanent; ncq"e flU eJfe exiffimal1t ea literu
rnandare,cltm in re/jquu flrè rebUJ, ptthliçu prùetuf[
tjue ratlonib~u Grd'.cu literùvtanfur.id mihi duabm
de cauJJis inffit1ti!fe vident/Ir; fjltod neque in vttlgm
(iifcip/inam efferrivelint,neque eos,qui difcunt~lite~
rù confi.fos,minm rnemori~ ftudere , qt40d ftrè pleriffb
accidit,vl prttjidio litçrarum,diligentia in perdiflendo, ac rnemoriam remittant.in primu hocvoluntper~
foadere, Non inrerire animlU,fld abaliù poftmortem mU/fore ad alios; atfjue hoc maximè ad virtutem
excimri ptttant,mctu mortù neg/cao. multa prd'.terea
de jideribm,atfjue eorltm motu,de mttndi,acterrarttm
màgnituc/.ine,de reYllm natura,de deorl,(1'/'LJ immortaliu11') vi,ac poteflate di!putàm,(!j' iUluntuti (ran/dut.
AlterumgenUJ eft E quitllm.i;,CfJ111- cft V/UI, atque Itliquod helù~m incidit (qleod Itme Cttfàrù aduc1Jlum
ftrè quotanuu acciderefolebat,vti am ipji iniuriIU in~
.f.rrem,am ilLatlU propu'farerz,b) omTJfU ÙZ bello verjàmler;atfjue eorum,vt fjuifqtle eft genere, copif[qrtt
(lrnpliJJimsu, ita plurimos cimqnft ambaélo.r clien11f9ue hAbet.hanc vnamgratiam, potentù:lm9t1e 110~mlnt.lV~ri(J eJI omniHm GlflioYJtm fldmodum dClJi1
J
J
ur,rç~
�L 1 DER
VI.
137
tzt religioniblM,atCjuc ob ~am cauffam,qui (unt 4fcUi
gratûoribvu morbû,qu!c,IJ in prœliù, pericttl![qtl~ ver
fanttIY,ft,ut pro viélimù homimu irnmolant,4M ft im'molaturol vouell/t." adrnin;Hrlfoue ad ca [acrifici..
Drz.tidibm vtuntur;ql!Od pro vitahominû, nifi vira
hominù reddatur, non poJ!e d~orum immortalill7n nu
men plac.tri arbitramur;publidque ~iufilem generis
habmt, ir.jf"ttuta[acrificia. aly immani magllitudine
firnulacra habem ; quprurn contexta vi1'!linibvu memhra viuù hominibvu comptent; quibvu foccenJù , circt:rmu:nti flamma exanimantur homines. fopplicia
eontm-,~ qui in ftmo,aut latrocinio , aut aliqua no>.:a
fint compr~henji,gratiora diû immorta/ibm ejJe arbitrantur.fd,c1lrn eiUlf generù copia defocit, etia/n..J ad
innocemium fùpplicia defcendul'/lt." Deum maximè
M erŒrium colunt:ht,;m font plurimajirnulacra:hitc
onmùlm i lmentor~rn artium forum: hune viarum,atque itinerurn ducem;hlmc ad qzuflm peeunite,mereaturAfoue habere vim maximamarbitrantur.poft hue,
~po/linem,& Martem,& IOttem,& Min~rua7'fL,..J.
d~ hû eandem flrc,quam reliquif gentes, habent opinionem;eApol'in~m,morboJ depellere; Mineruam,opcru/n..J, tltcpte arttficiorum initia tranfrJere; Jouern,
imperium cûeffiu~ tenere; Martem, bella regere.
huic,,·itm prœ/io dimicare conflituerunr,ea, quif. bello
uperunr,plerumCfue deuouent;qud! flperauerint,ani·
malia capta immolant.., ; reli.qu4flJue res in vnum /0cum conftrunt. mttltû inciuitatibvu harum rerum exfoUé/OI cum1llo1 locù confcratû confJicari licet: ne'lItefiepe accidit,vt,negleéfa quifPiam religione, aut
capta apudf occttltare,aut pojita to/Lere auderet:grll
ltiJJimumq'1c ci r~i foppliçilrm çum ~ruçiatu ~onJfi·
�'38
D E BEL LOG A L L.
eft.Ga/li. ft omnC1 dl! Dite patre prognatos prit·
Drtûaibm prodtwm dictmt. ob cam-.
cdujJàm/i'att'a omnis temporu, nou nurnero dicrmn...J,
Jêd noétium,ftnitmt,& aiC111tlta/('4,&' rncn!i-Irn,ft) annorum initia fic ob{cruaflt, vt noctem a'C1.fr'Jb(rqttatur.;n relùmù '1Jit~ inHitutu hoc ftrè ab rdùl"lû difftmnt,Cfl!od fùos /ibcroJ)nifi c1tm.,dùleIlC.-irrt VI rnu11/# militite/itffincre poffinl, palànL adJe adir~ non
patiantHr;fill1~mqt!c in pltcnli tftutè i1t pllblico, in cort
'/pcau ptltrù ajJifl-el'e !(lrpe dUC/tI1l. viri , qt{amtU l 'cCU"itu ab v:'(orihIJ dotis l10mine dcceperullt." t71nttU
cxfilu bonù,tfffirtll1tione jùa", CI17I1 dntibus comnm11icllrvt.,. huùu onmu pccunitR, coniun[{-irn ratio habctur,ftuérufèpteferUa11tflr.~/tcr eorum vi!uJùpcrarit,ad
ctlm parsvtrùy.1UC cum fi'uétibus (Upcnorum temporum pcrrunit.viri in v.'Cor/11 ,fin/ti illlihao.r, r·ittf, nec/hue habent porestatem; & dt,n ptUeYj~, miltM,illu
ftriore /oco rtattt,r,deceffit, titU prIJpinqui comteniunt;
& de_morte ,ft rtu in fit.rpicionern v enit, de vxorib14J
in ferl1ilem ,nodum qtittJtionem habem; &,fi comper. tum cjl,igniJlttque omnibs-u tormmtù exci'ucitUtU interficitmt. (imcl'tt font pro Cltltu Ga!lorurn magni(ica,
& flmpwllfo; omniaqltc qu<t viuu cordi Jitijfe arbitrantur.irt iglletfJ inftrunt,ctitl17J animalia; ac paullo
fupra hanc memoriam,fertti & clicntes, j'uos ab iù di
/cEtos c/fo conftabat,iurlis fimmb;t-J conftEtis,vnà cre
mabantttr.qttte ciuirates cornmodftu litam Remp. adtniniffrare exiifimantur, ha6enr legib:u fmcitum, fi
quu quid de Repub.d jinitimiJ rumore,aut fi:rma acaperit,vtiad ma.'l.tjlrafllm deftrat,néllc (SIm quo a/io
cOrIJmunictt:'1uodflf.pe homineJ umcy;zrios,atrue imperiros fo{fis mmoribm t:crreri, & id focinu-s tmpe/li,
tlftmll
aicarlf:ld1~ ab
,
&de
�LIB E R
V 1.
Jj~
'& d~ fommü rebm confilïu capere cogl1imm ~fl.~~a4
gi-ftratm,q'tldl vijà Jùnt,occultant;'f'u,i cffi cx Vfl,t ,ttdicauerint,mu/titttdini prodmvt.,. de 'R.!ptlblica n~fi
per concihu loqui non conreditur. teR R \1 A N r 5
mu/ttJmau hac confocl'lIdrnc diJfcmnt.l1t1m neq, Drui
de) habent,qui rcbm Jiuinit prttjint; nCCfue (acrificiit
Jhtden! : dcorum numero tas ftloJ ducu1l-t.- , qUO! cer-'
nunt, & quorum opibu'J apertC itlUdntltr, So!cm....,,&
Vulcanum,& Lunûm: re/iqllos n~ fMna quidmt tiC·
cepcr'unt.vita omnù in vcnationihus,atcFlc inftf.fdiis
reimilimrù conjiftit: ab, parmtlù duritiei, tiC /r.lbori
fttJdent .qui diutiJJime impttberes perma'llfru1'Jt, maxi
mam int~r [uOI forum /aude17L: hoc alijl.ttm ·am,ali
hoc vires,nerllo['J1te conjirmari,tJt.ftant ;int1"a (mnum
vero x x :fomindl flotùiam habuijJe, in turpiffimù ha.hent reb;,u:ettius rei mdLa cft occultatio; quod & prQ.mifcuè in fluminibm perl/mm ur,& pe!li6~u,altt parttÙ rhenonumtegumetù vtllrlWr,fHagna corporuparfe nuda.,yfgriculutYiMl011 ftudcnt; maùfrq'lfc pars vi{lus eorum in laEte,& cafeo,& carne confPit :.neql4e
quifJJtt/m agri modtfm cerUlm, aut fines proprzos haBet ftd mtCgiftrat1U,tfCpr incipes in an nos fingulos gm
tif us,cognationib'lfolte homint~m, qui v17à coi.CYunt."
quantum cù,& quo loco vifurn cft, attribûl/1/it.., agri;
at'lue anno paft a!io tranjire cogunt. eiU4 rci rrmltM
ttfferum cattffM;nc,affidua confuetudinec pti,fhtdil1m
belli gerendi agricuftura comrnutent;l1e latos firtespa
rare ftudeant, potentioréfque humiliores poffiffionibus expellt1nt;ne accnratiùJ,ad ftigora,(/.ICb tCjftU vitandos, ttdificmt; ne qua oriatur pecunitt çtp~dittU;
qua ex re foéfionCf,dijJenjionéfque n~fctmtur, vt fll,mmid1t~it{lte flebemcontineant1 cllmfilM fj11iflJue op~
�%4 0
D E BEL LOG A L L.
Cftm potentijJimù tf,Cfuari vidett~. Cittitatibm rIla.lI!tma lam ejf,Cfleàm latiJJimu ci1'cum ft v:eflatù ftnibtiJ
ft/itudines habere.hoc propr-ium virtutis exiflimant,
expuLfos agrisftnitimoJ cedere , ne9.79uemquam propef aledere confiHere.fimul hoc fefore tlttioru arbi·
tramur,repentind! incurfionù timore fubla/9 .cùm belfltm ciuitM autillatum defondit,aut inftrt: magiffratus,rptiei bello prtifou,vtvitd! ncclfcJue habeant poteftatem, deliguntur. in pace nuflus communù eft magi.
ftratJ1J;(èd principu regionum , atq11epagorum inter
flo .rim dicunt, controuerfiaflJuc minuunt. latrocinia
nullam habentinfomiam , atCffte extra finu Cl4iuflJ"e
ciuitatù fiunt:atCfue ea iuuentutis exercendd!, ac der~
Jill!. minuendJ!,cauJfo fieri prd!dicant. atque, vbi Cfuts
ex principibm in concilioft di:ât ducerrw fore, quift'lui velint,proftteantur;confurgunt ij'9ui & cauJ{am,
& hominem probant,foum9ue at~xi/ium polliccntur:
arque ab multitltdine collaudantur : 9ui ex iù fleuti
non font,in deftrtormn,ae proditorl4m,mtmero dUClIn
tur:omniltm9ue rmtm iù poftea ftdr;s abrggatur.hoJPi
tu violare ,fM non putant: Cfui quaqlte de cauJ{a ad
cos venerunt,ab iniwia prohibent,j4nElo[que habent;
;ù omnium domm patent, viEiI/foue communicatt4r.
ac jùit IIntel/, tcmpIM, cùm Germanos Galli virtutef~
perartrlt,& vitro "c/la inftrrent, ac, propur hominu.
mt1ltitudinem,agr/que inopiamJtram RhenumcolonilU mitterent.itaCfuc e(l,1uft ftrtiliJJima funtJGerma
nitt loca circum Herciniam ftluam, quam Eratoftheni,ft) quibuflam Grlt.cÙ foma notam eJ{e video,qltam
ilti Orciniam appelllZnt Vttlg'o, eEl-o(àge& occuparut.
atque ibiconftderunt. 911tt gens ad ho~ tempm iùfedibmfè &ontù1et~[ummJm93 habet ùiflit;lt, & belliu•
r
. --
laud~
�LIB E R
V I.
fit
taudis opinionem.nunc,qzj~d in eadem inopia,~gefta
te,patimtiaque germa7zi permanmf',eodem viéht, &
eu/tu corporis vtuntur:Gallis attmn propinquittU, &
T ranfmarinarum rerttm notilia, mu/ta ad copiam,
arque v[tM /argitur,paullatim affoe(a[li fuperari,mlll
t/[que viEli prœ/iis ,neft 9uidem ipfi cttm i/Li5 virtllte
comparant.HlIitM Hercini.e filu~ , quit flprà demon- ftrata eft,latitudo 1 x.dierum iter expedito patet:non
enim aliter finiri poteft,neque menfurtU itinerum nouerum.oritur ab Hdtmiorum & N emetum,(/r Rau
racorum finib us ,reUâque jluminù Danuby regione
pertintt ad ftnel Daeorum,& Anartium. hine ft fie[fit finiHrorfus,disterfis àfiumine regionibtM, multa,.~mquç gentium.-finC1 propter magniwdinem at/in..
gu, nt 9ue quifouam eft hstim Gerrnanilf.,quift aut If.U
âijJe,aut adijJe ad initi'lm eitufi/ut!! dicar, CHm.- dierum iter LX procej[erit,gfttquo ex /oco oriatur,acceperit.multa in ea genera ftrarum nafti confta/:., , quit
reliquù in [0'11 vifa non fint:ex quibtu 1'1!1. maximè
differant ab ceteru, & memorilf prodenda vidâttur,
httcfum.EflboJ ccrui figura:cuitM à media fome infer aurel vmtm cornu exfiftit exceljitM mag/[que dire
Elum his''1UIf nobis nota/ùnt,cornibw.ab eitU fumm(l
ficut palmtt,ram!qllc latè diffundumm-. eadem eftftminlf,mar![qltc naturtl, eadem forma, magnitudoque
tornuum.Sunt item,qltd!. appe/lantur alcel. harum cft
conjimilu capru figura,& variera! pellium,ftdmagnitudi11e paullo antecedunt: mutillftjiùnt cornibtU,
& crura fine nodu ,articulyque habent,neque qllietû
cauj[a procurnbunt;ncCfue,fi 9uo alfiiétd!. cafu conciderunt,erigere ftft,aut fub(cuare ,pojJu11;~.hù font arbore/pro ,.wi/ibUlllid tlU ft applicant,at9zitn,paullu11S
�14t
D E
BEL LOG
A L t.
mod6 reclinatdJ,quietemcapiunt-,: quarum ex veffi..
giù cùm cJl animaduerfom à vmatoribm, qUd Jère~
cipere confitcucrint,omnC1 co loco,aut à radicibm fltbrI~f,/flt;aut abfcidum arborC1 taritùm,vtjùrmr/:a jpecieJ
tarum Jlantium reliriquatltr .hue ct'tmJè conJùetjJdin~
teclina,uerint,injirmtU arbore. pondere ajfligulIt, atque vnà ipfo concidltnt. T ertùJm cftg'cnU1 eorum, qui
ri appeliantur . i:t font magnitudine pau/lo infra e~
lephantos;fPecie,& c%1'e,& jiglmr. ta:/ri. magna vis
cft eorum,& 'Ifltl!l.na Ve/OcitlU; ·neque homini , nequc
ftrtf,Cjuam confjexerunt parc/ml. hos ft.tdiofe fo:tiis
captos interficiunt.hoc Jè la bore durant ~dolefl:e!ltC1,
Iltque hoc genere venationü exercent; &, t'fui pluriInos ex hü Ï1tterfccrunt, rcleltü in plublicum corniblu,qUrtfintteflimonio,magnJlm flnmt laudem.Jèd af
fleflere ad hominC1 , & manfueiieri , ne paruuli q1liaem excepti poJfunt .amplimdo cornuum,&figura, &
fPecif4 multUrrL.J d noftrort~m bOl4m cornibU1 dijfert.
htt.cftlYliofe conquifita ab labrü argento circuncltldunt;atque in ampliJ!imû epl~lù pro pomli1 vtuntttr.
tCtt(àr poftquamper Vbtos exploratorescompe(;
ritSljeuos fefe in jilUM recepijJe;inopiam fument i ve
ritU1,c;u'od,vt [uprà dcmonFfrauimtu,minime omnes
Germani agricultltrttjfudcnt, conftituit, non progreJi longiùs:jèd ne omnino mttum reditU1 fiti Bar~aris
to/leret, atque vt corum.., tl/4:-:ifia tardaret, redttéfrJ
exercitu partem vltimam.., pontü ,qUit, riplU V biorurn contin~ebat,in longitltd.inem ped1tm c c.refcin«it; atque ln extremo ponte turrirn tabuldttorum IV.
conflituit,prJjidiumque cohortùtm x 1 J .pontis fumJi cauffa,ponit ; rnagnlflJue eum foeum rnunittoniblfJ
firmat.-.ei loco, prd!jidioque ) C. Volçtttium T u!LutnJ
Adolc"
.-
r
�LI B E R V J.
11-;
adolcfcmtan pr,~ f CÙ: ipf,dm mal1trefc
eïC [rlfl'nen fa
intiper mt, ad be/lmn vfm bio rigù prt1i:E!J,
u, per Ar'duennamjiful lln,q Uft fJ1 totipu 6'afùlf 71k1
Xtma, atque
ab ripù Rheni',finiburqj~e T rfuiromm
ad 'l'I(.cmios
pertinet,mi/ùb/tfque ampliUJ D. ill long
iuedmmr patet,L.MiltlltùJ7ft Bafrli14m...j mm ornn
z'eql.itatupt<tmit tit,f i qHidceferitate itùzc rù ; arque
0pplirtftnitatc
temporu projicerc poffit; mlmet) vt igne
s jieri in caftrù prohibeat;ne qlta ei144 adw:ntJ# pro~
'ltl fignificatiojitiiflfe conftflim fubfequi dicit. BaJiLuu
, vt impe~
raturn e/r,faci/;celeriter, conmi cpee omn~
u.1!LJ 0 pi'Jiomm conft&o itinere, mu/tos in a/:rû inop
ùlante5 deprehetJdit;eoru7ft indicio ad t'pfum Am
biorigem contendit,q:~o in loco CU7ft paucù equi
tibUJ eile dicebatur.Mflltum d/m in omnibuJ re/;144 tum
in re militari
fl rfttna potejf.lIam magno accidit cafo, vt
in ipflmu
incautu7ft,f1lq1te etia m imp ara
wm incideret; pr'ù/flh
eiUJ aduenuu ab hominibœ videretur,Cflt
Jt?n..J foma,.
ae iJuneiu afferretur.Jic rnpgudl jùt't/ort ztnce
,omni mili
tnri irl[frummto .quoJ ârcum (e hfibebat
,crepto,rhedù ,equ1fJuc cornpr.ehenfis ,ipfum ~ffugere
mortem·ftd ,
hoc qltoqu~ fl éhtrl'l e/f,quod, ttdificio cù '(
und~to Ji/ua,
(vt]mt fètè domicilia Gallml?n..J. tl/Ji,
vitandi. tf,flUJ
ca:if!a,plerurlttlue filtum m,ac flztmin:p
n petum p't'opinqttitatl?;J )comites,jùmilùlré[qJ'c eim
anguflo in 10CQ cfjuitse7fl noflrorum vim patdùrper
[itftinuerunt.
iù pugnamibf,',A,iILllm in cqwlm 1uidam
ex fuù intu lit.fogientem ji/~/tf te:remnt. fic & (Id jùbm
ndum pe·
y;culum ,& ad viumd"m,mu!tii. flrtUll1i1
va/uit. Am biorix , an copitU filâ i iudicio non condu:u
rit , qu'Gd
pr.:tlio dimicandû '10rt exiFfimauerit;an
ump ore exci:{:t4,& repenrino. ?uifu adHm:1tpr~hit'~r
U4 jùerit,
1
�I>E BEL LO GAt L
cùm rtliquum exereitum !ùbtrqui crderet; dubiu71'Ù
~ft.fed ecrû ,e[àrn dimiffis per dgroJ ritmciù ,fibi qucmql~c tonfulere iuffit:quorurrL.J pars in Arduennam filuam,pars in continentes paludu proJùgit.qui proximi
Occanofùcrunt,~ in infulù (è(è occultauerunt,qutU ~
fius efficere conjùcrunt.mufti,cx/ù ù finibm e,~rejJi ft,
[utique omnia alicniffimù ercdidcruliL. CatiuulclMi
TCX dimidilt parth' Eburonum;qui vna eu~n Ambio
labocum
rige con(rLiuminicrat,d!tate iam confiéhu,
rem aut bel/;,autftgte flrre non pojfèt, omniblM preeihm deteftatm AmbiorigerrL.J, qui eiIM confilij auElor
/ÙijfetitaXO, éuiIM magna in Gallia GermanitiqtlC copia eft,feexdnimaUit.Segni,Condrsifitfs. exgente, &
mlmero Germanorum,qui font Mur Eburonef, T reuiro!que~legatoi ad Cd!farem mifentnt, oratum, neft
in hoffiumnumero duccret, néue omnium Gcrmanorum,qui ejJent citra 'RJenum,eauffam ejJe vnam iudicaru:nihilft d e bello cogitaJfe ,nulld Ambiorigi au
xilia mifijJe. Cifar, explorata ~e qU<tflione eaptiuo-.
rum,fi qui ad cos Ehuronef cx fùga conueniffint,adft
'lit reduG'erentur,imperauit:fi ita ftciffint,fineJ eorum....
fi violaturum,negauit.turn,copiù in !"ru partes diftri
J,utû,impedimcnta omnium /egionurrt ad VatucarrL.J
comulit.id eaJlelli nomen eft.hoe fèrè eft in mediù Eburonum finibm,vbi 1ïturim , atque Aurunwteieuj
hiemandi tau.jJa,confederant. hune cùm reliquù rcbeu /ocumprohabat Cttfar, tumquad fuperioru ann;'
Tnunitionuinte,l{!ttmancbant, vtmilitum....labomrJ
fobleuaret.prttfidio impedimentu /egionem Xl v.reli'luit,vnamexiù Il l.qUM proxime con{criptM ci
ltalia tra1tflluxeraL. t: legioni ,caffrf[que J2..:J ut~
IiHm Ciceronem prttftcit 1 duuelltfcJue etjlliteJ attri-
IH
.
.
;1I;t.
�i
1B
il It .\7 t.
buit. partito e:x:ercittt, T. Labiemtm cu~ iegionibm
1 Il. ad Ocearmm verfuJ in etU partu J tfttrt. lIdena.:.
pios attingttnt, proficifci ùtbet; C. T rehotJùtrn cum pa
ri legiormm numero ad eam rrgionem, fjUd! Aduaticii
adiac~t, depopftfan4am mittit : ip(e, cum re!ifjltÛ tri.
bm adflumen Scaldium) cptod influiti1'l Mofam , extrqndjque Arduennrt. partu, ire conftituit; fjlt'O cmn
paucu efjuitibm proftéhtm v:1mbiorigem audicba c.
dfèedens ,poft diem y l J. fefe rmerjùmm , confiïmat:
fjuam ad diem ci legùJni , fj/td! in prrt.fidto reli~fjue.
batler, deberi ftumentum fciebat : Labi.enum , T rebo~
tfturn i, hortatttr, fi ReipJtblicd! commodo focere poJ!i.nt;
ad eam diem reliertaniur; vt, rurfos communicau)
èonfilio, exploratlflpte hoftium ration/hm, aliud inititem belli cape1;"e poffint. mu, vtJùprà demonftrauimm, manm cerl'l/; mdùl , 'tIonprlCfidium ,non 0Ridttmj
quodje arrlzu deftndé'l"et ,jèd in omnu partes diJPer/a
rnultit/tdo: vbi cuifjue altt vallù abdim J aM fOtï1J fi!.:.
ueftrù, autpa/m impedita (pern prcefidiJ, alttjàfutu aliquam oJferebat) confederat. httc !oca vicinitatilJtt.! e-,
rant nota, magndmfjue ru diligentiam requirebat, no
in Jùmma exercitl16 tuenda, (nu/hem enim poterat, vniuerfù perterritu,ac di(jmfù,periculum accidere ) fed
in fingttlù militibm confetltandu ; fjUtt tamm ex parte ru ad/àlutem e:x:ercitm pertinebat.. nam & prttdte
cupidittU rnultos longius Cltocabat, lite filutt incertu,
occult/flJue itineribm confortos adire prohibebant. fi
negotittrn confici, ftJrpfrnfjue hominujèeteratomrn in.:.
reifici vellet, dimittendrt. pliera rnanm , d·ducend/que
erannnilùu. fi iontinere adfigna rn.miptdos vellet, vt
ùlftituta ratio, & eonfoetttdo exercttuJ 'l\.; popltlabat;
.JocH! ipf eratprceJidiG Barbaru; nequc ex occulto in;;
J(
J
�D E 13 E LLO CAL L.
fidiandi, fi)' difPerfos cireum?teniendijingitlù dem,tt"
audacia. Etin ciufrnodi dJ,lfiatitatibu-s, 'luantttm diligcntia prou/deri poterat, protttdeballtr: vt potivu in
noeendo alt'ptid om:tteretwr,ctji omnùmt animi ad vlciftendum ardeuant,'ptttm aemalùjlto detrimemo milimm noeeretttr. Cifar adfi',>titimtU ciuitates mtrtcios
dimitôt, omnes cuocatffe pr,ed.e, addiripiendos Eburonu; vtpotùu in jibtù alLorum veta, Cjuam legionariorttmprriclit7,l,retur ;jilrmf vt, magna rrmltmtdine e,reumfofa pro ta!i foânore ,ftirps, ae mmen ciuitutù to/Lamr, magnvu vïld/lyue mtmertu eeleriter t'onuenit.huin omnibvu Ebltronum parti~u,5 ~crebantltr;
diéfiJue appetcbtlt VI J. Cjucmad d:em Cifar, adirttpedimenta, ltJgionérwpte reuertt, t'onftittterat.
7 t Hie, qualltttm in belLo flrtltnvt poffit, & 'ptantos
affirateafos, cognofl'i potuit. diJ!ipatù , ac perterritû
hoffibtu,', vt demorftrattimlU ,marltU ertlt nit/La, qUtR.
pamammodotimorù caltjfam affirret. tram Rhemtm
ad Germanos pemenit filma, dirip$ Ebttrones ,atq/te
vitro omnes ad pr.edam euoeari. eog/mt ccptitum 1 1.
mi/Lia Sicambri, cpti font proxirni Rheno, à q1tibvu
receptos ex fitga enehtheros, atque Vjipetes ,foprJ
doCttimtu : tranftttntes Rhenum l'tattibtu , ratib/tflpte,
x x x. mi1Libus paffimm infta eumloeum, vb, ponl l'rat imperftéttu 'Jr,ejidùtmc},ab Cltfore reLtélum, primos Eburormm fine! adeunt J rnu/tos ex /ùc.(f,a diJPe~(ù
e;vcipilmt, 71Mgno pecoru rmmero, mivu (urtt eupidljfimi Barbari, potiuntur. rmtitZl-! i prd!da , /ongivu proceduttt. non hos paltu,in be/Lo,latrocini((q'ue natoi,
[ibId! morantur: tpt/hvu Ù~ /oeir jit Ctfar , ex ea.ptiztÙ
~jlt<fmrtt; proftilurn longius reperiunt J omnemql exer,imm d{i;elliffi) cognoflttnt: 'WitiC 1Im# t;:.' ctlf'iuù,
14('j
q
r
no
12.!:jd
�i 1n
È
lt.
v t.
1"'1
'!2.!:Jd vos, i11tJ1tit,hancmifram ,ac tenuem jèf1amin;
prd'.dti, Cfuibm iam liceteffi flrtunatilfimù ? 1 1 I.horii
ad Vatucam venire poteftù : hue omnt:1 fuM flrtun.u
exercitm 1\gmanorum contulit: prtfjidiJ tan~um eff,
"lit ne rmenu quidem tingl poffit, neCfuc quifcptam c·gredi extra munitionBJ audeat. Oblata fPe, Germani"
quam naéti crant prtfdam, in occulto relinrjleunt; ipft
ad Vatucam contendunt, vJi eodem d~tce • cuitu hd!.c,
indicio cognouerant. Cicero, rpti per omntifùph'ioru
dies prdlceptù Cttfarù fumma di/igentia milim in caftrù cotinuijfet,ac ne ca/onem Cf1tidem quemCjuà extra
m1t11itione egredi paf!m elfèt,v 1 1. die,di.ffidens, Cifare_m de numero dle,!;m fidem fruaturum , Cf1tàd logiu&
e~progreJ]ûm aud6ebat, ne'lb viLa de eim rediNt fam~
aflèreba:ur ,firme! eorum permotm vocibm , Cfui ilLiu$
patzentuzm,?,tf1'l;c obJè(fl.onem appel/abat ;fùptidem e>i
caJlru cgredmon ltaret; nu!bsm eittfrnodi cafum exfPeétans, quo, [ x. oppojitù legionibm , maximoCjue equitatu.diJPerjis, de pttne deletù hoftzbm , in mi/libu&
pajJùum II l.offil'ldi pojJet; v. cohortes ftumentatu in
prox/mM fgete) mifit.quM inter, & caftra vntIJ qmni-o
. no co/Lù intermft. complurti mmt in caftrù ex Legioni/?tu Itgri reliéti:ex CfuibtIJ qlei hoc!patio dierum con.
uliluerat ciretter ccc fob vexi/lo vnà mittuntur: m~
gna prd!.tcrea mttltittedo cafonum, magna vù Ùtmentq~'
rum,Cfuce in caftrùftibfederat,foÜa potcftate ,jèquitltr.
hoc ipfo tempore, & caJu Germani equites inteme'"
niunt. protinuflpté eodem il!0 , r:ptO 1I:enerant; cZtrfo ab
de~umana porta in caftra irrmnpere conantur: nec
prstufunt viji obieffù ab ca parte jiJIIÙ , Cfuam caftrü
"ppropmqltarent; v.fJlte eo~ VI' Cfui.!ùb valLo tendermt
rnerçatores ~ reciviendi foi nlJ1J hllbçrent [acltlJ-afel11J.'!
~
..
k
70
�14~
D E B E. LLO
GAt L:
inopinanteS noflri re n01ta perturbantl,r.' ac vix prir"mm impetum cohors in flatione fojhnet. circumfimduntur hoftu ex relitptü partib14& ,fi cplcm aditum reperire poffint:d!.gre noftrt portM tltenUtr , reliquos aditu~ 10CUf ipji perft, mtmiti0rh deftndit; totu trepidat1tr caflrù, at1ue alim ex a/io cauffam tttrnu/tm qUd?,rit; neque, quo figna firant'tr , neque qltam in partrm
quiflue ronueniat, prouident. aliftu iam c(lpm caftra
pronunciat '; alim, deleto exc1'citu , arque imperatore,
viflores barbaros venijfe contendit; picrique n01tM
fibi ,ex locorcligioneJfingu,nt; Cottd?,rJ.7,(j} Titttry calarniratem,lf1ti in eodem oecidcrÙ1/L cajl,?!Lo, ante OCtt/os
poment. mit timore omnibm pertcrritu,confirrnatur 0pinio Barbarù,vte).· captùto a#dicr.,tnt,nulLié effi intm prttfidium. pcrrttmpél'e niutrltur,fei ipfi adhortan
tur,ne mnt-am ftrtttnam ex manibm dimittalvL . crat
ttgcrin prttJidio reliflm P. ScxtùtJ B,wtl/ts ,qt,i pr;':'
mum pilum apttd Cf!.jàrem dU),'crat, cltim mentionem
fopmoribm prœ/bJ ffcimm; ac. dier~ iam~ , cibo camerat. hic,âtjJifusjUte, ac O7IJlItltm falut l, mermtJ eX
tabcrnaculo prodit ; vidétimminere hoffes" atque ln
fiimmo e.!fe rem difcrimine.' tapit arrna àproximis,atej1tC in porta eonfiftit. fcptUntJtr h,me eentltriones eÙ1&
t;Ohorl Ù ) qUdl in ftatione erat . paltllirper prœ/ùtm 71nà fuftine11/L. relinqtût animm S exti1tlll, grfuûbm deceptu vttlneribm. deficicns, tfgre , per mantls rraétm,fmatur. hoc jjJatlo intcrpofito, re/ùf1ti/eft corifirrnant, tantum vtin rmmitionibtu confiftere luedeant,
fPecilmq1te deftnfomm priCbet/nt. interim,confCcta ftttrI'J"!mtione, milztes noffri c!amorem exltuditt1vt,; prtec/trrunt equite[ ; Cjuanto res fit in perieu/o, cogno/hmt.
hÎc vero rm/La rmmitio cft, (PItt. pertm'itol recipiat.
.
7fJod~
�1. 1 BER
VI. '
'49
modo confcripti, atque,vfuJ militari! impm'tiad Tri '
bttrlum mil. centurioné.fèJue ora com-terttmt: tpud ab
his prlfcipiatttr , e>-jpe[fant. nemo eff tam fortis , qui
110n rci. nottitate permrhet1!r. B arbari,Jigna pro cul co.
fPicati, ab oppugnatione defifbmt , redijfc prim6legio.
ne,s credttnt, quas longiIM difèejJijfe,ex captù~ù cogno·
uerant. poftca,defPeUa pattcitate,ex omnibUJ partibm
zmpetttm fociunt. G'aloneI inproximum tumultem procltrrunt. hinc celeriter deieUi,jè inJigna , manipulofrft
conyciUl/lt.. . co mtllgis timidos pcrterrentmilitfU. al~.
Citneo.flt[~o , vt ce/eriter pcrrumpant, cenfèn ; quonii
tam propt~qua Jint carf,.a : & Ji pars aLiqtl,a circ/tmuen,ta ,ceczderit,atr:elirj1eo.rfèrttari poJ!è confidtmt:al~J
vt M tUnO confftal'/lt.., atqtte etmdem omne,l.ftrant ca.(um,' hoc vetereI non probantmiliteI , quos füb ve:âllo
vna pr0ftCfoJ docuimm: itaqtte, inter Jl cohortatiJ
dttce C. T rebonio, etpti:e R.. 'lui eu erat prlfpoJitus,
;ermedios hoftes permmpJfnt, mcolu'l'tJéfiJue ad v'I'Ium
in caftra perucniuntorrmes • hOjfùbjècl-tti caLoneI,crj1Ji'.lJ9ue eodem impetlt, militttm virtute jèma?Jttlr. al'
'1' qui in iugo conffùnant, rmllo etiam mmcvfu rei
militaris percepto,neqtte in co, quodprobaue'farlt,conJilio permanere, vtft laco jùperiore defondermt, nequc
eam, qJtam profùiJJe ttl&s vim , celeritatlrnCfue viderant, imitari potuemnt ;fèd, ft ln caftra recipere conaft, iniquum in locum dcmfertmt. CmtlirioneI, quorum non mdLi ex infortoribIM ordinibtu re/ùptarwm-,
legion/tm c'luffa virtlJtù ~ in frpcrioru crant ordines
huim legionis tranfdleUi, ne ante parN1rrt reimilitari~'
laudem amitterent, fortijJlmè pugrtamu concidenmt,
e..Mtlitum pars, horum vir/utc ftmmoti' hoffibtu,
pr~ter fPemincolurn ù in caflrapemenit; ptfrJ ~, Bar-
K )
�t5 0
D E B 'E LLO GAL L.
B btf,rü ctrcurnuentzt, perijt • t qermani , deFperatà
expugnatione caftrorum, qu'ad no/fros iam confotiffè in
munitionib1M videbant, cum ea prda , qltam in [iluü
tlepofucrant, trans Rhenumfefe' reeeperunt. ac tantus
, fuit etiam poft difceJfum hoftiu terror, vt ca noae, cùm
C. Volufenm mijfus cum Ctfuitatu ad ca/fra veni!fèt~
fidem non haberent,adeJfe cum incoùtmi Ctf:{arem exercitu.fic omnium animos timor prd'Occupauc~at, vt,
pdne alienata mente,deletü omnibm cOplfs , elptitat u
fe exfog4 recepijJe dicerent; neque,ineoùtmiexcrcitu,
<jermanos caftra 0fpugl1aturos jùtjfc comenderent.
'ptem tz'rnorem Cdlfarù adttentm jùflulit. 'R,juerfos .
ille, euentus beUi non ignarm,vnum, 'fuod cohorte!
exftatione , & pr&jidio effènt erni/ft, (J1'teftU5, ne minipno 'fuidem caju loeum relinCfui debuiJ/è l rnult#m flrtJti1am in repentino hoffium adrmmt potuiJ!e ùtdica'lf,it,rmtlto ctiam amplim,cptod p~ne ab ipJli va/lo, portUque caftrorurI'L 73 rbaro,r ttuertijJent" (]i'tarmn o~
mnùtm rerum maxim~ admirantbtm vidcbat1tr, Cfptod
<j~rmani,qui co conf/if) Rhcnum tranfierttnt,vt Amhiorigù fines depopttl'lrcrttur, ad ctr/h-a 7(9rnano- .
rom de/ati, opmtzlfimrem e/f.mbtortgt bencficmm obtulerant. Cejàr,advexandosmrfos hnstes profoElm,
magno coatto numero exfirlitimù ciuitatibm,in omne!
parw dirnittit. omncs vici,atcpte omnia dldiflâa) qJt.e
quif1'ue confPcxerat, i/lcendebantttr; prlf.da ex omnibvulocù agcbatur.fumenta 'ft'onfd/tmt (t tdnta mult;"
tltdine iurnentorum atc/ue homu'mm cO)Jfom~barJtttr,
[cd etiam anni tempore,Cltqtte imbribus pro cubtt crant:
vt.ji cpti etiamin prdlfentiafe oCCttltaJfent; tamerl ijf,
tlctbtflo e.'\:ercÏflt, rerum omnium inopia pcr<'Undum
'IIMcrcmr. acflpe in elem locft'1'll ventu/'I'L cft~ tanto
.
.
ile
�LIB E R
V r.
{51
irt omms parte! diuifO equitatu, vt nait modà 7Ji(ù~
ab Je v11nbiori~em in ftlf.a circllmf{;icerentcaptiui,
Jêd nec plane c;iam abrj[; ex confpeal~ contendcrent;
vt,jpe conftqttendi tlLata, atql~e infinito fabore {ufccpto,qui ftfo'nJmam à CIf(arc gratiam inituros pwarcnt,ptf.ne naturam ftHdio vincercnt;fempérquepa;J~
Item ad fommam ftlicit-atcm de.fotJ{e vidercllt?·; (/t'l'te
ilLc latebrù,aut Jtluis,autfaltibm ft enpcrct;('7' noélu
occltlmtm,alitu regionc.r,partéfqltc percret , non maiore equitum pr4idio,quàm 1 V. tptiblM jOlis vitarrl.J
foarncomrnittere i!udebar. t~li modo vaJlatis rcgionrb,u,exercitum Ctfjàr.du.arunt...J cohortùlm daml1~:t
DtJrocoYtl1m Rhcrnorum rcducit;concrlioquc in eum
/oeum GalLu, indiélo , de coni/,ratione Senonunt...J &
Carnutum qUd!ffionem hahcrc inffituit?& de r/fccom,qui princcp.r eim confi!~ fùerat, gralûore femcntia
pro"~I1~rci~t~, morC ~aiomm fupp"cit~m fùr~pJit , nm
nullL ,tltdZG'lum versu,projilffr.nmt: qUi bUi C'1I7n tl1'Ut~
afqtf,C igni interdixij{ct, I l.legiones ad (ine.r Tr-euiromm,l '.in Lingonibm, v I.reliqutU in SerlO1wm
finiblu Af.çndicii~ h~berni~' collo~aui~fru
mC11totjl exerCttut protJi[o,vt tnfit':' ·
tuerat,in 1taliam ad comten~
tIU agendosproft[lm
ejt.
J(
4
,.
�·
.
.
'Co 1 V L I l e lE S A RIS
CQMMEN T ARIORVM DE
IlELLO
GALLICQ
LIB.
V
~
1.
Libri ftptimi capiftl.
J
3
~
~
fi
7
I
~
$)
10
1t
F'
Callix motlls & rebe1lio aducr[us Ro.Verc'ingetorige duce f'téla.
Cdàr Gallix [ublidio accurrÎt,I11Lùe6fquc qui defe~el'at
in deditionem accipie.
.
Vrbes Biturigupl omneç Vçrcingctorigis confilio pr.rter AU,lricû incendulltur,glloa à CttCue oppugllatur.
Cxlàr ad ho!l:iull1 ca!l:m profdtus, iniquitate +oci à pugnandodc eerretur. Vercingetorix proditionis iniÎmtÙatus [c purgat.
Auarici expugnatio, & in co ca:d~s homim1l1\ circiter
quadraginta miJlium.
.
Vercingetorix copias redintcgrat.Cçlàr cxon:un 1\I A!.duis di{fcnf!onem extinguit.
Ca:f.'tr Gergouiam prope à Vcrcingetorigis ca!l:ris obJidct.JEauorum cOll!Îlillnl de Cxùn; re1inqlltlldo,&
Arucrnis adiuuan<lis.
Cx[ar A~ dllorul11 pmem libi concilîat; trini{que hof1iLi
caf1ris in cliuo Gcrgouiai: poJitis potitur.
Aliquor Ro.temcrilas in oppugnanda ini~~u Cx{arj~
Gcrgouia,& huius ad illos reprehenJio.
Nouo Ca llix l11Qtu NOlliodullum ad Ligerim à GaUis
diripitur: C.r~lr Lige~i1l1, qui iam f.;X lIiuibus creuerat,vado rranÜt.
Labicni cum P:trifiis,eOrllmquc duce Camulogcno pra:
Iiul1l,eillulémquc viéloria.
Dcfcéhone ab JEduis f.léh, filmma Imperij ad Vcrcill~
getorigclI1 ddi::rtur; Hq~le cOl1ll1liff\') Clun Cxüre
NOUllS
ffœlio iirpcratur,
i'
�I}
LIB E R V J J.
I~;
Pugna Cx{aris ad opjc!~I::: Alexiam,& mira cillîdem Cl1lrorum munitio.
14 Auxilia vnJiquc ex Gallia mittunçur ad Alexi~m obfeC- .
fam:vndc ciues inedia coaéti excedunr.
Ir
Duo Ca:iàris prœJi:t fecunda , vnum clim qu.ltllOr dncibm extcrnis,alcenun CLllU iis qui opido cxccffcrant.
~6 Gallis magno prœlio à Cxiàrc deuiétis, opidum ci AIcxia,vn;lclllc V cr~ingctorj;< deditur"
~ ~~ . v ( ~ T
~ .
.!,
A
qa/Lia,(ttfar,vt conHituc'
~ rat,tl~Ita~ta1fJad C071'1tffl~~
~~ v~1ètt
l
de p.
t:1t;rle, de Senat/tfoue confulta
~ ~ ,2.-. ccrtior foElUJ, vtarnnM ltalilt itmio- ,.
resconiurarcnt, dmau~~
~. euc.r in Ga/Liam Tranfilpinam celeriterperftruntur.aJ.Jnm ipft,f!)7rMltnr-rnmwww.4lGaIÙ,o/lIod
ru pofl'cre videbatTtr,retincri vrbano motlt Cttfarern.
nec;ue!n tantû dijJènjionibuJ ad exercitu111...J venire
pojJè.hacirnptt!fi occajiQne,~~f'I~
~f;tÙfot;d;;m Jolerent , iibc!iJJ1.f.,tJ,;iC audacim
de lu/Lo co,~flia inirc incipittnt~u mtcrfprincipes GalLiIf, condliû ,Jilueffribtu , ac.re?r. û locû~
queruntur de Acconû morte; Iffl~d ip~e-.
~'~'f~, J.c''fum~nttW'commtmcm Gal
\ lidJ flrtttrla111...J ; ornnibtu pollicitationibus ae prdJmiis
dep ofèltnt, qui helli initium fociant,& fui capitù peri •
culo Ga/Liam in libertatcm vindicmt.,. eius in prirnis
rationcrn habcndam l'jJe dictmt, ",ùW7J1ttlm eOnlrJlJ
c1an.dlili~"I",,~Ht"t, 'lit Ctf.[ar ab e.-:ercÙu
interc/udllt11r:·i.) cffi . ;quod ncque legionu,abfen
te Imperatore,tludeant ex hibernü egrcdi; neque lm
perator fine prt"fidio ad legioneJ peruenire poJ1i.t: po~
firm:~~"Ç;"fi<c&jlMeif1tcrjici, (jlfàm non veurem.,.,
• _1<:,-"
~
r;
~ CWJ,~
J
�D E BEL LOG A L L
belJi gloriarn,Mettatém1ue,quam maioribu5
2. pcra/vl:-, rempcr(lrc . Hu rebU6 a.(il7UU ,profitentur
Carmeteslc mdlum pcriculum,communis falt-ttù cauffl,rctu(1rc; principéJjueft ex ommbU6 bellltm fùElura! pollrcemu,';& quoniam in prtefentia de objidib~
cauere interft non poJfent,ne ru efforatur, vt iureùerando,ar jide flr,ciatur,pctunt,c(}ILatu militaribm jiL'!,nis,cp/Od more ~or1tm $r:altif!irn~ ctfrimonia continctl;fX.,1'!pJÇ-Jao tJ7tttO bclLz,a rc!t1~lu dc(èrant!6r.tunc,col
lattdat.ù Can111tib.t-$.1 dato ir4rciurflndo ab omnibU6,
9 Hi ader~t11tJ tempore eiU6.rei çPt!.ftituto , ab concilio
:) difcc~ù:lr .v6i ca dies venir, Carmttc; CotuatrJ,f!} CQ11Jf,toclTi<lo. ducib,.u, def}cr,ttù hominibm Genabin,
dato fiJ',no concurnmt;cilléfq/4C Romano! , qui neg'!.-'
tiandt tw1f1J i.bi.covflit.tr.f!lI.fit,in. iHG.f!pttm Cottam ,hollcffumeqrtilem ~m(/mtm ,qui rei frumentaritf, 111.jJit Ccfa"ù ,prteerat,intcrficium; bonaquc co.
n!m .dirjp.i».iJ..t.·.f(f{~ri{~t..fld 01ml e4 Ga/Lill!. ciulmtco foma pcrfPrtttr. nam, vbi maio1; arqJI-e..i/j4f.ào~ i!!.,G"f.tJit
154
a
reJ, c/amor~ ,
acce-
,rr"r.;ion!fdpte.jignificant;hinç a-
1& dci~1f;ls ejc>pùmt, & rroximù tradunt ; vt tune
_ flcCE4It.n1~l'J(!i(ifi!(ft-t orrente {o/cgcjla cffint,ante
primam conji:E1f{w.. 'ltii.i.Jjtf!!!, !.'!fi'!i.~!u...4r.~~~Y1lqrum
audita font: 9uod (j;ati:im cfl mi/!ùlm paJ!ùum circittJr
4- ct. x. Simili rationc ibi Vérciugetorix,ÇcbilijiliU67
.Antemu~fumm~potctù. ado!rfcem,cuiU4 pa/erprin
cipatttm Gallitt totiU6 oblimtcrat,& ob eam cauJfam,
oltod mrnuanpetebatab âlàr-ale~Jerat
imer(;,fl.
·U6, con
... ~ ,,.
J"' .•
UOCtitzs fùù ctientibmJàcilc eOJ m e tt. cogniN) eim
conjilto,ad arma concurritll':!t'ljo a 1itùmeJpatru~
[UO rcli Jul[qtte principiuU.f''Jttt hanc tentandam flrtu
nam non exiHimabam,cxpelùtur e.'C Ojjd? q~':f.0u.il'
-,
4.).J
•• ,
.. ,, - . . . . .
non
-
�LIB E R
,"on tdmen defftit
V l 1.
i5S
; atq1fe in agrù habet deleéfum cgcntium,ac perditorurn.hac coaaa mamt,quofcrmql;e
adit ex ciuitate,in/ùam flntemiam pcrducit. hortatur,vt,communù ltbertal ù cauffa,4rma capiant:ma~
gnlfque coaéfù copiù.aduerfarioJfuo.r,aquibmpar1.'
10 ante erat eieEhu,expellit ex cittitate; Rex ab futS
appellatur;dimittit quoquo verfu-s /cgationfU )obteffatur,vt infide manearlt.celeriterfibi Scnones.,ParijioJ,
TréfoneJ,Cadurco.r, Turones,eAulercoJ, Lcmouices,
~ndeJ,rcliqu6[9J omnes,qui Oceanum attiI1Kum,adJungù:omr;ium confenfu ad eum defirtttr irnperiltm....,.
9~1{~ obltua po/cHate , omnilm ïu ciuit7J.tibUS obfides
trnpcrat,cerwm nttmerurn rnilitum celeritcr adfe'adduci ittbet.armoru 11t/hum qUM]? ciuit as domi'1uOd'l'fe ante ternpm ejJiàat,coriflitttit .in prirnù ctplitatsti
Jft/dtt: (ummd'. dtli.'{ei1ti,e fomrnam imper~ (rueritatrm addtt:rnaKnimdinc jùpplicij dt/bitames cogit:nà,
maiore cornrniffo dcliélo,igni.atqw: omrlibl4,J torrnmtu necat:/euiore d(f cauffit,tlurivJ.u deJèCfü, aut fingu
lû efJo!fù oculh',domum rernitât;llJt fintretiqulS docl4
mento,& ma(.l{,llitudine pœl1~ perterreant alioJ. His
fitppliciù ce/eriter coaéto exerritu, LuéferiurnCardur
curn,jùmmtC hornimm ttudacit€, mm parte copiantm)
in RuthmoJ mittit:ipfein Bituriges proficifcitur.eir.u
aduerJtu Bituriges ad v:EdttOs,cJl~or'lrn cyantin (ide,
le,gatos mitt1t1I1L,fùbfidium rogawm,quo focifim hoIlium copitu fortinerc polJint. a/..Edui de confilio lega.
torltm,quoJ Ctf.[ar ad exercimm reliquerat,copitu e'Juitl:tN#,pedttnl1'rflJ.?,JùbJidio Bùurigibm mit/ut: qui
cum Ild jllfmen Ligerim veniffmt, quod BiturJ.JP ab
uEduu diHidù,paucos dies ibi morati,mqltc ftnmen
tranfire aufi, domton reslerttmtur: legatn/te noffrù
�l~G
C
2.
/1
If
D E BEL LOG A L L.
yenunciant,ft, BitJtrigum perfidiam verito!, reuerti.f
ft: qlàbua id confilq ftuff/! cognouerillG , vtfi ftumcn
tranfijJent,vna ex parte ipfi, aitera ~ntcrnift circumfirterent, id cdne de CtlttJfa, quam legatü promm
cianmt,an perfidia addllEli flccrint, 9uod nihil nobù
confiat,non vidttur pro certo effe ponendum. 'Bùurigel eO'l'1tm difceffieftatim fecttmAruernù c01'lirmgut.
t H ü rebua in 1taliam Cefari nunciatù, cttm iam
ille virtttte Cn,Pompeq vrbantU re; commodiorent.J
in flatHnt.J perueniJlè intelfigeret, in T ranfalpinam
Galliam profiEtm eft,~o cum veni./fe/, magna diffimlftttc afficiebatttr, qua rlttione ad exercitum peruenirepoJ{et.nam,fi legione;in prouinciant.Jtlccerftm ,je'
abftnte in itina/! prœlio dTrllicaturM intelligebat..,.fi
ipfe ad exercitumcomenderet,tu iü quident.J, qui co
tempore pacati vidermtur J {uam fa"ttem rcéte committi videbrlt..-. inurim Lltélerùu CadHruu itJ R:,tllenO! miffus,earlJ ciuiralem A,'uernù conciLiat:progreffosin Nitiobrige!J& Gabalos, ab vlrif9'le obfiaes accipit, &, magna coaEta manu, m prouÎtlâant.J
Mlrbonemverfo-!, cruplionem focc re corrtendit, Cft/a
re nunàata, Ccfor o7n1lib'''J conji!iu antel~ertendlJm
exiffimallit, vt N arvoncnt.J proficifccretur, co cùm
venijJèt,timmtef ciijinnatiprtfjidia ill Rmhmù, protlincia/ib,,u ;Vo!cùJ ~rtomicis, TlJlofati bU$,cimm:que ~ltr'bot1em,(jltdJ IOG'a eram hoflilnl-J ftnitima,con
ftituit;partemcop,arum e.\' promncia,jùpplcmenn'tm.,
'l1#'JCfuod ex Italia addtlxerat,in He/tuo! J (l'û (infU
.Amernorum contingl1l1lG, conuenire ;:tbet. hu rebm
€omparatu,rcprcffo iam Luélcrio, & remoto, quàd
intrare infra prlfjidia periclIlojit1n pl/ta bat , in He(11;'osproficifèstur .. ctfi mons qcbmna, ql~i Amcrno.r
ab
�t
1 BER
VI!.
157
ab Heluiif difcludù, duriffimo,temporc anni, altiJJima niue iur impedie,bat:tamen difi:~ljfà niuc v l.in al
titudZnem pedu,attpte ifa vii5 patefo EluiÙrnrno mili~
tum lahor;e ad ~neJ Aruernorum peruenit,quibm opprejJù ir,opinantibm, qHod ft Gehenna, vt mura munitos exiflimabant, ae ne fingulari quide71Z.J hotnini
vrmluam eo tempore anni fèrnitli patueraniL; equitibm imperat,vt, quam latifJimè pO/fentJ7JageI1tur, &
quarnrnaximum hoflibm terrorfJn inftral'vL. Celeri~
ter htfe foma, ae nunciù ad Vercingetorigem perfo~
runtur:quem perterriti omnes Aruerni cireumfift:tt:
'ltCfue obfterant,vt fuis flrtunu cOJ~(ûlat, ne~6fè ab hojhbtM diripi patiatur;prlifertim c147fl videat omne ad
ft bellum tranjlatum.quorum ille precibm permotm,
caJfra ex Bitt~rigibmmouetinAruernos verflu.v4t
'c.tt.(a~ bi~uum in iir loeir moratm, qI/ad, h",cde Vercmge:onge vfu ventura,opil1ione prteeeperat,pereauf
Jàrn fttpplernenti, equitut/tfque cogmai,.>th exercitu
difl:edit;Brutum adolefl;entem iù copiu prteficù:hunc
monet,vt in oml1es partes equites quarn latiffimè per~
uagentur:dattJrum Il operam,ne lo~r;im m'duo ab ca
flris abfit.hü conftitutù rebm,ommbm (ùù inopinantibus,quam maximùpoteftitineribtM Viennam peruenit.ibi na[fus rccmtem e1:titatum, qllem muftü an
te diebm eo pr<ern i(erat, neque di1~1'nO,neque rtoCfttrno
itinere interrniffo,per fineJ ~duonjrrw in Lingonu
contendit,vbi 1 I./egiones hicrJMbam;vt,ji quid niam
de fua 'ph/te ab e/Ed'ttu iniretur confilq, ctleritfltc
pr.ecurreret.e'o currw perueniJJet, ad reliqutU legùmCl
mittit,priufque in vnum locltllt ornnes cogit, quà11'Ll'
de eim adtlentte Aruernü mmciari poJfet. hac re cognita,Vrrcingetorix rur[m in E.1lurigu e:t:ercilH1'lJJ..
,
'
�t t.
reducit,atque inde profoétm Gerg olûarn, Boiorum (Jpidtfm,!f1losibj,Helueticoprœlro vmos, C eforcolLocalterat,cAidul[que attribuera!, oppugnare inftituit.
10 magnam hltc r~ Cttjàri diifir:ultcuem ad con(iliu?'lt éaPiendum affercbat,fi reliqHam partem hiemis 'lino if~
/oco legiones comineret,ne,ftipendiariis vEd'40rum.....
. (fxjmgtlatis,cunfta Gallia dejiceret,qulJdnul/urnin eo
arnicis prltJidit~m videretur poJit#m cjJe;fin maturiUJ
ex hibernis educeret,ne ab re fumentaria duris fobtteilionibm hlbor·aret.prlR-flare vifurrL cfttarnen, 01nn~ dijJicul/am per-peti,quàm, tama contumelia accepta,ornniurtt (uomm volunt4teJ alienare.itaqree cohortatm vEduos de [upp0 rtando commeaNt, prIR-mù"
tit ad B oioJ''lui de[uo adllentu documt,hortenftf,ylj, ,
'lit in fide maneantJatquè hoftium irnpetum magno ;nirno (uflineant; duabm Agendici legionibU4. afque
impedirnmtis tolim exercitm reliFlis, ad B oios profi1/. cifcitl/r.altero die cùm ad opidtlm SmOfJ1tm Vel/altnodumtrn veniffit,ne Cfuem po(f fe ho/lem relinCfueret;
quo expeditiore re ji-tementaria vtéretltr, oppltgnare
inffituitJdque biduo circllrnllaIJattit.terti,o die miffil
ex opido legatis de deditione,t<frrna profrri, ùtmenta
prodl~ci, 1) C .obfid~ dari. iubet:ea qui conficcret ) C.
T rebonùrrn legatum relinquit. ipfej 'lit qleamprirmtm
ireY fitccyet J Genabltrn CarmttJerrL proficifciwr; 11ti.
Ilencprimùm,alLato nuncio de opp#gnatione Vellaunoduni,CÏ'/rrL longim earn rem duéfum iri exiHimarenfJpr4idiumGenabi tumdi catlJ!a. quod eo mittere11t,compayabant.huc biduo Ctt.far pert/mit; &,capris ante opidurn pofitis,diei tcmpore exc/ur1#, in poftermn oppugnationemdijfert;qs1ltrh ad carlL rem vfoi fint,mi~;tibm imp'~iI~; &> fjJlod opidllm Genabi"
t5 8
D E
BEL LOG A
pm~
�LIn E R
VII.
1)9
pms flutttinu Ligeri! contingebat.l verit/l!A , ne mE}"
ex opido profùgerent 1 1. Legiones in arrnù e."r:cttbare
iubet. Genabenfis ,pau/lo ante rnediarn nofl,:mfi/entio ex opido egreJli,flumen tranfire cœpenilvL _qua re
per explo;-arorù nunciata, C<f:(ar lcgi.on er, q16-11 e."C~
peditlu eJfè ùtjJerat , portu im:enf.î , introm;uit; at~
que opido potitllr.pl:rpallCÙ ex ho ffùtm nllmcro defideralù,Cjuin cunEfi caperentur, quOd pontù, atcple itinerum angufl-ù.; rnultitudinifùx;amirJterdte(era,vL.
Opidurn diripit,atqite ir;cendrt; prtedanL.J rnilitibu&
dOllat,exercitum Liger/rn t'Tanfducit) atque in Biturigurn fines perue"it. V crângetorix , vbi de Cd!,fr haduentu ct!gnottit, oppugnatiolle dt:(ifiù , at'7~/e ob·
uiam CdJàriprofirifi;itttr. ille, opidum Bùu,r;l.um,pofitt/m in vi,z , 7Y:..!!JttodunuJ7'L.J oppNgrJ.lre inftltuerdG .
quo ex Opido, ci/m te~~ati adeum veniJf..nt, oraturn,
vt Jibt ~gnofèerct, [ù,CCJI vitt€ confu/eret; vt celeritate
re/icpttU res cOl7ficeret , qua plcraque ertU cOlifèCl1tU!,
arma proftrri,cql40J produci,obJides dal'l, ;ubrt. p~rte iam obfidum tr.nIai/n, cùm.J rcliqua adminif1:.,.4rmtttr,ccnwrionibvu,&paucù militibll<l intromiJ/i.r,
qui arma, iumcmrÎ,?uc conquirerent.J , eC;l1ùat;u hoIlium procili VifU5 rf/' CJui agmen Verciil,f.Cf(wigù anteccffèrat:qltcm fùrmltuquc opidani COJ10ic,tcyunt,atque in !pem allxi/& venaunt; clamore foblato, arma
capere,portM clattdere,murum comp/ere, cœpenmL.
Centltriones ilz opido,citm ex fi,gr"jicatione Ga/torum
noui aliquid ab iis iniri conJiL&intellc.\·ijJè1'lt, gl'Idiis diffriétis portas oCCltpalferUrtt,foôflJltc omr/es incolumes receperunt. Ctfjtir ex caFbù eqllitnfltm ed,,ei iubet,prœliztmque eqf/eRre committit: /aborami6111 illmfoi1~GçrrnanoJ cquirt;! çirciter çD.foP,nitti~:.
j
12..
/~
�t60
,4
b
P.
BEL LOG
A i. t.
qt~(jj ab initio fecum habere inftituerat. eorumimpètUm Galli[ufhnere non potuerunt, atcjue, iri fllll7'n.J
conie'éli,multù amiffis,fejè ad agmen reccperunt:quihIM profligatù,rurflM opidani perterriti,comprehenfOs eos, quon~m opera plebem concit~tarJ1.., exiflim,aban~,ad Ctt(arem per~uxcrunt,fefefJ3 ci dediderul'/lb.
J2.!!Jb,u rebI-U conftüu,Ca:(ar ad opldll'm Auancurn,
quod crat maximumrrnunitiffimumquc in finibm Bi~
turigum,atque agriftrtiliffirna reliont, proftal-U e.fl>
quod,eo opido rccepto ciuitaum Biturigum fe in po3 teffatemudaElurum confide,bat. t Vercingetori'r:,
tot continuù ùlcommod~ Vellattrioduni,Genabi;N ()
:tiodtmi acceptù,fuos ad concilium conuoCdIL. docet,
long) alia ratione ejJè be/lumgerendum,atqtte arltea
fit geflum:om nibU1 modù huic rei ftudendum, vtpabulatione,& commeatu Romani prohibeanturiid e[ft facile, qu'bd UjUÙ7ttu ipfi abunder/lL : & quOd dnni
temforejùbleuemur,pabufu fecari. non poJfe ) nece./fà.
rio difPerfos hoftt! ex dificiû pmre : hos omnt! quotidie ab equitibm deleri poffi: prtCurele, falutù caufjà,rei fomiliarùcornmoda neifLigmda"vicos,atque dldificia ù'Jcendi oportere,hoc/patio à Boid quo quo ver ·
ftM Jcpt 0pabulandi cauJfa adire pofJe vi~eantur: htlrum ipfis rerum copidm fuppetere, (peod, quoru/?1..J irt
finibtM bellumgeratur,eorum opibU4 fubleuentur: Romanos aut inopiam non laturos,dut magno cltm per/'eulo long;",u à caffrù progreJfuroJJneque interejfe, ipfOfneinferfiâ4nt,impedimentfli'f exfuantJ':pti~U1 dmifJis hcllumgeri non poffit ; prlllterea, opida incendi
0fortere,qutf non munitione, & loci natHra ab omni
FntperiClllo tuta:nen flù fint "d detreEtandam miliIÎltm receptacHIIJJ71QU Romanis propofita, ad copiam
.
--
_....
.tornrneatm.,
�i
l Ii È R
ViI.
tommeatm,pr<fdamque toUendam: h<fcfigrauia,aut
acerba videamur, multo iUa grauim tf,flimaridebere,liberos,coniuges in jêruitrttem abftrahi,ipfos inter
fici,qult. fit neujJè accidere viais. Omnium confènfu
hac(enttntia probatà,vno die amplim x x.vrbes Bi.
turigum incendumur. hoc idem fit in re/iquis ci:tÎta tibU4.in omnibm partibpU incendia conrpiciutur:9uct.
etfi magno cum ddlorè omnes ftrebant, tamen hocfibi
fl!atyproponebant,quod(e,propè exploraNt vifloria;
ce/tritcr amiJ!a recuperattlras confidebdnt. deliberaturde ~uarico incommJeni concilio, [ncendi p/aceret,an dcftndi.proctlmblt1~t., Ga/Lis omnivm ad "edu
BiturigfA, ne pulcherrima11'L prope totim GalLilt. vrbem'9tt lt. &' prttfidio,t:tJ ornamento/it ciuitatijùù ma
'IlibU6fitccendcre cogermtttr: foci/~_fè loci natura deflnfiero.r dicunt,quod prop~ ex omnibm partibmflumi
ne,& p~!ude circumdata, vnmnhabeat, &perangnflum adttum.datur petentibm vmia,dijJieadente priVercingetorige,p'oft concedente, & preei/nu ip[orum,(f) mifericordia vulgi.defonfores idonei opido deliKumur.Vercingetorix minonbsu Ctf[are11'L itineribmfllbfècptitur, & !ocum ,caffrù dehgit ,pal'tdibus;
fill1/[qUC munitl1m j ab A lIarico lor'ge millia paJ!ùllm
X V .ibi pcr certos exploratores in fingttl" diei tempora,qu<l. ad AtlariCltm agerenmr ,cognoftebat;(t},qttid
fier; vellet, imperabato' omnes noHrM pa{m!attone.r,
frementationlflJtte obfruabat, difperfofrlllc cllm Ion·
~ius neceffario procederent, adoriebamr, mtlgnoqltd
Z1lcommodo aJficiebat:etJi,quantl~m rattonc proteideri
patera! ,ab noHris ocCltrrebatlJr, vt mcerl ù tempori·
btu,diturffthitineriblJs iremr. CaJlrù Ild cam partcm 0p,di pofitù1 Gcefor, (JI'''' intcrmif!a àflumme, &.
L
4
Ir
mo
fe
�J6!.
..
D E BEL LOG A L L.
palude aditum,vt fuprà diximm, angujhtm habehat,
algeremapparare,vinetU agere, turrM dutU eonftituere cœpu : nam circttmua/ùre loci naft:ra prohibeINt:de re fi"umentaria B oios,atque vEmto rad hortari non deflitit:qttor(t~ alteri,qllod lIullofhldio ageham,non rmtltum adiuuabant ; alteri non ma.~nisfitcultatibm,qltod cimtdJ erat exi/l,tta, & ir~firllla, c-Ieriter'7uodhabummt,confompfenmt.fù,M'tta d'ffi'll,/tate rei frltmentaritt ajJeElo exercitu,tenlftta lc Boio,.rum,indi/igentia vEdHorum,incendiù tR,dificiorum.
vfque eo ,Vf comp/ures diC1 milùC1 frurnento caruerim,&,pecore è10nginquiortbU& viels ad.tElo, eXlre-marn fom em (uftentaretvL, nulla (amen vox cfl ab iis
auditapopttli Romani maicft.u e, (;T /ùperi01·ibY,4 viD:oriù indigna.quimtiam Cefar,rim'l in opere /ingl/lM legiones appellarer, &,ft acerbitu inopiarn ftrrent.
fi dmûJfttrum oppugnationem diaret; vniuerfi ab co,
ne idfluret,pctebantfic fi compIJ,rC1 annOJ, ifLo imperttnte,merttiJfc,vt mtllam ignorninidrJJ acriperent."
nlfi'J7uam inftHa re diftederent; hocfi i<~nomini.f, faUt
ros loco,ft inceptam oppltgnalionem rdi ;uijJènr: pr.ejI.lrc,omnu pcrftrrc acerbitatCf' 7uàm mm cHtib·f,s R.
qui Gcnabi pcrjidfa Callorum intmjJmt,parcntttrët.
hu eadml CmtJtrionibm, T rib lm/fe/he mil. m(lrJdabtlnt, vt per eos ad Cltfarem dejirrcnfttr. Cltm ittrrz...,
mura tlppropinquajJme.- turrC1, ex captùtis Cd'fir cognottit,Vercingetorigcm confumpt" pttblllo caJlra mo
uijfe prolÙf4 0.rtarlCum.,tltquc tf(u~n •CTtm quiu:tf l,
e.'l:pditif'h 'IUt tnter CCluttC1 prœ/tan eotlfoeffent,trlfidlltyum CUlifJà co projèrtum;ql$O noRros p"flero die pa
4 b,elawm ventllros arbitrabatur. t i2!;!bJU rcbt-f4 CD
gnitihmedi.l noUefilentio proftétJUlad hoffiu caftr..
man~
�lIB E R
VI!.
r6~ .
mane perttenir. illi,celeritl'rp.er exploratore! adt/l'nt14
Cttfarû cogr/ito, carros, impedimentaque [ua,in arEfr °re! fi/uas abdiderul1t, copia! ornne!,in loco l'dito,
atque aperto,inftruxemnt.cpsa re menciatZl,CtR.for celeriterfarcir/tU con.ftrri,arma expediri, iujJit. Collû 'j
l'rat Imiter ab injimo aa/ù,û : hm,,' ex ornnibm fore
pa,'t bm palm dtj/icilû,atq1ie impl'dita,cingl'bat,non
latior ped,b~ L.hoc ft colie,interrJeptû pontibtu Gal
li fiducia loci con fine bant,gcneradm 'lue diflribtui hl
ciuitatC1,ornnia vada,ac ftltm eitu paludi-s unu cuftodiù obtinebantjic animo paratj,vtfi l'am paludem
Romani ptrrumpere conarmtltr, httfit7:tntC1 prerneret
ex 10 co juperiore : vt qui propinquitatem loci vide.
rent,p"1ratOJ prope tUJlto Marte dd dimicandllrn l'xi
flim~rrnt; qlti iniquitatem conditirmû perFficerent,
mam fimltlattone.f./f oflentarl',cognofcerent. indigna
tes mtfuC1 Cttfar, Cftlod l'onfpe[tufn.-J (ullm hoJ'fr,s ftrr~
poJfent t7:tntt~/o fl1atio interieéto,& figmtm prœ''f e:t:po
jèenreJ,edocet,c/uanto detrimento, C9" 'IIIOf viror1trrw
forlùlm morte nect'f{e ejJet (onHare vi[foriafn.-J: qltOJ
CIM fic Imimo paratol videret,vt nttlLum pro [ua laude perimlurn rutt(arent,fommtR.ft iniquitatu conde'inria ri debere, nifi eortnn vitam fita [alllte habeat cariorem.Jic militeJ C01l{o/fltltJ, eodem die redlJcit in ca!frtl.jreliqtta,qulf, ad oppllg!lationem opidi pertimbat,
(edmirliflrare mffituit. Vercillgetm:l(,cùfn.-J ad[uOJ M1
redtjJèt,proditionù infimu//ltur, quôd camre prophtJ
Romanol mo;ttjJèt, quod cmn omni equit7:ttu dtfetjJif/à'(jI-tod(rne irnpem tal/ta! copiai reliqlliJ1èt, qttOd.
(tu. dtfujJuRomani tallta opportlmittlte,& celerit7:t4
te Vnttffent,non ht«( orrmia flrruiflt, alti fine confitio,
IIccidere poruijJe:Regnum ilium Gall,:tt. malle CIl[arY
L z.
�164
D È il E LLO
0 A L t:
conceffu,quàm ipforum habcre benificio. T ali modu
acwfàtt-U, ad h~c refpondit : f230d caffra mouiffèt,
fo{fum inopia pabuli,etiam ipfù hortantibtu: Guhd
propiU5 Romanos atcéJJiJ!èt, perfoafom Loci opp;r;unitateJqui jèiPfom munitione defènderet : Eqt~ittmL>
vero operam neque in /oco palujl-ri deJiderari debtti[.fe,& ilLicfitijJe vtifem,qltà fint proftéti: S ummam imperiJ{e confoito mt/li difccdemn tradidijfe,11e U rmdtittldinu ftuJio ad dimÎtandttm impc!ùrm~r: Cl6i rei,
propter animi rJJolLitiem,Jfudcre omnes videre!, cj1t'od
dit~tùu laborem ftrre non poJ!ent:7Vrnani fi cttfù interuencrint,fortten.e;fi aliclliu4 indicio vocati,huic ha
bendam gratiam , qttod & pateCÜaltfm (fomm ex loco
foperiore cognofcere,& virt:ltem defpiccre potu~rint7
qui,dirnicare non aufi,tJtrpiterft in caffra receperint:
imperium ft à C.tfore pl'r proditjoncm.... mtl/um dffi~
dcrare, t}uod habere viélorite poJ/èt, qutt. ùlm effetfibi,ac omnibU4 GalLu,e,tplorata : quin etitlm, ipfis remitterc,fifiGi mat;t's honorcm tribllere, cfThzm abftlàItttem acciptre,videanttlr:htt.c vt intelLigatùl inquiti
ftncerè à me pronunc;ari , ail dite Romanos milites.
prodtecitftruos , quos in pabul. lfione pauch' antè diebU5 exceperat,& (nme,vincullfcpte e,wmciauerat. :i..
iam ante edoéli,qtttt. imcrrogati pronunciar'ent, milites ft effe legionarios dicuf,fome, & mopi.t addélol,
clàm ex caUris e:âlfo,fi qI/id ftllmmti, am pecorù ù,
agrù reperire poJ!èm:fimili omncm exercitum inopiIJ
premi,nec iam vires fijficerc clliufiJuam , nec flrre 0perû lahorem poffr:ùnqltejl-.rtllijfè imperatorcm, fi nt
hi! in oppugllafionc op/dt profidffet, tridlto exercitl~
dedllcer~ . lu" me , imput Vercmgelorix , beneficia
habetu,qltem proditionù ;nfimulatu: cuÎ1u opera fille
a
�LIB ER VIf.
"ne veftro (anguine, tantrtm exercitum vi[forem fomc
pdlne confomptumvidetù:cpeemtul'piterfe eil:fitga recipientem~, ne qua ciuitM fou finib/# recipiat, mç
prouifomefl.CorJclamat omnu muititttdo,(t) foo more :u
armu concrepat:(JT4od focere in co confocuenervt., , C11ius orationem approbant:(ùmmum ejJc Vercingetori..f!;em ducem, nec de eim fide dubùa"durrJ..j; nec maiori ratione be!btrrJ..j adrniniHrari po/fe .fh:mmnt , vt X t
n'lilLia 1J0mirmm de/eUa ex omnibzM copiu in opidllm fobmittantur:n~c folu Biturigibm communerru
fol utem cornmittendam cenfet;qteod pJ!ne in eo,fi opidum retinurffint formnam vlétoridl conHare intelLigebant. t Singulari militum noffrorum virruti corJfi- 5 .H
lia cUiufètuemodi G4/torum occl-lrrebant,vt cflfumrnd'.
...f!,enus fol1ertidl,atque ad omnia imitanda, arque rjficienda,cflttt ab quoqlte tmdllnttJr,aptiJ!imtt7f/.. nam &
ldqucu falces a,eertebant, qtttu (Jitm deflinauera1J..t."
torrnentu introrfus rcdttceb'lllf,& tll;gerem cuniC/tlu
fitblrahcbant,to flientitu,1uod apud eos magn.efim;t:J
ftrrarite,atqttc omne genm cunj!"lomm notu?n, atque
vftawm eft.totum autemnmmm ex omni parte tltrriblM cOl1ttlbltfauerant J atque hM coriu intexerant.,.
tJtm,crebru diurnu, J/oéturnlftite cneptionibtu , altt
aggeri ignem inftrebant,(/11t miLites oeel/patos in ope.
Ye adoricbantur; & noflrarllm tl$yrium altitudinem,
'}uantum hM qllotidiamu aggerexpreJferat,commi.ffisfoarum turritem malù,tld,etjltllbarJl i& apertosumi
cHlos pr.t.ufl-a,(i) prtetICuta rnateria,(t}pice ftYlte(itél a.
& maximl pondcrù fa:J:1s morabanwr)mœnib/tjqree
dlppropmqutire proh1bebant. Mltri 4utem omnes Gal À';
liclhac firè forma flmt. Trabes dire[fte, perpetud!.,in
IOt1gitudinern,paribm intmtllfli1~diftantes interft biL 3 ..
a
�D E BEL LOG A L Lin[olo co flocantl4r . elf. rmincùmwr cxtrorf u-s,& multo aggerc vBfl:iuntl4r, ca vlurem, Cfv/dl diximm,intcrualla gr4ndibtu in ftonte.fàxis ejfarcirmt1:'Y'.
;is colloc4tù,&cOllgrnmtatis,aliU4 inJitpcr o,do adiicitur;~t idem illltd in/cruallum feruw1r, 17'9., illtcrft
crmtinganttrabef/èd,ptlrib/lu intermiffdl /patiisfir'gu
Ilf,Jing~,li1 faxu intcrieaù arae COntinCClnllj, fic- dein
cep.r omne Opl-U contcxitur , dum iuRa muri a/rinttlo
expleatur.hl}c cl#rn in.8'eàem,varictatlm'ptc opvu r1eforme non clf,a fternis trabibm,ac (àXis''jlldl ,e[hs lilIeis fl~o.r ordines ftruant:tum ,ad vtilù-a,mn,& t/4~n
Jioncm vrbiumlùrmnam haver opportunù-a,tern, qu'ad
& ab incendio IfIPi-! , & ab ifIriete rnatcria Jeftf/dit,
qUIf" pcrpctuis trabib~M pt:drs 9ftadragmo.r pfmemque il1rrorflu rcutrJéla .nf17tte perrurnpi,ncc!l'r d,Jjlrahi foteft. iif tot rcbiu impedita 0pptlgnationc, ?/Idites Cltmtoto wnpore Fil,0re,& aJ1iduis irnbribvu trit[
dcrel1tur,tamCil contmetlli Ictb()r"f1 omnia hlfc foperauenmt'ŒJ: dicklU x x v.aggerem ,latum ped~., c .e ex x x fll1llmpcdes L x x \ . (!."((fr~"'t:erunt. çmn 15 murum hoffiwn p,enr comin[eret, <::T Cttfor ad OpW4 çonfiiet1ldme e:r:tUbarel,wiùtéfctlfe cohuftaretur,ne CJt~od
ornnirJlJ tempm f1b opere irttormÎtteretur , paul/o alite
l ) J r v~(iliam fl(f (ll1irnadJ$erfùm ,fitrntlre agf!.cre;rl..J,
'f'um cunjctlllJ hofles jûccenderant. eodém7/tc !empore tO!1) muro d ,tmore/ùblato ,dUfl blU po/"tù {lb 'utrol'pte la /Cfe turrùlm cruptioficbat .a/y P iCO ,atque aridam 7'flflurùm de mt/roin dggcrcm emilllU iacicbant;
pirem, rdiCJu!t.f;ue t'fi , ql/tbf# ~,<nù excùari pouff,
jùndeba71f; vt,quo primitrn currerftttr,aut cm' reiftr~
rewr tltlxilillm,vix rrllio iniripoffit. tn.mCII,qlJod inflituto C.eforù dulf, Imper legiones pro (tif/ris e:'(:CIIi66
110S pcdef,
"
.
bf/ban.t)
�VI r.
ba!:J/~,l1t,dl1,tR.i partitif temporibm in opere eram, eelerirer foaurn cft,vt alq eruptionibtu rejifferent, aly
turrljf reducerent,aggerémquc interfcinderent, omnif
vero ex caflrù rnultitudo ad ref/inl[,uendum conCltrye ret .cum..., in ornnib;.u locif, con(if1npta iarrL reltCjua f1.F
parte noEfif, p1tJ:,1Jaretur ,jèmplrque hofftbm fPeJ viCforid! redinul.rarerl4r,eo ma,l[,if,"uod deuf/os plmeof
turriurnvidebarlt , nec focilè adire apertos ad auxiliandum animadlUrteba~ , fempérque ipfi recenm
deftjfis foccederent,ornnémque GalLid! [altttcrrL in iILo
v effigio femporu pofitam arbitrarentur; accidit infPe é1antibm 110bif''1tlod.dignum rnernoria vifitm,pr.eu rmittendum r, on exiHimauimm . Ouidam ante por
tarrL opidt Ga/Lm per manuJ (eui ;;Picù tranflhtM
glebM in 19nem è regione turr;~' p,'oiicicbat:fcorpione ab lat cre dcxtro tranfie{fUJ • examrnatu.!?J7 concidit, hue ex proxlmù vmu iaccntem tranf:.f(reffiu,eode
1ILo munere fitrJge b.uftr:ead~m ratione i[htfio rpionü
exanimato alt('Yo, (ùcceJJit tertim , & tertio quartr-u;
nec i/ù prim elf à propugnatoribm vacum retirtm
Joc;.u, Cfllàrn,re/lm[[o tI.y,gere , atque omni parte ft/'motl-5 hoHtb'UJ,finù rftpugnandi jitEfm. Omnia ex- :; 6
perti Ga/Ii;Cjuod res mdLa Jùccefferat,poftero die, confiltum ccpentm,ex opido profitgere, hormnte, & iubentc V ercin...f(,etorif,e.idfi/entio 1I0éti.r cOflttti,non mre
gna ia[flmli fû ortlmff effiélllro.r fPe rabJ/rlt:Froptereaql/od neCjlle longe ab opido c.tHra Vercingetorigù
tlberant;& pahu,Cj1Sd? perpetua intcrcede: at ) Romanos adinfeqllwdmn tardabat. itîmqwe hoc f.zcere noEl u apparabant, citm rnatreJfi1/m/ùu repente in 1'1$btic"rn procltrrerrmt,fiemé[g; ,proiûf,ead pedc-,{ tarumJomnibm precibU4 petierunt , ne fJ & cormmtllC!
LIB E R
L 4
�168
\ '
DE BELLO GALL.
liberos hoffibJf4 ad fopplicium dederent, tjUOJ ad ca..
fiendam fùgarn natura,& virium iriflrrnitM , impedi..
ret.vbi eos perftare in fènuntia viderunt,cptod plerun
quc infommo periculo timor mifèricordiam non recifit,conclamare,& fignificare de fitga ~manù cœperunt.CJuo t,more perterriti qalLi ,ne ab etjuitatu RamanorumvÎ4 prd!occltp~rent1~r, ~onfilio defliterunt",
poffero die Od!farpromota tttrri,perfoél!f1ue operibm,
1Ud! focere inffituerat,magno coorto imbri,non inuti"
lem hanc ad capiendmn conjilit,m tempeffûtem arbitrattu cft, tjuod pfmlLo incflutiJf4 c/{ftodiM in mllra
4iJPOfttMvidebat,fo6fqz{e langl/iditM in opereverjàri mffit, &,(ptid fierivellet,offendit. Legiones intra
vineM in occulto cxpeditM cohortflttM, vt alitjlMndo
pro tantü labonblu ftt~élum viélorid! pcrcipermt, iù,
tpûprimi rmmtr", adfi:endijfmt.", prtfrnia propofoit,
MilitiMfptC fignum dedrt.illiJitbità ex omnibm par
tibtM euolatlCrunt,?lnm~m9s celcriter complerunt.Hoftes,t'e noua perterriti,mwl'o,turrib/ifèf1« deieéLi, in forO,lac locujatentioribtM,ctm~atim eonflitertmtjhoc a'11tmo,vt,ji CJlta ex parte obf/tam contra vemret~tr, acie inffruéla,depzsgnarent, vbi neminem in Ifcjttttm 10
ctlmftft dfmittere,fd toto vndique muro circumjimdi
viderztnt,verltt, ne omnino fPesfitgtt lolùretttr, abie·
f/.if armù,vltimM opidt partes continenti impwt petmemnt ,' pârfitue ihC/lrtt anguflo cxitu pOrfflrtlm ft
ipfipremerent,à militi.btM; pttrs,iartJ cgreffa portù,ab
ec;zJitibH4 eftinterftUa flee Jùit (,pflcflta~'1I1i prdldd!
ftuderetjic,& Gcnahcnji ctfde , & IlIbore epcrù incitati, non d.tate conftéfù,1'JOn rm~licrjbl#, non inftmtibtM pepcrcer'ltnt.denitj'lc ex omni co nllmero, tj/Ii filit
çirtitçr x L,mi/liltm.vix D ç C c,qlti,prirm c/amorc
Ilftdi/a,
�LIB E R
VII.
/t.udito,Jè ex opido eiecerant~ inco/umes ad Vereùlgetorigem peruenerunt .q1tOJ' ille,multa iam nocte ,fiLenfio exJùga excefit,veritu5,rte qua, in caflrù ex eorum
coneurjù,&mifèricordia vu'zi feditio orircturjvtprocul in via difpofitû fom iliartbus foù princfpiblfquc
cùiitaturn,diJparandoJ,deduccndOfJue ttd jl1oscuraYet,au~ cuiaue CÙtittltipflrs caffrorUJ1LJ ab initio obi
J
uemrat. t PoRero die conciho conuocato, conJolatm, cohortdtulqu~ eft,neft admodum animo demitterCIl'L, , néue perlurlarentur incommodo:non virt14te,
neque aeie VtC~J!è Romano.rJed artificio tjuodaJ1LJ,&
fèientia 0lpugnationù;cuùu rei jùerint ip(i imperiti:
crrare ,;t'lui in beLLo orrmcs fecurldos rentJ1LJ euentu&
e,"CspeEl-entfibi mmcptam piacuijfc , Allaricum deftndi"cuius rei tcflef ip(os haberet;fed foétum irnprudenIta Biturigtlm,& nimia obfequentia rehqzlOrum, vti
hoc ~nc,omrnod~,i1''-' a,cciperctllr: id tamen fe celeriter
matonbm eommodu (cinatunem: natlL,qlltf, ab reLiQl;f.U Ga/lù ciuitaus diffintire11Jt.., , hM fia di/igentùr.
adiunétuntm;atCf1U 7,mtm. conflLirqn totitu Gal/ilf cfftEl-ttrum;cuiltJ conJènfui, ne orbi! quidem terrarum....
poffit obflffere : Îd1u~ fi propè iam effeétutlL habere:
interea tfCfuum eJfe~ab;'ù ommlmù fa/utù c/mjJà irn
petrari,vtcaffra mlmire tnflùuerent, quo faciLius ho
Ilium repentinos impetuJ [uflimre poJfent. btir hlffi
oratio n'on ingrata gallû, maximè , tjuad ipfi animo
1/on deftcer.u,tantoaccepto incornmodo,ncque Jè in oc
r:1tltmn abdidcrat, netjue conrpeilum muititudinù fitgerat plt'tflJue animo prol1idcre , & prteferJtire cxifli'~ab4.tltr'1Uad,re integra,primo inccndmdttm Alut.rleltm,paft deferçndum,cenfùerru. iraq1te, vt reli9tJorllrlZ 1mpcratomm res aduerfo. IlllfJort/atcm mim~t7t;
....
u
' '10
3ô
/
�D E
170
3/
BEL L OG A L L.
fic huil# êx contrario dignitM,incommodo accepto, ÙZ
die4 augebatur. jimltl in !pern venicbant, eit-u affirma.tlone, de reliquis I1diungendis ciuitattbm: prirntÎmque
eo umpore Ga/lt caftra r!llmire inftitummt; & fic iùnt
animo confternati , homineJ infùeti laboris , vt omnia, .
qU<timperarontur, fibi patimda,(J} perft,-enda, exiJ#marent. necmimu, cJ'i-am eSt pollicitm, Vercingetorix
animo laborabat,vtrcliqutU cittttates adùmgeret, at'lue earum Principes doni! , po/ùcitrttionibt!:f1ue a/Li·
cù-bllt- . huic rei iaoncos homine4 deLigebat) Cpf.'1rtml..>
'Juifpte autm'ationefubdola, /litt amicitia focdLim è
capi pOffit. qtti e,Atear.ico exp~lgnato refitgerant ) armandos, vrfticndôJèflee Cltrat.jirrml vt demti,utlf. ,·opilf.
redimrgrarerltJtr , impen;(,t ccrt.trrl mt77'terum mi.'itum
ciuitat.bU!, 1ttern,& quam /lrtte diem in caftra adduci veltt ;/èg. tNtridjè;ue omner , .qltomm erat permagmu ntlrmm.r in Ga/fta, cOll11tiri , (f) ad Jhmtti, iubel. hü rebm celeritertd, cptOd V'iwrr:ci deperierat,
expletur.tr/lerim TeUiomatm, OILou/coniJjilius, rex
'lx}pobrigltm, cuim pal er ab S anatlt noftro amicus erat flppO!L.Jt~tJ, CU1fI magno eqmt/lm jitorum numao,
& qUOi ex V'iq/litallia cond/txcrat, ad ettm per'tenit.
Ctf,jàr Auar,'t'icorttplttrer dies eornmoratus, /ùmrtu[m·
9ue ibi copùrrft {rltmCtlti,& reliqlti Gwnmeatm naCfm,
cxcrc/tltm,ex Labore,4tqltc inopia, refleit. iam propè
hieme cOI/frUa, citm ipfo {lm//' rempore adgermd'-tm
belLttrtJ VOl'al'etur; & ad hoftcm proficifci conftituiffit;
fitte emn e).: pabtdtbus, fihtfJcJtte eli~ere , jiuc objidione
premere , poffit; legttti ad ettrrZ prMc.!fes vE~orJ(m
vmÏtmt oral/tm, Ilt 1n11xÎmè neclffario tempore ci1tltlltJ jùbttmiM'..- :/Hmmo efJe ln periCllto rem; qu'ad,
CIlm.,J fidgttÙ ;r,agiftratm al'mquittu crcari,atth regià
J
fot~-
�LIBER VII.
17l
' pote/fatem annum obtinere confueJfent; dito maiflra tlem gerant; &f vtercpte eorum legib~u crfut1l7~ ejJè
dh'at: horum ejJè alterftm Contt,;[Jolitanem ,jloretrm,
& ilL~tftrem adolefi;mtem; altml1n Cotum ,anticpuf
Jima fi,milia nat~tm, atrJue ipfum hominem fl mm,e po
tetJtili!, &' mt/gnli! cognationù; cuiuo jater Vedeltacvu proximo armo efmdem magiftratum geffirit.' cùtimtem omnçrn eJfe in armù : diuifom fnnatum ,diitifom
poptth,m,futU cuiufllue eorum cliçnteltU. qu'odfi diutiu-s alaNtr controuerfia, fore, vti pars cu cllliratu pf/rte conflig at : id rte accidat, pofitum m eiuo dl!tgellàa,
atcJue aNCloritate, Cli!far,rtfi,a belLo,aftpte hofte difle- ~
dere , d(Jtrimentojùm eJlè exiftimabat; tame~ lIQn ignoram,cf1t a/lta ex dtjJe;,fionibuo incormnoda orm' cofucflènt; rie tanra, & (am conirmila popftlo ~ ciuitM, qlM7n ipft.fmpcr aluij/èr, omniU{que reOtt; ormt[
ft, ad virtt,atque ad arma, drJeenderet; aNf/te M pars
'JUif. 71UiIU-S lbi c'oijideret'fluxilia à VercingetQrige accerfé're!'; huicrei prli!~tertcndu?n exiJhrrulit t; &,q/~àd,
/egtbuo u.}:;d.forum,iù , cpti fitmmum magiftraturrt obItnerent,cxcederc ex fimbu-s non !Iceret; rie q#id de ittre, tUtt legtbtu eorum demimtiffi vidtrctur, 1pfi m
vEd:10 r proficifi;t jftttuit,Sel,atum9j omlJem , dl' q1toS
trlter COJltrolt erji~t ej/èt,etillm adJe e~tocatlit, Cttm-.
pr?pè ortmù cittlflU el, cormenijJèt; doaretttrq?pûttCU
c~lIm VOCf/tit ) alio !oco, (tlio tempo~e • atqrtc 0portucru ,ftatrem.l paIre rmu7/ciatum; ct/m/cges , dltos cx
'llt/Ill fi1milia, v;uo vtroque) mm [oltfm 1'tM,g:ftrllt11J
crearl vetanmfed etit1m inflnatlt eJfe prohlbermG;
Cotum rnag1fratt1111 d'ponere corgit; ComtiDo/tta'f/cm, Cjui per facerdotcs ) more cùutatù) mterrniffis
1I1agtftr~ltloliJ,eJ!etC'(catH-s)potcJhlte obtinere iufftt.hoç
�172.
DEfi E LLO
GAL
L~
decreto intcrpofito, cohortattu uEduoJ', vt controuer.
jiarum, ac dijfenjionum , oblùtifi'erentur, atcpte omnibus omiffis hiJ rebu;,"httic bc/fo fèruirent, caque, qUrf,
rnetuij[ent, prltmia ab fe dmiCfa GalLia ex!peCff/rent,
cquitatltrnque omnem, & peditum mi/lia x. jibi celeritcrmitterent, 1ulf, in prtt/id&s rel (r/tmcntarilt ca~tJfa
dtjponeru,cxercitum in dltlu parteJ diuifit,r v.legioneJ
'1rJ SenoneJ Parifiof41 Labieno ducmdadedit;v J. ipfe
irt Aruernos, ad opidum Gergouiam fecundmn fl1tmen
Ela/ter dllxit; eq'uitatUJ partcm illi attribztir, partem
jibt reliqttit. qua re cogmta, Vercingetorix , omnibUJ
mrerrltptù eùu fli'tminu pontibUJ -' ab altera Elaucrù
parte lter focerc cœpir; c/-tm vtcrqlt(J vtrùpte effet ex-,
ercttui in conjpeflu, flreq? eregione cafoù caf/ra pollcrct: difPofùù exploratoribm , rucubi effeUo ponte
'i\9mani "OPllU tranfllttcerent. erat in magnù Ccefa.,
ru difficultatibm reJ , rte maiorern If/huu p.1rtem flumine impedlYemr ; ql~od 1/011 firè ante alttumrmm E ...
laucrv.tdo tranjiri flleat. itaq/te ne uiacci.dcret,jilue ...
ftri loco capru pofitù,è rcgione vnitu conan pomium.
':fuos Vercmgetorix refâlldendos ptratterat, poftridtc
Clt7ft Il.lcgzonibus ÙI occuLto reftitttj reLiquM copilU.
mm omnibm impedirncmù, vi' confoeuerat, mijir,
dnnptù quartu qlûbtYCFtC coho~tibm, vtinurnerm lcgiont/m conflarc videretltr, iF' 1/J4m longijJirne po.f
fem, prog/di irt/Jis ; cùrn i,trft ex dtei tcmporc come[fltrarn caperet, in caf/ra pcrttcntltm ; ;fdem foblich"
'1 ,tarmn pars inftrior iNtegra rcmanebat , pOlllcm rcficere cœp't. celmter ejfefio opere ,1egion;6/if1uetranfdtt{fù , ~ loco caftrù idolleo ddeélo) relùJltM COpiM
rc#oCa1tÎt. VerG"ttJgetorIX, re cogm/a, ne cOnlrafùam
voltmtatem dimicflre cogerct"ftr , rnagnu Itineri.bUl
flnte-
�LIB B R
VI J.
17J
antecej]h. t Cdifarex co loco quintis caflrü qergo- 7
uiam perumit; equeffritJs prœ/io eo die leui foCLo,
perlPeélo vrbis Jitu, qUdi pojita in altiffimo monte O·
mnu aditm difficil,u habebat,de e.'(pl~gnatione de(perauit:de ob.feffione non priuo agendu conflituit,qltaYl'l.J
'rem fumentariam expedijfer. ~t Veràngetorix,caftrùpro opido in montepofitù ;mediocrib~u circttm Je
intema!Lù, feparatim jingufarum cÙtitatl1m COpltU col
Locauerat; atque omrtibm e~m ittgi co!Libm occupatis,
quà dejp,ci potcrat,horribifem fPeciem prdJbebat;prin.
cipifctue earum ciuitatum, quoJ'Jibiad conJilium capielJdltm delegerat, prima luce ad fe quotidte cormentre iubebat ,jÙt qltid comm~mitandttm ,feu cptid ad .
minifirtmdwm videretur: nefJ1te v/Lum flrè diem ifltenmttéb,tt.·Cfuin,equeftri prœllO interieétùfagittariis,
fjlttd ln (ptoque ejJ~r anùm, acvirtutt.s foorum, pericùtarC! ur Era: e règionc apidi colLü fob pfls radillhm montis egregie 1mmitl4J , attjtte ex par. e circ/mcijÙi : Cfucm Ji tencrer/tnoftri, (r t!1 1tdi rlZltgna parie, rtJ
pabulatione Libera prohibituri hoflu videbanf/I'r'.jèd û
Locuo prtefidio ~b ~s non nimis firmo tenebatltr. tamen
fi(entio noElis CtR;(ar , ex caftris egrcffm , prim q/t/lm
fitbJidium ex opido vmire poJfet,deieélo pr.cJidio, potilm loco,d,uu tbi legiollU co!Locatût, flffamq'te dltplilem dJtodenltm ped'tm à rJlltioribtu cafll'ù ad minora
perduxrt.· vt tMo ab repentino hoftmm inc#rfu etram
jiltgltli commeare poffint. Dum hu ad Oerg'l1tiaYl'l.J
gmmtltr, ComtiHolitanù ru1!-d,WA, clti magrftratltm
4dmdictttmrt Cejàre demonflrauimuo,fo/licitattu ab
~rttcrnù pec1t1ua, mm CjuibttfrlaYl'l.J adoLcjèentibuo
colLo&J1titltr.' ql-torlJm mrt' princeps Litareicm, atCjlu:
CNU flltres J Ilmp(ijJima flrmlianat& adoLifi:mtu .cum
J
a
�174
D E
BEL LOG A L L.
~.r prÙttl,m wrnmunicat, hortaturq:J eOhvtje /ibero!, f!:)
i1flperio natos rttemmerint: v I/am ejJc <V'Eduorum ciuùi1:em , Cp~tR- ccrt'ffimam qa!LttR- viEloriam dift neat;
eim auf}oritate relitplM contineri ; qua tranfrlu[fa,locltm confiftendi 7\.Jmanis in allia non flre:cffe nonmt/Lo ft Ctefaris benefiâo affiélum,fic tnmen, vt ùt!ft}
fimam apud eum caJtjJam obtimterit ;fed plm communi ùbcrtlu i trib1tere .cur enim potùu rVEdui de/u o iurc, & de legib1M ad Cttfaremdifcepmt#ri, quàm 7\grnant ad vlidltr!,veniant.P Celeri! cr adol efcenli jm,
ft} muione magiftratm,& prd!mio dcduUis,cùm fe vel
pi'icipe! cilf1 cot/fiù; fore profiterentttr ; ratio perficiert
dt c;u<crebatttr : cptad ciui·n'cm temere ad fufi"pt'endum l e//urfl ddduci pojJe,rto n cOlftdebant. placttit , vt
D ltltUCIM dr:cem diis rmlLibm ,qUI/, Cefan ad f,elLum
mitler'mtur, pr<cficerctttr, atque ca ducendvl curare!,
ftvttrlfoue eùu ad C~(arcm pr&CI-trrerent. re/iqua .Cjua
rat jOlIe agI placeat,conftmmnt. / imtûCti-5, accepto excrcmt cùm milfla pajJitJ/m ci/'cmr x x x ab GClxoma
'lbcjfot, comtocatis ji-tbito mi/II iUlu , /acr)'mans, 0 11'0
f",ficifmnltr ,.inqltit~ mtli~eJ!'. 01lJ1I~)' ~J0ft.cr cquùn,?:U,
nobdtla! ormlH mten;t.' pnnctpe! CUlttatvs , EpM'edoYlX.& Virdttrnanu,inÇm,elfltiprodit ,onù, ab 'R...J7maml, t"dltta c(/IJjJa , inttrfi[ftfûn/~ . h,cc (lb O/S cogm!fl:ttc, 11tt ex ipft ctR-defitgermlt . ndm eKo, l'rtltri!Jm,atqlte
or,
011t11/JIU propin1uù rnetS i1ttcrfèUù ,d%re prohiûc
Cjllte,ge{f, 1pmI, pronunctare. (J>rOdttCitrltllr 'l, ql101 ilLe
eJomm u Cjlltt dici velLet:atcpte eadern,ql4te Llta/tÎcus
pi'OJ/1ti1Cllllterat, mu/titudmt expol/lttlt: ornlle! cq/tl/e!
uEduorltrtl tnterfoaO!, qt,ad t'olLomti Ct~rn tv4mcrrlù
d crrent/lr, ip(o! je interrnultttttdmem rniHtlOfJ OCCJlftajfé,tlt'lItC cXlIled!a c4Cde profùgtjJè. C'ôdamam v1!,,dJ1i.
q
�VII.
f75
dlÛ,& Lilï:uûcum obfècrant,V!jibi confolttt. 911aJi veinquit die, conjil~ jitru, ac non nece./fe fit nobis
r;
errro:tiam
contendcre,& cum ~mcrnis noflnet coJ ô
l1wgere. an dltbirarruM,quin, neforio focinore admiffo,
~mani iam adnos intnficiendos concurrant? proiJtd.', f icptid in nobis ammi eJ!, pcrfecptarmtr corum morlem, qttiindignijfime irtterimtnt; atque hos latron"l
ùJte~ficittmus. ojlmdù cittes Romanos, qui cùu prcf·
jialj fidl4cilt vnà crant. contimto magnum numerum
ftmrtenti, commeatt'tfpte dtripit, ipJôs cmdeltter excruâatos interfic,t: mtncios tota cmitatc v1iduorum
d;17ti tit:in eodem mendacio, de cd!de cqzeitvtm t:J) prin~
cipt m,permaner: hormlttr ,vtfimili ratione , at1uc ipf Ferrit, jÙtU inùtrùu perftt:juantttr . Eporcdorix
.v1:.dmu fornmo loco natUJ adolefceru ,& fimmd! ~o
mipotentitf,,& vna Virdurnarvuf
' ari titatc,& gratia,
fld genere dijjJart , (fltem C ce.(ar a Dùûtiaco tranjàitmn, ex httrruli /oco ad fornrnam dignitatcm perdftxcrat, in cqu/wm mtr/zero cOr/ucm:rantJ, nominatim ab
co ettocati. his erat interft de principaw conter/tio; fi)
in il!Il magift;rJltmtm contro/tefia, alter pro ComeiUoluane, alter pro Coto, fommù opibus pttglJliI/terat. rx
il! F.poredorix, cognito Litnttici COf/filio, media ftrè
1/oéLcrem ad C4drcm de.ftrt; orat, Ile patiatur, àuitl{te1'tl praltù I/do/iféenwtm 6'Otifil~s ab amicitia pop/di 'l(grntl't/i de{iccrc: Cj1tod fit/umm prouidcat... ,Ji
.re fot homtn1t1'l'L.. rmllite mm hoFhbus COIIÙt'i'lxerint,
9:torltm jà/tttmu rlC]J.tf: propmc;w uegNgere , ner:pte
C~ttltlU It'tti mortmlto te/limar: polfot. t Jllagnaaf 8
fi'cllts jdllrcit#dmc hoc nrmci~ ,C.efi~ " cptod ,(empcr
vP-dltormn C;,(/mrz pru/pl-te md;rlfi'raIL, mû/fi, ÙJzerpofi:n dltb~mfiotlc. ~eg/Orles exprdlttU 1 V. eqltlmLIB E R
ro,
t
�176
DEfi E LLO GAL
t. .
tltmque omncm ex caftrû edttcit. nec.fleitJ}atittm fttji
1empore ad contrahenda caftra; quàd res in celérifttte
poJit~ cffe videbat~tr . C. F abium I:egatum ,.cum legionihUJ 1 1. ca/fru prttfidw rehnqu~t. fatres Lztautci, c ~ m comprehendi Ù1ffiffit, paullo dnû reperit ad
hoftes proJùgij[e .adhorftttUJ rmlttes, 11e ne ce!fario lempore itinerû labore pmnoltellntur 1cltp,diffimù omri;,..
f;UJ, progreJfUJ mi/lia paJJimm x xv, agrnen uEdltoium conJPicatt-u immijfo ccptitatu; iter eorltinmoratur,
atque ;mpedit : inttrcJ.ic!tcpte omnibm , ne qltemquam
interficia1'lt. Eporedorigem, & Virdttmarttm , (P'OJ
illi mfe~/èElo! e:t:iflimabant, inter e(J'tites verfari,foOj(pte appe/Lare, Ïttbet. ti! cognitù, & Littlltici fraude
p erjpefla,r:/.Edlti man",! tenderc, & deditiomm Jig1'lijicare,& proteau armu rnortem deprecan inclpittnt.
L;talticUJ cmn foû cLicntibUfJ o/ltibUf nef-u, more Gal
lorum,ejf,ettam in ext'rcma fortlma de[erere patroJ/or,
Gergoreiam profùgit. Ctt(àr,mmc&! ad cùûtatem vEdltomm rm({i.!, 9fti lito bcneficlo con.fematoJ do cere nt,
C!,tO! titre b~/Le interficere potltiJ!ct, 1 ) 1. '9,~e horu 110Üù exercitlt."ad1~ti~tem, dat~s, ca(lrlltld er/{ouiarl't
mOItÎt. medlO fire wnere, Ctf'tlf(,s,a Ftlb,o mij{t,Cfltanto rel mperwtlo fùer;t, expommt :formnù copy! cafha opptt<~natn demo~ftrant, dan crebrà intet/ri deff
fis foccederent, rJOftrOflf1te alJidlto It/bore defrt/garer/t,
tjuibm, propter magmtudmem c,tjfroYltm 1 pl'rpel uo cf
fltitfllem tn valLo permanendurrt :mlûtitttdtlle pgit.
tarum, atcpte ormm gencrû te/omm mltltos vulnera·
tO!: ad h<tc{uftmenda magno vfolfieiffo tormenta:Fa
bittm dtfceffit eorum ,duabtu ,-eLiélis ptJrtù , obftmere
cctCYIU , flutelf(eflte vallo addcre , & ft in poffertJrrIJ
dt cm firmlrr/'l.lId cafom parllre. ip rebm cognitù, Cf,·
for,
q
�tIBElt
VIt.
for, fotnmo fludio militum, ante orturn foiù in castra
peruenit. Dltm hœc ad q ergouiam geruntur , v'Edui;
pr'irrlu nunàu à Litaui~o acceptu ,nullu,m fibi CId co.;
gnofl;endum fjJatium reLinquunt. impe/lit alios a~tari
tia,alioJ iraCltndia~& temer~tM, (ptlfmaxime i/ù hornirl1lrrt generi cft innata, vt leuem auditionen; htt/;eat
pro re comperta.bona ciltium 'l\Jrnanomm diripùtnt,
cdes focùmt;in fmtitutem abftrahltlvL. ad;uuatrem
prodinatatn Conui[f;olitanu ,plebérnque ad jùrorem
irnpellit, vt,focinore adrniffo, adfanitatem.r7uerti pu.;
deac . M .Ar;fti~lm T ribunum mil.it8rad /x/onmL>
focientemjide datajex opido Caui/Lono educltnt:idem
focere COglllvL eou:pû negotitmdi ea~iffa t'bi conflùe J
rmvL. hOJ contitmb in itinere adorti, omnibm impedi1flelJtù eA:fùurt-L; repugnantes diem noètémrpte objident:rrmltis. vtrù17-c;ueinter./èDù ,maiorem mu/titudi?lem aq.arma concitant.iJ/terim, ntmtio alLato, omnd
eorum mi/il lU in potejf'lte C<R.foris tet/ert J ~onC1trnmL
ad Arifhu:nihil pvtblieo foélurn conjitio,demonftrant:
Cj1Mjlionem de 601/14 direptu deeerrmnt: Litattiel, fatr/lmque bona pllb/ieant: /egatoJ ad Cifartm,foi purgandt griltia;mittttrvL:h,ce foeùtnt, réettperandomm...
foomm eauffa.fe.d co nt aminati focinort,(:!)"capti copen
dio ex direptù bonh , quàd ca rcs ad rmt/tos pertinebat,& tj'tf/orc pœn~ cxterriti,eOJilia clam de bello in.r~
incipilmt, eùût;ll éflJl re/iqwu fegationif?m fa/Licu artt.
~J1t<t tarn etfl c,cfortnttILl,-~ê6at;tdmùl,quà?n rnj.'tflimc
p~teft,le~atoJ appellat: l1ihdfcprop:er ~tlfi:ient,((m,lc~
'?tatemtjj V1tlgt,grtumu de Clu/tate md't"are,J'1etlue de
Ju.a zn vEduos bertmolentla deminltere.ipfe.m'liormt
CJ czlli,e motUlfJ exj}J,[fans , ne <lb omnib/oU ciult,,/tibttl
c/rclw/ifttfctur,col'ljilia Inibat ,qleemadmodJtm {~ Ger".
.M.
�178
I> E
BEL LOG A
t L.
gOlûA difcederet, acrurful omnem exercitrtm comraheret;ne proftétioJnata à Limore deftEtionuJftmiLit f4 .
gte videretur.h.ec coX,iutnti acciaere vifa cft focultM
bene reigered.e.nà c1tm minora in caftraJ opcrùperfticicdi cattf!aJveniffit .attimaduertit,coILé,qui "li /'0ftibm tenebatttr, nUMtu hominibm, qui foperioribUJ
diebm vix, pr.e mttltitl~dine cerni poterat.admirtttvu,
qu.erit ex perfogù cauJ!am Jquoru magnm ad eu quodidic nHmm,u cOfluebat.conftabatinter omneI, quod
ia ipfe Cifar per exploratores cOf,nom:ratJdorfom e.lfe
eimïuti propè .e1uH,jèdftlueflreJ(f} anglljhl.,qu4 ejJèt
aditlM ad a/teraparte opidi:vehementer huic il/Ol Lo~
co timere,11Cc iam aliterftm ire,vTlo co/Le ab Romanu
OCt;/~Jato,fi alteru amifijJc"I''l"tn p.ene ciYC/~mHa!Lati,
IItque omni exiru, & pabu/Il/ionc imercltifi vlderetllr:
ad hlmc rmmiendttm Locit omnu Ve-r'cingeforigc e1tocatoJ.Hac re cognita,C.e(annittit comp/ures cquitu turmM cà de media 110De:ijs imperat,vt palt/lo tumultttofilM omnibtu in Locùpemagarenwr :prima /uu, magnü numcrii impedrmemorit ex caJlru detrahi,
r!1ttlzonif?fl CIl. caJ1idibt#, C7ftitl~m flJecie, acftmulatlorle,collwl# clrcurmeeh, mbet.lm pttucos<lddll c1ltites,
qui latitu oftcntatioms cauffa vagarelltur./ongo circuitl! eafllë omr/es iubel petere reg!Ot/c.r. hilc proml ex
optdo videbant Itr , vt crat J ger;gouiadll'cEfm in ca
jtra:neque IIll'J/ 0 !pal io) cerI i quid eJ!et , exp!or.~ri potmu.Lcgionem. vna eodcm iugo lIlittir,& p,l/dû; progrcJfam infiriore !otO corllltftlt, f!urflJ" occu!mt. auge·
fltr G,z/hs jûjj,ic,O J 4191 07n1lCJ illo rmmiliotJ//m COpite
tïanfdllCltllltrr. vaCita (tt/lra hoùùtm C.1iI· cOJ//iicaf1tJ,tcélù infignibm/uomm ,occ/{!tütiflf,ftgnù militn.·
a
1
nbJUJrtlrol l'rn/it (U~llC (.\" opido tlnmzad,tertcrmtltr,ex
1
7!u,;orib/~
�i 1 13 E R. V J J.
.1~
rJùtioribtM capis in minora tranfilucit: !eglltifth quo~
fingulù /egiombUJ pr~ftcerat)qlâdfterivellet,oftendlt:
m primis monet, vt contineant militu, neIlIldio PItgnandi,aut !pt! pr~d.t longim progredinntttr: qltid in·
iquittU loCI ha6eat incommodi, proponit:hocvna celerÙllte pojJe vttari:occafionü eJfe rem, no prœlb.hü reIUf,j expofitüfigmtm Jat,& ab dextera parte alia adfltnfu eodem tempore <VEduo.r remittit. Opidi rmmu
,,/; planicie, atque initio adji:enfo.r, reHaregiane,ft
mt/Lm am(raam intercederet, oocc pajJm aberat.
(ptidqliid huic circuittu ad molliendwn clitmm acceJfo
rat, id [patiti itineris tl1l,gebtlt.à media firè colle i?t 10gitltdme,vt natura momùferebat,ex grlfndibm [a:â~
v J .pedum rmmtm, qui noftromm impmem t/lrMret.
produxcrllllt Galli; atqua.. inftriore omni (pr/tio VacH~
T~Mlo,fope~:orem faTum collù vf1tte aJ.~1Urum opid, dmfJJ,mtJ caftTI5 complmerant. Milites,figno âa~
to,celeriter admttnitionempemenùmt." eam'h m~ll.r
greffi,trinù caftris potùentur.ae tanta jititin capiend~
caftris (elerittU,vtT~l-1tomat/M, rex N it/~lirlgNmi
fitbito in tabernactelo opprlJfm,vt meridie comJlliClterat, fiiperiore corporr~ parte nudata, vulnerato CCptO;
",ix ft e:~ pzambm prûamiurn rnilimTn eripcret. con~
JèCUtsu id,qltod animo propofuerat, C.t.for rectpttJi c{(,ni ittflit: legioJ1/flfllC decimtf" qua mm erllt conciolla·
tIU ,ftgna c01'Ifli.tere. atreliqllarltm milites legionttm,
non eXflI/dao mptt. [ono. qllod fatis magna vaUlt.- in~
tercedebat,tamenà "[riblmu militttm,legat~, vt e..
rat à Ctt.fareprtt.cepmm,rel inebllnt l~r.fd,e"Jtl !pc u.
lerù viEfoYJtt.) & hoftl1t1r1-> (ùga,foperiorltmqlletem ..
forum ftc/trldis prœ/~J , nihJI'ldco ard,mm_, fibi exi..
/fnnabll1zL. 1 q'$od lion VlTtlitc f~lIfqui P0lfc'~t;..~
i)( 7.,
�D E B E t LOG A t 1.
'i1eq~elïiusfine:nJèqued~ f:ctrunt, q~àm mura op/{l/~
portif9.1appropmqIMrUivt;.,. tl/mvero cx ommbusvr~
partzfms orto clamort, qui long/tu aberant,repentino tl/mftlm perterritfJ,c1tm hoftes mtrtl porttU eJJè ex;
flimtlrent,ffe e."!: opid 0 eiecer/mt. Matrtu fr m;/iM de
muro vejfem argent.!trtt1/te iaUabarrt;& peEfore rmdo
pr~rninenteJ,paffis: manibtM obtejr.lbantur Romano.;,
vtfibi parcerelvt,; lWt, fimt .Altdrici fÈclffenL, ne
7mûimbt-u quidcm,attj1te infoml iblu aGflinerclit. non
mt/i.e demurû pennamu derniffe.fef rmlitiblf,5 tran!
9 deballt. t L. F abùf,5,CétJtrlo /eglOnù zrx. q/te inter
jÙOl co die tlixiJfe cQilftab~lt, cXCttarif AuaricenfibtM
prlfmiü, neque commiJ!itrlt'rIt, vtpritf,5q/tifttuamrmtrJt?1L adfcmd~ret,treJ fÙOI ntlUUS mampularcs,atyuc
afJ iùjùhlCltltttM, mltmm adfiCildit. eo r ipfèrurfùs finf gldol cxceptaru, in mltYitm extltftt, intcrim &' qui ad
Illtera parte opid;,vt fiprfl demonftrauirmu, rmmitio~
nù caltJ!a, comteneram,primo cxaudùo clamare inde
ctiam crebrü mmciü i1/cit'1tt,opidum ab Romanù te't1crz, prtfrmfJiI eqltlt tbtM magno conClt~(ù co cont ende~
nmt.eorttm vt q;tiflJtte primtM venerat ,jùb 'l'miro COlJfiflcbat,foorurtu,hf'tgnammm JUamrurn attgcbtll .qltoYJmu/lm ?nalrta m1tltù lido, C01/1tll'ltffit, matreJfnmihU,111tf. paulLo ante Romtlrm de muro mamt-s tendebam ,/itOI ohtcft'Iri , &, rnor~ qa/Lico, pajfum capi/film Oflml{/rc,/iber0j1u~ in conjjJctfurtJ proftrr~) cœpcmm.crat Romanù mc/oco. nccrmmcro d!1UfI contcrz1I0·fimul, & curfû'0'JjJ/uio p/~e:ntf. dcfotig.ui, non foClIC rccente" al'l'ee i;llc<~ros (ti/hl/cham. Cttflr, Clf,1?'l.J
tr/i1lto 10 co P/Igllttrl, IJojh/anq'te fwgcri COP/IU vid~
rel, pr/t7Ilct /mu fi if ,lld T. S e.\'tiltrtl Legat /tm'1/ul1LJ
minOl'lbttJ Cf/ft YIJ pr.cfidio rclicf'lcrat.. ~ llJ1ttit ~ vt CO~
180
"is
4
borw
�''1 IB E R. VII.
t8I
IJortes ex caft rù celeriter educeref, & foln'nfimo colle
ab de,werQ lattre hoftiun-w conflituer;'t, 't't,fi nofl-ros
depu!(os l,oco vidiJ!et, q~tO minus libere hoftesinftquer'Cnt:ur~ ferreret. ipftpat~/lum ex co loco c1t1n legion~
progTYtf!us,vbi conftiterat, euentl'lm p!tgntil exFfttUabat,'cum acerrime cominvu pltgnaremr, hofle1loco,&
nv,mero;noflri virtt1u confidemu: fu6it& {unt c/.Eû'ui vift,ab laure noftrù aperto;quos C~(ar ab dextll .
ra parte alio adfcmfu,rnanU! dij1inmdte caufJa, mife~
rat.&ftmilimdine arrnorum veh~menter noftros pcrterruerunt: tiC, tametji drxtrù humerù exertù ani.,naduertebantur,quod infigne pacatis cJfe cofoeuerat.
tamen id ipfoln,foi folLer.di cal'Jfa milite! ab hoffihU!
foUurn exiftimabant. Eodcm tempore J"Fabim cmturio,quftpte vfà murum adfcenderant, ::irct:muenti,
atque interfiEli,dc mura prtCcipitantur. Al. .Pctreùu~
eilffl1f'r1t legionü centurio,cum port tU exfèi'ndere co~a
ttU eJfet,à mr4ltitudine!7pprelfu,acJibi defpmir,mJtl
tù iam vvtlneriblM acceptlf, numipularibUJ fois, Cf/Ii
iLLum fÙ;'lti erant, I1.!!1niarn,in1uir ;me vllà vobiftum
ftmarenpn p()ffi~m , veflr.e qltidem cortè {(l/uti profpiciarn,quos cupidimtc gloritf adduéhu, in pericul~71'l.J
dcduxi.'Uos, damfncultate,vobù confolitefirrml trnt·
pitin 91uulioJ, hoflru, duob/tfque ùlw-fréfis relùluof.1
porm ptlt~{lu fobmottit.corl4ntibm flu:-.:i liar;, fi/if, Fru~
jl'r'a,inquù,rm ,e vitJl fitb tlertire conamini, qucm iam
fonguùJviréflJftc deflciunt.proillde hine abite,durit efl
foclllt.u,vofqtee ad lc~ionem rccipite.ita pt/gnas p'oft
par~LLurn concidù ,ltcjùùlà/m i fùit.nopri , Çl/7/i vlldiq;
premerentltr, X LV) . centltrionibw tlmiflis, deieUi
fimt loco .fed intolerantùuqallos infèquentes legio lC.
1ard.,leit J qUit profilbJidio pmtllo ttquiore loçn cOl'iftj·
M3
�sBi
D B BEL LOG A L L.
terat.hantrterfoJ XII I.legi011ü cohortes excepcmnt;
'tjUrt excaftrü minoribm edte8-d'.)ci;' T.Sextio legato cc
perantloCttm (uperiorem.LegionCtS,vbi prim1tm pIaniâtm attlgerttnt,inftftù contra hoftCtS fign1.5 con/hlerut.
pércingetori.,"( ab radicibsu colL1.5fous intra mltnitiot1CtS reduxlt. eo die milites fon,t., pau/Lo rnùtm DCC.
rJifiderati.poftero die Cctfar,concùme akocata, temer~mtem,Ct'piditarémtluc milit1tm reprehendit;lpe'odfi~
bi ipfi iudicauiJJelZL, quo procedenâu17L.>, aut quid {f.,gmdtem videretur , necpte ,Agno recipiendi dato ,conftitiflèm:.." neqt~e à 'Tribtmü' mil.legat/foue retinerÎ
fotuiffin,L : àpofoit, qltidiniquitM loci poJ!et , 'luid
ipfè ad e,Auaricmn fttJfilfet, cùm, fine d,tce , &fine e·
fJJtimtu deprehenfis hoftibtu, explorattlm viUoriam
(J,itnJfiffit, ne paruttm 11'104'0 detrimentum in con/enrione propter initltt;tatem loci accipcrct: qltamopere
,orum animi magnitudinem admirareutr, (pt os no,:
caftrorum rmtninones, non altitudo m017tù , non rrmrtu 0p'ditardare potuiffit, tlmtopereliu1Jtiam, arrog47ltidmqtterepr,hmdcre,qtt'odpltuft, q1tàmfrnpe'ratorem, deviüoria, atque cxitlt r6rJtm fentire e:â·
fltmarem:..,: nec minU1 ft in milite modrfliam , &. con' .
,.
'
"
tme;mai?1...l,
'fltam
vtrltttti?1...l ~ atque ammtrnllgmt#dinel'J'L, deJiderare, HM habita concione, & ad extremum oratÎonc confinwltù militi(;U1, ne ob hane
~auJf4m Ifnimo pcrmoucrenttf;r, nert,qttàd inicjltitfu loci atfttlf!fet, id virtlJti hoftium tribteerent., ~ r:adem de
proftéi t o1Je cogi/ans, qltft antèfellfèrat legiotlu 1,'( cafoù cds/xit, aciemi idolJcq loco conflitls;t. Cum Vercingctorzx nihilomin~ in tequttrl'llocum dcjècnderct,
Imifoé1o efJucftri prœllo J dtJIU co ftcJtndo,
ca{lra
,xercitmn reduxit. cum hocidmt poftero dJçflàffit,
J
1"
fatt~
�l
r
BER
VII.'
t83
ptis ad Gallicarn oftentationem mimtendam." mjlitUmtjue animos confirmandos foüsrrn exiftimans, in
uEduos cafora mouit. ne Ntm tjuidem infccutu hoffi~
bus, 1 1 1. dieadflurnen Ela"er pontem reftcit, atque
n.:ercitttrn tral'lfluxit. ibi Virdumaro , attpte Epo..
rcdorige u'Eduù appcllatus, diji:it, cum omni equitatlt Lita.ticum ad fo'/Licitandos v'Eduos proftéfum : 0pm e.lfe, & ip[oJ" prcfcedere Itd confirmandam Ciuitzz,.
rem.etji rmt/ris iam rcbU4 pcrjidia vEduorum Cifar
pcrfeélam h.tbebat , atcpee hornrn difceifu admaturari
dcftUionnn ciuitutis exiflirnabat.; tamen r(tinendos
cos non cenfuit; ne aut inftrre inùtriarn videretur,aut
darc tirnorù alitjuarn jitrpiciofum. difèedcrttibm hü
brcuiterfoa in vEdrtos meritu expofuit) quos, &
(jlM,rn hurni/cs acccpffit, compulJos in op do ) mu/tafos .agri.j', omnibU4 ereptù [oàù, impoJito ftipendio,obJideb~[umma C'lm conn1melia cxtortiJ , & tj/tam in
fort1tnal1LJ,qfldrncfl~c in arnplitttdmcm deduxif!ct) vt
t'Ion[olùm ln pr ftinurn ftatum rcdi./fmc, fd omnium
temporum dtgmtatem, & gratiam anteceffiJJe videt"entztr. hiG drltù mandatù,eos abft dimifit. t No- lG
( '1tiodztnltm erat opiJum e./Edltorlt'l'ft, adriptU Ligerù
oppommo Loco pofimm. h,tC Cttfar omnes obJide1 qa/ItJJ,FlfmmllmJ"pcmniam pltbltcam, fof'ltm attjuc excrcÎttU impcdtmef/tomm magnam partcm corthe/cT
r4t:httc magmtm nlfmerum etjttomm,hlûus belLi ca/y..
.fa i11 ftalifl" atqlte H iJftmitl cocmptomm, mifèrat. eo
cùm Epordori:..:,VÙ'dltmar/t[qltlJ veniffmt,& de flll
tlt cilûtatù cogrtOleiJfcnt, Lita/(icltm B lb rafle ab v.E.
dJtureceptmn,quod 4ropldurtl apud eosmaximlt, altflorital li, ComtiülJ ùtancm magtjfralltl1LJ, rna~nam
'jlte p4rte1'/LJ ftl1atl# fld mm conucnij{e ~ legdtos ,li
a
Id .,.
�J84-
DE BEL LOG A L L.
r[jercingetorige1'fLJ, de pace, & amicitia conciJtanda;
fublicè rfllJfos; non prrfurmittcndum tantum commod?tm cxijhrpauerunt,ita(f1&einterftUù Nouioduni C/tftodibt.u, quhue co , negotùmdi, aut itinerù ca4!a,
' c~nuencra"/lf:." pecunia71L.J, atque equos interJe parI tf;,
JUI'/I1:.,; obJides cùeitq,tttm Bibraüc ad mat,i/l-ratmn de,..
duccndoJ' curauertt,'llf:,~optd~e71L.J,qvtOd a",;Je Lmerinon
p4foiudicabal'llf:,~ ne cui c/Jetvfui R.omanù ,incende'ruJ/tifttrttenti, qveodfubit'o potuerunt, nal1,ib"u auexerltl'llf:" reli:pmrrt fiumine,atque incendio corrupentnti
jpfi cx finttimis regionibu; copitU cogere , prceJdta.cu.,
jlodtdfcpte ",driptU Lig~rù âifPol'lere, eCjIÛt.llÛm(ptc
ommbm locis, iniiciendi timoris ca#/fa, of1entare G'œ.,
perunf:...; vt, ab rc fhementaria 1V.!.manos exc/uderc.·
i:tutadduUos inopia ex prouim;i4 expe/lcrc po!JènA:.. ,
']uam adJ/lem rtUtlturn cos adiu/tabat, qttod Llgere.-..:
muibu; creu~rat , vt omnino vado trallfiri mm poJ!e
viderel ur. I!.!!Jbu; rcbu; cognitù Ctifàr maturandsem
fi'bi cenfuit, Jie/Jet in rrfictendùpontibpA peric/ltan."
dllm, v t prùf,s 'lttàm effintrnaiortU eo COpite coaatt.)dt~
p1icaret. nam vtcormtlaJo cQnfilio itertn PrownClam
(:(Jnuerteret, id ne wm qttidem mceffana fociend 'em...
cxifltmabat,cùrn infomia,atque indignittU rei,& oppofituS mons (7eberma, viaY1~m1tte difJiClr,/ttU impe.
dltbat; tmn maxime, 1teod adiul'Igi f-abimo ) atq1t~
:16 /eg i.onibu; ) quas vnd rniferat) vehemmur CUplthfU:.-. ittUpec, admotLe71L.J magnù dmrn16 ~ at'Jlte no{fnrnw ttineri~tl4 confèéfù , contra orrml1tllt opmionern
fld Ligerim. pmtmit; vadoqtte per eqttit~ inncnto,
pro rci neccjjttate, oppormno ,vt brachiflmodà, at']J1ç hltrtttrt ad foftmmda amw liberi ah aqua ejfo
rjfol'ft.,~ dijfrfito ~cptitafle)(j1,j vimjllfms/tls nfingertt
.J
J
�LIBER VII.
r~t, tuque hofl-ibus primo adfPellu perturbatù ) inco-
Ittrnern exercitum tranfdttxit,ftumenturncpte in ag;rif,
& cop/am pecoru na[fus, repletoiu rebus e:arcitu, iter in Senones fo ce re ùijfÙttit. t Dum hltc Ilpzed C~
/àrem geruntttr, Labiemu to fupplemento, quodnuper ex 1talia veneraL" reliéto Agendici ) vt e./Jet impedimentu prd'fidio, oum 1 v. legionib144 Lutctwm
profic:fcitttr. id cft opidum Pariftoru1?1..J> pofint11'L.J
in infula fluminu 5 ecpeanrJ!,. mi144 aduentu ab hojfi6144 cognùo ,7tlagn~ exfinitimir ciuitatibtu cOpilU071 uenemnt.[url. rna impcr~ tranfditur Carnu/ogmo AItlerco ; qui propè confl[fUJ cf,tate, mm en, propterfingttlarernfl;iemiarn roi rndlll/rù, Cid eum ejthonore111.J
eu 0 catu! .ù, c'itm animadttertiffet , perpeNtam effi paludenL, cptdl influeret in SeC
Ftana1?1..J ,tllque "ium 0rnnem locit rnagnopereimpedirct, hIc confèd'tjnojfrrff
que tranftlt . prohlbm: ù;jlmlù. LabmuM pnmo vineaUIgere , cratibU! , attflte ~tgg cre pflludcrn e:>.:plere,
/ltcpte ttermunire conahatur.pojfquarn idd4fictftU5 cOfieri animadttertit,ftlentta eCf4jfru 1 l I. vi<~iLia el)1"e}[144, eod(m,cf1to venct~t itinercMelodttJ/C/m pememt.
id eflopidltm Senom!m in infitiaStcflumtt poJimm , VI"
paldio ante Lutetiam di:-.:imU!. deprehmfù mU/ibJU
circitcr L, celerù!rtjue conùmEfu , atque co rmlitlbus
impojitù ,& rei rI01tltate perterritù opidanù , CjUOYU7'J
rn a,gna pars erat ad be/Lum euocara, fine contentiono
opido pOlimr. refléto ponte, quem foperioribus diebUl
hoftes rifètderallil:.n exercùum trlt7'.ftJ.MÎt, & fectmdq
jÜernirte ad Lutefiam iter[acore cœpit. hojfe-J,re cognita ab iù , (Jlli à M c1oPJtrlo projùgcrant, L1eteriam i7lcendi, pontéftJue eiU5 optdt rcfcindt Îttbmt. . . ipfi,pro~
fiEf; palude 1 in ript.,· $cfjlttmce ~ è regionc Luwj~)
Il
�lBs '
D E
BEL LOG A L L.
contrA Labieni eaflr61 confidunt. iam Ccefar à Gergl).
uiaaifceffijJè alldiebatf~r: iam de rAf,dl10rUrrL defta ione, & (ecundo Gal/id! motu mmorru ajftrcbantur;
Gali/flue in collofluiù,imerclufum itincre, & Ligc;e
Cifarcnt..>,inopia fturfumti coaélu'/11.J, in prouinciam
c<Jntcnaij[e confirmabant.B e/louaci aUlem, dc~E1ione
vEduorum l'0gnita,9ui antè crant perft infiJtlru,ma
nU! cogere, atque aperû befbtnt..> parar-e cœpcru~.
T'um Labicnus,tllrJta rerttm commtHtttione, ùfngè 11liud ft'bi eapiendltm confilium, atepee antea.fèn.fèraL,
'melligebdt. neque iarti, vt aliquid aequireret ,prœli/Np" hofl~ laceffiret,fcd vtirrcolumem c."CercitltrtU
Agerulicum redHccret,cogitabt/,lG. namqlte altera ex
parte B.r//oUltci. '11JtC eittittU in Ga/lia m4XÙrJam habc!opirûonem virNttü,inflabam:altcram Camuloge"us parato~af(Jltcinflruao exercùu tencbt'lt.,. tum le·
gÙI1If4,à prtCfidio,atguc imped;memù ùtterclufM,mta
ximum fiumen d,ftinebat. tanlü fubù'o'difficultati11144 ~/J;(j[lù,ab animi virtute attxt'lium petendum vi
Jebat:;t7t'ltle,fob uc f}cmm cOltcilio conttocato,cohortatlIJ. vt ca , 1Utf imperaJfu, di/igmter,irldltflriéqtle
Ildmù,ijtrarent,nauM ,qUM à MtLodlfJ/o dcdu,"Cerat.-.
fil1gtlltU e1uitibu.a Romanis attribuit; &,prima conflUa vigilia, Ir v .rnillia paJfuum.fèeundo flumine prol/di Ji/mtifl, ib!quc fe»peUari, it~6et. v. cohorte:!.
flulU minime {irmtU ad dimicarrdurn c.lfe exiftimabat,
c/%ftru pr.efi,lio relinquit:v .eùt{dcm IcgiofJU reliqutU
tle meaia noétl CltrrL ornnibUd impedemmtu aduerfo
jlHminc magno tumultu proficifci imperat. conquirit
"dam lintreJ : hM magno fonitu remorum incifttttU,in
eilrrdem parttm mittit.ipfipofl patt/L'o, Jilentio cgre[{lU mm I I I.legionibIl4)ttem. loeum pctit~ qua na/~Cf
appelU
.J
�L J 11 E R
VII.
'Ppea;, iufforat.eà c},m effitvmtum, exploratope.f ho
fhtlm,vt omnifiurninÏ1 parte erant difpojiti, inopina1J
tC!,quod magna fubit'o mu coorta teml.eftao, ab no- ftru opprimuntur.ExerâtU5, cquiraturque equitibm
70Jmanù adminiJtrantibU5 , quos ei negotio pr,e(icerat, cderiter trarrfmittitur. vno firè ternpore fub
Ilicem hoftibU5 mmtiatur, ln caftrü Roma?1or1t1nJ
prtt.ter conjùetudinefn...J tumu/tuari, & magnum ire
agmen aJuerfofi"mùltJ ,fo?1it/emCfuc remorum in tir.
dem parte cxattdiri ,& pauLL'o inft~ milites 711tuibtM
tranrportari.qlûbus rebp..4 auditù ,quod exiftimabanto ,
tribtM/ocis tranjire Iegione6 , atcFtc omnes perturbatOJ dtftElione e/EdtrOYltm fùgam parare ,/ùao q'40que cnpùuin tres part(;J diflribuerunt. nam', & pr,tfidio èrcgt'one caftromm relirto,(J} pamtl manu Metiofdum verfU5 mij]â ,Cpttt. tantltfn...J progrcderewr,
qltantllm nau(;J procejJrffin;t:.." reliquM copilu contra
Labimum dUXCYlmL. prima IHce & nof/ri onmes er.mt tranfJortltti, & hoJtium acie! ccrnebattlY. Labienul, mifitCf cohortatUJ, vtfuce priflintt. v irtutis, &
tot fecundlfflmorum prœ/iortlrn memoriam rentrent
atque ipfom Cifarem, cuim dltll-;tfopentmJerohOjlC4
fuperaJ[mt,adclfè cxiftimarent- ; dat fi,e;num prœl&.
primo concur(u , ab dcxtcro cormt, vbi v 1 I./cgio
conflite.,-at,hojleJ pelLuntttr,atcl'tc in ft/gam coniiâun
tltr:tfh jiniffro, t(uem lomm x rI [egio rmebat,cttmoJ
primi ordine! hoflùtfn...J transfixi prlis concidiJ[mt:.."
tamen accrrime reliqtli rtftftebant ) nec dabat foFpicionem fitgd!- t(uij'qtlam. ipJè d,t.'!: hoftium Camulogenru fuis Ilderat,atflue COJ cohortahaner. ac,incerto
~tiammmce);.'ituvj[foritt.)cum v II.legionir Trillu~is ejJet mmc~atum , fJl"~ il' jiniftro cqrnll :crermtHY,
o
�,,88
DE BELLO GALL.
pof! terg/'Im hof!ium legioncm of!enderunt, flgnaCfue
intulerunt.nc co '1uidem tcmporc '1uifltuam /oco cef
fit,ftd àrcumuenti omnes interfe{]f'lue fonuandem
fortzman tulztCamulogenUJ.at&, qui pl-tijidio contra
caflra Labieni crant re!iHi, cùm prœlùtm cornmijfum
audijfentjùbfidio foù ie~unt, co/lémque cepcnmt, ne- ,
que noflror'ii militum, viflor!tmcfl~e impetumflt/fil1ere
fotuerunt:fic, cltrn fi,ùfugientib~u permijfi,cptos non
frlll<C montlfJue texerunt, ab e(pûtatu[unt interfcEli.
hoc nl'gotio confe{]o, Labienm reuertùur v{rr.endi.
c,,,m:vbi impedimenta toûk; exercitm reliffa erant.
Il inde, Ctlm omnibm copbs,ad C tffitre peruenit. t Defiaione v:Eauorum cogni/a, be/Lu augetur. Legatio'l'JeS in omnes partes ci.rcurmnittunt~tr:quantllm gratia,
IlUfloritate, pecunia valent, ad(olLicuandtU ciuitates
nituntttr:naéh obfides, c;uos Cotf ar apttd COs dcpoflu;rat, hOrtJm jitpp/icio dl~bitante.r territant. pmmt à
YercingctorrJe uEdtti, vt ad fe vtmiat, ratfonc[que
be/li gerctJdi commltnicet. rc impetrata, cnntCT1dunt,
vtipfis fi,mma impcr~ traJ/datur: r.tJ , rt: in controucrfiam deduEla, tOtil14 Galli.e conci/ium Bibrafle
indicitur.côdem comlcniunt vndiC;lIc frequentes ml.l..
titudin(!;f.fi4fragiu res pcrmittitur. advnum ommJ
V crcingctorigem prohant Trnperatorem, ab hoc concilio 'R....h(mi,Lingom:s,1'metrtabfi{erunt; tlli, 1uàd
amicitiam Romanomm[equebfitur; reuiri 1ttod ab
erant longius,rt) ab Gern!anù premcbantltr: cptd!filit
cauJ/a, 9Hare toto abefJent bclLo ,& ncutris auxilia
mittcrcnt. mag110 d%re uEdui [ment fe dcicé/:os
principat". queruntllr fortllnti cornmutationtm; &
C4"d rù ind111gcntiam in Je recjltimnt ; neqtle tllmen,
flifèepto bello, fUSlm conji/mm ab rehqHu feparare
r
audent.
�LI BE R
VII .
A,-Idént.imtiti,[ummtf /pei adolefcenu.r,
Eporedo
& Virdurnarm, Virci7'lgetorigiparent. illei rix,
mperat
reliquù cluitatibus obfides.deniCfue eire
; conflùuit
diem:hl&c omm! equite f , xv. miiliapumer
o , celeriu r
conuenire iubct. Pediratu, Cfllem antè hab
lterit, fefo1'e contenturn dicit; neque fortuitam tent
aturum , ne- .
{pte acie dimicaturum ;fed, quoniam
abundet equitatu,perfocilc elfe fo[ft e,frumentatiombu
s,pabulationibltfque Rornanosprohihere: tfquornodo
anim
ipfifmmenta comtmpant, iidifieidqleeincenda o fùa
nt; cpla
rei familiarù iaElura, perpetuum irnperiu
m, libertatérmptc fe confequi videant. Hù con/titu
tio rebm.
cv.t:duùJ Sel!.ltjia r,!ftlte,(!'ti [unt finitimi
ci prouintù,
x. miILùt peditum irnperat. hue addi! equ
ites
hù pr4iCltfratrem Eporedorigù , bdlt'tmq D CC C.
tte il/ferre
v1llobrogibr-u ùehet: aitera cxparteGab
alos, proximofquepagu Aruernomm, in Heluio.f.ite
m KuthenOS 1 Gldlercorque adfines
Volgarum, Aremicorumfb
depopulandos mittit. hic nihilo minus
clandeflinio
nunciù, legationib/tfq'1e Allobroges (olli
citat;fjuoru
mm w non dum àfùperiore belLo refcdiffi
,JPerahar.
horum principibus pec'mitu,ciuitati tHl/c
m imperium
totiusprouincitf poIL/cetur. eAd hos oml1
eiCa prouifa crant prlf/idia cohor/;um dt/arum & vigiJU4
mi,ql,u,
t.\· ipfa cMéta pmeincia
ab L. C~farc legato ad omnu partts opponcb.!lrlwr. H tluijJtia JPo
nu c/lm finitim ù prœlio congrcffi pellumur,& C.Va/er
io Donotatlro,Cableri filio,pri !lcipe cùtitl/rio ,com
pluriM{tpte
ali If intcrftElis, in/ra opida 7flt1rofrf'tt
compelltmmr,
eAlLobr0l.u ,crcbrù ad Rhodf/f1trm dtfp
oftti! prttjidiis;magna CHm Cttra,& diligentia,fitoJ
filles tuef lllr.
Cteftr, quo dhojftJ EqltitatufilperilJrts
eJfo ime(J ige-
�D E
t90
B É LLO
GAL 1...
hat,(!},interclufis o'mnibm itinerihm,nulla re ex Pro~
ùinciA,atque 1m,lia fublmari poterat, trans Rhmum
in Germaniammittit ad CM ciuitates, (peM fuperioriannu pacaturat:equitéfque ab hir accerfit,& [enu armaturtepedites,qui inter eos prœ/iar; confoeueram. Eorum aduentu, qltodminm idoncu equk; vtebantur,à T rihunu mil.re/iqt4lfque equitibm 'R.Jmànu,atque ffuocatu celuOS fumit , Germanffque dijfriIJUit.!nttrea,Jum hugerunhtr,hoftium copitt ex Ar-'
uemu,equitéfque,qtû toti GafLilf erant imperati,con
umiunt.magno horum coano nmnero,ût11Z.J Cttfar ifz
$equanoJ per e.\'tremoJ Lingonum fines irer [ncerr r,
{Jlto focilim fubfidiu11Z.J prouincilf flrri poffit, drciter
mifLiapafJitum x.ab Romanù trinu caftris Yercingetorix confidit ~ conllocatl[93 ad concilitlm pl'te(rai s
eq"it1tm, veniJ!e mnpIM viaoridl demonftrat :fitgerc
il1Pr01~inciam Romanos Gallùiqlte excedere: idfibi
"d pr.ifintem obtinendarn libertawn fatu ej/è: ad rc":
/iqui tcmporis pacem,atqlte otiurn,parurn proftci.rna
ioribm enim coaais copiis reuerforos, 11C91 fincm helLi
flEturoJ;proindc agmine impeditoJ' adoriantur.fipcàitM fou aIIXlNt~\m ftrant-, atque in eo rnarentur, iter
focere n011pojJe :Jin , id ~Ieod magt~/ù tI~mm confide6at,reliEtu ~mpedlmentuJùIf[afrJtt confulant.& vfo
rcYlt1'JJ fltC eJfariarllm ,& dignitat c!po liaturn iri: fJam
de eq,ûtibtu hoflium'9uin nemo comm progred~' madà extra agrnen a'ldtlttJne ipfo.r qI/idem deberc dttbitare:id '{uo maiore faûant animo copi,u fè omne-J pr~
laftr~· habitlerlt1J1,& terrori hoftibm fitt/~mm. conda
fNAnteqtlite! , fan8ilfimo ilrreiltrando confirmari 0pa~tere;nt teélo recipiatur,ne ad liberoJ, ne ad parmIIs~lIId "V.vorem aditum hlJbMt,fjui 7wn bi4 p~r ho-
"m
J
.
ftimn
�LI B JI lt
V 1 r.
t9r
ftium agmen peret'fuitajJct. prohata re,atque
omni/'m
ad iufiurandum atlll.RUi>jOfttrO die in mu
partes difiributo tquitatu ,Jltltje'.lçjes à dltobUJ
latf:ribm O·
flcrtdu7vt.., : vna àprimo agmine iter imp
ttlire cœpit.
qua re mmciata,Ctifar[uwnqufJqut cqui
tatu17LJ,trJp.lrtit'o diuifum.ire contra ho/hm iubet.pu
gnittur v·
n;" fimnibUJ in partibm:confiflit agmm:
impedimenta
inter Icgiones recipiuntHY.Ji q/tlf in parte
noftrilabo·
rare> aut grtlJiifU premi videbllntur , co lign
a inftrrl
Cti(àr, aciémque comtert; iubcbttt.. quit
res & hoflu
alinjiquendum tardabat,& noftro!Il)e aux
il&
mabat.tandc·m Gerrnani ab dextro lalerc,fo cunfir
mmum...
iugum na[fi,hoflcs loco depelLut1tlùgi~nres
v[que'
flumen,vbi VercitJgetorix cum pedefirilllu
copiis con
./iderat.perfèquuntur,complurifqt4e inter
ficillllt.., .qulf,
rc ani1f1.Aduerjà,reliqui, ne cjrturnut11irentu
jifttgtt mandant.o1l411ibm /(u:/! fit (,edeJ.tr r, veriti,
es nohilijfimi uEJ ui cilpti ad (d!.farem pcrdltctlntur:C
otUJ
fiéhu cfiNitum,qui cOI,trollcrfiam cum Ctmuirto .prltlitane
proximi.r comitiis habuerat ; & Caua
rilltu. q1li p"P
deflElionem Litauici,peJcftribHS copii.r pr.i
fÏttrat;&
Eporedorix,Cfuo d/JCC alIte adul1ltum Cifa
riJ <VEdKi .
",m Stquanis belLo contend,rant. t Ft'gato omni I~
()t.plùam,Vercinl,elorix copitl4fiuu,vtpro
cI/pris co/locauerat.rcdlt."Cù;proJin/tf1uc Alexiam,Cfu
od (ft Dpi
durit M andubiontm, ircr (ncere çœpit;Dc/
fritér'h ;m·
pcdiment/l ex CllftrU educi,& jijùbftqui,iuf
fit.Cttfar,
irnpcdimetiJ in pro."t:ùrmmctJ!lem deduEtiJ
, dlMbUftj,
Irgi01libllS prttj/dio rtlia;s,ftt'l~tUJJquantu
m diei tempus eftpa!fùm,circiter I l l.millibllJ hoflium
ex noulffim.o agmine intcr.ftEJjs,/I/tero die ad Ale
.'J(tamcaflra
ficit .perfP(ffo 7.lrbi.r fitll.f(mrritlfqtl( hoft
il1Hs~1,.qJ
aa
�I!'L
DEn É L
t à GAL i.
eqtûtatu, qua maxima parte e(Cercitm CQnjidfba12t, erant pulji;4dhormtUJ ad laborem milites, Aüxiam...
circumllallare inflituit. ipforn trat opidum... in colle
fummo, admodum... edito {oco;vt,niji obfidiont,expugnari nopo!fo ,v/'deretur.cuùu co/tu radicer,duo dwibUJ expartibm flumina/ùb/vtcbant . ante id opidum...
planiciC1 circiur mi/Lia paJ1ùum I I I . in lony,itudi1/cm patebat .reliquù ex omnibr,u partibm colLM, mediocri interic{fo !patio,pari altitudinû firRigio ,opidum cingebant.fub muro, quit pars collû ad orienum
fPeétabatJhurtc omnem locumcopice GalLorumcompleueranr,jOjJamq/te, & maceriam jù' in alritudinem...
pedltm produ.:urant.eùu munùionis, qu.t ab 'J\Emttnu inffituehatur,circuitm " 1 00 pajJi~um tenebat.-.
Caf/r" opportunû locû erant pojitlt) ib/1ue caffe/la
x XII T.foUa, in cptibm ca(teltû intèrdiu ftatiDnC1 dt{ponebantur, ne cp/a fobito trruptio fieret.hu eadem...
noélu t.'>:cuhitoribm,ac firmis pr4idiis tenebantur.opneinf/ituto,jitequeffre prœlium irt ea planictc ,'!ua
'intermiJ/àrn colLihm I I I.millium pa.ffùum in longim
ainem patere.fopra demonf/rauimm.{ùmma vi ab vtl"ifcf'tC confend,tur.lahorantihm nof/ru, c,tfat qet
manos Juhmittit,/egionlfoue pro caftrû conffituit,nt
'Jua fubito irruptio ab ho/hum peditatu fitt.t."pr.ifidio
legiomtm addit 0 ,noffris animUJ augetllr: hojlM inflg dm conieili,feipfi rnultitudine irnpediuntjatque ,1111guftioribUJ portir reliilu ,coartantu7'.Germani at:riUl
vfoue ad rmmitionu fequuntur. fit magna C.edC1 : non
11111Li ,reli{fù equû,jà!fam t7'anfir~)& macériarn tranflendere,conantur.paullum...legianM c.tfarJ qUai pro
valla conftituerat,promolteri if/bet .non rmmu,q'li m·
lM munit/one! Irartt.Gal/iperturbantur: vmiri ad Je
,onfoflsm
�t 1 BER
\r i i;
t9j
ronfiflt'm Ifffimantu) ad arma conc!amdnt. han nu/Ii
perterriti in opidurn irrurnpunt. V ercint.et~rix illb~t
portM claudi, nndftr a mtdentur. mu/tU tnterftfl u,
compluriblu equu captü, Gèrmani [cft recipiztntA
Vereingetor;,.. ,prim quam rnunitione4 a,b 'R..gmaniô
perficianmr, conjilium capit, omntm aft cqliitruuJ'f4
rtoElu dimittere. difcedmtibm mandat vt fuam quif'pIe ~fJrum ciuitatem adeat;omnlflpte qui per Ittatern
grmaforrepoffim)ad bel/um éogant:fua in illoJmer~
ta proponit; obteftadtrqtte vt fuit falutu rationém haoJ
heant;neuft de communi libertate optime meritum hi
crttciatum ho/fib1U dedant : quiji indiligentioret jùcr;nt)milLia homimtm L x x x.de/eEla [ccum interitlera demonftrat:ratione inita,fumentlt1nft exigue dùr/lm x x le .habere , [cd pal~lLà etiam..., longim tolerarti
poJfe)p",rcendo.hu datù mandatù, 9'''' etat noffy"m
opm interr,niJ!ùmi(ecunda vigi/ia jilentio equimtmn-J
dimittit;jrumentum omne adft reforri) iubet, capin";.
pœnam iÙjCjui non paruerunt,conJlittlit~pecm,cuius
rnagna crat ab M andltbi~' compulfa eopia)viritim....
diftribuit,ftumentum parce,& pau/latimi,netiri in/fl
tuit;copùu ornnu,ql.M pro opidocolloc4ucrat,in opi~
dltm rec/pit.his rationibm auxilia GalLilf expeaarc;
& bellurn adrniniftrare,parat. 1,ûbm reb;u co<{nitiS'
tx perftt<~ù,& captillùJ Clfjàr hlte gmmt munitionÏJ
inflitltit. flJfdm pedum x x./ata1n.J direftù laterib/4.-s
dllXÙi vt eim (a/um tantundem pateret, 1w
fomma [abra dm/lbant ..re/iqllal fJmneJ munitionu ab ca
flJ!a pedibm C o.reduxit:id hoc conji/ioJ':JI~ollià ta1!,um effit nuefJario jpatium c~mplè.•m, ne flci/t t~
tmn opm mi/itu c~r~na cinl.eretHr;"éue de ;mprouijJ,
1I/lt noéln ad munmOnCl hoJhurn rnultitlld0 aJito/arlt:l
,ntu
N
.
�194
D E
BEL LOG A L L.
altt interdiu tria in noffros operi deffinatoJ eonHce4
repoffint.hoeintermiffo jpatio,duM flJfM, X V J prdu
latM ,eadem altitudine,perdllxit: Cfuarum interiorem
campeftribtu, ac demi/lù locù, a CFlt< ex jlumine deri-'
uara comp/euit.pofteM a,ggerem, & valLum XII . pedrtm e:ctruxit.huic loricam, pinnJflJt-te adiecit,grandibm etruù ,eminentiblt{que ad comrnijJurM p/'tteorum,atque aggerPs ) qui adfcmfo rn hoflium tardaret:
& rurres toto opere circurndedit , qucC pede! L x x x.
interJe d,flarent. erat vno umpore & materiari , &
ftumentari,& tw1ttU mtmitione1 fiel'i,neccjJe,derninutu noffru copiu,qltce longitu ab eaffru progrediebatur: & nonmtmquarn opera noflra Galli tcntare, atfJJ
tiruptionem ex opido p/tébU4 portu foeere~(ùrmna vi
conabantur. quare ad htie rurflu opera addcndum....
c,e(ar putauit,quo minore nurnero milit~lm rnunitione! deft ndi poJ!ènt.itaque truneu arborttm, haud admodttm firmu ramü aeeifis, arque homrn delibratù.
atqlle PytftlClttu ctlCttminibU4, perpetutt flffo ' quino.J
pede! alu., dtteebantur. hlte illi jfipùes dm4Ji, & ab
infirno reuinéh,ne rette/Ii pojJem,ab ramu cm;neb:mt.
quini erantoydines eonitméli inurJe, at']tle implieali; 1110 cpti intrauerant,fipji aelaiffimu v alLù tndueham.hoJ Cippos appe/Labanr.anu hOJ,obliquù oydiniblM in qltinclt?Jeem difpojitiô ,[crobe! trium in alti ·
tudinem pedumfldiebantur, fJaullatim anguffiore ad
fomml.m ra ffigio .hlte Uyetes ftipites, ftminu eyajJitudine,ab /ùmrno prttamt i,& pYttl.fli,dcmittebantur; i~
ta,Vt no amplitu 1 v.tli!(itis ex terra emineret. frmlll,
confirma'f]di, & flabiliendi eattifa, Jinguli ab ÎnJim9
fu/o ped~f terra e''''mlcabatJtllY: rcliqlta pars.jl:robu
ad OÇÇlt!rtU'JdM ùfidùu viminibm) aç 'lIirgultù infC,f.cbalur.
�i l iJ E It VIi.
191
teieb~tur. hlÛf# generù oaoni ordinCl duai tr"l'noi
;,ruer ft pedes diflabant. id ex firni/itudim florù Li~iU71i appelLabant. dme Iü.c tale.e pedem long.e flrrei!
harnù infixù totd! in tertarn infodtebantur ; mediocri..
bUfque itJtermijJis /Pdtiù , omnibU4locu dijfèrebaflwr,CjuoJ Sti?mdos nominab'ât.Hu rebtM perjè[fu, re~
gionClftclttttJ'9t~àm potuit d!tJuijfimM ,pro loci nfltu-"
ra ,x 1 v. milliapaffuum complexm ,parei eù,rdemJ
gcneru rmmitionCl,diuerfM ab hù, contra exteriorem,
lcoflem perftât:vt ne magna quidem muftitudine ,fi
;t;;t t/ccidat,cim difètffù rnunitionum pr.tfidia circltmfond;' pojJènt, neu cum., peric~lo ex camu egred.i cogermtur:dierslm x x x .pdbull~m , fument~m1tle ha·
bere omnM conJtetl-um iubet. t Dmn hic ad ~!,,- Ii
xidmgenmwr,GalLi, concilio princip1lm indiElo, non
ornnes,cpti arma ftrr"c poffent , vt cenfuit Vercingctdrix, conuocandos ftatuJ-mt , ftd ccrtum n/lm~mrn çJli~
que cirtirnti imperandum.,; "ne J tanta rmtltititdimi
confifa ' nec moderari , nec difcer~ere fo(JJ ,nec ft~~
menti rlltionem., habere , poffitz,t,.tmperant cAJduu,
tttcpte eomm clientilJ/u) Seglifianu , eAmbttaretù,
Altlercu,BrannouiciblM,BrannorJiu rnilLia x x x v.
pl/rem rmmerllm (!/!ru~rnü, 'fdiurié1u HeleutefüJ
Cadtsrcù ,qabalLu ,V~l(flmiùill/li fob irnperio Aruer
norum eJ{econ{u~uerrmt;SmonibIMJ Secjuan&, 'Bit1/,·
rigibm,X ambombm, Ruthenu; CatmmbuJ xXII.mil
/ft/;Bc/Lo:u-lcU x.totidem Lmtollicib#u; oElond PifJd..;
"ibUl,& TuronuJ& Parifiu ,& H elt~rtih ;SenonilllM,
Ambianu,Mediornatricu, PrtrocoriujN trI:iuJMd
rinu, Nitiobrigib1u quit/a milLiajAulcrèiJ, CenoriJa-.
,,15 lotidé;Atre batibm] v,.milLia;BellocajJis, Le xo"iii;
(ilflerçlllEbllrQnibl1,slurl1lJj R4IJrl1cH,& BIl,Îi xxx~
li .;
�1:> E :a E LLO GAL L.
vniuerfis ciuitatiblt!,quct. Oceanum attingunt, qluch
torum eonfuetudin e ~rmoric dl appel/antur,quo font
in numero Cttrio[olitt:f, Rhedont:f,Arnbibari, Cadett:fj
OJiJfini,Lemouicu, V nef/i,ina. ex hi.> Belloleacifot";
71umerum non contulerrmt; qUdd ft foo nomine,atque
arbitrio CHm Romani.> bellum gefluros dicerent , netjljecuiu{quam imperio obtemperaturos. Rogati tz;tmen Commio,pro eilt! altrpicio J l.millia miferU111L.
hUtlt! opera CommiJ ' ita Vt antea demonftrauim/I/J,
fide/JJatque vtili foperioriblt! anni.> eratvfi'u in Bri..
mnnia Cifar: pro qltiblt! rmritù cittitatem eilt! immlmem eJfe ùif!erat; ittra,legéfifj~e reddiderat; atque
ipJi M orinos attriblterat, Mnta tamen vniuerfo GalIj~ conftnJiojùit /ibertathovindt·ciidct.,& priJhnlt belli
l,lUdi.> recuperandct,vt rm;pte bemfic':ùJneque amicititt memoria,7nouerentur; omnéf!ue & allirno,f!} opiIn#, in id bellum incumbermc Jcoaau eqlûtllm 1 l X.
mi/libm,& peditltm circiter CCx 1. hdlc in vEduorum finibm rccmftbantur;ntemerr/.fque illibaturiril.o
fiai co nftittlebanwr: C ommio ~rebati, Vird~tma
ro J& Eporedorigi .vEdms,VcrgaJiI/auno e/!rtte?Ono,
confobrino V trcingetorigü,{umma imper~ tran(ditltr .iù delcéli tx CÙtù.atibm attribmmturJfjl/Orii confi/io bcfLttm adminiftrart t f4r.omneJ,alacreJ,ej fidttcid:
pleni,ad rv4Lexiaw proficifcsmtlw:nec trdt tmmùent..>
tJ"ifotlamJ qui adfPtélum modo tattl. multùudinu fit.f
tincri poffi arbitr.zret/tr, py,eftrlirrw ancipiti prœlio;
cltm t.V op/do truptione plIgnaretur,& flrù tam,e co
pi,e c(pfiratlU pedstatt'tfque ccrntrmmr. at &' Cf/Ji Ak'f:itf obJidebanwr,ptil.ttrita die,qtM fitorum aH>.:ilin.
e.\1PeEl tmerant,conjlÏrtlpto omni Ji'mnento,infcy, quid
;lh/.Edltùgeteretflr) cOllçj/io çoaélo) de e.-..:it1/fort/~.
,MrHm
t~/J
a
�LI B E R VI J.
'97
narum foarum confultal/ât.ac 'Varil! diél
iJ fèntentiü,
quaru'm pars deditionem; pars,dllm vire!
fuppeur'ft,
eruptionern cenfebant. non prttterctmda
videtur ordtio Critogrrat;, propter eitufin;.~ularmz,a
c nefo
crudelttau'm.hic,fumrno in ~rtternu ?1at ria7p.J
m loco, &.
magn~ habitm aufforitatu,'lVJ:hil,
inquit,de eorurll.J
ftntentia di[furm fum,qui rurpiJ!ima ftne
itutem Deditionu nomine appellant; nC(h hos hl!bendo
.r ciuium
IQco,ncque ad co nfiliurn adhibendos cenfeo.c
um il! mi
hi ru jit,ql/i eruptionem probant: quorlt1'/1
-J in confilio
omnium vejfrûf1'L confnfi priftin~ rejid
ere virtutü
mmioria videtur. rtAnimi ejlifta mollitiM
, non virtm,inopiam pau!üfPer ftrre no poJfe .quift
vitro mor..
ti offirant,focilim reperiuntttr,quàm 1";'
dolorempa
tienter flrant .atque ego hanc ftmentiam
prob"rem.
nam apud me mU/film digrritM potejl,ji mt/L
terquam vitte nojlrdJ,iaéftJra fier; vidtrem am, prtt.Jid in COll fi/io capiendo o?'nnem Galliam refPiciarmu,
'lua
noftrtJm auxiliurn concttnuirmf4. qltid, hom m ad
inu mi/libJU LX xX.vno loco interftff
i.r, propit1qtlis, confanguinef[que no/fris , animi fore exi/Nmatis,ft
pllmein ipJi!
cadatJeribm prœlio decertare cogentltr?no
/ite hos Vl!(lro auxilio flJO liare, qtti veJlrIl-j à!tJtis CIf,eJ
!à fùllm pcrimlum neglexerint; necftultitia, IlC term
rùattveftra,aut imbccilLitare animi, omnem Ga/L
iam projle'l'
nere,ac perpetudt feruituti ad4icerc.an,qlto
d ad diem '
non vmerinr, do eorum fidr cOllj!&lntia'pte
dl/bitaf;S!
quid C'f'go Romanos in illis vlterioribus
mzmitioni.
bm,animflle cAuj[a qttotidie e:cercer; pl/fl
ftis? Si ilLorum nrJnciis confi'rrnari non potefliJ,omn1
adltl4 pr.eftpto,iis vtimini tefti.btu,appropil1tptare eoru
ltz at/Hentllm ;Cll iw rçi t;morc extcrritildiemno
éUm(,b ;11 op'·
.J.
N
3
�J.9S
D B BEL LOG A L L.
re verfantur.Cfuid ergo mei confiliJ eft?focere,Cftlod 11;
fln maiore1 ne9ua9uam pari bcllu CirnbrorTlm, Teut~
num9:1ftcerunt;qui,in opida compulfi, tiC fimili inopia
foluéti .eorum corporibUJ'9~ei Iftatc inuti/~ ad bellwn
videbantur,vitùm tolerarterrmt,nefj;[e hoftibTM tranrJiderunt . cuiUJrei eX6mpli"{ Jinon habernnUJ, tamen
libertatu calljfo inftitui,(!) poflcru prodipulcherrimu
;"dtcarem.narn, quid hu" fimilc l ello (ùtt?depopt:lata Gallia, magnai illata calamimu, Cm;bri finibTM
noflyu alicj1tando exceJ!erunt, atcpte a/tM terrlU petie
,Jftnt,iura,legeJ,agroJ,libcrmtem nohu re/iq/untt. R()
mani v6r~ quid pettmt aliud,aut Cfuid vo/unt, ntf inuidia addIiUi,q1toJ flma nohiIM,potcnté!qlle hello C(}
gnoucrunt,horu in agru,ctttùattb'Uque conf:'dere,att:!:1
hi! tttcrnam irlillngere fruituum?ne que tmim vm(Jlt:i
alia COIJIJitiol1e brtLa /fe!ment. ,!"ad fi CIl,1tJlf in longim,uu nafionibul geruntur,ignoratûr, yc[picùe finitimam GalLit/1n, Cf/IIt,;n proltinciam redaffa , ùtre &
JegibUJ commutatM ,ftcl/ribTM fobieél-a, perpetua premitlerfruitutt .Sentcntiù diffu, conffitlIImt vt, Cfu.
lflaletuJtne, aut d,tIlte,imtlil~ fùm bello,opido excedant;at1 ,,~omnia pmu exp6riantuy, quàm ad CrÎt(}
gnatifiment;am drfccndant;ilLo mm en potitu vtend;;'
(onfi/io,fi ye:r eogat,atquc auxtlla. morcnmr,au4m de"itsonu,ar~f pacû fobeundam côditioncm.Jl4andub~.
'lu;' eOJ 0l'ido recepertf.nt,cum !Jberu,tttcme vxonbtf-J.
,xire cogllfllur. ij,Cltm ad ml/nitioneo ~manortlrrw
Acceffiffint jlentM,ommhUJ preci! H4 orabunt, vt fi tn
jirs/itmem recrptoJ,cibo l1Iuarent. hOJ e.for,dirpofi15 tu in vallo ruffodiis,YlCip' prohibebat.
t 1ntcretf,
Comrnùu,(!) re/i'l'li du, (J-J,1Itib UJ fomma imper~ per1fJij{le mft1c/Qn omnib';u cOfiis ad .Alexia pmlmiiét.
ç!r.
�L 1 13 E R'
V J J.
J99
&,colle exteriore occupato,non logùu n.paflibus à no
f/rismuhitionibus conjidul'VL.poffero die equitatu ex
caftris eduélo omnem cam planiciem,quam in longitu
dimm 1 JI rnillia paJfuu patere demonftrauimpu,com
plent;pedeftréftfJ copitu,paullmn ab e6loco,abditafirt
lacis foperioribus conftit1tunt. eratex opido ~lexi(l.
deJfeét1-# in campum.cocurritur,his a1txiliis vifis:fit
grattdatio inter eos ,atque omnium (mimi ad ltl,tùiam
e.witantur:itaql/e,produélis copiis, ante opidum Conjidunt;<:ir p-roxim;zm fljJarn cratibm integunt,atfl1 ag~
gae e.icp/em ;{e9? ad eruptionem,atque omnes cafou,
comparant.Cefà r,omni exercituad vtr,mq;partem.,
mUliitionum diJpofito,vt,fi vfuo veniat,fou qlfifpte 10
cum temat, & nourrit,equirntum ex caftris educi, &
prœ/ium committi,Îubct .erat ex omnib1U caftris, qUIf!
fummllm vndiCj.J ;ugum tcnebi t,de/!Jcfluo; Mfl3 omnin
milit um inte mi animi pugntC er-tclltum ex/l'cEt Il baru:...,.
Galfi inter eqfeÏfru,rarus[agùrnrios,r."pcdito/Cjgleuis
armatur~ imericccralltL, rpti fuis cedentibus au;âliQ
foccurrerent; & i'IOftrorurn equitum impet/tm /ùfline~
rcnt.ab his comp/ure! de improuifo vu/nerl/ti, prœlio
e:~cedebant.cù7l1.!ùos pugnafupcriore,r effi qa/li confi
derent,& noftro! premi rmtftitudine vidcrmt.., ; ex o~
rnni!'t1s partzhuJ, & ij, qui munitionibu~ contillCbdnmr;& ij, '-Illi ad auxilium conumcrtu,rlamore,&v ü,
latu foorum animos cgnfirmabant. qu'ad in confjeéht
cmnillm re.r gerebatt~rJ ne'l:l reétr,aut turpiter: foCfum
fclar; poterat; vlro.fq/le & laudis cupiditao,& timor
ignominitt ad virtt~tcrl1-, cxcùabat. CU11'I...J ameridù:
propè ad jO/il occafurrw duhia vifloria pugnarmer.
Germani vna in parte confortis ttermis in hoftes impe,um ftcmmt,eorqltc propulcrlme. fjuibUJ in flgam~
N 4
�"00
DE
B'E LLO 'G A' L L.
fonieéti.r fagitfl,/,rij cirmmttenti,imerft[ff91 font. item
IIxreliqllis partibm noftri cedentC1vfrJ:J adcaftra infcuti,colligendi foeu/mtem non dederum. M:- iJ, qt~i
flb Alexia proceifèrant, m~fti, propè vjEloria deJP6rata,jè in opidum recefC'YIlnt.vno die intcrmiffo,GalJj,atquo hoc!patio,magno cratium,féalarurtl) IJarp.
gomtm nltmrro effeElo,meditt noUe filcntio ex caifris
egreJJi,ad campcftrC1 mtmitiones accedunt. (ùbito cfa
'{floreflblato. qua fignifkatione , qui in opido objide ..
/Jantm',dc {uo aduentt4 eognofcero po/rent..> eratCl proi-icere, flmdis .F~ittù, lilpidiblu noftroJ de vallo defltrbare,reliqudque ,qUit ad oppttgnationml pertinent.
adrniniHrarc.eodern tempore clamore e:I:audito., d.t~
tltba fignurn fltiJ Veràngmrix, atque ex opido educit,noUri, vt fltperioribm diebUd foUJ CHiepte erat lo~
(US attribtttr/J,ad rnltnjtionCl aeCedtlntiftmdù libralebttsfil,I1Mfotle, qtltU in opere difPofllerant, ae glandibus Gallof perterrent,Pro/peéft4 tenebris adempta,
mu/ta vtrjm7ttevulnera aceipiunmr, complura tormentü tela eoniicitlnt~r..At .lI-f.Antonitu,& C. T r(Jponitu,/egati, 7uibm ett partCf ad deftndendum obuencrant, ql4a ex parte premi noftros itttclLexera1i,t."iil
fluxjlto ex vlterioribm caftcllis ded"étos jitbmittebant.di;' longitw ab mlmitione abcrant Galli1Jlmmul
'twdine te/omm profieiebant :pof/ea qI/dm propim
foceeffmml;tlut fe'ipfi ffimmü inopinantcJ indllebtît,
aut, in fcrobC1 de lapji, tranJ.fodicbamur ; aut ex val10,& t/lrrilJlu tran(zc[fi, pilù 7iluratibUJ intcribanG.
rnll!tü vndiquc vltltleribUJ aceeptù , nulla m1tl1ition6
perrupta,cùm IJtx apparerct ; veriti, ne ab latere aperto e:I:IÙjerioribleJ cajlrH eruptione cÎrcmnttenirm
1~r"ft adJM] rçcefmmt. at imerioreJ.dmn· ta, 911~ à
J
P'crcm-
,
�LIB E R VII. ".
2.61 lrercingetorige ad eruptionem prlfparata mtnt,profoyunt,prioreJ fojJlU expient, diutius in ip rebus admi~i
ftràdu morati, prius (uos dfceffijJe cognoummt,qltam
mttnitionibus appropinquaren-t':: ita, re inflUa, in
opidum reuerterunt. t Bu magno Cftm detrirnento [6
repulji Gfllli, quid agant, confolunt.' locorum peri/~I
adhibent: ab hu foperiorum ca/frorum fttus, mllnitia11éj'l:; cogn0fcunt. erat àfepumtrionibus co/lu , quem
quia,propterrnagnit'tdinem circuitus,opere circumplt
Eli non potuerant, no/fri, neceffari'o plfne iniquo loco,
& leniter dediui, ca/fra ficerunt.hd!c C. ~nti.ftius
~eginus,ft) C.Caninùu 1(fbilus,legati cum 1 1. le...
J
gionibus obtinebant. cognitù per eJ.:ploratcres regionibus, duces hoftùtm L x. mi/lia ex,omni numero deligunt earum ci.uitlUNm, qUIf maximam virtrttu opirzioncmhabebant; quidJ fjuocptepatlo agi placett/ ,ocmltè inter (c conftitmmt. {ldcundi tempus dr{iniunt,
c'itrn merid/es ejJc vidcatttr. iu (opii.- J/crgajfLllulIU?n
Aruernurn, VJ1l1m ex 1 v .dltcibus ,propintpmm Vercinl.etorigur4!ficiunt. ille ex caf:u prima vigtlia egrcjJus,prope conftél:o fub htCem ztznere ,pofhnontemft
OCCttltzeuit, militéflptc e:'C no[f1!rnO laborc fefe reficcyc
ùtj(it 1 cltl11- iam meridics appropinquare videretltr.
ad ca ca/fra ,qUIf fuprà demonjfrauirmu, con,tendll;
codém9'te tempore et:f1titatU4 ad campeftrcJ munitiotJeJ aCt"edere , & relttfltd! copite fefi pro caftrù oftende
..
r-c Cœp(rttnt.Vercinguorix ex (lyce (!/./lexi.e!ùoJConrpicalU4 , ex opido tgredlwr; ecaffrù longljrioI.m1~~
fèleloJ ,folet!! J reù"qltaqltt, 9ulf t:mptionû c/luffa par~'tcrat, proftrt. pugnaturvno !empore omnibmlo ...
CI1, atcpte omnia tmmntl tr. ljU d!. mimme vijà pan
firma eJlét, hUHQnçurri.t{sr. 'J?..ymllnqmm mt/mu tantH
�lot
D E BEL LOG ft. L L.
munitionibm dtft netltr,nufocilè plltribm locu oCCterrit. rmt/tum ad terrendoJ noftroJ valu;t c!amor, Cfni
poJl tergtJrfL pugnantibm exJlùit, qu'0 djùum periclthtm ÙJ alienaviâel10 virtttte confiffC're, ommaemrfL
plmmlCfue'fuce abfom, vehementùu homimtrfL mentt:1 perturbtlt.Cttfor idonettm focum naüu; quidCflta(pte in parte geratttr, cogn ofcit, laboranttbus fo!-mittit,
vtrrflltte ad omnia ocmrrtt : vrmrfL dftid rJfe rempus
prttdieM..,'CfftO ma:-àme contendi contter.iat. GalLi, nifi
perfegcril71L mrmit.'ot:ef, de omrlifalttte defPeral71L.
R omallifi ,'em obtimterillL, fii'w n l'lboYUrfL omnùtm
exfPeEl(mL . ma.\·ùtte adfop criort:1 mltnit tont:1 laboraIltr,Cfu'o Ver..e;qfilLa,mt,m miJJùm demO/fratlimm. exi.
grwm /0 ci ad dtcltltltatcm foflzglUrfL magnum ha!-et
memcntum. a/& tel'l eonùcùmt,al&,te(fttdim fic E1aJu~
bmnL.defrtigatl~· t:.tticem...J int rgrzjùccedwlt. A..~gc'I'
abvnitecrfiJ" immmitionerru COfWUUS,&' adftCtlflz11L
dM.. qalLù, & 'JUif, tri terra1tJ occulttll/cratJt Romani,
contegit.ncc i.t'ln arma noftris, mcvircJ,fitppcturlt ,his
rebsu CO,(lIitÙ, C.tfar LatmmrfL cltm cohor:ibf14
v r.fobfidio laboranttblumittit; & impmttfrfoftinc
re l'Ion poffit , deduEtis eohortibm (rupt'one pltgnaretj
id,nfi IICceffarto , non foCta;t,.tpf adirrell'llio.r, cohortatszr, tle laborl focmmbant, : rrmmmù fitperionem
dimicittionmn (ruélltm...- in eo dlc, atcJlte hora docet
confiflere. illtmorcJ" • defPeyatù campeftribm locù
proptermtz~lJitrufjnewmumtionf{m'/oe't prd'.r1tfta e~
Iulfcmfù t;ntllll .hue Ctl,11td!. para.lteram ,confmmL:
1nultitltfline uloYltrfL ex turrrbtl4 prOpltgllantC1 de..
turbant: aggeYcJ & cratibm , Ild.tl# txpedùmt:folciblU vallS/m,(/( lortcarru, refcmdtt11t. Cttfa'l' mittit prl~
ma Bmmm ado/tfcmum cum cohort ibl14 VI. p'nft ctlm
allil
4
�L 1 Il E R. VII.
M!
",liù VII . Filbium legatum :poftremo ipfe, cùm vehementùu pugnaretur, integrosflttfidio adducit.refti tuto prœlio,ac repulfis hoflihu,co, '1u'o Labienum miftrat,contendit ; cohortCi 1 V. e.'( primo cafte/Lo educit:
eqztitU'm..J ft partcm..." frqui , partem circumireexteriQrCimufi ittoneJ. & aburgo hofte-s adoririiubet. Labie'11U5 J poftiuam..." ne'ple aggere-s ,neque foffo vim..." hoftillm fuftinere poterant , coaaiJ vna de '1uadraginta
cohortlbtu, '1I/M ex proximu prtifidiù deduttM l"'rs
ottulit, Ctijàrem per nuncios filât eertiorem, quidflrcic.ndzlm t'x ft!l'tut, aeeelerrfit, Ctifar,vtprœliointerfit.
eitu Ilduemlt ex colore VcftitU5 cognito, quo infigni lit
prœliu vti eonfoetterat turrnfJque equitum , & eohortibU5 '(;iftS, CPtM fe fêqui ùtffirat vt de loeù foperiorihU5 htie decliuia J & dmexa, ecrnebantttr, hO/fM
COTI. rnitl le~tpra: Imm . vmmqu e clamorefub /ato , excipitllr Y'lJrfts ex valLo,tltq:le ornnibU5 mltnitionibU5 clamor.mjrri, emiflis pilù ,.gladiu rem gmmt.repete poft
fergttrJ'Ll equitatlu cermtttr: cohorte-s abte appropinquant:hoftes terga vertllnt :fùgientibU5 equites oeClSr·
Y1mt:j~ rntlf,"1l e~deJ.Sedttlt1U dltx, & princeps L:moteiett OCCtdtfllY: Vergafillmmsu Amerm u VtuU5 sn
flglt eornprehendl/lIrfigna militari" L x x 1 v .lId CIfJàrem relintnhtr. pmeet, ex tanto 'I1umerofe iliCObtmM
ln tflJlrarccipùtJlt, eonJPicatief opido Cttdem...", & fùgam..." fitorttm, de!perata ft/Me, COpttU à mttnitionilU5 reducurvL ..fit protinU5) hae re audita > ex caftru
fjallormn-, A(/l. qlt'odnfi crebris fû/;Jidiu, actotiU$
diei labore miliw foiffintdeftffi J omlles hoffmm..." eopit deleri potui./fent.de media noae miJ!U5 eqseitatu4
flouifJl ,mm~ agmen eonfiqttih,r. magnsu nltmerru capitl~r ~ at9~e intcrficitur: relicptÎ ex flgain ciuitat,cs
,
J
J
�2.04
DE B, ELLO GALL:
difcedunt.poftero die Vercingetorix,concilio conuoca.,
to, id ft bellum fufcepiffi nonfuaYltm neceffitl1!tttm,ftd
communü libert7Uù ,caujJa demonftrat; &, quoniam
fit fortun{/) cedendum ad vtramque rem jè ilLù @jferre,jèlt morte fua Romanùfatùfocere,fu viuumtranf
acre velint. MimmuJr de hù rcbm ad Cttfarem legati.ùtbet arma tranflii,principes produci.ipft in muni
tione pro caftrü confdit: eà dttce sproducuntur. Vey- ,
cin$etorix deditttr: arma pro&ciunt,er.rcfruatù cA?,dltu,atque ~rtternü, fi per cos ctUitates recuperarc
poffit,ex reliquù captiuts toro exereituj capitafinguI/I,pu.dlt nomine,diftrilmit. hù rebm confttfü,irJ vP,duolfrofieifl:itttr; ciuitatem reeipit. ,à legati ab e/lr
1terms miffi,eftttt imperaret,ft fitéhtrol polLicentur. imperat magnum numerum obfidum: Legiones irl hibcr:.na mittit:eaptiuorum circiter x x milLia uEdttù,Ar"crnlflflee reddit:T.Labicmtm rom Il. lcgionibm &
equitlltlt in Seq/Jano s proficifci ùtbet: hlHe M . Sempronùem '1\!;ttibtmattribuit:C.F abium,& L ',Minu
cium B(lfilium cum 1 I . LegiombUJ in 'R...,hemu colLocttt-,ne quam Je finitimù Be/Louacù calamitatcm acci
piant:C.eAntijlùtm'1Vgmum in e/lmbiharetol,T.
Sextùemin BiwrigfU, C. Caninium Rebihtm irl Rhtttenos,Cllm fingltlu legioJJibm mittit: ~TulLùtm C~.
teronem,& P.Sulpicimn CltbilLoni, & Matifèonlt trl
c/.Edttls ad Ararinw , rei[rltmentaritt. cauffa , colLa·
Gat, " ipf Eibrafle hiemare conftitJtit. H uil# anni rebm cognitü , Rom", dieYJem x x.fupplic4tio inJ
dicit"r.
'..A. HI R..
�10)
~
A.
'
H 1 RTl 1; rue!, 0 P PlI;'
COMMENTARIORVM
DE
BELLO GALLICO
LIS. 1 l X.
Libri oflaui capita.
1 NOllus <!alIiœ motus, primùm in Biturigibus, mox in
CarnutJbus il Cx[arc rcprdfus.
:z.
3
~
5
6
7
8
Bcllollacorum motus, & ICllCS aliquot cqucftrcs pugna::
cum Cref.triatlis.
Bcllouacorum ignibus 'oppofiti~ fuga, & mox prœlillm
aducr{um,quo clux illont Corbeu&'occi{its, & bellum
confcél:llm cft.
Dumnacus clux Andium in Piétonibus ad ripas LigerÏl:
à r,\bio legato fupcratur,
Fabius Carnutes & ciuitatcs Armoricas in dcditionem
rccipit. Commills LuétcriUln & Drapctcm in Cardu~
corum finiuus vincit.
Cx[ar de Cuturnato Carnutc {ilppliciuffi utmit.Vxcllodunum cuillY incolœ uti prcmcbantur,ÏJ\ dcditioncm
rccipit.
Drapetis mors.Luétcrius capitur.Aquitania: & mox COmij dcclitio.
Cx[ar obita citcriore Gàllia,in vlterioré redit, dmgue
prxJ.idüs firm;\t. max in Italiam rClIcr[us , de aducr{ariorum conIiliis cognoJèit.
0 ACT VS affidttu fui! vocibtM J 1
Balbr,ct'tm tplotiduwa mM r(Cttfàtio~
c;
n07J d1ficllltatù eXCJtfitionë >fd inertid! videretltr drprecatiormn habere,
.
~ifficilLimam rem fofleei. Ctf,farù 1'1~
flr, COmmmi"'f1~S rcmm gejhmsm qlJ"j~, ml1 &0:
~
li
�106
DE
BEL
t 0
GAL
t.
parando~(ùperiorjbtu ,atcJlte infequmtibtu eim (cri-
ptù,comexut, nOJtifJiméqueimpnpaa ab rebtu gejlù
Aùxandrttf co11{èCt, vnue ad eXltum non quidem ffi"dû diffintionù,cuitufinem ttU/lu1'lL videmus,ftd vittt Clf:faris .quos vtinam qttt legent,fc.re polJln~qu-;mz
inuittu[u[ceperim flYibendoJ, cpto focdiu5 careamJht!titi:t,atqlte arrogantitt, crimine ) cpti me medium interpofutrimCdifaris[criptù .cOjfat eT/im inter omnf:1,nihi!
tam operoIt ab aliiJ eJ!è pcrfta~tm, quod non honmu
elegantia Commc,'arionem j itperemr:qui fontedlti,nc
fcientitttantarum rerum geftarurrJ Scriptorib/# d~if
flt : ad~JqHc probantur omnùem iudicio, vt prd!rcpta;
non prtebita, ftlCftl:M 5 criptoribtu videatJ1r.tuiru ta'film rei maÎor nofl-ra,quàrn'reli Jleorum, eft admiratio.
ceteri mim , quam bene,atqtte emendatè; nos, etiam
lJltàm focilè, atrh celeriter, eos perfocerit[cim 'U. Erat
atttem in C~(are CU1'lL foettltM . atqlte ûegttntia fomma fcribend,j ,tum verifJimlt [uomrri flùmia confiliorJlm e;r:plicandormn. :Mihi ne ilùtdq"eidem actidit,vt
.Alexiidri.noJatque Aficallo belLo interejJèm.qul, bel/a 111anqltam ex parte nobù Clfjàris fermone fim 1'10ta:tamen aliter altdimtu ea,qlt~ rertlrn nOI-titatt J aut
admirationt nos cafilmt; aliterJ'futt, pro teftl.rl1omo jùmlU diaslr i.fed ego nimirum J dmn o?nnes eXCfifàtion if
caJljJ.u colligo,ne mm CttJàrc confn-ar hoc ip/ùm crimen arroga7ltitt, [ubeo,q1todme iudiâo cuiufèJul'lm exiftimm pojJe cl~m Ctt,fare comparari.. Vale.
J
~~~~~ MN 1 Gatlia deui.è1a, Ctt,jàrcùm à
ru-
'" ;:f',f;~ ~ periore ttftate m'illmn Oe/Landi tempUi În-
~f~1~(1 ~ termifijJet , militéfflte hsbernorum qu.iett
~
, refim·ç ;, tanrk- I"boribiU velÙt; wnpbr
rt;l
�LI B li R
VI ) J.
107
eodem t'ipore çmitatM renOltarc belLi conJ
ilia nun*
ciabantttr coiltrationéflJue focere.cuiU6
rei verifimilû
Ctlu/fa affirebatur, Cjuàd Gaflû ommbm
cogmtii. tJ!h.
neCjlte,vlla multitudme in vnum locHm
coaéfa, reJift)
poJ!e 'R.Jmanû; nec,fi ditter./à bella c01ll
plUrM eodern
umpore ÎntHlzjJentcùtùates, fatû auxilij
, autJPat&,
alet copi arum , haiJJturum e."((r
CtfUm popltli 'R..:, ad
omnia perfeCfuenda: non ej{e alttem..- alic
lli ciuitati
forum ;Mommodi rl'çl~ftnda17L.J ,fita li
mora reliCfIttr.
poJ!mtft vindicare in Itbertatem.,pu, ne
opinio Ga/Lormn çOl/firmaretur,Ctf.for M .Antonii'i Cjuoi
flormJfoù
prltftcit hibernù:ip[c e7ltitatw prttfidio,pnd
ie ~l.l ftTl1tarb lib opido Bibrat1e poficifcltltr
adlegionenu
XII f. '1Xtl1tJ non longe à ftnib
U6 <V.EdJ/Ontm collocauerttlt. tn ji'libU6 Bitl~ngJtm, eÎtiJ Admngit
/rgionenu
x ,.'flltl. prox ima lu.r'lf. bmù çohomb
m ad impedi mC1 lta fIlet/ dare/tUu, reh ,wm
/..J exercitttmin (Oe;Ofi/FmoJ ac~rJ J Bmtngll17L.J dltc lf:(p Û ci'ern
lato; lillCf,
& complllra oplda habereilt , v~/itU Icgion
ù hiber1/;'" non pot~rall1..J "oti tmm , '111~
n bellllm pardrel~t,
conittrationéfqttefo cere~t. refen~mo adu
ellflt Ctf.[arl-j·,
Itcâdit, quod Imparaw dificEtifqtte fittt
neceJfe, vt.
fille timoye vllo TIIra colln"lles prÙfI! "b etjlt
itlltll opprimererJtJlr, (l't~m confùgere in opid.t poJf
el1L.nam~fI,e
etiaJ1/..J illud v/t'gare tlJ(ltrfiOnl! fignu17L.
J hofFmn..l'
qltod mccndll-l Lf.dijicloYum_ mleILt!,; con
fomit J Ctt.fi ri . id ert/l' t· inrerdiElo fublaturl/..J: ne autc
opia pablll" {Ymnent/qùe ,Ji longim pr-ogredi.
ve// ft, dejiceret; aut hoftes t1Itmdll,s terrnoent"r. m,d
,t". horn;11U17L.J milLihlU capti~ , pmerr;t, BlfllYige
l , qui pri_
rnum atUuntllJ1w effugere potlleralJ-L Rom
ammtm.....
m {illÙ I1lI/ U çjllitdt~ ,. IIut priJlllf:S ho}
}i"is ÇOl /jji,
)'6$
�l.og
J)E
BEtLO
GALL.
/litt fleietate eonfiLiontm,confùgerdnt fuftra.nam Cttfar magnu itineribm ommbm loeu oechrrit; nec datJ
vlLi ciuitati (patùtm de aliena potim, 'luàm de domeftica,fàlttte eogitandi''lua ce/eritate, &fideln amicoi
retinebRt; & dubitantes ,terrore ad condùioncs pa ci.;
adducebat.tali conditione propofita, llitltriges, cie 11'1...>
flhi viderent clementia Cifarù reditum patcre in e;tM amicùià, finitimafllue citeitam fine vlLd pœna de" diffè ob[wJ.es,at'lue in fide reupt& ejJè, idem ftcmmt.
C,ejàr 1tJilitibtM pro tanto labore ,aepdtientia,qui bntmAlihU5 diebU5,itineribm dtffieilLimi.;, figoribm intolerandùJhtdlOfiffimè perrnanftrant in la/tore, dueenoi
[eftertios, cemurionibm II . rntlLla nUmmll7n prd!d,enomine condonanda polLieetur : legionibu/que in hiberna remiffi!, ipftfereeepit dte X L. IJibraUe. ihi cùm
ùu dieeret ) Bit~triges adeum legato! mitt/mt, auxilillm petittlm eoritra Carnutes; 1'10! intf~'iJfc be/lum
fibi Cfuerebantur. 'lua re eognita, C1~7n non amplim
x. (!) 1 1 x. dies 'in hiberrtu e./fot commoratm, 1ttio11CS x 1 v. & v I . ex hiber'niJ ab Arare educit: qwu
t'bi colLocattU, explieanddl rei[rttmentar!dl cauJfa ,fiperlore Commentario demonftramm cft. ita cum.'! 1.
legionibm, ad perftqJtl1ldos Camute1, proficifi;itur.
cÎtm foma exercitU5 ad hofte1 effet perlata, ealamitate cettrorum dt/rti CanmteJ, defrti.; vieu,opid/f
que, qlla!, to/mmdli. hicmu tauJfa, eonftimtù repentè exigltù ad neceffilï:ttem ttdificip, ;ncolebtV'lt, ( nit....
per enim dCltic1i camp/ura opida dimifo'ant ) difPerfi
proJitgitmt. Ctf.(ar n-umpmteJ, co rna:dmè tempore)a~
cm'ima1 tempeftateJ cùm fubire riJilitu 1/(JILet, in opi~
da Carllutltm Genabo caftra panit, at91' in tc{fa par"
tim G"/ÙJmm ,partim ç(lnicff~' celeriter ftramcntù.
tJ/I~
�t 1 BER VII
1.
209
qutt tentoriomm integCJ1domm gratia erant intfdtjicdtllJrnrlitC1 co;.e~l}it. E9/titC1 tamen,& tlll:âliariospedite.r m omnru partC1 miuit 9Jtnjèum9ue pett}fe dtà/;antrsy hoftC1: nec fltftra ..nam pleturncpte magna prà!-da pot ti nofl-ri rtMYtmJttIY. opprelJi Carnutes hierni>
dtfficltltate Jtarore pericTtliJcùm, teEtù expulfi, mdLô
/oco diutiz-u confiftere tlttderent , necfilltamm fYà!-fidio
tempeftatib1U dttriffimù tegi polfcnL: dijfmj/magna
parte amifJà fo0ru diffipanttlr in fiJlitimtU cluitateJ.
Ctf.far , tempore a1lm âifficilLirno J cllm frtù /;aberet,
cormenientru ?namu d'.ffi'pare, ne q Itod imtmm. belli
nfl[r;erflm'; 1ltaJJt1tmqtte in ratione e/fet ,exploratum
haberet, fob templu Itftùtomm nltlLllm fomm/tm belli;,
po/fe cOlljlart; C. T rebonium cltm 1 l .legionrhlu, CpttU
fCJtm habebttt, in hibernù GeJMbt co/Locaui/: t ip- l.
f, c1lm crehrù l~f!.(/t iomb,u Rhcmomm ccrtior fieret,
BelLollacos, CJlttbe/Liglort,t G'l/los ormm. Belgti,fqM
pr.eftabanL, finitmul.(cJue ~s cmita/cs, dlfce Corbeo
BelLottaco, & Comrmo eAtrebtueJexercltum comparare, tlt9lte m vmtm focum cogere J vt omm t'rUt/ttNtdine in finn luffiomtm J qJli Rhemis eram attnbttlt.
focereut impreffionem; pertinere amc rlon tantllm ad
dtgnitntem ,fd Nil/m ad fà/tttcm foam t/(d/caret,
nt,lI~rm calamitlltrl'it foCIOS 0ptlmè de .7<..;p. meritos
dCC/pere; fcgio1Jem ex hibernù etlOCtlL mrfiu '1; li·
trr,u dllfcm tld C. Fabmm mi, llt , vt in jÎlw Suc/fiolIum Ir<-~ tot1CJ 1 T. qlltU habebat.-, addl/ceret; al:crdm'fue ex dU4b,U à T. Labieno tlccerfit.itn 1lttltum hibcrnorum oppor/unittU, be/ft?, r,lttO pojl,t/:rbat.perpe
tuo filO /Itbol'e,;nmcem /e.(tonib/lA exped.t:otlllm onm
tllIJmgebtlf .hù copiù CaIlaH' ad Rel/Ol/MOS pnficifliIIIr; c.tflrrfi in (arum fimbm pOf/lJ) ((JI/ir/In) tHrJ
..J
o
,1
�:'10
D E
BEL LOG A L L.
mM dimittit in ommu parte& ad aliquos excipiendoJ;
e>.: qU'brM ho/hum conjilia cognofceret. E,9uites,ojJici!1
fimEli, remquùmt pat/cos in rfdijicijs eJjè imtentoJ;
~tqtle hos , non cpti agrorum incolendorum caltjJa remanfiJfmt" ( namque rJfe vndiqtte diligenter demigratu ) fed 1'û OJwt!andi gratia efTmtremijJi. à q~ti·
1J11-5 c1tm 1ltrfreret Cefar, quo loco multitudo effèt 15 cl
louacontm,cptodque effit c!1r1jili:.tm eorurn,imtCnt~bat,
Belloltacos omms , qui arma firre poffinG , in vmfm
lOC/l m comteniJf~;itémque Ambianos, Aldercos,Cale
lei, VelLiocaJfos, Atrebates loCttrrt caftris exceyù~)
impeditu circumdat/~m palude,deleg ~ffe; orrmia impedirmmain vlt..rlores fi/u.u cont ulifJ e; comp/ures ejfè
prillcipes belli mdlores, fed ,mtltÎtftdmem rnaxim'è
Corbeo obtemperare, qubd ei/t: mmo od/o effet nomm
popl,li R. intelùxiJ!èI/ !:.., : paltcù ante diebm, ex hù
cdfoù Committm difl;ej]iffi ad ftltxili.l Germanonmz
addttcenda,'!ltort7 & vicmitM proptl""'7Ita,& rmdtitltdo eJfet mfillita:conflituiffi autem R elLolttlcos,omtlùtm
prtnâpltrtJ confènfo,fomma fhbis mpiditate, vt,fi diceretur Cdlfor CIl7/Z rI J. lelf.lOl/tbm vemre, offerrent.ft ad dimicdndttm,ne,mifertore , ac dlm'ore pr;fh:a condit/one, wm tolo exerCùtt d~ certl.tre cogermtltr :Jin
rml/ores copilu adduceret, in co loco permanereitG,
t}J:C1tt dde(.(ifJcn:;p.tl',elatione autem. qUtf. propter .m~
1'1i tcwpu.J ûtm eX:l.lta •mm difre[f,t e/fot, & ji-Ifrnentntionc,rY reLieFto commeatlt ex infraip prohibere Ro'''M~O r '7ttdl Clf;P.t·cùm co nft" tI.ctib tU plurimù C0/1:11 0 ttifJ et ; tl/q/te e-e, qlt.t propotlCrentJeï ) confli/~ plena
pmd,fJtILC) longlque Il temcrùate Barbarontm remorn eJfe ùtdicaret ; omni!ms rebm inftmiendllm ft'ltuit.
tJ/lO ce/cmts ho/h:! COlllC7l1pta forum pll.l~citate, pro-
alrme1
�LIn E R VII I.
fil
dirent in acier~. jùgularis enim virtutù veterrimM
Iegiones v r 1.1 r x.& r x.habebat ,{ummttJJ1ei , deleélttch iuuentlttis X I.Cpltt, oElauo iamfiipendio fimaa,
tamm, collatione reli9uaru,nondum cdndem vetujf([~
tù,& virtutû ceperat opinionem. itaque, conji/io adrtocato , r'ubUJ i~ J quit ad ft ejfent delatlf!, omnibUJ
expofitis ,animos mttltitudinù confirmat.- :jiforte ho-'
fies II r. leg,ionùmnumero poffetelicerc ad dimicandltm,agrninu ordincm ira conftituit;1{t /egio v II.1 IX.
1 x. ante omuia iret impedimenm; deinde omnium
impedimemonem agmenJ('luod tarnen erat mediocre,
vt in expeditionibui e!fe confueuit) cogerc.t x J. ne
maiorù mttltiNtdinù /puies accidere hojfibt-u pojfet
'lit/mi ipfi depopofctjJent. hacratio71c ptfne (ptadrau)
agmme mftmUo) in conJPeEfum'hofiimn ce/er/UJ opimOTle corum, exercitttm adducit.qllM legiones repmtè injfmflM veftlt in acie certo gradte accedere Ga/li
cMm vidcrelvL, quorum erant ad Ctf.faran p/ena fiduâ,e confilia perlata , fitte certamiTlû perieu/o ,jiue
fobito adller/tu ,[eH ex!peCtatione noftn confili;, copitu inftntum:..., pro caftrû J neo.Joco flperiore de cedm~. Cttfar J ep dlmicare 0ptatttrat, /amen (ldmirat,u tantam multttuJ.inem hoftùem, valleintermiffa,
magù in altitudmemdepreffa, quàm latè patente,ca
/fra caftrù hoftittrn conftrt. httcimperat valla pedum
x JI. ?mmiri, coromfrj?prohtlc ratione eim aftiflldil1Ù ;nttdtjican ;foffam duplicem , pedum quirmm de~
1111111, faterwtu dire[[ù, depnmi; t/lrreJ crebrM
ex~
cilllri, zn a/tituàinem I l J. tabu/atorum, pOl1fibuS
trdnfic[fù, conftr(ui/rJ; conùmgi; j/toYllm ji-01]f8fvi..
miJl((/ loricu/a munirm mr, vr hoftù à dttp/ici propw;
gl/aloru ordim depellcretJ~r; 'll/oril aIl cr C.\· p01JtibuJ.i
4
o
%.
�'-rt
D E
BEL LOG A L
t.
quo tutior altltttdine effet, hoc audacim, longiu.fo;ue
te/a promitteret; alter, cpto proprior hoftem in vaL/(}
coiLocat1u eJfet, ponte ab inci.dentibus telis tegermer.
p ortis fores ,ait ior/fit$e turre s impofitit.huius rment! io
nis duplex eratconfi'fiu'Ttt. n.arlJCjue (1) operum magnitudinem & timorern jùum IPeraJar fidttciam Barbaris
alLatftr1tm; G!., CUlrl pabularum ,frltrnentat/~mqlJe longilM effet proficifcendu, pamis cOPo/J cdflra rmmitionc
ipfa vtdebat ?Offe de./i:ndi.interirn,crebro paucis vtrim
que procurrentiblM, inter bina caftra palude inteneEla,contendebatJtr: quam tamen paüldmz non i7ttmtjtlam aM rJoftra aN."Cilia,aM Ga 'Lomm,qermanorum
(pte tranfi~ant:aerù1.flpte hoftCf ill(lq/lebamttr:autvici/Fm hoftcJ,eôdem tranf!~rrJli,n'ftroJ longiu1 Jùbmoue
ballG.Accidebat autem qHotid,al1ù pabulatlOnibus,
(Id qltodaccidae erat neceJ!e, ciem raris , dtjiealfpte
ex ttdificiJf pabtt/tt'Tn coneptireretur) vtimpedt!I-:!'locù diJPerfi pablt/lltores CjrCU1fluen ..rm fttr: cP/If. res eifi
medlOcre detrimenttml ù/men/orum, ac ferl~orJtmno
fl-r'is affircbat ~ r.:lmC1l ftultM cogita, 101lC! incitr:tbat
Barbaromm,atque eo magùJ9ltod Comùu'1ltem proftcLHm ad au.\,tli,e qermanorle accerftlu{a dexCY.i, CHm
cc/uitibui vcner.11:.. : Cjui tnmetfi ?ll/wero non ./rnplius
Cïtl1lt fjumgmuJ:mmm GerlndiJOr1l1JJ aduCi7tlt Btlrba
rt mflabantttr. Ce}ïr Cltrtl armtttlditerl erct /lo/fem co ~
plim:-J diCf ctlfrrl! palude, & loctntltltr., rmmùù ft feuare; nC1/te oppu,grllO·j caftra eo.mm,fine dirmcat tOrle
ptrnicio(ti .m:cLoCltrtJ 7mt~lIttOm(; c!,wdi, ruJirl ma/ore
e.wrciIlIJfoj[cjllfer.u tl~ T rebonim" ~ù tit, v~ Cjlf;m~
ce/ermite prffit,hg,one x [1 I, CJI/1f, Clt 'T.Sextlo legato i11 BillfrlJ,ibU4 !;ICTlla)tlt,tICccrftrCl j.ltt,fJ ita cu J l 1.
legtrmiblt f magnù ùmcrsblH (ulfevcnirct: ipfe u/lj;res
;'!I1IlCml
�LIB E R V I I I.
%'1
imeiccm Rhemor~m, .ac I::tng;iium rcliquan'tmque
ciUttltfum, quorum magnum m{mermn el10caueraf:.."
pr4idlo pabulationibm mittit, cjllifobitM hoftùtm incurfiones foftinel-mt. qltod,cStm qttotidie peret, ae iarr~
t'onfoemdine dtltgentia minucrctur,( qteod plcrmnquc
aeeidit diuturnitate ) Belloltaci deleétamamt pedittrm
co/Snitû jlationibtu cpeotidi:mis eqmttem nOftrorum ~
filucflrivlM locû infidùu dirponunt; fodémqlte Cfptites
poflero die mitttmr,epf t prim/lm eliecrent l1oftrOJ in infiduu,deil7de eircurmtentos clgg:rederentur. Cltiff,S mali
fors incidit ~hemù, quibm tlLel dùujimgendirnuneribus obttertert7.L .namcjlte 0/, cùm repentè hoftùtm eqlûtes animaduertiJ!elvL , ae nllmero [upert0 res paucitltttm contf'mpfiJTent, C1SpidilU infeCltti fi peditibm vndttpu font cirClmdatt,' 1tto [nUo pertltrbat i- , cclerim,
qttàm c~(uefltdo fort eqttc(tru prœly,fercceperilt amt[
ft Vertfco, prinâpe cimt7uù, pr.eflélo cqltltum: "pei
ct'tm VIX equo propter ~ttttem poffet vN,mmen,confiietudine G,tlLormn ttcq/te ~tatù e:~:C/lfat ionc.in (itfètpù:n
dt;/. pr.e.frUura vftis crat , tJC']IIC d'?ttieari fine fe volllerat.mJlemtur, auptC itJeLtantllr hcflmm amrm feJtr/dl)
f.rœ/io,prùlCJpc, 6' pr,cftilo Rfmnorum intcrfoélo~ 1'10jfrt detrimcmo fldmonClitur , dtli.gent'Ùu c.\'plortltu 10cùjl,uiones difPonere acmodertul1J,s cedemem ù'.fqllt
hftem . non tntcrmÙWfltltr intcnm qltottdiana prœlue in corlO/eUu vtrormnqHe ct/fr/omm , q1t~ ad v,1d,e,
t l'artjit/efcJltejiebtit palltdl)" qua COli letlOne qerm am,
'lItO! proptcrca Ccfor tran[tllixerflt Rheml1tJ,Vf equitiVtu inurpo/lei fJrœ/i. !rmtHr,cltm confl.mti~u vnlller
Ji ptt{"dem tr.tllfiffCltI.J pm,cHuc reji;lcntibtu interfiais, pertif]flc/1tS reliCfuam rfJIeltùud:tJcm eJfcnt infew/i, pcrmr iti nO '1Jo/mn &J qlti ,ml cormmu opprz,
0 •
)
J
J
�D E
:'14
BEL LOG A L L.
mebantttr, /tut eminw vtdnerabamur, [ed cHam, Cpt;
longiw[ubfidiari con(ùeuerant, turpiterfùgerunt; necpritu finem jùglf, ftcerunt,fope amiffis flperioribtu 10oU'9uàrn Je aut ln caftrafuorum reciperent,' autnon1Jte/Ii,pudore coaéfi, longùt! projùgererlit.., . qltorllm pe-·
riculoJi(i omnes COptlf, font perNtrbatlf" vt vix ùtdicari poffit, vtrum [eamdù, minim!fouc rebtt! il~(oleiltio
res; an aduerfis, mediocrib/tjèpte timt'diores efl èllit.., .
3 t Compluribw dieb ft! iljdem in caflru, conJùmptù,
, • cùm propift! accefJiJ!e legiones,& C,T reuol/ùtm Lega
tum cognouiJJmt.., ; duces BelLouacorum, veriti fimilem obJeffionem ALexilf" noéh~ dimittunt eos'71tOS aM
date, aut'vlribU4 infiriores, altt inermes habchant, vna1ue reLiqua rmpedimentn,' 1ltomm pertttrbatlt1n.J,
& confofomdum cxplicdmagrmm,(magna mimrnwltsfltdo carrorum etiam expeditos Je1ui Ga/los cOl7ji1cv,it ) dpprcffi lute, cDpiù armatomm cf/(frorum vitu
irllmuti1Je priw Romani perft(fltt'fè incipael/t, Cfudm
tongift! agmen impedimentom'nt [uOrltrtl procejiJTct.
e/ft C4ti r ncq/te refiflcntcs taJ1l0 co/Lis adfl:etifùlaceffCJ1dos ;udicabrlL ; nrcplC rlon vfiJtte co IC,giones admottendrt! , vt difcedtre cx Cf) 10 co j'ne pertCItfo Barbarimilttib,u irft.mtibtu 1Jf)1t poJ1cm.'ita cùm paludcm
impcditam à cajlrù ctt/tra dllttderc , qUrl tranftundi
dtfficultat celcritatem inJècptendi tnrdrzrc pojfc! i-1t1UC
%d itegltm,quod tran, plllttdmt, ptf.ne ad hoftmm cttflra
perfmcrrt, mediocrtvalle /lCaftrù COrll7nilltcrcfum
animadJterteret; pom,heu palltde conJlrata >leglof/os
tranfl{,ecit, cclerit/rcj1lc in fommam pla1/icim~ , Ù'K(
pmunit cptte dtclùti ftiffigio dlloblt! 4b lucribm
mlmiebatm". i!n le,gionibs-t-i inJlméfis ad vltirmtm 1ItgM» f6T'#.cnit .. act{m'l'tC QO lOf 0 c017/1i1#;() l.mde torJ
J
'I!1ClltO
�L J BER VII J.
11)
mcnto miJfa telll in hoftium cuneos conbci poffiJVt:.."
Barbari, confifi loci natura , c1tm dimicare non recJtfarencji forte 'i\ymani fobirc co//.em conarentur,pattl/atlm(flte copias diftnbttttU dimittere non auderer/lt-.",
ne diFperji pemtrbarentftr, in acie permanferttnt. quomm pertinacia cognim CIf.[ar, x x. cohortibuo inftnef1ù, caftr/fcpte eo loco rnetatû , rmmiri iubet caftra.
abfolutû operibus ,Iegjones pro vallo inftruUtU collocat: ecptites fi-cnatù eCf1'tù inftationibuo diIponit .'Bel
louaci , clem ~manos ad infètpecn dttm paratosviderwt-. , necJI'te perno[fare , necpte diutius permancre fine cibar&s eodemfocopoJJènt-., talc cOflJiLittm (iti
recipiendi in/cm,.,t. F afces, vbi cott{cderant-. ( nam.
in aâe federe Ca/LosconfoeJfè, fù perioribù Commenmrifs decLaratum eft ) per maulM ftramentorttnw • ac
virgltltorum,qJtormn jùrmna erat in caftrû copia, inter jè tranfditos, am e acicm colfocattentnt; c;>.:tremoi
tempore dlei, figno pronurtcifl,to, vno temporc inccnderttnt'. ira contincnJ flamrna copitU omms rcpCl'ltc à
conf/)(Efu texit RomanOritnw: cJltod vbl accid,t,Bllrhari vehementijfimo Cltrfo ftgerUllA:.J ' Cdlfor, etji di[ceffitriJ ~ofl't1tm aJ7~maduerlere ~/on fotcrt<t-,ince~/d~s
Ojp~fitu;l7:trnert ~ Id confiLittm cl/mit!,.e cauffa ltllf Ifm
j,ifPtcaretJlr, legzorles promo/tet ; 0:'" tllrma: rmtttt ad
infeqttendunw: '-p(e.vaiuu infiditu,rle forte in eodem
loco fobJiftere hoftù, atque eL:woe noflios;7I 10CIl171....
conareturzm:pmm...I, tardùuprocd,t. ECjJtÙM,cùm..J
imrarejùmumo..J' cjjlammam denfijJimam tmurent..;
ac,Ji qui CJ,pidl1u intralterall t-. , V1X.rÙOru11't ipfiprioYe5 parte5 adlterterent; eqllo Mt! itlfidias VCïiti , Ilbcram foClt Imtem foi re cip 1en di Rel/olulci! dedcY"/tiU°.J'
im,jitga timorùfrlmtl) c(l/liditntJfplc plma,JiIlI! v/LQ
o 4
�1
~lll
D E BEL LOG A L L,
detrimemo,rnillia non amplius x.pr0J{rejJi hojfc.f,mlÎ
nitijfirnoloeo caffra pofùerunt . inde,cum ppe in infidiis equites ,peditlfo/ue dtfponerem, magna drtrùnen
ta Romanis in pabulationiblts infireba1'/lG. quod dtm
crebrius accideret, ex captiuo q1todam comperit c,tjar, Corbeu~, BefL01taeOrl-tm dt/cern, for! iffimc rm1lJ
miliia V I.peditum deleKiffe, equitéfquc r.'C omni nurnero oo,quos in infidiis co loco colLocaret,qttcm in lafurn,propter copiapt fU1penti,ae pabuù,RomanoJ pa
buiatwnz.., mifft4rOs furfiearewr. Cfuo cOl/lit 0 confilio,
C rlJfàr,lcgioncs ph~res,qu~m.., JoLcbat, cducit; equitattêmCJs qua confitetudine pabulatoribus rnittere prtf.jidio confoeueratfrd!mittit: huic interponit prœfidia le
11i r arrnatltr,t:ipft cltm leg ionibus Cfu),m potefl ma:.:i- .
rlJ~ appropinquat. H oftes in infidiis diFftofiti4 cttm fibi de/l'l 'jJent campl~m ad rem gerendant non amplms
patentem ~'n ornnes partes pafJilm! oo,.fiùtis vndiCfltc
impedttJjfbnis, tlltt altiffirJto flamine, Velilt indaginc.
rnunitmIJ,hlmcinjidsù circltrndederullt noftri. E. -plo
rato hoftlum confiLio,adprœ/iandttm animo,atCfue Ifrmi! parati,ctt1JJ,fubft1I1Clltibt-tl ltgionibus,rmflam di7I1icalioncm recuforcnt...., tlermatjm in el~m Locltm d~·
uencmnt .quorum adltcntu cùm (ibi Corbew oblatl1m
oecafionem rel gel'mdlf cxiHi1l'laret, primus cllm palt
çu ft oj1m dit,at1t4c in proxlm,u t/~mJM impem7n (ttcit.noflri COllfta,ntcr impcm'm fuJlincm infidiatoru1'n;
neql1r plltres in vnltm /oeum e01lucnÙ-lI/;(" ; qtfod plcrtlmqtte cqucjlribus prœ/iis C1t1?'l.J pro;ter ttli911enL>
timorcm (lcetdit, tl-1m mu/tttudine ipjo'mm dctytmcn*
tHm accipittlr. dtm.., difpofitis tllrmù inuiemL> rari
prϝarcnlslr; ncqtlc ab I,JtcrilJ1ts circu1'12l/cniri fo0s
pa(crmwr'j crumpzmL meri, Corbco prœ/i.1II1 c, cx
fi":i:·
�LIB E R
VII I.
2.17
films fit magna aontentione diuerfum prœlium: Cfuod
cùm diutius pari Marte iniretter; paullatim neJiluM
tnJlrttfJfl. multitttdo procedit peditum,qud'. noftros cogit cedere equites: quibm celeriterjùbueniurvL leuM
.irmaturd'. pedit es quo.r ante legiones miffos doC/ti; tur
mlfltue noftrO"l'11r!l interpoJiti, conHanter prœltantllr.
pugnatur aliCfuandùt pari contentione:deinde, vtratio pOf/tt/abat prœ/ij , q1ti[uHinueranf primos irnpetm injidiarmn, hoc ~pfofiunt/ùperiores , cjltod nul/um
flb i11fidiantium imprudentes acceperant detrimentu.
acccdurit propivu intcrim fcgiones: crcbr/cf/Ie eoderlW
tempore & mf/ris (1) hoft~bU$ nunc& afferuntttr,impe
ratorcm inftrttDù co/iis adejJe.qua re cognim,pr<Rjidio cohortùim conf/ft 110Hri,accrrimè prœ/wntur; ne,
jiltflrd.us rem geJJijJènt,vifJorid'. glori; cqmrmmicaJfo
CI~m Itgionib u.A viderenttJr. HofteJ concidunt ammù ;
"t"pte itineribm diuerjù jÙl;fl1rt qlld'.rt4?/I, nequid qtû,;
nam Cff/ibm dtjfiatlrattbm /ocomm Romano! cl.:mdere volllcrant;iu ipji tenebantur: viEh tarnm,perctJ!'
Jii,rnaiore partc arniffi,confternati, Cft'o for.r I"ferat,
confittiul1I:partim frlttu pentu ;partim jlumine; ~~i 1
tamen in fi/ga noftrü tfcriter mjeèl'tmtib/M conficmtur:cùm tnterimnulla ca/amitale viam (o/ 'bew ,ex,
cedere prœlio,fi/udfit/1C petere, haud in1lifantib'M noftru ad deditioncm ,potuit adduci'9"inJOrt1Jime prœliando,comp/urlfèpee vulnaando, cogerN aalos iraclmdia vlélores in fte/a coniicere. Talirnodo re [efla recemibtt4 prœl'J v ejti'{.iù) tngrcffiu Cifrr, cnm...
vif/of ttlma ca/amirale e.\·IJlimaret hojJCJ ,11Imclo actepto, locmtt caflrormn..J reliat/rol, tjUd'. non lon.e:im
ab ca clfde abeffi pilM mimu 1 l x. millib"u pajjJflmu
a
dicebanwrJtametjijl1l1l'line lmpediulm rranfimm vii
�2.18
D E
BEL L 0 . GAL L.
dehat; famen, exercitl1 tranfduflo,progreditur. ai
Be/Lo1laci,relicpttit]; ciuitatt:1 , repente ex litga paucu,
atque his vu/neratis ,reeeptù, qui filuarurn beneficio cafom euitauerant , omnibm aduerfù, tognita calamitale ,intcrfoilo Corbeo , amiiJo cquitatu, & (or·
tiffirnis peditibru, eù~ adummre Romanosexiffimltrent, coneilio repente eantlf. tubarum. conuocato,
(Oncldmant, vI legati objidé[que ad C1rirerrw mitfttntur . hoc omnibm probato confiLto,Commi~ vftre
bM ad cos proJùgit Germams, )ùpttbm ad i,) be!ùem
a1lxilia mttt1tatm erat. CNer; èvcHrgio miltlmt ad
C.e.firem legatos , pctlt'1/quevt ea pœna fit contelltm
hoflitmMf11am fifine dimictltionc inftrre irrtegris pof
[et, pro jua clcrneuûa, ateplc humanitatc,mmq1/arrw
profirtO t'JJèt ilLatrtr~ : aJJliffa1 Opt:1 et/ttcffrt prœ/t'o
Be/touacorl/m ejJ{: de/cf! omm Pedit urn mlllft/- millia
immïJJè ' vix r1ùg~rrc mmcios e<!du; mmcn magnum, vt in mnta calamitate) Be//ouacos co prm/in
commodltm effe coniCUlO!, qûod Corbcw,ltlfélor bel/i,
concitator mllltitudmi! effet intcrJi:f1tu : nuncJ1~arrw
enim fnawm tarlttmL> in ciuùate,ilLo vù4o,qlt.tnfUm
imperitam plebcm, potuijfc. H Ife orantibtU legatis,
commemorat- Cd,for, (Ddcm tempore jitperiore anno
Bc/Louaco! , ccterafCf1te Gal/ilf ciltitttte-J,fùfcepiJfe bel/11172 j pertinacifl,rnè ho! ex omnibtu in ftn/ent/II. permmififfi, nec;ue ad jtnitf!terrw relùp,orum deditioeffi perdHétos :foire, (uqtlc im c/ùgcre ft, callffànz.J
peccatifoâlLimè mortll/}' de/t'gari: ncrnmcm ver~ là. .
tt/m pollere,vt inwtù principiblU, rejiftentc jèllatlt,omnib,u lJ011ù rep/~(na"tibfJJ > infirma man" plehü,.
belJumconcitare,& gerere.poffet:fid tamenft contentllm flrc ca pœntf,qllam [tOI ipfi contra:';;f!em .T{Jae
inJèqltet1t;'
.J
,u
�t 1 13 E R
VIII.
tr9
infè9UUlti !cgat; rejponfa adj itos reftmnt,obfidtU con
ficiunt .Concurrunt reliquarum ciuitatum Jegati, qu,r,
BellouacorumfPeculabantureuentum:obfidesdant:im
perata foâunr: excepto Commio,quem timor cohibebat, cl~ùe/tptam fideifuam committcrefètlutem.narrw
foperiore anno T .Lahiemu,Cd.farein Ga/Lia citerioreiU6 dicente,cùm Commium comperiffet fo//icimre ci
uitattU,coniwlationem contra Cifarem focere, infidelitatem eiU!Jine viLa perfidia iudicattit comprimi pif
ft:qtum Cfuia non arbitrabatur vocatum in cl1ftra ven
t1trt~m,ne untando cautiorem fo cerct,C.Vohifèmmu
.f2.!!.(ldrat/lm mifit,{pti CU1n...J, per fimttlationem coILo -:... .,
qui; , c~/raret interficiendr(1n...J. ad eam rem deleEfos
trmfiiiditcentteriorJtU. cÙm in colLoCfuùfm v elJtttrn ifftt , &,vt COnt/encrat. manum CommiJ Volu/e'rnts arripuijfct; centlwio, velU! infiteta re perrnottu , celcri1er à!rmilùmbtM prohibùpu Commi; , confiar e 170minmu non powit ;gralliter tf/men primo 1[[.1 gl.zdio cap ut pcrcuffit. cùm vtrimqHe !,ladi; diflrrUi cf
ftrJt;11on ta?)'Jpugnandi, quàm difJugmdi flit vtro runqt~e confilinm ; nojfrorHm,rpeod rnor'ifi ro v /t/nere
Commium credebant ajfoEfum;GaILonem,q1/'od, inJidiù cOl.nt/uplttra tjleàmvidebant,extimifiebat.qu()
fo[fo ftatwJJc Commim dicebatur,mmquam ÙI conjpe
[film c1tiufl!uam Roml1.nivenire.
t BellicofiJJimis 4
gmtibu4 dcuiél ù, Cefor,cltm videretmt/lam ùlm ejJè
citmatctn,qltd. bel/tt1n...J pararu' 1tJo Jihi rcjifferu, (id
nonnll/lO J cxopidH dtrn;~rare , ex agrù effi~gere) ad
prttfns imperittm wit;;dlfm;p[urtU in par/tU exerç~tié
dimittcre conftitrût:M .Antoniztm 9'ILf,jlorem,ctlm le
grfJne X J.fil1tconi'/11git:C.Fabit~m lcg atit, clJm cohortibIU x x v) mittit indillçrfjJimanL partcm Gallilt.)
�uo
D E BEL LOG A L L
'Juàd ibi quajèiam cit/itares in armù effè a1t~iebat, ne~
que C Cani7littrn 7\Jbilum legatmn.J,quiin illz"o re~
tionibU1 prtterat,faru firmtU 1 1. lcgiones ha~ere exiJhmabat. T.Labienum ad (e euocat: legionémch le 1 I.
quit curn eo jiterat in hihernù,irJ Togatam GafLia?'nJ
mittit, ad colonitU ciuium Romanontm...., tuendMi ne
'juod fimile incommodi""i accidaet de incurfione Barba~oru?'nJ, tlcfoperiore .ej1au T agefl:inù accidijfet;o
qutarepemino latrocinio, aUi!? impew incolli, illorum
erant opprelJi:ip{e ad dcuttjhmdol, depopulandÔfquc,
fme5 A7IIbiorigü proft'cifr.itltro 9/Jem perterrùllm: at!
{pte jùglentent cùm rediJ!.i pojJe in juam poreflatem....
dej}eraffit,proximllm (U.!, dignitati eJ!e ducebat,adeo
ftne5 eùu vaftare cÎ.l'ibU!,d!difiCiù ,pecore,vt odio fuorum Amhiorix,ji quoI for/una ftciffitrelùpcoI,mtlùtrtl
redittlm propter ttlntM calarmtates haberet in ciuitalem. cttrn in ornneJ jine5 pttrtjum...., Ambiori!,)s met lcgioneJ,aut altxi/ia dimifi.ffi: ,atque omnia clt.dibU!,incendiü,rapillù,vtlflaffit ; rn.1gno nllmero horninu trIter~[lo,aut capto,'-nbienltm, cterrI...- J I.legionibrf,J, in
7'reuirol mitltt.; qUOrT/flL ci1/it.u,propterGermani~
vicinitttum,quotidiani<f exercitatu bclLù,Cf~ltu, & ftritnte,llon rmtltmn à Germanü difforeb.tt: nuplc impert/ta '[)rrt(jttam,nifi exercitu coaUa, fociebat. 1nte ..
rim C.CaniJm!-J leg-mu,cùm ma,(l1am rmtltitlldinem
comeemffi hoffillm in fines PiBomtm, /iterÏ&, nuncilf
que 7Jllrac& cognouiffit, (pei perpetuo in amicitia Ro
manorum perman{erat,qu'od pttrs qltd.Jamciuitatù c~
iU! deftci./Jet, ttd opidt/rJ:J LemoJticum contendit. (PlU
clfm adumtaret; tttqlte e.'I: captùlf.J cerlim cognofceru;mldtù hominmnJ miflibw, DltmntrCo dHce Andium) Dlrraciu7n c/{i/trfom..., Lemouic;m;. oppugnari:
nC(JI,e
�t.
weque infirmI.U legionf!1 hoftibm commit/cre ttuderet7
LIB E R
VII
~aftra
munito 1(1 co p0fuit.DumnacuJ, cùrn appropinquare Caninium... cognouiJfct, COPÙ6 omnibm ad Icgionf!1 corlIIedis,caftra Romanomm oppttgnare inflituit.cI,m compluru dieJ in oppregnatione confumpJif
fèt;&,magllo fo0rum dttrimemo, nul/am partem muni!iormmconuellere f.ol'uiffit; ntrfU1 ad °bjidcndu m....
LemOlticltm redit. Eodem tempore C.Fabùu legatUi
complures cittitateJ in fidem recipit, obJidibm jirmttt,
litcr/fque C. Cal1in~certiorfit,qU& in PiEtorribu& gerantur. (Jltibuuebm cognitû,proficifi·itur ad a1lxilii"
D~trt,cio flrendurn. ac DltmnactSJ, aducnttt F abiJ cognito,dclpcrata flltttc,ji temporc codem coaéfm cffit
0'-- Roma/lorum,& exurmmJ foftinere hoftcm, & r'cJficcre,ac rimere opidanos;repentè co ex loco cttm co·
piu reredù;uecft fottS tutumfore arbitratur,nifiJiurnenLigerirn,Cfltod erat pote, propter magnittldinem,
conftratl!rti ,copitu trtmfdltxiffi t.F abim, erji nondJtm
in conFpe[1mn venerat hoftittm,rJequefè ulm Caninio
conilln.wrat;tamen doUm ab iù, qui {ocoruf1'w noturant natllram,pofiffimHm credidlt, hofted perterritos
tllrn 10mm,qllem pucbant, petitl~ros. ita9ue wm copiû ad elt17dem pontem cOrllcndit;equitntttrnql/c ttmtllm procedtrc rt1'lte ac~men Î1'lIperat lrgionum, quantum c1tm proceffiffir,jine dcfot~r;atiolle equomm in eadem (lrcciperet ca/Ira. Corrf7111mwr equit~ noftri,
'lit crat prttCCplmn:il1HadltYJtqllc 'D,tmnaci agrmn:&
jùr;ientes,perterrirofqlte (ub forcinù in itinere aggrc[
Ji magna prttda,rflllltù mterJili ù, potim1f11r. imque,
rC bme gefta ,f recipimzt- in cllftr,.,. . infcqltenrt noUe
F abùu equitei pr.emiflit,fic paratos, vt confligcrmt.
Iftqllc omm agmm morareflmr) dmti. con{ùp/eufllr
...I
�DE BEL LOG A 'L t.
Z:!.1.
ipfe.cuim prlfceptü;vt r& gerer:tur, ~itatim VII '
rm,Prtfjèétm eqUttum;jinptlarf5 & ammi,& prudm
tid! vir,[uos hortatur; agm/nque hoJhù11L confecutm,
turmM partim idrmeis Locis difPonitpartim equitum
prœlium commiUit. conjiffit audacùu equitatm IJo'jfium fuccedentibm [rbi peditibm , qui, tdto agmine
fobjiftentes, eqttitibm fou contrf mftros jirunt auxilium.fit prœltum acri certamine.namfjj noftrüontemptis pridie,fùperatlf9IJe hoftibm , cWm fùbfequi Icgio\ tles memimjJent,& pudorc cedClrdi, & cupidüate per
(c conficiendi prœ/i;, for-tiffime contra pcdit& prœ/jan
tm'; Hofféflt'te rlihil amplim copiarum accejJurHi'tw
credent&/vt pridie cognolierant,dclendi equitatuJ no
ftri naai occafioncm videbantur. CÙ11L aliquandiu
fumma contentiotJC dimicaretur, Dumnacm inffruit
aciem;qutl. fuis effit cquitibm im-ticem prlffidio.t1ti'n.J
repente conftrt4llegiones in confPcEhern ho!liu11L vcniuJ/;L,. qttibm vifis perculfo Barbarorum tlermlt,âc
.' !erterritlf aci& hoffiurI'J, perturbato impedimentoru
agrninc, ma,ll;nfl clamore , diji-urfrtquc paJ1im (itglf fi
mandant.~tt1oftri efl'tÎteJ,'1ui paullo amè rom reJificntibm fortiffime conflixerant,. ltf/itia viéfori.e clati
magno vndùpte cltlmOre fubl,lto, cedmtiblu circllmfifi 1lftmtum erptorum virC1 ad profeql~Cl7dl/m, dextru!? ad cd!dendum villent, tantum co prœ/io in/epâum.itaque ampLim mJllibm XI l.allt arma/ortf11L,
aut eomm.1tÛ timorc annaproiccerant,il1terftfJü,o5 mllismultitlldo capitttr impcdimentorurn. t ~a
exfi~e;a,cltm conftaru. 7)rapcum Smonem, (qt/i. vt
primttm deftccrat GalLia,co/Leétis v1ldiCJ.l perditù homÎnibm,frttW ad libertat( vocatü, exjidtbUJ omniu
tiHitAtHm Accitls, receptû latronib1l4) impedimenta,
~
(p'c~m·
�LI B E R
VI II.
& commeattM ~manoru interccperat)non
11;
amplim
colLéf1ù , prouineia1'/1..J
pet(re, vnaqueconfiliurn mm eo Lt/terù
tm Cad~$rcu
(œpijJe, quem in jùperiore Cornmentario,
prima defè-.
él:ione Gallid!.facere in prouinciarn irnpe
tltTn voluiffi,
co/[,niturn ejf;CllninitM legattM,Cl4m legi
onibm TT. ad
eos per{equMdos contendit ; ne de rimo
re, aut detrimento prouinci.t, magna infomi"a > perd
itorttm hominurn latrociniu,caperetur.C.Fabiul c/rm
r([iquo eXercim in Carnute&,relù/u!tfl/ue proficifc
itl,r cittitate,s,
fjuarum eo prœ/io'Juodeurn Dumnaeo ftce
rat,copiM
eJ!e aceit.ufciebttt.nOJl en;,n dubitabat,
quin retenti
c(/ldrmtat~ fobmiffiores eJ!èntfittur
d!jda to vero ffi,uio,
/le tempore,eodeminftanu Dumn.lco,pOJ
!ent concitar;.q/~a in re flm ma fè/tcitM , celerit!t
ftue in recipimdù cùmatibU4 F abium cOllflq/litur.1U11'/1
..J Carnute,s,
Ié)lû,fo,pe vexa1i,nrmquam pae/< ftcerant
me1ftionem,
datis obfidl hm, veni;;t;1I dediflonem;cercrtt
ch ciuim·
te,s, pIJfitd? in vltimis GIl/lùt.ftnibltS, Occ
ano con;unEf.1-,qUtC ~-Armonc<f appellantJtr,
lltlElorÏtate addtt[f",
Cflrnumrn,.rdurnflt Fab~,legiomémqlte,
irnperatttfine rnlJra focilmt.Dumnacus/ùùjinibru
eXpltlJiH,er~
rans, latitdr/foUt JO/us extrernM Ga/Litt.
regionlU pttere,COtlElttf eft. vit DrapM,vnaqut Lette
riJts, cùm
legiorla,C47Jinil(mqtee Itdcffi cogno{t"eren
L,necft fine cermpemicie,perjùJuente e.wrcitu ,plt/
arent prouirlci.t fines intrare poJf,; nec iam libcram
vfllT,mdi,
latro cillttnd/que forultlltem fJt!bermt,cot
zfrftu';t in agr" Cad/trcorurn. ibi ctlm LttteriUJ t1pftd jitos
citus
(/"ondarn,integru reh" r,mu/mm potUi/fot
;femp/rrl/te
It"Etarllolloru;n confiliontrn, magnam
apud Barbaros au[lorjtau11'/.J hnbçret; opidmn V ).'çl
ùd/l~lmwl
h~rnin1lm JI .rnilLibm exftfJa
�12.4
BELLO
GALi.
quod in cliente/ajiterat eius, natttra loci cgregt'c mu~
nitum ,occuparfùu & Drapetu copiu; opidanJ[qui
' fibtconiungit, quo cI~rnconftJlim C Caniniusvenif(et, animaduerterét9.? omnes opidi parus prtiruptiffimu/àxu eJfe munita.;,quo,def7mdcnte nu/Lo,tamen,ar
mati] adfcendere eJfet difficilejmagna auiem impcd/rmnta opida?1orun-w Videret ; qUti fi c!ar~deftina jitga,
fobtrahere eonarentur,effugere non modo equitatum,
[cd ne legionel quidem,poffint,' tripartito cohorttbm
dùJtifis, trir/a excelfiffimo loco castra jeit; à quibus
paul1atim, qua1ltltm copiti patiebantr-tr, valLum in 0pidt circuitJtducerc inJlitttit.ctttodc~m animaduerurC1'Jtopidani, miferrtmaque Alexiti mcmoria [o/Heiti,firmlem cafùm obftffiorlis verere?1 t ur ; maximéruc
ex omr/iblll LtJleri~ts, qui flrtulItii/lifJ! pen:CII/~~m ftccrat,moneret,rationem (rmllenti ejJè habendam; con
ftitltlent omllium confinfo,parte ibi re/i,7a copiarttm,
ipft Clml expeditù ad import.1ndftm fi"umentmn profieifei,eo conftlio probato, proxima no[fe ,Ir. milLibttJ
arma/arum rc/itlis,relitptoJ ex opido 7)'I'apes,(f) LuterùtJ,educunt:y,patieOI diu morati, ex finibuJ Cadltreorurti,qtJi partim refttmemaria fobleuare cos CIt
picbam,partim prohibere, quo mimi; furnermt.." non
poteram,magnttm numerun-w fwncnti comparant.., .
'l10fl nurnquaw aUurn expedit;oni bu r tlor!Jtrni.r caftel
la noftrorttrn adorizmtur.quan-w ob caujfam C.Caniniu.r toto opido munùiorJCI circmndare conatltr ; ne
aM opt/! tffeEtTlm tueritlOn pojJit ,aut pfr.lrimi; in 10cif infirma difponat prdJfidia. ma/f:nfl copia (rumtnte
eornparata, cOl1frdullL DrapCf, & LuterÙu non 1011gÙI! abopido x.milLibuJ pajJiJltm.vnde prtt/I/rt.tim frll~
mm/Hm in opiJlfm[upportarmf.' ipfr imérft proIJi~.
mU
�tI n E R VI I t.
11,
DrapC1 caftris pr,ejidio (Hm parte co
pia mm reftillt. Luterim agrnen ù~mentor
Jtrn ad opidum addJtcit:difPofitü ih! pr4idiis, hora
noa ü circi·
ter x. fibreffribus anguftifoue itinerihusfi'u
mentu11ù
importare in opidmn inftituit.11tomm ftre
pitum vigiles caftrorumcietn fnfiJlènt; exploratoréf
cpte miJ/i_
'jUil, agerentltr,remmciaJfen
t; Canin#us celeri ter cum
cohortihuJ armatü eX proximü caftellis
,in fumemZlrios jùb ipfam lucern i7nl'etum ficit. &' repe
ntino ma,..
/0 perterriti,dijfitgillnt ad{lM prifIdia.'qltt
t. noftri vt
vi"demnt,acrius contra armatos incitati,
neminern e~
ro nmnero villu c'lpi patillntllr.projitgit inde
Cum pauez! Luterius,nec ftrecip;t in caf/ra.re 6me
gefta,Caninilu e.t: captiltl~ coperit,partem copiaru
mcit Drapefe tffi in cafIru in/ra millia ptlffimm
X.qU il rt e,:
comp/urib,u cognim,cùm inulùgeret,fùga
to
Itro ,perttrritos reliquos flci/~ opprimi pojJ duce ille ; magnd;
ft/icitatù effi arhitrabatttr,nnninem ex
c.tde r~(itgif
ft in c.",ftra,q1$i de a((eptaca/amitate hlmcium 'Drapeti perftrret.ftd, tltmin experiundo peri
cJt/lunmtlüi.
videret,rqltltatum omnem, GermanrffèJJ
pedim fum~.
mil, ve/ocitatis omnt1 ad
caftra hof/mm prlfmittit .ipji
Jegionem vndm infra caftra diflribuit; alte
ram ftcu",
txpeditam dltcit. o,m prop;.u hoftmL>
accejJiJfet,
e.'(plorlltoribtM'9uOs prlfmijirat, cognofc
it, caftra eorum,vl1Jarbarorum fort confoetudo, relié
lù locis jù~
perioribllJ,lId ripm jluminù eJfo dl!mijfa
.a~ Germatlos,eqltitlfiJue impmdenubsl4 omnibu4
de impro"ip
aduoIdJ{e, & prœliumeommifiJ{e. qua rt
COgl11tll. , legionem armatam ;nf'lrutt.t1lJ1ItC addsicit
.
repmtè omnih,u e.'( partib.uJiXt%O dato , loca fopeita,
~·ior.l ca~
piHmu/". fjl/od 'ilbl-lIcÇiJir,Gmnam, eqllltlf1ue
,fi.gnis
ÛlU partiuntur.
av
p
�D EDE L L à GAL j..
legiorlu vifis,vehememiffime prœli4ntur,tonftff':~
omnM cohortes vndiCfue impetttm fociunt: omnibl#
aHt interfoUù ,4ut Ctlptù, magna prttda plltùtntur. ca
pirur ipfè co prœlio 'Drap&), Caninitu, ft/iciffimè re
geJt'l/ine 7)1/0 pd!.ne mdùù V!4!mrc, ad obfidmdos 0":'
pidan oJ reuertitur externôqtte hofle de/cIo) CI1ÙU fi- . •
more augere prd!fidia,&rmmitione op;d"mo.r circttrn- '
dare pre hibirtM erat,opeM vndicf'l.e imperat ad.mù:i4 .
ftrarr.venit eôdem cum jùù cop,is poftero dù C.FIl6 biut,partbmflteopidtfùmitadobfidendmn. tCtefar intcrim M ,Antonitern cJ1l.tftorcrn (;i/m cohortib ,#
x v in BclLouacù rcficjtlit;ne Cp U I mrfiu nOIJorumcon
filiorum adcap:endltm be/ltmw (ncultt1A dttre/ur : ip.fè
rclicpt,u ciuitatvJ adit;obJidu pfttr'ef impcr'tlt; timmns omnùtm ani:moJ con[olationcfo nat. Cùm in Carnu
t &5 vmiffet, 71t?nmt confilio il1 cùû!lltCfùperiore Com
mentario Ctefor expo(ùit mù': urrw helLi cffi Or'tUnL,
qu'ad pr.ecipft è eo.;,propter co n[tùmtiam (a[f i, timcrc .
animadllcr/cb~t; quo ccLerim ciuimtem metu Ilbert!'ret,principem fl'elCYl~' ipfitu ,& cOl1citatorem 6è//i (ht
IItrnatHrtl ad/ùpplicimn..J depofi it, qui etJi ne cittib:u
(JI/idem fitù,(e committeVtlt;fflmen ce/critcr, onminm
cwrtl Cflt.efit.u, in ca fira perdlteiwr. corrùur in ci;#
foppliri/~m Cccfor contrit, 1'Jfltllr,tm [uam, 7'Mximo mi!t'Itm con(enfo;qui o"mia periculu,& dctrùn c17tl1. belli ,èG'f.ltllrnato decepti/' rejrreb,tllt,J ; adl:o vt verbcri'"
btu e."t',zrrirmullm corpl1Jfcuri ftrirewr. ibi cr'chris li
tcrù Cmùllj fit ,·trltor, CFI .C de 7)r.lpetc, & lAIf"rio
Kcl1a I!ffint'1u'}CfUI! i'l eonfi/io permanermt opiri.mi,
9t1orl/m etji pallc,rarcm conternneb.et.tamcI/ pertinftciam m !,~lhl pœn'1 cffi aJJiciend'lrtl iud,c.1b.u; ne v1Jù/crfi G,6fli.1 not/viTC! fibj dejùiJ!è ad refirtendlltJ!.
116
Rom(mù~
�i
1 B t R V t l Î.
i?()manis,ftd conflantiamJpftlllret; nille hoc à.'empld
ceter,f, cittitateJ,locorum opporfunitate frette,fè vindicarrnt i1'llibertaum; c1lm omnibus GalLü notHrfJ eJfe
fârct, rcliquam eJfe 711/a171...J ttflatem fld! pro1fincld!;
(J'Mmfi[uffù,ere potuiffint, mdLHm v/mi perjclllfml.J
vcrerentw(. 'taq"e I2.:fJalermm Ie,i(tltmn c/lm legio~
?,Iibm 1 J .relinquitJqlli iltftü itineribJU ft [ubfqlleret/~r : ipft c/lm omni equitatll,Cfw'l'1'l.J potefl celerrimè;
ttd Caninitlm c01llendit.C1~m,contra exfpefJationerrL
omnium, Ctf-jàr VxelLodu111/TfJ veniffit; 0pid/tmqtte 0penbm clafijùm ttnim.ducrtrret; neqlle ab Oppllgrllftionc reccdt videru vILa co"dttione poffi; magna alirem copia ft't,menti abundare opidano (,ex perfiJglJ co
gnofceret ; aqftd prohibete hof/cm tmtare cœpit.F lumen inJirllttrn val/em dmidebtu,Cf1td! pd!ne to/llrh mOllrem cingeb.lt , il1 CJuo poJilfmw erlU pr.trtlptmn vndiCJue opidllnt V xellodlmmn. hoc tllurtere l(Jci nawrtt.
proh:hebttt fic enim imis r,tdicib1u mtJntù fireh,ullr;
vt llulLamùt pamm,deprelfis flffi·r,derittari poffit. Erat alltem oplda1'lù difficilu ,& pr,er~ptft5 co dercenJiu, vt, prohibentiblu noflrù fine v1dneribm,Ilc periCt~lo vit.t,neqlte adire flmnen , neque ardflo ft recipere poffet adfèmfl. Cj""" difficrsllllte eortml.J cognim;
C.eftr,fogitt.triù.{lmdùorib/tfcjllc tliIpoftrù, tormmtùetùtrn CflUb/lfd.ll'1'l.J locti curl/ra [nctiLimos defccn,
{tu callocttw , tlcpifl jlumil1ù prohtbebttG 0pldt1rlos.
9ltorttm ort/nif pojfea rmt/tiwdo (/9uatum Vllllm ln Jo
èum comterml-at.fùb ipjifM cmw op/di rmmml....J mltJ!,1I1tJ flllS proYlfmpeb,lt,lIb e,l pllrte, (Jli,e(cre pedltmJ
c
.mter/ut/lo Jl/~mim5 cirmim v.ICûbat. hoc ft';
te proJJlberi poJfe op/d.mol C;UfJ optllrent rcIi111i,C".forvmu videra) mn fine magne periculo ercglonq
p
�:aS
D E BEL LOC A L L.
eU1J,vineM agere aduerfm montern,& aggerefflrl/e~
re,eœpit,magllo cum labore,& continua dimicatione.
Opida1'li enirn 10 eo/ùperiore dceummt, & erninUJ fine perimlo prœ/iamur, multOfllue pertinaeiterfuceedemu vulnerant. non dcterremur tamen milites noflri vinclU proftrre,& labore, atclueoperibm loeorum
vincere diffiCieltzttes.eoderrw tempore !CUo.r cltnieltlof
Ilglent ad eaput flntü, quod genru opcris fine v/ù pcrieu/o, & finefo!picionchoS1imn , p ecre/jcebat. cxflruitttr aggcr in altimdinem pedum 1 x.eollocaNtr ;1'7
cO turrù x .tabltlatomrrw , non qltidem qu.e mœnibm
tt.9uarctllr,(id enirn m~llù opcribJWeffiei pourat) fd
Cf/u!' foperare fontùfor1igitm~ poffit.ex ca cttmtcla lor
mentlf iaurcntltr ad flntù adttf-f"J ; rJce fine pericllto
poJfcnt acp,ari opidani;non tll"Ûlm pccora, atqHe illmenta,fd etiam magna hominum uwltiwdo fiti con ·
fomebatur.q1/o malo pcrte~riti opidani,cuptU fuo,pi·
ce,fca1'ldlt/ù complcnt-, elU ardentes in opera prOltolmmt. eodern ,empore aeerrime prœliantllr, vt ab incendto reftingrtendo 'dimicatùmù perie/tlo dClCrrcant
Rornanoj.magna repente in ipfij opmbm flammtt exi
flit • &jltll,CIemqlle cnim per 10Ct/m pr~cipitem rntfla erani:.- , ea v/mù & al.gere fùppreJfa cornprehendebllntid ipjûm,qltodmoraballtr. Milites comrle nnfori
'ptftrJquam periclIlofo gencre prœl& , loeocf1te ini11to
prtmebantllr, If/mm omnia paralt/limo jitffmeballtJ
IffIÎrno.ref enm~ gercb4wr & excclfo 10 co, & in con;/'e[fzt t.",'creil 11& 1/ofll'i: magmê[(flu: v tririt1tte Cll~TlJo'"
oriebatur: im VI 'l:tt.fèJIIC pOlerat> m.l\·imc infignu,
ql/o nouor,teffat;orqlte virllt1 eisu effit, 1dù hoftiltm
Jlmmlwhf offertb,tL, C<fjir, eitm complltrC1litos vuf~
1mllri 71tderet, e.\' olnJ1i/Jlu opidi parJ;bH~ cohorteJ
7lJonU7J}
�LIB E R
VIII.
119
montem adfcendere , & ,fimulatione ~œnittm occupandorum...,J clarrJf)rem vndique iubet tollere. qllO fitao perterriti opidani, cùm, quid agereturin /(Jeu,reliquu,effint igna,r i, reuoeant ab impugnandu operibm armatos,7IJurlfltue difponunt.ita noffri, fine prœl&foûoJceleriter opera flamma comprehenfa partim...,
reftingultnt,partim interfcindltnt. el~m...,fertinaeiter
refiFlerent opidani,mag na etiam ptlr'fC jitorumfiti a'lniffa,in fententia permanebant. ad poffremum euniCI/lu venIR. fO,ntu intercifo funt, atque auerfl · quo faffo repente flns perennu exhauffm, tamam..., attulif;
opidanùfa/lttû defperationem,vt id non homimt'inJ
confilio,fed deorum voluhmte , fo[htm pit tarent. itztque, ?1ueffitate coaili,ft tranfdidmtnt. C~far, e,sJ?'V
foam lenimtem eognitam omnibm[ciret, neqlfc ve-rcretur, ne quid erudeLimte natt/rlR. videretur "fperi~
ficif{e, neque exitum co nfiliorttrn fuoYtem animlldt~er
teret, fi tali -ratione dilterjis in locis plltres rebellare
cœpiJJènt,e."Cemplo fupplicij deterrendoJ reliquos exi"
ftimauit .itaqlfe oml'lib~u)qlti armatuleral/1L" manus
prttcidit;uitdmqtte conceffit ; 'plO teflatior effet pœM
ir'lproborJf?tJ. i'Drllpes,quem captmn tj[e à Caninio 7
docuiJilte il1dignatiof/e,& dolore v inc/l/onl77J ,fille ti'lnore graHiorùfupplicij,pauçis diebU4 ff cibo a8finltit, atqtt( ita mteriit. EodeJ?1..J tewpore LUferim,
9ucmJr~(ùgiffi e,v prœ/fofcripfi, cùm in poteftater/'I..J
Vcniflèt EpafnalLi e/fntcrni, (crebro emm rnlltatJdf~
lôcis,7nllltorllm jidcif cornmiucbat,qllod mifqttam...,
di/ttim fine pericllto commoraturm videbawr,cùmfibi confcitlJ e/fet,quàm inirfJicttm debcru Cd'.fàrms hab~rc )hurlc Epafr",iltu efimerntu,amiciJJimt# pOp/~" 1(jinc d/~bifaliol1e v/~'1 vin{tu ad C.t(arem âtexit.
p 3
�13~
D E BEL LOG A L L.
f.-rtbimUJ interim in T mûru equeflre prœ/itlmleun
dum foctt;ccmplf~ribt't{'lJ T relâris i1lteYj'Féfù,rtJ Gtrmanu qui mtlLù qdrurfUJ 1\: al/xi/ia demgat ailt,l
prmcipes eorum VÙIOS ifl fuam ret/egit potcflatem;at''lue in tÙ SItrl4m uEdlJum, q-tli & virtutù, (J) generù fummam nobiliratem habebllf ,fol/tflJ, cx vEdteu
ad id tempm permtifèrat in armù. Fa ruo!~nit.l , G.e
far cùm in omniblfJ fJartibUJ gill/id! bene reo l~1"u vi
,'dere"iudicarétque [uperioribl-fJ ,eftttlù Ca/ùmn dmi[fam & fubaElam cjJè,Aq1lùanùtm r/tlnCf11ft i pf adif
fit,fd perT.Cr,effinrt 'jllada ex pane detûriJJcr, mm
1 ) .Ieg;onibu. Ù' Mm partent f'ft prnftEtUJ, vbi extremUm temp'# cor{iemeret tt!lùlorrem,qlla1/'t rem..."jiClit
ctlera,ceLcr/tcrJi-lrwércl'tc conjècit. 'hlrnfJ.I omn(,J Aquitanid!. cimtalulegatos ad eltm mi(lnmt, objùJ.!flh
ei dedemnt.qllibm rrbm grftù,;pftelJm eC
f1titüprttjidio N arbonem profti7 ur cft cxrrcitl'm pc~'!egato.r ù,
hiberna edltxit,r v .Ic.'l"onef in Bc<rr;io colloctU/if CreM
lrd.Antonio, & C.Trtbonio, & P.Vatirtio ,& ~
Tu/Lio !rgatù; ' "iN vEd'lor mift ,qIlOYlIm..., in onmi
G.lllin (uillmam rJfttlurloritatcmfcieuat; 1 Lin Tr~~
1tj}'tj adfinr.t Carmttltm po./ùit,qUd! omncm rcgioncrtL.>
eMil/né/am Ocelmo (ommcrem;ll.reLiquIlJ %fi [,emo
lûmm finu,nol1ongè lib ArJurnis,11,c fJua PlO')" qathe V,lcua ab e.wrc1l1; f'Jjèt. paucos dl 1ipf in prol/in
d.l ?!lIJ'r. ltlfJ,C:trrl cdenter omn(,1 C011ltent~fJ percurri[
ftt;pf/bltc.u cOlrouriia! cO,Knouiffit;ume meritiJ prlt"Ilfll tribuiffit,(,'o<~nofc(fJdi enim maxùnaTn foc/llfttlem hnbrbllt,f'jlta/11uif;lIc Imimo irz Rcmp.jùiffrt to~
tisu Ga/Lu. difeEl,one quol1'1 jitflimurar jidclitafe,.tt11t tIIIXI!.iS ProftirlCtte tI/itfJ) hl' rcbUJ corji-Uù , ad
(egtOlU1 in lJclgiurnftrecipit, blbcrnau/ujl'c Ncme-
f6ccnntt.
�LIB E R
VII J. .
131
to~mnlf.ibi, cognojèit, Commimn ~trebater.n pry!i(J
cum uji4ita,u/ùq contendiffe. nam, cùm Antonitu·in
hibtrrla vfniffer, ciuitdfque Atrebatum in officio ma
neret; Commhts, qui poffilLam vulnerationem'1uam
fùprà commcmoraui,(e,npcr ad omnC1 motus para tus
fois cii'tibHs rj{e.confoeffct ne cOl1jilia belli o/ulfrentibus auilor armomm,dl.txq1tC decJlct, parmte Roma'IJÙ ciuitJl,t~,Cltm foù cquit ibltS jè, jùdfque latrocini,ù
a/f!bat,illft(t/(c,ù itineribus C01nmcatM comptures, qui
comportabantur in hiberna Romanorum,intefcipiebat.crat aft,.it·1ttt~s ~lItonio prttftélllS c'flûtum C.
Volufenus .f2...'5adratlts,qlll cum.., co hibernarer .hurle
Antonius ad pcr[e11/ctJdllm cJuitatltm hoftiumrmtÛt.Volufènus azelem ad cam vlrtzttem, 'fUtCf1Ig'$larù
in co crtlt,magnum odillm Comm& adùmgcbat , quo
l:bentùu id.fàceret"Jllod imperabamr ùacfI/t difp oJitù infidiù ,fcIJpites eÙH reluites (lJ~grcjJitJ ,jèCJilldll prœlitl fircicbm1t .noui!lùnè,cùm.., vchemcmitu cOlltmdcrctur,tlc Y oütJeilU.r 'pfttls intcrripiendi CO~/'Jmi/ ci/piditate pminacius el~m cmn paucu infecùwI cjJet; ilLe
Itltfcrn flga vehcmenti Volt,fùmm 10 ngiur prodtl>,:i.f
fel;rcpeme omnium[uoYIJm imlocrt{ fidc m Itt1tjC (lzl.\·ihum,Tle fia vHlncra, perjidia inurprrfta, patcrcntt/r
irll/lta;corllterfoqtte, cquo,jè à caen" incaulùu permit
tit irl Prttftaltrnfacitmtidmz or/mes eius cquitcJ,patt
cOfltI/C 1lOftroscormerttmt, a'Îue ill[eqttlfntur. Commiru incmforn calcartbl1J eqltlW'L itmgtt cqllo 0 (~a
dY'flti, fanuaque inft {" IIJcditm~ fèmtt r eittS m-;;g:lIs
viril us tranfiicir. ProtflUo ~lt{!neY'ato,lIon dttbùlù 1/0. .
firi rejiflcrc, rtJ conuerfi /30./fem prllore.quod vbi acci
dit,complrtrC1 hoftium,rnagrJo noftr!)rr!'", impe/II pHLfi vuipuanmr,& partim in fùga proterlmtl~r.parti1(J
p 4
J
�2.3~
D E BEL L 0 ' GAL L.
intercipiuntur. quod vbi malum dux cqui velocil7:tt~
fuitautt;grauiter vulneratUJ prttfoéhu,vtviu, pericu
{um adiutunu viderctter,reftrt~tr in eaflra. Commim
autem,fiue expiato foo doloreJiue magna.parfc amifl
jà/ùonem,Legatos ad Antonù~m mittit ,frj, ibijùttf'rum,vbi prifcripferit,& ea foélurum, qu~ irnperauerit,obJidibm datùfirm~t: vnum tlbed orat,vt tirnori
flo eoncedatur, ne in eonrpeélum verJiat çttùefeJllam..,
Romani.quam pofhûationcm ~nt(miUJ eÙfn..J';udi~
çarctab ileHo naji:itimorc, verriam peuntidedit, obfidl/1 aceepit.
.
~
t S C JO, c,l.farcm Jingulorum Annorum jinguloJ
Cornmentarios ftci/fe: qltod ego nOlt exiffirnaul mihi
cJfè fociendu:propterea qu~dirlfi9ucns anmuL.Paul
lo,(t} C.Mareelto Cos.rmlltU habetGallitt mttgnoper~
ru gcfta.j. Ne quu tamen ignoraret, 9uibtu irllofis
( d!.far, exereittt{cJlte co temporc fùiffim,pauca fcribm
da,cof1ùmgctldaqlfe huie Comrnentario Jlat~{i. '
C AE S A R ,c!lm in Be/gio hiemaret, vnu ilLtta propoJitttm havebat,eo17tinerc in amie;,ia cùûtateJ, ?lu/Ii
fPcm~az.et eauJfam dare armorwn.nihil eni1fJ minm vo
lebat,tJl(àm jù.b difceffie foo neceJ!itatem fibi aliquam
imponi belligerendi;rlc,eilm cxcrcittlm dcduétuym cf
Jêt, belLum alùJuod rc!in9flcreturl1uod omnù GalLi",
lillenterJine prifènti pcriculo fojèiptret. itatjue honorifice ciuitlltel appelLanao,prinqipM maximiJ prttmiù
(lfficicndo,nulüt oncra nOlta imponcndQ, dcjèffltm.J tot
adllcrJif prœ/iu Ga/Liam conditjonc parcndi m,liorc,focitC in pacc eomimtit.ipf,hibcrnu pCl'actu c01'l .
Ira eonfoctstdimm in 1tali./lm fjuàm m~ximù itiflc .
rihm cft proftétUJJvt mllnicipia, & coloni.-u ItppC Ifart') qs,ibu1 M.v1mollY, 9ul.fI~rù fiu:, commmdaret
faccrdotf;
J
�I ... ~
LIB E R VII r .
233
fdcerdotij pctition~m.contendebat enim t;f4tia,c1m li-
6enter prO homine fibi coniunüiffimo,qttem paullo anpr.tmifèratad petition cm; tm7J acritC'( c(mtra foéftonem,& potentiam paucomm,qui,M. AntoJ7ij repltl~
fa, Cetfaru intercedentu conue/Leregratiam cltpiebiit•
.hunc ctji augu'fCrn prit1A foélum quàm 1taliap; (/ttinge
ret, in itinere a1tdierat, tamen non mimu ittflam jtbi\
ClllfjJ:l17J mtenic.pia , & colonùu admndtcxijfimauit,
vto/J gratial agerct,qltodftecptentiam,atCfue officittPt
[uum, Antonto fr~ftitiffint , jimz'tlqtteft (!J' honorcm
[ulqll infquentH armi cornmidaretpetltionc, propter~Il cptod mfolcntcr aduer(ariJfùigloriarcnmr, L. Lentulum,& C.Marce/ùWI- Co.r. crf!lltos,tpu ornnem ho"
710rcm &dtgnitatem Cifarù exfPoliarent,crcptu Ser.
Calbd: confulatltm,a'tm ù '(mt/to tltu grat;afoffrai!rt'j'te vabliffit, q,tod{tbi conùméft1A & fomiliarùnte (J)
ncccl]. tudim Ù'gateo?lù e./fol ,excrptu-s ~fl Clffàris ad1wmu ab omnibU4 rmmicip~J, & color/iu tneredibili honore (uquc amorc . tllm prim/ml enim vmiebat
lib il/o V'1llucrfe alJiif. bel/o.nihil relinquebatHr'Cjuod
ad ~rnatltm pormmm itirlemm'/ocorUrmpte cmni1tP~,
9"' CifaritJmu crat) excogltart pojJct. Clt1tl Meru
omnù rmdtitr,/do o/miam procedebaL. hofl(1t IJrnni.
bm locu imrno/abant1tr: tricliniù jlr.1tù flr.;,templal:jltC occupava7ltur, vrvcl exfic[fati/Jim~ tri1imphi Ü,fitia ptrciptpojJet. mnta erat magnificentltl, "Plldopltlcl'Itiores, cnpiditltJ.lfpTtd hllrmLiorc,s. Cùm omncs
rcg10nCi al/iet T ogatlf Cttfor pcrcurriffit, /ùmrrur:
ccleritate ad cxcrcùu7n N crnotecennam rcd~t;tcgio
nilnYque CK omnibt# hibcrnù adfincs T rcuioYltm cUQ
catù,eo proftrtm cft, ibifÎ.; cxcrcitum llljfralût.T.Labienllm qa/bd!. T (lg,nlf, prteftcit,rJ1to ~n{/ior~ qQmenda~
Û
q
q
�~34
D E BEL LOG A L L.
tiollc COtlc,lilzrctllr ad tonfo/atvu petit"i07lem . if;; tanltemitinerumpciebat,quantum fatù ejJe ad rmetationem !ocorum,propter faltebritate,extjliwabat.ibi j ua.il'fam crebro audtcbat, Labiemmt ab inùnicù foùfolù.
cit;;l.ri;certiôrfJ7 fiebat,id agi p.uecmtm conJif~s,vt, interpofiuzSmatvu au[forimte ,alltfl~a pa~te exercitUf
f}olial'etl-tr;tame neque de LabictJo cred/dit 1~eic'1u;;,
1t((lue contra fenattu auaoritatem, vt alicpeid fo ccru,
potrût addltci.itedicabat ertùn ltberù femerlt&J l'amI,
confiriptomm cazeJJ.lm/Ham focdè obtùteri. nam C.
Curio, T rib/mm pl.clt?'t1 Ceflns cauJ(arn, dtgnitatérn
que defondCilda7l1-fùfccp-ffè, ,flpe crat S Cl'Iat tti polltclt1UjSi (/Item t;mor armorllm CefortS !tf,dcret,(:;:" quo
rJiam PompclJ dornmatio, at1"c flrmfl, non millirmtm
terrorr71/ f~ ro injèrrmf:." difèedcrct v/~rtJl/c lib annù,
r~'crcif1n1tc dmlltteret:j'Ore co filét o li!;erMft,& (ùi utns ci1tltnlcm.Neque hoc utntWtl pollic//IU ('ft {cl etiam
perfi difcefjionem J;/cere cœpl"1Itod 11e fieret) ConfoleJ,tI1WG"ÎtfllC Pompe') mjJmml; ({((!'tc, Ita rem 1tJoderando, difl;('ffinml. 7n1tJ!.ll lfrn hoc 1('!llmOl/lmll /ù tltlf,J
uat vnitterft. coltcni/nhac fupertori jàÛr)./lt17ft M arccl/lfJ,prOXf7fto armo, cmu Impll"f!.narcl C,efiirù dignitaU1n,contrll frgem Pompey, & Cr({ffi, rellt/crat ame
icmp'u ad Senallfm, de C4im proumcli.fftmenti!f'fuc diélù , dtfleflionem fomllle MarcelLo J Cflt/libi 0mllcm dignihltcm ex Clijàrù ttmidù, qutf,rebat,ScnatUi ftccfltem inldia 01fmia mtfii/. CflfiblU riO {r.mgebiiIter allimt mimicone Cttftrù , (id tldmoncbantur, (PlO
maiorC1 p({rarerlt rlt'l'C/7irudim:( '1lttbUJ cogi poffit Sc1h1t1U id pr06arc,qltod :pJi cot/ft.t lIijJelIt.F il dell/de S.
c.vt ad pet/mil Parlhtclf1'll!eglo VT/IZ it Cn. Pompe/o,
Altera à C. C":!àre,rmrurmwr. llCfJlle obfcllrè hd! d,td!..
Irg/oncJ
�LIB E R
VII J.
en.
'lcgio'nèJvni Cttfari dctrahuntur. ntlrtt
Pompeùu
legionemprimam, Cfuam ad Cifarem miferat , conft[fam ex de/c[he prouinci~, C~fàri cam tanCf11am cx
[UO numero dedit. C~far tl/men, cùm dc vohtlltate ad.
uerfàriorrtïn ft cxfPoLùzri mm mi dl/bium eJ{et,Cn. P 0peio hgionem remifit,& ex fù o nttrfuro " v, Cfuam in
qa/ùa citmore habJlerat, ex S , C.iubettranfdi. in eius loCt:m X II I.legionem in 1tdliam mittit,cjtltf,prd'fidia tuerctllr,ex CfllibU1 pr4id&.r x v. dedttcebatttr .. Ipft exercitum dtj,ntuit per htberntl; C. T rebotliit, cltm
legionibus 1 v,in Belgto co/Locat; C. F abium, Cltm totidem in vEduos dedltcit fic enim exiftimab/lt fJ/1 ijJimam fore Ga/L/(fmji Belglf" ql/orum ma;'(Jma virtuJj
& e/:Edlli, Cfl/orum al/aoritMfomma ejfct, exercitib1U continerC1ltllr.fpf in 1laft';; pr0ftéfus 1f,cl'tO c1lm
vcnif/èt, cognofl;it,per C.M arcelLlfm confûlem Icgiones 1 l.ab fe'remifftU,cf1'd. e:t: S,C.deberent ad ParthiCllm brl/mn dHci,Cn. Pompe/o trarJflitttU,dUI"C in [.
ta/ia retentas ejfc.hocfoélo, (J1tamquammtlli eratdltb/ftrn,11ûn arma contra C~fàrem pararcntltr .. tamm
Caftr mmia paf ienda effi flWztit , CjNoadfibi
[pes aligua relillCflurewy, htre pOL ÙU
d{cepttlndi, ql/limBc/ft
gerC1ldl.
'.
.
·
�C. 1 V L 1 1
COMMENTARIORVM DE
D.ELLb CIVILl
1. 1 B. 1.
Capita /ibri primi de hello cù,ili.
1
z.
3
4
S
6
7
8
"fi
9
10
11
l1..
Motus in vrbc ob decretii Sen:ltus,Vt ante ccrtam diem
Cxf.1r exercitum dimittat.
Populus per S.C.:ld arm:J. vOC,Hur: qll:J. de cau/f:J. Tribuni pl.ad Cx[arem confugiunt: Cxlàr (uorum animos
contirm,lt.
Conlidl1l11 & Pompcij ad Cx(arcl11, & vieifsim huius ad
illos de commulli oeio mandata.
Gx(ar complllribllç 1t:l!ix vrbibus occupatis tcrrorcm
ciuiratÎ atfert. Con(ules & pleriquc magilhatuç CapUJI11 profi'g.iul1t.
.
Cxfar Corfinio potituç, (enatorcç (enatod,mquc /ilios
incolumcs dimittit: militeç fibi :\cüungit.
POll1peius Bwn,luJîo,C::clàris opl'ugnwone tcrritus,iu
Africam profugit.
Cx(ar occupa ra per liloç SardÏ)lia & Sicilia Romx in Senatu de face & mittendiç ad POll1peillm legaris agir,
Cxf.1r M.dsili5 0ppl1gnarc illfl:itllir, dque ncgotio Tn.:bonülln Jegatu1l1 prxfi cit.
C:dàri in Il i~)a.niaJ11 profeélio , & anccps prxlillm IcgJtorum Cx[aris CLUn Afranio Pompelj legato ad
llerdam.
Cxf.lris ad idem oppidum varium eertamen eum codem Aframo.
Gallorum aliql10t :tdl1cr(a ibidem prxlia eum Afranianis: & Cx[aris in anIlOJ1J.hlblcuanda indu!hia.
Naualc pr;diumad maiSiliam fœlicitcr à
.
ca:rari~lli<:
Oldmi:
�LIBER 1.
2.31
adminiftratum.
13 Afranij in Celtibcriam di(ceIfus, & Cœ[ari~ in fuis trans
Sicorim tradllccndis viItlis.
J4 Vtriu[quc excrcitus ad Iberllm occupandum iter,Be
CxC'1ris in antcuertendo celeritas.
15 Ca:[ar [uos à pugnando,Petreius [uos à deficiédo comprimit.
16 Cxfar [pe declitionis prudétcr [uos à pra::lio continet.
17 Afranius & Petreius venia à C:dàre impetrata, & Hi[paniam & !ùum exercitum dimittunt.
[T ER l S à Fabio C. Cifarù Con- 1
folibm redditu , ttgre ab iù irnpetra~ '~ tum ejl,jùmma Trill1tl1orum pl.coten•
'èI 4; . tione,vtin Sent/tH recitarentttr.vtve
~~. . ~,ra ex literu ad Senatu r~fèrret1tr,impetrari non potutt.Refimnt Confuies de 'R.Jp.in Cùû
tate .L.LentuIUJ C onfol5 eJ2lUui Reiq.pub. fi non defi~tlmlm pollicetur; fi audailer, acfortiter fintentias
dieere velint:fin Clfjàrem reJPtciant, att'f1lc eius graliam ftquant#r .vtjùperioribmftcer int temporibUi ;(e
flbi cOfilimn capfttr#m, "eCf#c SenatUJ artétoritati obtemperafltrUm; habere ft Cfuorue ad Cttforù gratiam,
atqr~e amieitiam recepmm. Irl eandem ftntentlam 10fjltitur Seipio: Pompejo effi in animo, Reip.rlon dee.f
fi, fiS matU! ft1tlatJw; fin cttn[temr, atCfrte agat leniUJ , nCCfuidqllam ciUJ tluxi/ù/m,ji poftea velit,implo
ratumm.H /te S cipionù OYaIIO, CfliOd Sena/min vrbt
habebatur,Pompeitif(pee aderat,ex ipJim orc Pompe~,
1 rnittividebatltr. dtXerat a/iq1/i. Imiorem jlmentift,
'lit primo M.M areelLUJ,ingrejfiu in Mm mt/iomm,
non oportcre ante de Rep. ad SC/IItfJtm reftrri, (P/am
delcÉOO toM 1tafia habiti,(j' exereitUJ eoufcripti > cf
fiflt;cp,oprlffdloJ tilt 0, & /ibert, Smllt1u) fj1tti.7.Ielier.
�2~g
D E
B È LLO
C Il VIL Î
decernefe Ituderet: vt M. Cal,dùu, cpti cenftbat, vt
PompeiUJ infoao prouinciao proficifceremr ; ne qu,i
effet arrnorzmw cattlfa.' timere Cttfarem ) abreptis
ab eo JI. legionibu-s , ne ad eiUJ pn'lmlam reftm .lre,
& retinerc eao ad vrbem Pompcitu videretltr: vt
M.1(JtfilS, quifententiam C.llidy ,paltc;" (ire mutatù vn'bù , feqltebat'tr. iJ omnes) conuicio L. Lentuli Confolù ) correpti exagitabanfltr. Lcntltl1U fentenlillm Cal,dy pronuncldturum fe ommno negauit,M ar
üILUJ, perurritUJ cormicip, J fla fintemi.l dtfle/fit.
fic voc,bUJ Confolù, tP.rrore pr4lrttù exerciÇ/u ) rm"ù armcorum Porl1jei;, pleru:pte compu!ji ,inuit;, cf
coaUi Scipi.on;; jùltt:lltiam .f11t1t11lur; Vtùtnte cer(am dw'tl. C ttfor exercltltm dI1lJittat;fiilOrJfociM,)'
èllm aduerfos Remp.jàEi'tmmv,deri.Intercedtt M.
(!/intol/ùu, ~C alJiUJ , T nbmn pl. 'RJftrtltr couftJfjm de intercejjjonc T nblmomm. dlclmtw/è/lte Ifi.t
graUe1. vt quifljlte accrbtjJim't:, cntde/iffiméqtee di.vit,
,ta qltn.m maxIme ab imrnicùCttfarù co/ÙlJtd,z:IJ/'.mi[
JO ad vefpemm SCrlatu,om1'lCs ,cl'tiji~l'It eiU5 or~tnlô, à
Pompeio euoctt"ttlr.laudat ~ompelU5,at~lte III poftc~
mm con(ir1flflt.'ftgnioru c41~gat) a~q~lc mCltat.mu!:,
vndl1/te in veteribU5 Pompey exerClttbm, /pc prttm,o
rum,alquc ordimtm,woctltlfllr;rrm!tt ex dU"UlItS legiombm,cjJttt jimt tr,/dittt C ttfore,accerjimtltr. Camp/ctur vrbs ad ùu cormtlOru. T riblt1JOs pl. C. C1/rio mocat.omr/CI .muci Confolum, 1'Iccelfar& Pompclj, atque
eorum ,cpei,vetcrcs irtÎmtcttiao mm Ceforc J!.crebant,co
[,11111 ur m Senttfltm:c!ltomm vocibll-1, & concurfu ttrr'mtu'y ùifirmiorcs. duby conjinnmJfttr; pleriflf/tc vt'~~
ft' crt pote(l.u duernmdi eripltltr. polLtCttltr L. P/fo
Cmftr,jifilJml7lzad Cttfarc7njitcm L,7ZJfclU5 Prit";
.J
a
IQri
�L
r
BER . 1.
!t39
t:&~t{ui de hùrebus cttmdoceant. v T. dieJ ad e(lmre
confiàendam fPac& pojhtlant. dicuntur etia à non nu/lu fententitf" vt legati ad C efo1'em rnittantur , qui vohtilt~ re~fl S enatUA ei pror~ant.omni~us hù 1'fftit.tr;
ommbùflfl,co1'atlo COJ~/ulu, SClptOnU,CatO!1H oppo17i
tler.Catone vetert1 inimicitiœ Cifaru incitant, & do- ·
lor 1'epltIJe .LetlûUA tt1'u alieni mag1lltudine,&!pe excrc':tUA,ac prouinciaru, &1'egu appelLandontmla1'gitionibus rnoumt1'.feq] alteru Jore :iyllam, inter jitos g/a
rial1t1',adquern jùmma imper& red~at. Scipionem ea-.
dem ffes prouinciœ, au]] exe1'citltl/1fl impe/Lit j quo rJe,
pro nece/Jitt~dine , partltltrttm cJtJn Pompeio arbitratu1': firmEl ùldiciomrn rnctUA , ad/tllltio, atqtte oftentalio jùi,& potentùtrrl, qlti in 1Vp.il1dicitfrJ.1 tum plurimttmpo!Lebant.ipft Pompwu,ab inùnicù ttt,(aru in- .
c:itatlu ,qtt'od uem/Mm dignùau fectlm eX'CCf1tari vole
"at, fotum ft ab eilM amintia tl1terterat) & Clem com- .'
mumblM mimicù in Iz,ratùtm redierat; cfTtOrttm ipfe
ma 'Cima pa1'tè i/Lo aJJirttt'ltù tempore ,tdùmXcl'at c'eflri.frnltl inforn ia r r .Ie,gionll1fl pcrmotu-5, t{wu ab itinerc AjÙ., Syrrtti ad/t1f1m potentiam , dominatumfh
conUCYlcrat,rcm ad a;'Yna dedr1Clflwlcbat. t li ù de 1caltlfis agltnwr omnÙl rapt/m,atque tu1'btlte ; rl CCf? docendt Cefii1'ùpropinquu ei1U (JJr/tium dawr;nec Tnbtt,
nù p/.foi periclflL dcprt:candl,nc(JI~e el iam e>.:trcrni illrù illtcrccJfiouem rerillcndt,Jltod L. SylLa relirtterat,.
fo.Gïtltru trib1tltltr ;ftd dt:[ua [aLi te di v [ 1., cogitare
coguntflr j t{tioddù tltrblt!cntijfimifriperioribU& tempOl'ibm TnbJtnipl. 11 x.dem7Itewcnf,jirammaéi'!Orlltm 1'eJPicere, ac / imere conjut!lteY',-mt. decurriwr ad
illttd cxtremum att{lte v/tirnul'!t S ,C'1ItO, niji p.trle in
'pfo vrbû inccndlo, IltqlN defPer(ltirme 'Or'l1llMn fl(ll"
�~4o
nE
BEL LOC 1 V t L j,
th-,latorü dudacia,numquam antè difleffiem eJl;den,t..
operam Ctm/ùles, Pr.etoref, T rib/mi pli cpt/tjue Pro:"
co(ulef font ad vrbemjne tjuid Rejp. dctrimëti capiat.
HlI.c S. C. perforibuntur ad VII . I d.lanuar~.itaq1te
v.pr;mû diebm ,quibfM haberi SenatUJ pot;:it,tpta e.'C
die Conlit/atum inijt Léntulmjbidlto excepto Comiti~
li,& de ;mperio C4àru , & de amplifJimû virû Tri
bunû pl.grauiffimè acerbilfimlcftte decernitur. profit,~
gùmtjlatim t.t' vrbe Tribuni pl.fe/ètj? ad Cttfarem con
ffrunt. ù co tempore trat Rat~enntf. , expeftabat1s[Uû
JettiffimùpoJlulatureJPonfa jJitjJut hominum tttjuitate rcs adotium deduci poffit. Proximh' die/JIu habetJtr S enatm éxtra vrbem. Pomptim Mdem il/a, tjlttfJ
per Scipionem oftmderat,agit;SenatU4 virtittcm,conftantiamCfue co/Laudat; copias[uas exponit; Ie'gionef
habcrefèfc parataJ x; pr.eurea f'ognitltm cornperthn(ptc fibi, alimo ef!e animo in C.ejcirem mdites;neqlte
~s pof!e perfuaderi, vtiettm deftndant, aut fquantltr.
Statvtt de reliquû reb"u ad Senatum refèrtltr, tota vt
Italiadeleü"u habeatlir; Fauftm Syfla proprdlt. trJ
M auretanam mitmtur. palenta vti e;x tt-~a,rio P'Opeio
detltr. Rcftrtttr etiam de Rege luba, & vt focim fit,
atcpte amicm. M arcelLtu vero,pajJitmrrt fè in prtt-fèrr
l,d,negaL. De F aufto impcditPhilippm i Trib11l11#
pl. Dereliqltû rebm S. C. peifèribltntltr, Prouincidl
ptùtatû detcrmmtur; dutt- Con[ularef, rcfiqud!. Prd!~
torite.5 cipioni obltmit Syria" L . Domitio Gllllia: Phtlippm,& MarctlLm prillato coJilio prtf.fereurttur, ~(.
'Jltc (omm forte! d(&ciuntttr. in reli!]uas Prouirlct/el
Pr.ttorcs milttlmtltr. nerpte expcélant, Cfuodfoperjort~
bm anm~ tlcciderat, vt de eOYltm impmo ad Popltll~
rpratltr ; pallldat!qflc) votli rmnc7tptftls > exeJtll1~'
Con(ùlefl
�t t BER. i.
14t
{'onfulu,tptod ante id umpm aecideratnumtjuam,e.,:
vrbeprofieifcuntur,ft{loréfque habent in v rbe, & Capuoho pl'ùtatim,eontrll omnia vetuftatù exempla . tom. 1mita deleétu> habentur; arma imperantur.; pccunid!, à municipip exigiitur,& è F anis tolluntur;omn ',,,
diuina,& humana iura permifi;entur . f2..!!jbtt! rcbtfS
cognitis , c'efar apud militu concionatur: dmmttm..!emporum iniurùu inirnicorurnin fe cornmemorptj à
'iii/hm & induéfurn, & depraftautm Pompeium 'lueritur, inuidia, at'l'tC obtreElatione laudufod!, , CUllU
ipfe honori,& dignitctti fonper fouerù,adùttoro/ttefile
rit. nom/m in 1<!;p. imrodttEhtm exemflilm rpteriturJ
Vt Tnb,mieia intercejJio armis notztretur, {{.frpee opprimeretttr, rut/!, foperioribzu annis armù ejJèt rejti.
tUtlt: Syllam, rJ/tdata omnibzM rebm T ribunicla poteftatc, tamm intercejJionem bberam relicptiJlè: Pompeium, (ftti amiJ!a rejlituiffe videatur, bona etiamj
l'fltd? ant~ hab1terat, ademijfe: fjltotù:/ùmq1tf' fit decretum, Darent MagiftratuJ opéram, nerâdRfff .
dC/rtrnentt caperet j 91t.~ vou & quo S. C. populu, R.
ad arma fitvocatzujfaébtm in pn-nietafis lcg fbr-M,in vi
ribunicia, infecffione populi, templis, loelflJue edittoribzu oceupatis: (atque h.eefopcrtoris d!,tatù exem~
p/acxpiata Saturnim, atque Gracchorlfm cafib1U doCCt )qltantm 'l'man ilLo tcmpore nthtf fl1[fum ,ne cO,~ i.
tat~m rjJttdem,nrdLa lex ptormtlgata, 1'IOn ctlm pilpJ~lo
'lgl ,cZ/um/I'JulLafeuffio jàüa.hortatttr, mim impfra
:,~rtJ', ftUIt l X. mmù Remp-ftlicif!i.me gcJ]èrint, plit~
lmf/,tpte pr.e/if/' fecflnda ftccrmt,omncm qalfi.lm,qcr
.. 'Ir1,amam pacalterint)vt ei1U cxiftimatiolJern,d g,.ita
temql1c ab illirnicù deftndanw, Con clrtrtUlll L, le~ /.)rlÙ
I I 1 I,Cp1~ (/derat, ?m/ites , (halle (mm imtio Itumd-
r.
i
iL
�DE
2.41.
BEL LOC 1 VIL '1
t/IU ettocauerat:reli'lutR. nondum conttmcrant ), ftft pa~'
ratos ejJe,imperatorùfoi, T rib1trlontmque pl,inùtrùu
3 defondcre. t Cagntta Mtlitum voluntate, Arimtrmm cum ca legione proftcifcitur : ib/que TriblinoJ"pl.
qui ad eurn conjùgcrant , com4.enit: rc/icpttU fegioll&i
e:'c hibernis mocat,&fobfe'lui iubet. E à L. Cttfar adalefcens venit: cui/IUpater Cd!.farù C'fat lcgat/u.ù,reii'llta fermane conftFlo,cuius 'l'ci ca4fa venerat, habere ft P ompcto ad eum priuati ojfic~ mandam d maftrat;velLe Pompeùtm ,ft Cttfari prtrgattan: m ea, qUi/'JV;ip.cattJfa egerit,zn [uam contume!imn vertat.fmp er ft Reip.commoda priuatù neceffit..dimbtu hauttif
(e potiora : Cefare qttoque pro (ùa dignùate debere &
flttdium, & ira ctmdtamlù'lm 1(;ip . dimittcre, necpt e
adeo graltiter irafci mim:cù, rte, citmillù.'1oureft
fj1eret.Reip.noccat paltca eù{dem generù addit, C/fln
excltfatione PompeiJ conùmU.~ . Etldan[erè, a'qlte eij
dern dercb/IU Pr.t[or RofcilM agitc"rn Ctffare, fibitf.,
Pompeirtrl~ comrmmor4fe deTltorJjlrat.cpttf. rei ctji mhtl ad ImaTld.u initlriM perl inere vide~atttr : rame'"
idoneos nttChM homilles , per CptOS ea , qUtf. velLet
eum perferrenrur, petit a~ vtrotpte, qttom.mt Pomprz
'tfJàdam adfe dmtferÎ-nt,ne grattelltttrlùa quo fi, ad Clt
pojhtlata dr[trrejji paruo lahore rnagrliu cotltro/ttrfùu
tol/ere, atqtte ommrn 1tafiam mette libertlre poJfe:,t.>:
fibi femper Re,p. prmwn ftuj{c d gnitlUcm > vit a9:,e
potiorem; dO/lHjJ~ Je, q'todpopJth R. bcnejici.,t1'fJ f/~s
per conmme!ùtm ab inimicù extorqturewr; e:-cpto ~
t]ftf1ftmcftn lInperJIJ , in vrvem rttraherewr, c/wU ab
[cf/tù r.llioncm IJtlueri proxirnÏs cornitijJ POP/tlt#llf
fiJlèt ; ttlmm hanc honorù latillram lit; Re/p. C.~4!"
47/t0 af/IlIIO fltl'.!fc:cùm IttcrM ad Sm./t/tm mi/rtt , vt
a
a4
01/J1/ÇI
�LIB E R
J.
lfl
ÎJmnes ab exercitibm difcederent; ne id qt/ide impetra/tiJ{e: tata Italia dclet1us haber'i, retinerilegiones
1 I. qlttt ab je, jirmûatione P arthicibelli,fint abdu{ftt
:
ciuitatem ejJe irt armu: quJnam hcee omnia, niJiad
(uam perniciem, pertinere.<> jed tamen ad omnia je defèendere paratllm, atqlte omnia pati Reip.eattJfa:pro~
ficifcatur P o7npeius in foM ProJtincÏtu : ipfi excrcitfU
dtmittantur; drfcedant in l ta/ta onmes ab armù; me~
tm ècÙtitate tolLatur; livera comitiaatCfJ omnu RefP.
Senatui POptûocpee R. permittatur: htR.c CplO foCtlÙM
certÎflpte conditionib/M fianr, & iltreittrando fanciant1tr; aut j,p.fe propim accedat , aut.fepatiatur accederc:fore vtt per co/loquia omnes eontrosterfce campo·
l'larmtr. ~eceptùm"ndatù, Rofiùu, eum L. Cttjà.
rc Cap/Mm pl!rucni t; tb/cpte Confolu) Pompeium4
(pte imtenit; f o/ht!am C ttforiJ rl!J7Imciat.JlLi, re deliberata, rejponJmt... ; ferip! "qlll! ad eum mandata per
tos remltmnt :quorum hd!c emt[umm a: Ccefar in Galham rCitertermtr,Arirnirto excederet,exercitlu dimit
~eret:(pt.e fi.ftcifJet, P ompeùem in HifPanitu itlmtm.
'nterea,quoad fiJeJ ejJet dttta J Ctffarem foéfumm,ql1lt
poLLieere!ur, r,ontntermij]hroJ C011jùles, Popeù'tmq1tf:
d~leélU5.Erat iniq/ta eonditio ,poflttlare,vt Ccefar A~,rhino e.t:eederet, atqlte in prolttnciam relterteretlll';
~Pfùrn & proi'illcitu, & !rgionN aL,mM tenere,exerci
~Itm C.eforù velLe dtmitt/jdcLcflt14 habere: polLicer;ft
~I proltincia ifltrl1mineqltC, ante qI/cm diem itltrm fit,
cfinirc:vt,ji,peraélo Cte(ctru ConfolatJt, P 0pcùu pro~UJ.U nOft ejJet,mdla tllme/l wendacÎj reLigtone ovftri·
Its Viderefltr. ttmplM vero COILOql~I O non dare,neqtte
:c,geffimtm pollicen, magllr1m pacis de!p':ra;lOnem
~Jerebat. t ItlUJ111b Arrmtno M •.Amomu C/t ,oh or- 4
..Q..,1.
�BEL LOC l VIL t
tibtU v. .Arretium m~ltit:ip(e rVJ'rimini C//in 'T I.legio-
144
jj E
nibtM jùbfzflù,iblqtte deieè7:um habere in/l-it#lt: Pi[aurl~m, F anum, Anconam (ing~t!ù cohortibm OCCUpf1L .
lnterea certior jitÙm, Tignw m Therrnum Prtftorem
cohortibm v. tenére, opid>em rmmire ,omniltmcptC eJfo
7ïgnio mm optirnam erga Je voltmtatem.., , Curionem
citrIn I l. cohortibm, ,pttU Pijàwli, rt) Arirninihabebdt,mittit.cuitM ad:term.e cognito, diffftu !fnltniciP1J va
luntati T hermm, cohorte! ex vrbe edit cit , & profitgit:mifite-J in itinere ab co difcedttnt ac 'dom:-; r'el-tertutt
tltr: Curio , omnùeW fomma voftmtate, T ignùtrtt rc·
âpit .J2.:!jbu& rebu! cognitu,confzjiu rmmiczpiorum vo
btntatibtu Ctf[ar, cohor. fU lep'onù XII l, o:pr.ifido/1
dedtecit , AU'\'tr!ll~mo/lte proficifèttt~r: quod opldunl-J
AéliU1,cohort!bU1 illtroduétù J tembat ,dcleUltmcfltC
toto Piceno,cir;/tmmiJJiJ fel'ltltoribu&,habebat. Aduétre Cftjàrù cognito,dccuriofJCf Am.:mu ad Axiit Va:'
rt
rllm feCjuenLeJ comtcnùtnt: doccnt,fiti mdiclj rnn. no
cJfe;neqlte Je,nu!/te reii(fttol Mmncipe! pati poJfc,c,'
C<t.fo rem , J mperatorem bem de R ep.meritttrR, 1ant tf
rebUJ geftù ,opido,mœnib,ljjuc prohiberi: promde habeatrationempofteritatù (!) pcr'icl/lifiti. ~Or1tllJ 0'O
ratione perrnotus AUùu V 4rtu,prttfidlltltMjltod I1Itr
duxerat,cx 0 pido edltcit,(!.} profitg,t.lJltrlc ex primo orttr1ti
dine ptf/tci Ctcflrù cot/fCl/tl milite!, confijhrc cog
comrnrJ{oeJlte prœ/io, dejlYlt Hr àfiiù f/',tnu: non mi/,
la parl rmlttTtrrt dom1tln dtfcedJt: relUJII$ ad Ctcftr,elrJS
perltmitml:alCflu Vlill C1l1'lt IjS deprehcnfiu L. Plfp"I ,
primipili cmfltrio addl/ci/tlr, Cj/ti h,tr1C e/trJ{/em
dwcm ln e.wrcùu C. POlltpeij antea dlt.\"Crl1t,.,. , t
C,eforrmlllcl Ani/ma l co/Laltd,tt." P/tpl1lm dirmtOr~
o
AllxÎ7f wibm agit gratllu fe'qIlC eommfoai r;J(rtJ
A
r(f1l-1
�LIB E R I.
14;
rem fore pollicelur. i!.!.!}bvu rebvu 7(gmam ntmtiatü,
tttntm repentè terrorinuajit,vt eMm Lentulvu Confut
adaperiendum ~rarùtm vmiffi t, adpWtniam Pomprio ex S .C. profirendam, protinm , aperto [anEfiore
d!rario ex vrb'e profùKeret. Cttfar enim adttentare ,iam
iamrjt/ld,:/fe ei./lu ((jltites fllfo rmntif/bitur. hue Mal"
cc/ft,u co/Leg a,& pürique magi/hatvu,con[eCtftifu1Vt:.J .
Cn. Pompeivu, pridie oiu! dzei exvrbeprofoé1:vu, iter
adfegiones habebat, (pt/U, à Cefare accepta! Jin Apu/ta, hibernorum cf/ttjJa , dif{;ofuer{tL . de/eElus
mtra vrbem mtemtt'ttttntlir; nihiL citra Capttam wmm effi om'l'lib1U videmr. Capud! prirnùm fe[e.eonfirrnal'VL ,.:j' co/ligm/lc,; dele[fttwqt,e colo1JoYitm.Cfui legc
lulia Capuartt dedlté1:i erall'G , habere inft,t:!tmt.
t
glddù1torlfque ,CplOS ibt Cttjàr in /t,do habebl/LJ infl- .
)"/tm produéfos Len/lIlm lifJL rtati corifirrna;t.."attJ1,e tir
septos atm/mit, ù:'" ft jèrjlu i:tjJit : t'plOS po/ha , ?/Ionittu ft"tù, ep,bd Cf! r'es orrmiltrtJ iltdic.o reprehendeba.
Utr, circ/lm (nmi/iar es COm1ClIttf,f Campa I/id!, Cltftodia: caulla Jiftribuit. vitt,\'IWO Ctefor progreffiu, 0?nnem agmrrt Picenum pcrcltrrit.cu"U,e earltm [c(ion/lm prJ!ft[hme libemijjmus anirms eum. ruipùtllL,
e_\'ercit/t'rJJque citu OllJJlibft.-J rcbm llfUl11It. Etit1rtl ex
Cmglllo, {Jlt(!d op/dum. Lav/enru conjlituera:L ,jùrlJ/tc
P,ccuma e.\'~ dificalt(r(/t, ad Cltm 'c~~alt vmùmt;")//lt9, Jrnpcr41tertt , ffi cltpid jJimt f:7tft/fOS po/ùcentttr.
~lt1ùeJ "nper,!L;1IJilltlnt. Imcre.i lef.io x Ir . Cce{arcw Cottf'j ltltltr. CI,m hù 1 J. v4ji:ldl lln Picum111.J
P~ofic{citltr. /d opidllrtJ Lent/dm Spinther x. coho;'ltbttJ tcnebat: (Jltt , Ctffms adan/fit cO~rJilo? proji' ~ft
f); opldo;cohort~{tJ.i jÙ1Il1l abdttccrc eO~fltlt5,
fllfJtlg~ltI.
Pflrl c7tJ1Ùlltm dejt'ntrtr.rehlhu irl itirw'e mm paltçù.
l
a
.J
Z3
�i4 G
D E BEL LOC l VIL 1
incidit in Vibtt!!ium Rttjùm , mifJum à Pompeio in ttgrum Picenum, confirmandorttrn hominum c(luffa : à
cptO fhBtu Vibllllùu ccrttor,qudl res in Piceno gereretttr,miMes ab eo aCcipit,ipfum dimittit. item ex finitimu regionibus,tpeM potèft,contrahit cohortes ex delc[fibtU Pompeianu : in ifS Camerino Jitgientem ViClLlem H irum, cmn VI. cohortibuJ ,qUtU ih; in pr.ejidiu
habuer.tt,excipit. quibtU coa[fü, X I II .e(ficit: cum ip
ad DomitittmAhenobarbum Corfiniummagnu itine
ribtU peruenit;Ctfarémquc adeJ{e cum Lcgionibtu l J.
rmntiat. Dom~tùu per ft circÎtcr x x. cohortes ex A 1ba,(!} A-1arfis,& Pe!ignù J & flnùimis ab regioni6tU
coegera;t., . Recepto eAfculo, expulfôque Lentulo,
Ctt(arconquiri milites) qwab eo difleJJerant, de/c[MmlptC mflùtti iubc: ; ipfe vmJ.111..J diem ibi, m ft'umentnrztt C(luffa, morattU, Corfinium contendit. cO
ciàn venifJ'et, cohortes v. pr<t1f1.ifJ.e à Dormtio ex opido, pontemfiuminu imermlllpebmllf:.." qui era t a6 0'
pido milLia paffimm circiter 1 I I. ibi cltrn antecttrfort'
6"H Cifaru prœ/io comijfo, celeritl:r Domitlani, a pO~J
te repl1lji "fi in opidllm recepcrrwt. c,eJàr, legi01W
hm mmflluaù ad opidlt1n cOlljfitit mx"ique 11I1t ·
5 mm caflrapofuit. t Re cogr,im, Domuùu ad P07npeùem m 0ptl/tam peritos regiorllt7n magno propo~
ftlO prttrmo , clem literù , mit tit; ql/i petant atqlte 0
rem, vtft6sfiibuemat,: C 4àrcm duobtU e,l(emtlb/~
& locomm anglfft&s facilèintercludi poJfc.frm'iJCllto(]Ile prohiberi: quod ntft ftcerit (e, cohorllftJlte a'm'
J
J
J
4
J
J
p/tu.: x x x. magm~mtJltC1l1tmerHmfrit//orttm
J
afqlle
~q,atf{m
Rornanomm in pericltlum effi ventltr~t7!1·
il/ter;111..J f!:0J cohortrum , tormmtain rmtrù ~jlPu1/1/: &ertri/J1ie CltÙl'l8 parres {Id cuflodltl1tJ vrb/~ tlt~
,,,6/1tf.
�LIB ER
I.
tribu;t : miLitibm in COl1cian~ 4grol ex [uùpoffijJio~
nibm po/L.cetur , cpeauma in fngulol iugera, &
pro ram" parte CenturiorlibUJ, euocatiflpte. 1ntcri111..J
Cttfàri nunciatztr , Stelmonenjes, quod opidurn à Corfimo VII. m:fli'U intert/alLo abeft,cupere,eafocere quce
velLet, fed Q.:Ittcretio fenarore, & Allio Peligno
prohiber;, qui Id opid't111..J v 1 r. cohortium prttfidio
tcnebal ~G . ~ittiteo M . v4ntonùtm curn legionù
l (x. cohcrtibUJ v. Sulmonenjes , firnul atque noftr"
ligna viderunt, porttU apm~erunt; vniuer[!qlte & 0p,dani & milttes oblliarrL.J t;ratulantes Antonio cxierUIl4~: Lucretùu, & v4éfiUJ de mura fe deiecer1t1vG'
~niUf' ad ~f/to77ù~m dedttEhu, pwe, vt ad Çttforem mitteremr. AI/tonit« Cllm cohortibtu ,& Allio,
eodem die, qleo projiéhu erITJL, reltertùllr. CtI,jàr CM
cohort~f c/lm exercitu [uo conùm.\';t, v4Ehumqtte
mcolume 1'I'L.J dimifit. Cepr ) l , . primis diebUJ Caflyil 7ltagnù openbm rn,ltwre, (:1' C,\'ji'llt imu ,MumcipljS frmtlCrlt wnJ cornporture , reliqutlfqlte copiM
exjjJeélare) ùJjhtlût .eo md/tO leglo , 1 x. ad mm ventt, cohortf(;ue q nouis Ga/litt delcétibm x XII, e'1ltltéfltlle fi R ('lTe N orico circiter ccc. quorum ad.
Itenl,l a/m'il c4ra ad a/tcram op/dt p.mem ponit. &,;
Ctiftrù Curionem prttftcit: rel'Cj'4ù dteblU opidttm valla, cafte//(ff/te clrCltmrmmire infttmit. Clt/tU operû
maxima PtifU ejJeUa, codon ftrè /empore mrffi ad
Pornpeium rmerttm/ur. Llferts pedeélu , DQwittU J
d'jJimu/47/J, in confiho prommcML, Pompeium ceIrrltcr'ftibjidio vmtltrmn. horttlfltrque COI, m: ani1fjO deficiant.., 'llltCq/ VjÙf ad deftll dendm'tJ opidttm
fi"'L,pt~rcnt. ip'(l.lrr(/II'o cmn pllllCÙ fitrmlf{/.nblU ./ùis
'olloqlûtltr; COllfilùtm1UC fIg'" capere conftttl/it.
a
Z4
�H8
DE
BEL L OC 1 VIC 1
Cùm vttlttMDomity cum oratione non conftntiret,41'9ue omnia trepidantùu,timidùlfcj1t~ ageret,]uamfuperioribtM dicbtM confoejJet, rnuldmque c!tm jif,H,
confùltandi CaltjJà,ftcret'o, prlfur con(ùetudinem,colloque'retJtr J conjilia, conuentuflpte hominuJ'lL> (ùge'let; res diutiUJ tcgt, d1fim~tfar1:Jlte non pONt;t. Pompeùu enim refcripftrat.- , ftf rem in fommum periclib~m dedllfltmtm non effe; necptefio confolio , aut vo/tmtate Domitium ft /JI opidum Corfirtium conwh}
ft:proinde , fi (fil" foettlttU jùiJ1èt, adft cum ornnibUJ
copip venirct. id ne jù:ri poJ/h, obfidtone , attpte opidi circt1mrmmitione fieuat.- . Dùmlgato Domit~/ conft/io, rmlitM, 9tti crant CorfiruJ, prùrla vefpera ftcejJioneJ'lL> frrc~;mt" atcpte ira inter fcper Trib,tno)'
mt!. Cellll/rionéfpto , atcptc honeffijjimos foi ~~enerù.
col/ocpJltlllur; oDJidcri ft'1 CIf[are; opera rmmition~f
9ue prope eJJè pe11:atU ; di/cem jimrn Dwmiurlt cw
il# [pe,at1/1( jidtwa permanftrilltJ proiet1u omnibJuJ
jùgd! confi/mm capae; dcbere fi (u~fà"tlh' rattor/cm
habere. Ab hù primo Marji dijfentire incipim~t"
earnrpte opidt p_lrtcm, 9'/dl rmolltijJima videretur, oc'
(:upam: tant a1'te i1lfer e~s diJ!ènjio cxftittt, vt m~
num confirere J at9ue armu dmlÎcare,conarcntltr.pojf
ptUllLo I7tmen, illtcrmmcfjJ vitro citrQ('flte miffis, Cf/IiC
~gnora6flllt, J de L. Domit~jiega cognofètmt: tta111,e
omncs vno confi/io D omitittm proâuélum in p#bb~
çllm circm/1ftfhmt, 0~ tuflodmlliL; Legalrffque eX
!zio numero ad Cttfarcm rmttunt; ftfi partllOJ efe
portlU "pmre, 91tltth Imper.lllerit [acere , (!) L . Do'1nmum vùmm in tilt! potrftaum tmnflùre. I2!!Jb l #
rcbtt1 cogni/ri , Cdlfar ~ ctJi magmintcrrffi ar/;Itr",b~
IIIr) ruamprimftw op/do pOl l'ft ~ cohortl/rl'te ad ft 1ft
cajfr(t.
1
�LIBER
J.
caftra tranfducerc,nc qua autlargitionibU!, aut al1t'mi conjrmatione ,autfo1fù mmciû comrmttatio jeru
vo!untatû;qu'od fepe in be/lo parâf:: mornentù magni
cafU! intC"Îcederentjtamen,veritU5, '/?..t: militum introitu, & noHurni temporù liantia , opidum diriperetur, cos, qf~i venerant, co!ùmdat,aNJ1te in opidum di
mittit. PorlM, 7/, urofltue afort/ari iubet: ipf iù opcribu-!,qtldl flr cere inftùuerat,militC1 di!ponit,non ccrtû f}atiû intermif!is,vt erat fuperiorum dimf'rtt confuetudo,fed perpetl/ù vigiliû,ftationibtifiruc, v t contin"rr P,nt inter f,atqtte orfmem munitiomm exp/ean .:
T ribuno.r mil. & Prtejè[/:os circummùtù; arCj/Je h(}r~
tlttrtr,non folùm ab cmptionibU5 cateeant , fd etitmL>
JÙ~I{,/t!orum hominrlm occultos CXit1U ajJeruC1tt-.nt:'h
forllm tamremiJfo ,ac languido amrno qllifquam 0mnùtm /itit'9fÛ ca noét,. conquirlferÎt.tal1ta crat fomma rerü ex pc[fat;o,vt nu/lU5 t'n aLia711 partern menU,atqHc animo tra/Jercmr, qt/id ipJis Corjim'cnJihlu,
Cjuid Domùio ,qltid Lent "lo,qttid reliqltû ,accidcrct,
911i qttOfquç ettmtU5 cxciperet. qtlarm vi<
l{,ilia cirei·
Icr Lcnmltu Spinthcr dt' m/ero mw vigtltù, CI/Ho dib~!/è;ltC noflm eo/Lo,/uit ur,ve/lc,fifibt fia t poteftM, CIf,
forem conttenire.fo[/:a pottftale,~x opido rnittitHrjneCf"c ab eo prùu Domitttmi militC1 dfiedltnt,quàm in
Cor~fpeét1/m Cttfarù ded,Jcatltr.cunL co de fo'!tte fia
a.,e;tt,orat 4t'lIJC qbfcrat,fibi Vt parc/lt; veurcJtJ{}.J Il·
?lIleitiam commemortlt; C"'for!f7Ifc i1l ft bmeJicin e."'·
Ponit; 9/he eram rnaxirnll: ql/od per mm ln Colfegium...
Pontifie/lrft venerat;ql1od prolfincif/.m Hifpaniam ex
prl1.tura hab,terat ; '1uoe/, tri pNitionc cOl'lfolattu ab co
trl{tfoblellfluu.Cteim orattoncm C4ir mterpelLat:f,
liOn mtlleJicy caleJfaJc,,"(prOUillCÙI egrejJifW J Fd. vti fi
�~so
D E BEL LOC J VIL 1
à cont/ernelii! inimicorum defind,ret;vt r rilnmos pl.
ca re ex cùûtate eXpHlfos,adfoam dignitate1'l'L refli·
tuere:;v t[e,& popltll/m Romanum paucomm foRione oppreJ!ùrn,in libermtem vindicaret. Cuùu oratiolle confirmatvu Lent/lLvu,vt in opidJtm rellerti liceat,
petit;quod de fua [alI/te trnpetrauerit,fore aiam reliqui! adfùam {fe1'l'LfOlatio: adeà eJfe pmerritos non
md/os, 'lit fotf vit.e dl1riUJ con(ùlere cogantur. Falla
potcJl-ate,difcedit.Cifa rvbi i!/uxit,omnf4 [enatorf4,
equitéfJ] Romafinator/t1ttque /,bcroJ, ribul10s
ordmu L. Do;
[enûtori
aM
illbet.cr
prod:!ci
'Idfe
nor
u Rlffl'A,
VibulLù
r,
Spimhe
ul'44
P.1-em
&
mitim,
a
;prtftere
Rubrttt!
,L
cl'"tfjlor
J
Vant,'
dl,tM
Sex ..f2!!JnU
maente!,&
adolefè
e!
comp/ur
,a!i!que
Domiti;
jilùu
gnvu numertM equitum Roma1JoYltm, & decuno17um,
omnu
q/tOI e:r mlmiripiû 7Jomittl'u euocaucrat. hos
prohilfque
conuici
,
rnilirt~m
neliû
àcontur
produfJoJ
bet:paltca apud eOi I01'tifllr; ~lj.i fibi apcrtc eorum
gratia rc/tua 1/01'1 Jir . pro fou tri COI maxtmi! beneficiù;dimi! tit ortJ1lC4 inco /um el. H -S LX , qltod all'lMn-,
"drlll.wrat Do1tJiwu, atque in pnb/tclem depofoerat,
,,/i./tl/Ill t~d fi ab J 1. virù CorjinicnJibvu, 'Domitig rd
dit;ne commc1/f iorin vita homimern'1uà1'l'L in pccu'
niafitiJfc viduuttr:e'fi C.1m pCClmia7n publica elfe COll
jlabat,datifrn1ue d Pornpeio in /hpcndiunt.J.Milit~
])omittatlos jàcramemllrn apud[e dicere i1tbet:atqll~
eo die caffr,l rnoltet:ill/htrnfjl iter confictt, VII. ornm110 diC4 ad Corfirltl~m commoratIM,& per ftnes Marri'
ci1lDrtlm, Frenranormn, [,arinart'iI1fJ irt Apuliam P~d
6 ucnit. t Pornpcùu iùrevlIuolnitû,QIttf, cranta
Corftnium grfttt,L ucma pro(!cifcitur Canufrltrn~ atlf,
inde Brtmdfffittrn:copzM 'lIndlqrtc omnes e:" nOIll-1 de-
r
,,,d.
/célib1#
�'L 1 BER
I.
25 r
leElib1M adf cogi iubet ; frouos, paf/orlU armat ; atque his equos attribuit: ex iis cirCÎtcr (' C c. equites
conficit .L.Manli~ Prttt9r Alba cu cohortib1M VI.
profogit: RutiliUJ LupUJ Prtttor 7'arracina cu 1 IT.
qutt,procul equitawm Cifaris con/picau"cui prtferat
BùtiUJ CuriU5,relillo.. Prtftorr'.J'~
/irma ad CJtrium tranl'
'J
ftrunt,atque ad eum tranfel/1~t-.1 rem re!iquis itineribm non mt/ù cohortes in agmen Cefaris,aliJ! in eqilitlU.incidtmt. redllcitur ad e/lm depreherfm ex ititlere Cn. Ma,r iUJ Crrmona,prtt.ftlluJ fobmm Cn!"Pm~
pefrquern ( .tfor ad ettm rem;tti! cllm mandatù;71eolIiam ad id ternpu5 fo ettlt,U colloJHendi nonfiterit,at- ,
que ad f Brllndt{l11m....-fit 7:enturm,intereJfr Reip.&
communis fa/utù.Je Cftm Pompeio co/locl'ti;neqlle v cidem per.fiei longo itinerù !patio,cùrn pa alios cm
ditionM firantur,ac fi eoram.., de omnibm cOJ,ditionibUJ dtfieptetltr. Hù datù manda tù, Brrmdufitmw
nlJ1ù legjonibm v J .perl/cnil, veteranis 1 v .re/ù:J1~
ù,
'jtttU ex noua de/eUH corlftcerat,atque in itinere comp/elterat. DomitiaJltU enim cohort~f protinU! à CorJinio in Sictliam mifrtltt,. rrperit COI/ft/CI ]))rrhachil/m profoElos cum....- mtTgnapartc exere/tm ; Pompeit:m remanere BYJmduj~ e/lm....- eohortihm x x. neCJue certtlm....- im~enir!J0tertltt, , obtinmd/ne cal/fa
~YI/ndllfl; ib, remanfffét,t;teo f Ct/ÙM o1Ttlle H.ldrtat'ct/rit mare,extrrmû lttditt ptlrfibusJregioniblt{que
GYttcÎtt" tt1 pou/fatern habcret, atqllC eX vtr.t ~l'tC parte bellmn admi,?iffrare poJfet; an inopia 111lUWffl..J ibi
rtftitijJet: veritlffiJste ne fraliam ille dsmifundam 1'1'0
t-\·tjhmaref,exitm, admilliflyationo/(pee 13nmdstfm
POrttu t'rnpedire mflttuit:qltorum operttmhttc erat ratJo:~à follcel (rant al1gltftiflim.t portJU,mo/cm) at 91
ro
�D E BEL LOC l VIL l
a,~gerem ab vtraflt/e parte litoris iaciebat, 'l~~d hü
locu erat mare vadojùm.fongit# pragyeffiu, cumagger altiore aqua comineri nort poJfet, ra((~J dupliG"eJ J
(j1toql~o verfiu pedltm x x x, è reKione molis col/ocabat.hM qllaternû anchorù e."C qu.ttllor angt/lû diftineb,1f ne jll:[tibw mOlurenttlr.hù perftilù,coILocat/f
'lue aliM dtincC;JJ pari magmmdme rtltCof itmgebat...;
hM terra, aupte aggere comegebat. tiC .,dlttu , atqtlC
incmfiu ad deJtndmdllm irnpcdiraltr : Il ftOl1U,at'll
ab vtro(jllc l.lure cratibm,ac plutuJ protr~ebtlL-. zn
quarta quaqlle carum IIlrrCJ binoru7fJ tabulatort/f11-J
excit,1b.lf,qllo commodit# ab nflpct,~ nnlUII7/J illcm~
di/ft!'/C defnderct. ·ontr.~ h,cc PompeilU lia/tU rnaf/IM 011cr.1ri.u , qlt.1.4 ;'1 porl'~ Bnmdlfjino dcprehen:
derat .1doYlltlb,lt. ;bi IItrrCf cltm tcrnu Illbul.au er'gebllt, cJfll'/e muttlf lormmtù, & omn /!,elJcrc tflg 1um complel.u, dopera C fins appclLculu, vt ratel
paYl4Tllpcret,atqt/c opcr.l dlflllrb,/I'u. fic 'lltot,d,e vtrmlquc CIl111HfJ fondù,ft,f!.ltfl· , rc!tqldf1lu uir., pli;
lp.
,f11lnb l"lr.e//'Cjue h. CIl.t C.~pr IZdmlmflrttblZl,v tcO '
d,li01l('( P,IC/( dItIlÎft(fllf.l$ "0 & \:l1ll11ldyet .ac,I.11lJetji
7fJft~t1opere adllltr.,blltllr, A.f.7~Ù(1l1 (l'lC m "d 'portr
pe;lIm Clml 11l.mdillir "'Ifcrd "l;'f non rermlU; at~J/e
(.1 rCfflpc lC1Jfal,l,rtji IlnpC/lt4 wH,confils,î7utta,., fivm· tmnm ommblM re/ms UI &0 pcrfil/tralldwn PIIUt pm :tl.l111( C.llIin;um fl(. cbilum, Lecr.tIfM1 ,/tlmb~,Fr
S b'
b' . . ' /d cll1{1,
rem lIcu".lrlllm'l, Cri 0111) {./ Ont ,rm lt1t '
d"
colLolJltIJ c.",j[u ulllnd Ir, vi l ,tbonem..J de cOfJ~ili,~~,o_
pilet IJorlt/ur, zn PrllIIÙ.V I ipfi Clm
pompelo C
Cjucrultr, poftlll.tt~ .. IIJtI~JJoIJCI'r (cft confit/6re Junot/ri:
Il
Ji
. r.fo
J COli 1
J'r,a, Ulltl rCl fit p?frJl'1l forJ.t. ore, vt t1 UI
r110111 hlfJ lIb ItnlJU dl/cc d,If IIr: clliltJ ru 1II.~~"11lIJ ';;'IJ
1
�· lIB E R
1.
2.B
rem laudù,~t1uce'xiffimationû titi Libomm pemen-
turamfi,ilLo alt[for~,atqlJ~ a,gmu,ab armù ft diftcf
furn.Libo,à colloquio Canin~digr(!fm,ad Pomptium
profiâfciwr:palllLo p'oftr~mmciat, q1tod ConfitlCI abfint, nihilfin~ ilLù d~ compoJitjort~ agi pojJe .iraflpim
rem jiïtjfra lentatmn Ctf.[ar alj'l/lando dimitundam
fibi iudicllbat, & de bello agendll~. propè dimidia
parte opens à C~rc rffiila , dieb/tfoltC in ca re confil1t1ptis J x rumu à OmfobbwDyr'lchio remi./Jt''llt<t
priol'em p.lrttm ~Xfrcùm cà dt'porta/erant,Bmndu.
fùml rellfrf/l llfltr.Po mpeim jille op~rihtuCd!fàrtJ'per
motm,fillt rtimn qllod lib m,tio 1fafiot l'.wderc conjlitllcra(Jad"e11tT1 r",ttillllt pro(rtfilJnem pamre ;nci~it:rr'(J'to JhCtl"M I1l1pflttm C.rforù tard,lrc t , ?le flb
'pfo proftUiom t/JI/IICt opidu'm irrlm:p ermt." port.u
ObftrHit,'JI(OJ p/.ltf,fftJltr in' dlfilw,foff." tyllrrf/lcrf.'J
'lIiù perdffcil • aftt/le IbiPdcr ,jhpiflf cfllt pr.t'lC'HtOJ
drfiRù .h.f.c lcm bm a'at, bm,fcn"'.qllc Ù1tlCllltlf.,rr(mu
4'tt~1IJ Ilrq"c tmur,! duo .ql/If, rXlr,' 1Illrn,m, trd porI"
fireballf,1J/",\';mù drfi.\'i trabtbw , afque CIf pr~ùCl4lis . pr.tfop,t. lm !'trra,i! rcbtts.rmllw jilmf,o flI1IIei
tonjrendert ;"bt/;~xpC""OJ mita" c:'( t/locatu fà,t[,ttt4riü ,jimdlforlb/t{rlM r,/ros tif ",,,ro, tlll·,.,bIIftIlC dtlPonÎt;ho, etrl 0Ji.fllO t·Cl/or.,re cONsfJfuit , C;trlJ oml/CI
Pnill/ tJ ".lIitJ cOl(r;eflrld{rnt' trffllle ;,J rxpcrlito loco
"Uu4rra "AH~c;;1I rr!"'9111/ . Erl/duJi"i, 7'nmpcii11/orit.
"",/,,;; i"iurllf ,,/lq. ipji"J Pôpclj contU11Ir!l/f permo/i,
(~ç,rù r~/J'", {f/lub,lf. mu}" (;0(1 ni"1l'ôpclj prnfitl1o:;concllr(JI'f,f,1tI tIlu,Ul111f' 111 C,I rc OCClfplfl!J,1/II/'l,à
14I'tElI rfi~~",fi( .,b.mf.!,er 1"0! re cOl~mm, C rfir fc~
~ p.J,./rJ,1mltt!f,ut .tm",rl lllbet) I/t
"l'Ct C;(.
Z"'1II
,,,t/c jà,"I"'tem dI1lJÎlfltl.J'omptimjù /loti (m 1T1J~
�D E BEL LOC l VIL 1
:54
Ueh foluit'. Cf~1i erant in muro cuftoditl caujfit collocati,
eo JigIlO, quod conuenerat, reuocantuy, not!fluc itineribtM ad nau~s declerrunt.ViJ1ditu,poJitù j(;alù,mll'
ros adf:endunt;fed,monùi à ByrmduJinù, vt valLum...
cd!cum,fojJdfque caueant,fubfis1w'I-L; &, longo itinerc
ab iù circumduéli,ad portum perueniunt,du.ifque na
uu cum mi/itibtM, qUit ad moles Ctt[aru adhd!Jèrant..n
fcaphù, lintrib~fque deprehend:tnt,depreherfM exci7 pilmt. t Ctf[ar etJi ad fJmn conficiendi negotq maximè probabat,coaUù nauibUA,mare tranfire,& Pom
peium Jè9ui priUA qtJàm ilie Jè(e tyanfrnarinù auxiliù confirmaret; tamen rei eius moram, tcmporlfoue
longinquitatern,timebat;Cf,eOd,omnibus coaflu n"r:Î17144) P ompeilu prœJèntem flcrelt.lIem... irtf9uendi fui
ademerat. Relinqttebatur,vt ex l onginquuJrtblU Yegionibw C allidJ,Picenfque, & àftm nauu eJfent exjpeflandtf.jèd id,propter anni rempuJ,longum..., atq1t~
impeditrtm, vidcbatllr. intcrea v(tercm exercitu7n..J,
d#M J-/iffiani,u cOllfirmari,(J'tamm aIrera erat ma:â
mù bmeficiù Pompey deuinUa;llI/xilia , equittmmu
parari;Ga/liam,/ ta/iarnque umari ft ab.feme , 1'IO!e~
hat.itatpte in pr.e.fer,tia Pompcit inftquendi ratiomrf/.
omittù:in H ifpaniarrw proficifci conJ1iutit: 1 I.viris
Mttnicipiorum omnium irnpcrat..., vt na~u COf/quiranr,Rmndll!ÙtrlltlJ deducmdiU cut ent.mittùin 5ardiniam CU7ft legione vfla Vaüriu m Lrgmurn, in 5iâ
/M'fll Cltrionem Proprtttorerncitm legiombM rI l.erldem,c/trrw 5iciliam recepiJfet, protimH in A{ricar/1.J
trltllflLttcere cxcrcttttm i"bet. Sardinim'JJ obtsrlcbtt(..,
M.Cotta,Sici/i,r1n M.Cato. tVffi-icam forte Ttlbero
ohtillcre debcbllf:.,. Carafùatl; .jitlmt adft Valerùa7l.J
mitti alldierunt)noll dt/m proftElo cx J tnliaiùa /p0f}tee>:
�LI B E R
J.
"te ex Opido C ottam eîiciunt.ille, perterrittts,
1~f
quod 0l1Jnem prouinciam conftntireinte!ligere
t,ex Sardinia.
in eAfijcam profogit. Cato in Sicilia nauf
U 10ngM vc
terfU rejiciebat,n01ttU cirtitatibuJ irnperab
at:hrtc magnoftudio agebrtL: in btc anù , Bru"ti!f
/ue, per lega.lOS [uos) ci1ûl~m R .deleElus
habebat: equiturrw pedit/emque certurn.m4rnerU17L.J cittitatibus
Sici/id! exigebat. 12.!!jb:u rebus pd!ne perftf1ù, aduentt
t Curionù
cognito,tftteritur in concicme,ftfè pr(Jieflu
m, ac proditum à Cn. Pompeio j qui , orrmibtfJ rebu
s imparatiffirnu .r, non neceffurium beLLurrw [ufcepif
fit ; & , ab (e,
~'eliquIfque in Senatu interrogatus
, omnia fibi effo ad
bellurn apta,ac parata conjirmauif{ct. Httc
in concione quefhlJ,e:!.:prouincia fiegit. Naé fi vaCU
M ab imperiù,Sardiniam Valerius,Curio Siciliam
, c/lm exercitibtts eiJperueniunt. Tubero, ",m in
~fticamve
niJfèt,imtenirin Prouincia cum imperio
Aélium V 4
t'lem, qui ad Auxtmltm, vt[uprà
dernonflrattimuJ, a·
mijfis cohortiblts protinus ex fitga in Afri
cam perttenerat;tltqtle eam [u.t /ponte vaCll4m occl
lpauerat;dekllttque habito.ll.legionfU efficerat,hor
nintlrtJ,& 10CorHm notitia,& v(ù eiltJ prottirlcilf naéf
us aditu! ad
~a couanda, f{uod paucu antè ann
ù ex Pr.ctura eam
proulf/r.;;am obtmllerat.hic venicntem V
tiC{l7n. CUrf l.J
ntfuibus T uberonem porlll atque opido
prohiber, ne'lue affiEZ,tm valmti{ine jilium exponere
in terram..,
1'4titur; ftd ,JiiblMù l4J/chorù ,e.\'Cecl~
re eo /oco Co\~it.Hù rtbus confiais, Cefor,vt reliq
/mm.., teTlf pltJ à
'do re ;,ntermirreruur,m,lim in proxim
a mlmicipirl
dtducit:ipfè ad vrbem proficifcitllY. Coa
élo ftnatu)in'''rias inimicorum commemorat: dout,
ft 1It11ltITn exIr"ordl7larÎlI1ll.J honorem appetiJJe) (cd
,e.\·fpefflfto
�2.S6
DE
BE L LO C 1
VI i t
m, 9uoa
lep-itimo tèmpore eorfulattu,eo fùiffi eonuntu pl.con
nis
o7/mibm cimbm pateret:latum ab x.T ribu
e reprerirn
acer
vero
ne
Cato
,
tradicmribm inimicis
mora diel
gname, & prifl-ina eonfùetudme dicendi
ipfo Conur,
eret
hab
ntis
abf
exrrahente,vt fui t'atio
pafJm eJ!et?
fulePompeio:qui fi improbaJfet, clIrfieri
ibulJ!et?
pl'oh
ficio
fin probaJfet, Cltrft vti populi bene
dirnitibm
rcù
exe
de
patient;am proponitjùam, cùm
itatis,
dlgn
rmlm
tmd is vitro poffularliJfet:in quo iaét
icainim
amn
at9ue h0110rù IpfjitEfurt-u effit.acerbit
recU
ft
n
mt,i
rum docet;qlli,cp,od ab allero poffu/ar
eimp
mL
fàrent,atque omn;a permifccri m'litent, qu) imdis
erip
rittm,exercitllfquc dirmfure. iniuriam in
infolentianL i"
l~giombl(J prtt,dicat,cmdelitamn,&
itionel à ft fattU,
cerCI~mfmbendtJ T rlbrmis pl. cond
L.pro .
& expetitacoltoquia & denegat.J,comm~mortt atq.,
ant,
9uibtu rebru orM,ae poffulat, ~emp.(ùfèipi
illis fi
4:.J'
giaIl
dejù
re
rimo
.Jin
'rÎna fcum admimftrmt
iniffratUDneri non fimtru11L ,& perft Remp ub .adm
e,mitti o·
rum.Le<{atos ad Pompeium,de eompofition
Lo a1l
paul
tu
ftna
in
'od
porrere:ne9"e freftrmidare,qu
tllf,
ren
rmm
ati
Leg
s
quo
PompnuJ dixiffit, e/l.d
mît
fI"i
m,
eoru
que
us aJtétoritatem attYlbui;timorlm
vii
anim
hu
mi
lermt.fi.gnificari:temûs, dtque infir
&
itia,
illft
t,fic
deri:ft vero,vt operibus ante {llldueri
'
mit
de
tf4J
rem ftnA
~quilate,velLefoperare. Pro bat
afl'
rieb
rtpt
tendis /e,{AtiJ :.fd , qui m;tttrentllr, non
cplt id 1/111qllÎf
ft
pro
f.e
callJ
ris
timo
tur, ma.\·;m/que
efll
PompeiuJ enim di[ced
nUI letAtionis rw,(abat.-.
rum loc:~
ab vrbt ;n Sena tu dixerat,todem ft h,1bim
oris
qui Romtt rtTn411fiJfmt,& qle;.;'1 caffrù Ctef tf!JHf
nibl'
fàrio
~xCli
,
lls
{tilt. fic triauHm ai!puwionib
t,wr"hlllP"
n
t'r'
�t
i n È lt 1.
157
'e xtr ahit ur.Jubii cifur etia111.-> L.Mete/lm T rib unm
pl.ab inimicù Cœ[arù,qui hancrem diflrahat; re~i
qutifque nU'1uafcurnljue agere inflituerat,irnpediat.-.
tCuit-u cognito confilio, Cefar,ftllffra dtebm a/iquot confurnptu,ne reliquurn umpm ornittat,infWù
iu,qu4. agere deHinauerat,ab vrbe proficifoiistr,atfJ:!
in vlteriorem Ga/Liam peruenitô9uo cùm veniffit, cogno/cit,miJ/itm in Hifpaniam à Pornpeio Vibu/lium
Rufom,qucm Pdtt'ù dtcbus anû,Corfiny captttm,ipfi
dimiftrat: proftElumimn7)omitiumad occupadum
MajJiliam mmibUJ aéfJtariù v 1 I.quM,Sicilia,(!} in
Cofano à prilttuù coaUM, ftYl~Ù, lihertu, tolonù fou
compleuerat:prdmiffos etiam legatos MajfilienfelS do
mu111.-> nobilelS adolefcentelS ; quos ab vrbc difcedenj
Pornpeiz'f,J erat adhortatm,ne,noua Cltfarù officia vcttrum [uorllm beneficiort~m in eos memoYiaYJL éxpellamr. J2.!!jbm rnandatù aC'Cel"ù, MajfilienjeJ portlU Clt.fari clauftrant : Albicos,barbaros hornillCf,qul
in eoruYJL fide anticpeitm erant..- , rnontéfltt~e [upra
M ajJiliam inco/chant,adft vocattcrant·fttmentm1'l..J
U: jinitimu retionibm, atqlle e.t omnibtu caffcllu ,in
'lJrbem col1ltexerant: armomm ojJicinlU in vrbc inftitucrant: muroi, claffim, &porttt1 reficiehdnL.EuoCaf adftC4 àr Mdjfilienfium x v. primos: Ctl111.-> hiS
agit,ne initiurn inforendi belli à Maffilienfibiu oriatur : debere eos 1tatilt totùu auaorùarc111.-> f1qui potiU4.(!'tltm v'11im hominù vo/tmtati obtemptrarc. relio/ua , qltlt. ad ebYltm fotlll11dIU mtnt~ pcrlinere MM.
'''ahatter,cornrnemor,te . CtüUJ oratiomm domztm leg~ti reftr;mt; tlt9'le ex aufloritate hdC Ctefari reml1'1C1ant:intellil.cre ft, dittifom eJ1è populum R.in partU
I/.HtI~;neque fui i"dicq,neqlle foaYltm eJ{e virium, dif-.
.
·R
8
�2.~g
D E
BEL LOC l VIL 1
cemere/utra par~ iuffjorem habeatcauJlàm: princi~
pei vero eJJeearum partitmL,Cn.Pompeiui'?'W,& C.
Cttforem,patrono :r ciuùatù;7ltomm alter agrOJ Vo/gartan, vfrecormcorum,& Hcluorum pubfic~ iis con
crjJcrit; alter belLo viél-IU G:dLi lU attribiterit,veéHg.....
. "aquc a'txerit:9uare parib m eorttm benefit'iù paron
{e cpsoqlte volunratem trib/~ere dehtJre,ft} ncutr14m eorum contra alumm iuuare,autvrbe, aut portibm recipere. HJ!c dum inter eOf agunlur, Domùù u nal1ihw MajJili.zrn peruenit; atque , ab iù rCCl'pfl.M, vrbi
pr.ifi.citur /ùmma ci belli admmiftrandi f!rmittitur.
eiw imporio clafJem 11toCfUotterft.J dimittum: oneraria.! natte!,qJtlu vbique poJfùnt,deprehendurtt, atffJùt
parfum dedttClmt:eamm cltl1tzS,aut materia,atqtte al'
mamentù inftruétù ad reliepttU arrnandttf , refiâcn·
dJfl;fJe vtttntur:(rumenti 9t,od ù/Ilcntum t'/l.in pftblicunt conftnent:re!iq,u(J merces ,carmneatli(,ue ad obfi
dionem... vrbù,.fi accid.lt,rc[emttnG. ~bH,f iniur'ih'
pcrmotlu Ctt[ar,/egiollM [ 1 J. M.tffiliam adducit:tf/r
reJ,vinu[fJue ttd oppugn.uionmL.J vrbù a,'l.err, ntmM
'on ~tt1 Are/ate numero x 1 r. jùcere inffitllù . 9,~ibHJ
(flta die malCrta c.e
ejJeélù,arm,tt/f7ttc dlCblU x x
ft; ejl-,abdl/ét/(tf'Jc .il1tlffili.'lm, hi.! D.Bmt!Ji'?'W pr~JC
.cù : C. T rebonium 1~f'.arNm ad oppugnationcm M,l1f
rw
9 f/itf relttlquit. t D!mL hu paral, alque fldrm
p.at C.Fabiu7n leg,ultm CJti'?'W legiollib:.u T 1 1·1~aJ
N arbone,circlémqreeea loc,t,hiemandi cauJfa, ds!fOJtier,u,in Hirpallimn prl1!mùtit; cclerit ér'l.l P'Yre~1.I,o~
o
frlt:u oecrep,/ri ùebel ,111; co umpore ab L.Afa m le
gato pr~fidw terJcbtmtur: /e~{ionCJ rc/i(flllU)tJ'~ ~ /onc
~ilU bicm{,bam,fitbfiCjuÎ ùlbcr. FabiUJ, v t eraf l'!'f ,
x.a
ratuTI'h(ldlJ:vim. ccleritate,pr.t.jidiu!1'J e:If: failli del:;.,'t,
1I1I1gnt;1 11!
.
•
�t 1 BER 1,
1f9
1hagn/jqtU itineribtM ad ex~rcitum Afran~ comen,,:
'dit,eA,dttenné Vtb~/Li; 1\!ifi, Cjue'm à Tompeio mif~
[urn in Hijj'.miam demons't-ralltm eft,Afa nùu;& Pl
trcùu, & Varro, legati Polnpc~) Cjùorumv?111U l J r.
!egionibru Hifjaniarn citério rém, alter à (ait u Ctifhi
lonc.nji dd Anam 1 I.lcgionibm,tertitM ab Alla Ve :
fforJU77J. agruin, Lufimniamqlu pari nf/mero legion';;
ot tirubat, officia interft partiimwr; vtTetr'eitM e:.,:
Lrifitania per VeaOneJ eMm omnibl-u copiù ad Afa:'
nùtm profieifcatur; Varro cu!n iU,CptM habebtflt"le-.
gionibtu ornntm vlteriorcm I-lifllâniam tuea,tter, Hû
r.Cbl# ccnffùrttu,uplitt:4,"allxiliaque totùu Lr{tmni.r.
à Petreio;Celtibcru,Camabris, barbar/f1h omnibm,
qui ad Oeeanü pàtinem,abAfa nio imperantttr.q1fi·
b'1& eoaau,eelcri/er PnrcitM per VeéloneJ adAfta-,
nÙlm perttenit, G'onftitwmt comrmmi conJilio, be/Lü ad
1 lcrdam,proptcr ipJim loci opportlmimu71U,gcrere.
Erani,vtfùpràdemonftriltit eJf,legiones Afanij 1 l r~
Pctreij r r:prttterea [cHtd,ttt citerions ProJûncitt,& C6'
tratte vlterior'Ù I-1 ijp_mi<t- cohortes circiter L " x x. e'J I,titum vtrillfq,prouirrcitt. circiter v:mitlia. Ctffar l~;'
glones in Hifpaniam prttmijèrat,ad v r.millia pedi-,
t~m,ecf1titü ri J.millia ,7,tdl omnib'M pperioribll4 bel.
l~ habllcrat, & parë ex Gallia numeru1 ql1Crn ipfpet i
t.tcr'U~lIomitlattm CX flmmbUJ cùtimtibtM,nobiliJJirno.
r!r...fo rtiJfi7flo qItO 9) eltOcato, hinc 0pt illl i /iencrù horni1'11/ C,\,' Aqlliranù, mOlltd1'1IJ?J) qlli Gallia pro1iÎn
citmi
?tt.n<~1tnt,Altdù:rttt Pompeit~fIJ per M,mrimtlilt cum
~~/~I,ibu,.! iter in Hijpaniafaccrc,confftirntJl fffi vcn
l,c'rt~.fi1flftl àTribmtù mil. Ceturio nibtlfCJd rlmt(1M pc, c/.cnt41 fompJit,IJ ,u cxcrcill/i dijfribttÏt.'flto fttElo,dulU
rcs cOllftclltm tft,qu'ad pigllOre Il!1;mOJ CentJlriommLi.
R
z,
�i6~
b E B E t LOC 1 VIL 1
aellinxit, & largition~ rnilitum.., voluntam redemit.
FabiIU finitimarum ciuitaeu animoi /iteri5,nunci/ftb
tentab.tt.;n Sicore jlumine pontel ejfeurat duol, inter
ft diflanteJ millia paJfuum 1 v. hû pontibUJ pabulatt"'z mittebat;quod ea,qu~ citra jlumèn foerarVL" fiperioriblU diebIU confumpferat- Hoc idem (ire,atque
tadem decaltjfa,Pompeiani exercittU dUCCf fociebtit;
erebrôque inter fe equeflribIU prœliû conundebant.
hue cHm quotidiana confoetlldine eongrrjflf pabu/atorib~yr4fidio proprio legioneJ F abianll. 1 J. ftm/UII
tranfiffènt; impedimentdque, & omnû uJ1litatIU ft'1'leretur:fùbito,vi ùtmentorttm J & aqu~ rnagnitudine,pons eft interruptUl,& re/iqua mttltitudo equittll/1
intere/u(a. quo eognito aPctreio, & AfllnioJex aggere,atque eratibmJqlt:r. jlltmine ftrebantur:celeriter
ponte v4fanim,cpmn opido, caffrf{que eoniun[/JI~
ùClf
habebat,legiones 1 v .eqltitantrnqltc omnern tran/ ,
duab/tfoue Fabianu occltrrit /e".ionibm.cuim adlle~~
tu nunc;ato, L.PlancmJ'Jui lcgionibm pr,urat,nece;'
faria re coaéllU,locum capitfuperiorefnj diuerfA7fJq~l~
aciem.., in dutU partes conf/itltit; ne ab eq"ifllt/l Clr
cumumiri poJfet .ita, eongreJfm i!f1Jari numero ,
1
gnol impetlU legionum.., Ctjuitatuf:Jut (uffmef. Co'"
oell
pr
l'
t:
m
l'
'b
'
b
''d
;11:.
1..J
tej(tom
I.
1
'Jtgn.'1
10
'mJJo Il tqlml UI prœ
lor
ab vtrifque conrpicùmtur ; qutt-r C.Fabiul v,lm' d
ponte jùbjidio noflru mifirat;fuFpieatu J fore, 1/1if;.
t
aecidit • vt d,leel aduerjàriormfl occa(ione J fP' efl 1#'
cio flrtunlt. ad noflroJ opprirnendos vterenfUr : qtt'r
e
rllfn IIdutntu prœlium dil'imitur J ae [utU vur'lu 'fi'
gione.s reducit ln caffra. Eo 6iduo ClI.far t14"! e9'âr~
hUI DCC C C, quos fibi prttjidio reliqurY"!' ,II C~ t"
ttrHenit. P~ns quift.ttrat ftmp,flalt i!'t~HP~;!~A~
"lia:
't
�t l BER J. '
161
ne eratreJèllus.hunc no[fu perfici iuJJlt. 1fft, cognitzt
loCort4m natura,ponti, cam/flJue pr~Jidio v 1. cohortes reliquit, atque omnia impediment~: & poffer~
die omnibus copiü,triplici inftruEla acie,ad llerdam
proficifèitur;& [ub camü eAfi"any ~onffitit; &, ibi
pau/lirper[ub armü rnoratus,focittUfltO 10 co pugnan
di poteftatem. poteftatefo[fa, v1fanù u copiM educit,& in medio colle[ub camü conftitit,Cifa.r,vbico
gnouit per vffani um flare,quo minus prœ!io dimict/retur; ab infirmù radicib,u montü,int~rmiffiJCir
citer Pllffibus CD, caflra fitcere conftitui: &, nr:
in opere fociendo milites repentina hoftitmû inctlrcxterrerentur , atque opere prohiberentur, va//0 rmmiri vetuit 9uod emincre, & procul videri ne...
cejJe erat., ifed à (ronte contra hoftem., pedslm., xv.
fiJ{am., fieri ittffit. prima, & fcttnda acit:.t ;,t arrnü,
~t ab init io conf/ituta erat,permambat. poft ho s opU.r
ln occulto acieJ tertia fociebat: fic omne priw efl perfi~urn,9Itaminte/LigermjY' ab eAfi"anio caflramunitl.Jùb vefperum Cttfa r intrlt hanc flfJarn legione& redttcit,atque ihi fob armü proxima noéle conquicfcit.
poftero die omnem excrcitum t'ntra flffam., continet.~
&~9uàd longùts erat aggcY'petendU6 , in pY'd!jintia fi~/Jllem rationem operü inf/ituit:.fingulaqtte tarera caJI-~ortlm finglllû attribttit legionib'tJ mtmienda :fof
[q[CJue ad eandem magnittldinem peifici ùtbet : re!i.Z~tt! legi01UJ.J in aY'mû exptditlU contra hoftem con·
ltllit. Afaniu s, Pttreù'tf9t4t, ttrrendi cauJ!a, at;"e ~ptrrs impcditndt, COpiM fo lU ad irrfirn ao! montû
ëdtc(!.f prod~IClmtJ~ frœ/io lactffimt. ~ttjlj( ~dcirco
l ttflr opus mtmmtm confifo s pr,efid.o /el.tommzoJ
11. & munition( flffd. , i/li non ditl commorati J tilC
R. 3
ru
J
J
�D E BEL LOC l VIL l
:,61.;
10ngius ab infimo colle progreJ1i, copùu in eaftrtl re.ducu/'/it, . 1 1 1 .d~e CIfJàr vallo caflra communit:relifjUM cohortM,quM infùperioribm caHru re!it:j1terat~
t Erat in
JO impedimentd,ptc ad ft' tranfduci iubet.
opido llerda , & proximo colLe, vbi cflffra Pctrt:ùu~
atque Afaniu $ habebant,planicies circiter pafJwtm-~ cc. aff/ue in hoc fore medio !patio ti/rmdm erl1,Û
paullo e~itior: (fltem fi oCCttpajfct C<t[ar, & G'ornmllni{
Jèt,ab opido,& ponte,& cornmeattt ornni,t1"lern in Opldurn contltlerant, ft intercluforum adllerfarios eonftdeb!!t. hoc!pcrtrns,legionff,) r [J. ex ct/(lru educit: a~
cilqne in/ocu idoncù inftrllEta, vnim IC/f,i01JÙ anW
J
fignal10s prtfcurrerc, atqltC oecupayc eum tl/7fmlmn...J
iubet.qtttt rc cop;nità,ce!erùer'1udl in ftatioflc pro ca~
ftru erant 0 {i"'l11li cohortes, hmtiore innere ad cJln~
œ
dcm occupalldllm locmn mittltntltr. contmdimr prû "
lio, I??-,,'ptod pnus in tltrmdum Aftaniani v(t/cra/l '
"mf/ri repclLunwr,atqttc ,/I.bù fitmmilfl1 pr<tjidsù, ,crga verure,fcj, ad fglla le,'!,iommt ruipere, cOf,u:Jt#;:
genw trllL pU,(ntf milittlm tlLorum, vt magno trn'Ji~
t) or
tuprirnoprocurrerent,tm,(aEter [oeum ctlperm.f:
' pli'
lf, rt/ri ddfier;Jtj{ '(ct'
ere pfiruarcl'
nes J"filOS non mafTnop
'
b
/{narent;ji prmur wfllr,pedem refcrre ,& !(JCo e, 1If
dere,l1Ot1 t,"PC cxiftimarent,cu7n Ltifitanù, reùqt 1 d
fJtle barb,1.rù generc ql/odam ptlgntl. aJl;~eJà[li ; ql/;"
' l OCIi' rtJI'"el tn/~ete ras/cr
r;q/le zn
ftlrc'fit, CfI/t'b'u qW;Jre(1ionl
'
tm con fùCI IIdine rf/Of/M'g
'lIti rmsltum C4rW1J
l. '~fJ •
'J'"
"
s
ro'
111~
if/foeto
,
hd!c t:zrhCn rl/tio mftroJ perttll'bat
mru PS~P1u.,circllmiri mimfifi (lb Itperto l,tt(r~ftOS
ct/l'remibm fitlfl"ù ,arhitrab"tnwr : ,pfi /tIlfOr. frJc
(11'
orditleljmare , nC'7ue al,fi.tz.1Jts drfcederc ) neqlle
pc
bma
~
1
'.~
gram C(tl~Ja elnn omm'fit ml} c'per,IIlt..') ( Ît. .. ~/J t
1
,r.
l_
,"
J'le,/'
�L 1 DER
J.
16'3'
fitCrant opor/cre. itaquc, pmurbatÙ amefgnanù,lcgio,qu.e in co eornu conftiterat,/omm r/On fenuit, aUI?
in prOXim117n co/lem feJè recepit. CtR:(ar, plme omni acie perterrim'Cf1t'od prtR-ur opinioilem confitetudinémiJue acciderat, eohol'tatm fWJ,/egionem 1 x.fobfidio
ducit.' hoftem infolcntefn...J , atque acriter noftros in{e9urmtem~(upprz'mit,rurfi't[rf'te teI:f!,a vertere ,flq,~c ad
opidum I1erdam reeipert!, &/ùb mura eonfiftm: cogit.Jèd 1 x.I f'gi onù milites elati ftudjo ,dttfn...J/àrcirc
acccptum detrimentum volunt,temcre inJictf,tiJitgim
te/,in IOClim t'niqu1tm progreditmtttr, & fob monum,
in quo erat opidTtm pofimm,fùccedttnt. hine ft recipcrc c;tm vclLwt,rurji.u;l1i, cx Loco foperiore noftros pre
?1tebam. pr,eruptt-u 'OCrM crat, vtraqllc e,\' parte dire[[11-1;(1{ m,rJfmn in latitrtdincrn pafebatJ vt tre! inftm~ltf. cohorte! nmt loCitm explerwL, 0"" 11C 1uC fobfidia
1'I,llltcribtu (ùmmùfi, nrqlu eCjUlte! laborantibpu '11j1li eJfc pr;jJcnt: ab opiclo ewtem dcc/ilti fof7:lg;io vcrgekat, m /ongitlldirmn pa./fimm cù-citer C D. hàc no!li'IS ml! rcecpfm; 'IH'od co,incitati fhtdio J ineonftl1/ 111 proceJ{crmlf. hoepJlj!,naba'ttr loco, & proprer al'l,}'ifliru miquo,& qJeod (itu lPfrS radie/ul# mot/fis cort~
Fllcram vtmtlLultJ ji.,ftra relunl.J ifl COJ mit/ercmr:
Irr./'l'icn viYtl1te , & patimtitt nùeUtlllfljr, atf:p-te omnia
'llIIlncra/tiffincbant. e./fitJ!.cbtlmur illù copi,<t; ,uqllc
c:..: ctlf/ris cohortes pcr op~dtlm crcuro /ùTfl7nrttcban::~;'lI1 int~,'l.!i drfiffis (ucredcrwt. /;oc idem C,eflr Jilt 'bc Cogcbamr.'vt, fil7inmffi.r in eltlldcm 10Cilm eohor,: J.U J deftfJos rcciperet. IJ OC c/~rtl.J cffit modo p/{grJ(t~
l:t:~ , cOr/û1JClIter horts v. nnJlrlque ~f!,Yalliu5 àl'Tmlel' Hlt: prertlcrcnmr ; cOllfowpt tJ o1nmblPJ t dis ,g,.tJ.1S din 'n
'
.t:
~'n""s ) tmpCwm adue7jw m01lfcm in cohortes
1
R 4
�'2.6",
'.
BEL LOC 1 VIL 1
D E
fociunt;pauclfque dei,eé/ù,ye!iquol fefe conuerure cfj..
$r4nt.fùmmotü [uh mururJ1..J eohortibuJ, ac non rJUIIt&
parte propur terrorem in opidum compuljù,focilü eft
noftrü recepttfJ datuJ, Equitarus metem nofter ah 711roque latere,etfi deieaü,atque inftrioriblu !(}CÜ con
ftiteY4t, tamen in fummum ittgurJ1..J virtute eonnititur, attl'te inter dutU aciel perequitfT,ns commodiorem, ae tutiorem nomü reCtptl~m dat.ita varù; cer~
tamine pugnattem eft.noflri in primo congreffucirciter
J. x x.cl!cidertmt, in his .QJt~lginius ex primo hafta
to legionù x 1 v'1ui,propter extmiam vzrtfJ/erJ1..J, eX
inforioribus ordt'nibus in emn lomm perr4merat: vu/'
ner/zntlfr amplilt! 1) c . Ex Afania nis interfieittntllr'
T .Ccf.ci!ius,primipilieentllrio,& tmtUreum, Ctl/tW
ft'o nes 1 v;milites amplùl.f CC . fd hltc eitu die; pl"d! ~
.fortur opinio,v~fè ~trrr"e fpcrio rN difcefl!!fo, e~if!t.
marem;Aframant,Cfuod,cum effiomnmm T//d,Clo In-O
ftriores videren'1~r,comirJUs tamen dù#ftetiffint,&nr
flroY/lm impemm jÏfJ/ùmiffent,& initio 10CltUl, /ttrm
1uffa p/~gT1lmdi fierat;& n'~
Ir'tmcl'te tenuij[mt, quJ; e>
vertere coey,iffin;(.J ; nonr$
terga
J!it
congrt:
primo
flroI
impari congreffi nI/me
,a!Cjue
loco
ini1uo
al&tem,'ptod
qllod montem glttijfcnt,
[uflinu
prœlùlm
I
1'0 , v .hor;
1ore
ex loco jùpe:
tj1tdd
diù diflriaiJ adfcmdiJfmt-J
tcrga vertere adtlerfariol coegijJent,attjlle in opt~:
compuliffint.db etmz. ttlmtllum,pro 1/10 p/tgnal.m'~Z:
e
magnu opcrtbm rmmiment , pr~jidù'tmq1te ibs pOj'b "
rtt1Jt. t!/fccidit etiam r1Jemi1l14nJ incommodl1rf1..'. 1
dl/D,quo hltcgrflz jimt.tltrlta cnim tcmpefl,tf eoor/~;~
v t numquam. i/Lis 10cII maioreJ aql/..u fitiffo cot~ {te
'YN. tlmL al/tem u : omniJJ1IJ mont ibllS 1lÎ.\'projlll~' "
.J
fomljJa1rip,tf fit/minis fopmmit ~pO!ltlf'l"Ç ~1f}tjll°Of,
�L 1 TI E R
I.
C.F abim flcerat,vno die interrupit.Cj/tti,
reJ magnM diffimltateJ excrcitlti Clffaris attle
/it. Ca/ha ctl;m, vtfupra demonftratum efl, cùm eJfe
nt interflttmi
naduo,Sicorim, & Cinga, fPatio mil/imn
x x x ; nClt~
tmm hOYllm trarifiri poterat; necefJarùJque
omm S his
angrtjl-iu continebantttr : neCjue CÙlitatlU
, qulf. ad Cctfaru amicitÎafn.-J accCffira1/1G , {rumen/u
mfiippnrtare,neque ij,Cj1ti pabulatum lot/glU! prngreJJ
i crlilllt, interdltjijlttminibUJ,rmerti;nerJ.J maximi
comitatUJ,qui
ex ltalia,qal/ùuh vmiebant, in c.lflra pmi
enire pou
rant. umpsu erat drfficillirmtm, qltO neq
/(rrtmwta in
hibernù ffallt,nujlu rme/mm amatltrÎta(
e abel'ant :t1C
cirtitateJ exi" mitct,Cfltod Afta nim ptllllC
omne FI/mm
1It71l ante Cifarù aduentum
llel'da COflltex:l'at; rell~
'lltifi qltidJite, at,C.tfarfoperioribtM die/m
s ron(ùmpft
ral:pecora,'ptodftciÎdttm foterat effi i110p
;d! folfid'Ît.
propter be//llm fi1lit;mti. CfIt/tatlU longùts
remontra"':
~jltt mm t pttbttftl7ldi, aut ji-Itm
mtttrûli ct/llffit progrcf
Ji, bOl/mis an-nalttrtt. Lt{rtanj, pem/que et/mm 1'(glomlm cetrati ciuriorù H '.fPanitt conf
tÜahallfltl',
tjllibll& erat prodlue , trarifilare jlume1J ;
Cjlt'nd confoelI/do eort/m 07lw itl'rtt if! > vtfine 1/uiblH
tld exercÎ( um
lion cantoAtexercrtlu Afî'ar/o/ ormlillm
rerll7n abu1Idtrbat copia.7nu/tlf11't erftffi"llmentmn prou
ijûm ,& COll
IfC[[J1~1Jùperioribu! tcmporib1u:7
IJ1t!tum e:J..: omni prolunCÎacoportabllwr: tlu~~na COPltl pt/bult
Illp pt/eUtlt.
hllrum rer1l1f1. omnium jàcltltnteJ .flle
vllo fl!ricltlo
P01~S fler tu. prifbebat, & loca tr.111
J jlmncn il/tcgra,
'lito om11;1'1o Cd.fàr ad/re non pOlerM, e.t.
perwallftnmt
Q1't <f. d'eJ cornpl/lre!. conatw cft C.cfar rrfie
cre pont eJ:
(id ntc ma<~1JÙltdo jlllrninù permmeb
t/Jt,; 1/CCfuead
J
t p4 1n diJPàfiftt. cohorte! ndltcrfm
omtIJ pcrfici pflfic~
fUOS
�166
DE
BEL' LOC 1 VIL 1
bantllr':qltod ilLu prohibere, tIratfacile, Ntrtt ipfitu fluminu mm~ra tuque aqlldl magnitttdùlf JNtrn (jI/od
telu iatI.'I: t OUf r;pis in VlUtm atque an<~t(ft"m 10Cl/m
rapid{tempore
eodem
dtfficile,
tIrat
c:cballf1tr'; t/tqlte
Il fmo fl/lrllIJltI opera ptIificcre,f!Jtela vùnre, t 7I[/tnCtatttr Afi'amo J magnos comita'lu , cpû, ittIr habebttnt
fld Ctfirem..." ad jlmttcn conftiti./Jc . vmertlnL co.rJ.gitfar'j ex '1Z!tthcnù , Co/'ûtes t."" q allutcttm 'l'tm/tu
c.1 rrÙ,mag lll[qltc irnpcdl1'ncntis ,vtfort Cj al/tca con·
foclltdo . cram pr<t'erea c/tlltf!'u: ,<;enerù hommi't mi/lit cin i'cr v LCmlt jimù, hberlfqlte J frl melltu ordo,
1/u111l1lt tfllpcrium CcrtllrrJ , C/tllt jûo 'lllhilc cMfilio vteretltï,.uq/tC OmYlCfjirte rimorc Itcr fùctrmt,vfi.{t': ptriorum tnnporu m ,.u':f1tt! itimYJtllllicelll a. Er/lm CO~
plltres hO!lrfh aao/r[c;mtes, jùltftorurtJ filt;,& rr;/tIftru
o,:aitlù; crm,t Ir,gdl/ones Ct!lit~I!ltm;er"mlleg ali CLf.p
OJ
,"rJ.hof omn Cf flt1lJ/t/d cOlltineb7u.ad hos opprimma
~c
1"1111'00 1/7;'/ Cff/ti/ti/I l, 1 J J.r/, /e(~lombl ~ v1Ç'allùtJ
cqmtJ~
J
rmjjt
mue
lJLéfiltC
imprudc
1/OaC profiC{cltllr
In~J agg;·edlfwr. telcYllcr tmllell fft l alh cqllÎleI eX'
1""
l'eairttll prœlirim7ltc comnutlltrJt.hlJ dllm part CCrft1 if
tCI
ne ),~J geripotlllt, rn t"nit hof/illNl lIItmcrurn pa/ fo ~
t c(1!~
qllar
titi/urt ; fd, vvi fi..~"(t Icgio71/1m I/ppropm
pmml , pillm~' am'jFt [cft tri montr;J proxim ol C~f1.fod
r~t/ll.JO hoc pu!,,,.t tcmpm magm,r:z-- all~tlit noftt:1f 10.
ftl/IIIC1' 7L momentmn.Jo rif/li , (mm [paltlfl'lJ ,ft tn .
J ' !:jtJlt;
r:.
'J
r:.
c.tJllpcrior.1 rcccptm nf...l ' drfiacr.rt j. JI/nt eo aU J"èoITf} _
! mle
/
'
. . .
•
t ftrll CtrCtur c . t .7 ulle[ pa/tc~, CI' O!lUIU, a 7
1](dmunt OrttI!l110 1l7f1<11 TIIlU '1I/7IIerw.hti. ItIrllelJ 07f1rW
/""
,,\ \
0II1f7LJ prtt~
li,
.f:. ~
(lfU ft/mOI/a cremt: fjslttfirc ru li/api" nOJ/J
C
lorflltt:;t
. lJ7IIort ma
'
r.
cd'
.
{,'
ilio J
J'
tell/poY/
f
IIIIS 'J , ri 1am.. ,'/fUY/
JC
(fIO '01/~
re cot1ûmu. imtl7, ad delJilrtoJ 1.,. in fil/gu/OJ ami
J
J
.!
�LIB ER
1.
annona pm/encrat, Ô' mi/itJt1n 7/irll1 inopia f1tmcnti
deminu erat; tl/que incommoda in diCf attgeballtttr; &
tam pal/cu dlebus magna erat rerum foUa commutatio,acft flrutna illclirlt/uerat; 7/tno.ftrj magna inopia
11eetJ!nriarttm rerum corifllCJarerlfur;dLi ortU/ibm abudttrent rebus, foperioro/èptC habcrentllr, C":for ip cimtatibus,(ptte <Id eius amicttiam acceffira1'lt, 'IlIO mi110r eratfi'umenti copia peclM '1lJperabat; CizLoncs ad
longmquio yu cilti/mes dmûttebat: ipf pY<~fntem i"opiam,q/tiDtU potcrt'tfobjidy !, tlttablltltr, H lf.C Af'a'm'lM, Petre 'W'tt) & eorumamici,p/cniortl el iamtll- ,
qftC 7/bcriora, 1\91t1itm ad jùO! pcrfi:ribebam,
r/tltlta
YJtrtJor fillgebat .. 7/t pd.!lC belLum con.ft{fmn 7/idcretltr.
Ouibw /iterù, mmclffcJ? Rom,lm per!.uù ,rtlilgni dot'mm concrtrfi-u ad A(rtwiu, rflagnd! gratill,ltlotlesjie'Jan/ .mll/ti ex J la/hl ad en . Popeilt11t proji''.fl:1b,tlltr;
a/IJ 7/1 prinCipe! ttt/cm ml1lCilOtI {ltutl1fe;,dlj ur Cltcn'WtJ be/ft cxpeEtaff{!, aM,.X wmzbu,.s ?Iow/Fmi 7/cmffi
7Jlder{!,.m~r. Ct/mm br" anglljfil.rres effit;tltque o1tmes
'lIi<t. ab Aji-a7Jianù 1mfittbsu , ~(pllt IbttfqUC obfidcrent"r; ?lec pontes pcrfici poffillt:lmpcratmiùl1bw Ctf.}ir,
'lII,na/les (n Cfa tlt , cJtIltJ rs mC 7'l'f W1tJ fiipcrwobtH m1/1! 'lIfiu l/rit'l,mi.e dOCIICrtl/.cfmn,e prtm/llIJ,'lC
jlalre1JIlntt C.'I: /61Ii 1tMtcr,afi~bant., .. rch1ft11w corpsu nalilI/m, 7,nntlll/ bm cOlltc.\'llI11LJ cOriF mlcgebtllJlr.
h.11
pcrfinH cam' ail/Elu dcuehit 1Joé/u7IJi/fta p4/Ù/llf l à
c1/YI! X X T1.mdirlfiJllc IJ;' 1/1llt/lm l trtl7lfPvrtat; contIlle
'
l"Ife1fl11lC Yl/J.t. co/Lcm Impro/l~.ao ocmp.'l , hl/IIC
celer '
, r
.
1. d. r:
t:
'ln Ury, prtm (JI,.m
av 1/ Itc~ .. n/J jWrllltu
r > coml 'UIII. hlte Icgtonc1lt pojf:.t Iranldltclt; (IffJltc
C,\'7/;4 7/1C parte pontcm mjfitutll1iJ pnficit b,dlto. ira coIltlltll! •
ft
.ff.
,n:(rmlL flua1
> er CO! qltt rumenttCl1Jf:JJft
fI'oct'JJ
J
�D E BEL LOC 1 VIL 1
- ,,68
ad ft recipit; & rem ftumentariam eXfJedire in cpit.
Eodem die equitum magnam partcmjlr~nen tranfieci!: qui, inopinantt:1 pabulatom, & fine vllo dijJipato! timore aggrelfi, quammaximltm mtmentm iummtomm, atquehomimtm ,intercipittltt.-: CohortibltHue cetratu [ubfidi 0 milfiJ , [cimter in dUM partt:1ff diftribmmt; al~, vtprtl,dtt[ubfidto jÙ/lL,; aliJ,vt
venientibus refiftant, atque eo! propelLant:vndmçpte
cohortem, qUIl ttmere ante ceterM extra aciem procltrrerat, .fclufam à relicptu circurmuniunt, atque
interficium; incolumlfoue CU7ft magna prtl,M eodan
J2. ponte in caftra rmemmmr. t Dttm htl,c ad /lerdam
geruntltr, M affilienft:1 ,vfi L . Dornity confilio , na1'U longM expedùtnt,mtmero x V Ir. quarü erantX J.
te[fll.rrmlta hi.:; minora nlluigia addurrt; vt ipfa mrt/ti
udine mf/ra ClaffiJ terreamr : magnum nttrmrmn
flgittrtriomm, maguum Albicorum, de qfubusjitprle
âmJ01Jfrratum eff,mlporJltnt:at1'u ho rJmtm1J!, po/Liâttttionib/iflh ir/errant .cert/Hfibi depqfcit Na/lM Do·
mttùuJ atqHe hM colonù , paftoribrlff1te, 1,t04(&1/171-'
adtbexcratJcomplet. fic, omnib/U rebH5 mftméta daf
ft magna fid'tcra ad noftrM 1Ja1lt:1 procedtmt (pûlHeJ
prurar D .Bn/tus. hie ad illjùliéJ(jlt.e eftcontra .!Waf
filiam , ftatlOTlt:1 obtinebltltt.-. mu mrûto inftr;or1'J~t
to
mero naltmm 1JrJltll&: ftddcleétoJ ex ommbll& leg '
Ct.·
nto
7/ib,U fortiJ1imoJ viroJ anujignanos, cmt,trio
fàr eiclaffi atl ribuerar, qlll fibi Id mlmerù depopofte'
rail ' . 1) ma:m-sftrreM J a/que h4rpagoneJ , par~e:
ranl',r:;agnocl'tC Numero piJomm,tragllLamm,reb1'10 •
'l'mntih t~/omm)ft mftrllxcrallt. ira,cognito ho/hum ad
1lelllUJ[uMmmeux portu eduCIIlIt, cltmMaJ!i!,ew
t
[ibm c071fiigttnt. pugnatulfl 71tr1mquc cftflrtiffimc,a "
J
J
ql~
�t 1 BErt 1.
;'6~
'l'J!tc acerrimè: necpte mlt/tllm Albici noflrù virtllte ct:
achant, hominu alPeri, & montani , exercitati m armû:atque y,modo digreffi à Maffilienfibm. ruentem
eorumpolLicztationem animû continebant;paftoréflptt:
indomiti,fPe Mertatù cxcitatifub OCU/Û domin;foam.
prohare operam ftledchant. ipji MaffilienfeJ, & ceteritatc nauium,& flientia gltbernatorum conjiJi, n,oproJ e/udebant, tmpettifcptc eorum excipiebant: &,
'lltbd licebat latiore fPatio, produEta 10ngiU4 acie tirct/m/lmire noftroJ, alttp ltmbm nauibm adoriri jir/gu
/M,altt rcmOJ tranflurrenteJ dttcrgereJipoffint, contendebant:citm propim cratneceJJàri'o ventU,abfcim
lia gttbernatorum,atqlU artificij > ad v irttttcm montanommconjùgieb,wt. Noftri) tJleod mimu exercitatù
remigrbm, win/tflJlee peritû guberllatoribfu vtebantur; cpli repemè ex onerarip nauibm erant produ[/i,
lIecpu dum et~am vocablllis armamcntorJtm cognitù.
lllmctram gramtate, & tarditn.te lM/tÙlm impediebtmtllr . fo U~ enim fobità ex hJtmida materia, non
cll1tdem vfom celtritatù habebant. 'taqrte,dum 10CUI
co~inm pllgn.:mdi darewr, d!tptO animo jinglfla! hi1114 ntmibUd ob&cieballt : at'lue inieéta manu ftrrta, cd
'retenta v/ra'l1le ntme,dsucrfi pltgnabaflt,tff'lWf in hoPÙ"'lnaucJ tranfcmd(bant; & magna 1/limerO A/bicorll rn , & paflorum ù'tcrfoao J partcm nauitlm drpri~
""'knt, notl rmlLM Clltl'J fJolllinibtM capi/ml) re/i.'lulu in
pOrtum c'Opr/lunt.Eo die nmleJ,Maffilienjùtm mm 1;1,
91'~font Cilpttlt,JtJummt 1 x. Hocprimi'tm C.ejàriad
~/ertLrm mmciamr. t Simll/,perfWo ponte, celeriur I~
'rtlt174 mutatur. tIlt, perlerritlvirtlilc e<jI';tlvn, mi.~It$ /,fJrre> miml4 mûll0er vllgahltlJtltr. ,,!t)u , non
O~go (lb caJlrù progrcffi JPalio, 'llfrç/erem rrceptHtn
i
ljl
i
�170
DE BEL LO crVI Lt
hab ermt, anguftius pabltlabanwr.' aliàs, IOr/giore ci~
mine, C,eftodùullatiomfoue equitum vitabant; altt,atiquo aCCfpto dctrirnento, aM proC/~1 cquitatu vi[o,e:..:
medio itinere , proieCfis farcinif ,fùgicbam.' poftmn'o
etiam plltre! interrnit/ere dtC1, & , prtftcr conjùetudinem omnium noéllt conftituerant pabu/tlri. intirim
OfcenfC1,& Calagllrrit ani,(f11i erant Clim 0 fccnfibtu
contrib1tl i,mittlmt ad eum legallJs,feflc!,1e irnperatafit
[fltros pollicmtur. hos T arracorwifèJ,& Lacetani,lf.}
Attjètani , & paucif po(fdiebuJ J /Lur{,aJeoner'.fC1 , cl'ei
jlltmm lberttm attingltnt,mfeqtmnt/tr. petitflb hi,,· 0
mnibtu,vtfi ftumento ùmmt.po/"centler, att'fue omn;'"
bU! vndi<l'te concfltifitif iltmentif, in caflra de porlant.
tranfit ClJa1Jl cohors 1.lIurgaltonetJjis ad mm, cognito cùtitntû confrlto; & filnfl exjf.lt/one trallJftrt , ma/(tla ce/eriter fit cormrmldtlo t'cmm.... , per:J.rtlo potlle;
magn Û v. ciuitntibuJ ad amic.'ti.lm adlllnûù,exp edita re [rmnmta'-ia,exjlùléfù rrtrrtorib,u de altx/ÎljS le~"altrtl,lmam vemre
l' giqt/llm, (Jlldl cmn Pompeto per jV,/.
cùeitalCJ ab Afrani()
tf
~in1Itior
/td!.lon<
m1l
dicrbal/lltr;
fl'lltulI t ltr. 12!!}buJ
f..n
llIt1tciti'
difètfl;ltlIt, & C~(arû
C.efor,ne fem
riormn,
adlier{d
reb1u perterritù an;mls
efret mÎttenu
((l'titatl
perma,Flo circllitu per ponmh
x x.in alti~
X
pe4/tTn
dw lIaélus idoflwrtJ locl/m,foJ[:u
alt11tà
parte
tudmë complleru focere if/ftll/tit, 'lI/ibm
S ICorts a,tertcret,vadltmt), III co jll/mme efficeret. hù
pilne effiélù, magnü ln trmorem Aftw,im, Petrciufi
penunismt, ne omnino[rumento, pabltlOq,1C im~rclJt
dei mtw; 1/tod rnult/em Cttfor c111itatlt valebtlt " ita'lIte conft.tllltr/t jpJ,/ocis excederc, & Ùt Ct/liberiam
be/Lttrntmnf.rrc Hwc corifilio fiiffragttbatur ct/am.
tlla rtf) 'j#ad cx dltobm cOrJtrar~J genmbm, 9/1~ fie.
periore
J
o
�t l BE R I.
per;vre bello cum L.S ertorio fleurant, cLei
tates vitt.e
rtomen,atqlte impnùlm ab.fentù timeban
t: 'J1t<f. in ami
citta man fran t Pompc1j magnis affeéf,e
bencfiâ p en
diLi,t;ebant; C afaris a~ltern in barbaris mlt
nom en objèurùu.hincmagnos eqIJÙZUU4 ,m.zgm[cptc
auxilia exfPeétabant; & fuù loch' be/lum in hier/un
duct!re cogiraJt/I'/iL . Hoc imto cOt/Jilio, toto
jl,ti'nine fb~ro nallCf
conc;uirere,& OéfogeJirn addl/ci tllbmt.-.i
d erar
dum pnJimm ad f bm~m , rni/lidfl/e pfljFmm opià cltjlrù
tf,berat x x. ad Clmdowm jlmninù , nau
ibuJlunéfù
p01ltcm Impmtntjitn: legiolléflf'tc , r.jlm
nen Sicorim
tranfliIlCltnt:c.tjlrd111c 'ffl/mirml v .dlo pcd
llm '\ 1 1.CJua
re per cxpLoraroru cognira rùrmfto laborc
rnilittmz C.t
J/r contim/llto diem noU/mo/M opere in
jl/4f11iwaucrtendo,huc,/tI7/l rnn dt/wrat, vt eqw'tes,
cfi d1fiC/tlter,
IltCJIte .e<~re fie/Mt, p~ffint t",men titi}, aud
trentjlum m
trar:fire,pedtteo vero taflfunL modo hum
cris, tiCfiim1110 pcélore,exftarl?lt ; v.t tm'ft
ttlti tudm c tll1J.ltlR., tmt] ctj,tm mpldlftll e jllfrn1tm Iid trlltifèltndum
11l1p cdtrenfur .ftdt.tIlWI eodeJrL ftrè rempore pom
in lbero propc cfJ'té/us 7J/~ri~/abatllr .: 0:' in Stcori v.1dll~ repcrù~
balur.l flm vero eo l?J.lgu tiLt 'flltlt/mwd/l1
tt Uer ex/Ffz.m tl·(/I It.} tflfJ.;,ll.auxiltal'ibm cohortibw
flt-rd.e pr~ -.
jidlorcl,Elù,omnibw cop,if Sicorimtran(
e;mt, W cum.
J 1 . /cg,01llb1l1, 11t,u fùpmorib
:u diebm Irûl/fl/llxc
rm~ :Jca[h'It cOl/lltt/gm, . 'RJbt~?ueb4t
ltr C.: fri lIihrl,t1iJiVII eqlllt (ltll agmm lIdllCr}morllm
m.fll ch.1beret,O' carperct. POfIJ wim tpfi H 1fta~l/Itll1
clrc"ÙUr!1..J
h.,beht//; 71/ mllito breuiorc Itmere i!ft ad
1bcrurli per
'/eJllre pojfeflf.E(l' litCf"tb co tllljJi .. jlllm
m
/fullt ;
& CI/nu de tcrll,l vlgi/lfe Petrcws, ,ft9MIrat
...1frmmu
rll r.1 rnolllJ!mt.-, rcpmf/:ff
"dnoUiJ/ùmmu a(.~mel~
4
4
�DE
BELLO CIVILt
oftmdunt;& magna 7nllltitudin( circlJmji~(a, morari,
arqlt( iter imped~r(inciplltnt. Prlmalucc, cx[up(rionb.u locù,qlt.f, C~faris caftrù crant conùmffa, c"nevaNtr, ecptttatm noftri prœ/io riouiffimos il/omm pr(mi vehe7tlmter , ac no mtm1ltarn.[uftsncre e.wrermmt
agrnen, atque int"rJtmp~, a/if/J infirriJigna, (t) vni~
tt"forum cohortium impetlt lIoftros prop(ILi , deinde
rurfiu conucrfos mfqlti: totù V"O caflrùmi/ite-J clrellfart, & dolcre , hoft!m (.\' manibm dirniut, b(llum
neceffarto /ongiru duc/: Centltrior/es, TrzbunOflptt
milmtm adlrc , atqlte obfcrare , vt P" tos ClfJàr tertior ficret,ne /abon (uo, nm pcriculo pdrCtrtL: paratOJ'
4ftffyo/fe,& al!dcre cà mmfirejl,tmc,qltà tranfdttllsu eJJà eqwtatlu. qltommftlld'o, (!) voclbm eXClt,1lm 'C,efor, e'ft timtbat mnttl. magnimdmif flumini
exercimm obycere , conandum t7:lmen atque experimdmlJ mdicat. itzu!,te ' ifirrmoYC-J mllius eX ommbu~ cë .
tl/r~s de/igs iubet , quorum a'ft animm , aut vir~s videvantttrjùftinere fIOn poffi.hos mm fcglone vna prolfidio cllftris relinqmt: reluJlt.u fegzolle! cxpedltM C·
d/tcit : magl/Dquc "limera mmentorum m jlllmiuefitprà, at~JtC i~f~ c017fti~uto,tra!l.f'ltcit exrrCÎwm. pmeci C.'I: lm rmlttzbm, VI flummli abrcpu , ab cqmtaflt
excipùmt1trJacfoblmtïtltr:imcr~t tamm 1J(wo.'ranfdl([lo mcolllm~ cxcmtlt J COPlfU mJlmit; tripliclmqlle
IUZC1lJ d'lccre I1Wp't: IlC ta1lt/trrl fiat in 1f1.1lttibw ftlt diltllt J VI, mill/um V 1. ad It" Ilddito (Id vtldlfm &ir..
cmlu, magnarltcjlummù rnor'1Î,1IUrpojittt, cos J qui
de rema vigilia e>:iffint, Ilnrc horam diti J x. COJlf~
9"ermlltr. t i!!!!svbi e/ffallll14 proCltlvifoscuTlZ
14 Petrclo confi'cxll, nouare perterrit,u, loci!fopcriori'ms cortjlmfJ flCl'lIIfjue IIIftmit. C,,-for m cmnpl1 exer'ltJOlI
�i i
BER
t.
17i
'tmm refieit; ne deftffum prœLio obycùtt rurf'l# conan
ttf progredi infequitur> & moratllr. ilLi neceJ!ario
maturiuJ' (ptàm conftitttcrant ,caJlra pommt: (fùh~.
rant mim mOt/tel> atque à milli/;IU paffitum v. itinera difficilia, atcj1tc angufld, excipi.ebant. hOi intra
montes feree/fi.cbant; vtequitl/tum effiegerent Cttfarù; prttJidi/fJue in an,:ufliù eolkcatis, exercit#m itin'Cre prohiberem; ipJiJille perieulo, ae timore , 1he.:.
mm copi~ trallfllueermt; q/~od filit ifLù conandttm;
atque omn; ratione ejficiendllm) &, totilU diei prtgna, atcpte iti.ruru Labore defijJi , rem in poftemf1l.J
âiem difltelérrtnt. C.ttfar (ploqlle in proximo collua- .
frit! pOllit. media circrfer no[te iù,qm',adaqJtande caref
fa"ongl'l# à e.iflrù proceJ!èrall{ > ab eqwtibIU eorreplt1, fit hù eerrior c'e(ar, dteces adtlerfàrionlmJilentio COptM ca(frù ~drtcere . .!2.!.!J eognito Jigmtm dari irebet,& vala miltmri more eonclamari. dLi, cxmldito cll,more ,ve"riti,ne rlOElltl impediti,jùb oncre con~
}ligere cogerentrer ~ autne ~b e1lûtalJ~ ,Cd?fa~Ù in an~,
glijfijJ tenerelltnr,'t erfupprmttmt, copu/fcJlle tn caftru
cominmt. t'Poftero die Petreùu cllm pallcis eqltitlb1# occltltè ad exp/oranda 10 ca proficifcltttr. hoc idmi
fit ex eaflrij' CIf(arù • .it1ittiwr L. Decidùts S~IXO,
cum pllltcis ,cf/Ii locHltltltrmtljer!pici.1t. vtercl'tc idem
(ùis remmciat; v. tml/lrl p4Jittmt pro:.:ima ùlterccdcrt itùltrù campcjlrù; mde e."Ccipcrc Loca aJPera &
morJtllofo; '11t1 prior hrU allgujfùu OCCI/palient, ab hoc
hoftmt prohiberz) tlibiL ejJe fJegotij. D'fJJJtll/.lltr in contillo à PetrelO, & Afi·.llllo, & temp:el pr-0ftéfmus
q/t.erirzer.plerrqlte eeilfeb,mt, vr lIoéhe iter ptccrenL:
poffi prut1 ad al1glljfi.u vemr;" Cfrdm jè!llll'e1ltUr. It~
1'J~1't'od pndic mEht cOllclam(/lltm e/fit in C4hlS Ce·
ak
S
�2.74 '
D E
BEL LOC 1 VIL 1
fari;, argumenti (ùmeb,ant 10 co , i1Gn pojJe clam cx.'ri.1
tircumfùndi no[l-u eqJtlmtum C~fm-J' , tuque omnia
loca, tuque itincra objideri: no[l-urnallte prœ/ia ifft vimnd,a, qu'adpcrterritus mil"f in citti/i difJenfionc
timori magis , qu~m religioni, confù/ere conJùeuerit: atùtcem mu/mm per fe pud?rcm omnùtm ocufu,
mu/mm eti~m T ribunorum mil. (7 centur.onum prtilfentiam ajferre ; quiblf~ reVus coerccri militef ,6;" in
officia contincri jà/eatlltj " quare ornni rationc eJlè inrerdùt perrumpcndum: etji. a'itpeo accepto''detrtmento; tamen jitmmfl cxercit/u (alua 10c!tirL, quem.., pctauit.>, capipfijJe. Htfcviciiin conciliofententict; &
prima lit ce poftridie conjf,tuwlt proficifci. C4àr) exploratis re/!,ionibUA) a/bente ctillo ) omlJes copia. caJh-ù
edltcit, magmfcpee circuitu, mttlo certo itim:re e:t:ercitum dJtcit. tlt/m quil. irinera .ld 1bcmm,atCjlee Oc1ogeflm pcrtinebal1iG , cafoù hojfllim oppnfitis tenev,mtur; ipfi eram tranJi;mdendte val! es '!1J{/,),:im,e, al( df
ficillim.t.;faxa rmtlttS locù prttmpta iter impcdiebant:
vt armtt per rnamu m:crJ!arto tranjfùrmtur; miùtéf'jlle inermf:4 )jû,bleuat1tptc alti ab alti" magl'Jtzm partrm itincrù conficermG;fed h,-tnC l./,borcm recuP.bfl4:'"
,'(mo, qllod mm ornl/Utrn laborum finem fore e:>.:11irnaball1W,fi ho{fem f bero intercl:4dm, & ji-umento
provibere powijJe n,:- . ~c fmno Afraniani milùf:4,
viflldi califfa, l,cft (J,.' caftru procurrebtlll ,COJJII' meliosffqlte vocib,u profe1u rbatJf ur, ?lecej{tfr~ vil! tfS
inopia COll[/OS fiege-re , afque ad [lerdam r'mer! i. erat
mim iter ti propofù 0 dmerfum; contrariamque Ùl pa.r~
tem irivideballtr. Duces ver'a eorrem j,utm confi'!tmn
14udibru ftrcbant, , qu'ad fe caftrù tCtlltij!mt... 7tlltl·
t!t.mtpte eomm opinionem aditmabfl~ J qu'ad fine i1t~
ment if
�tiTI
È
R.
t.
i7~
mentis, impedirnentlfiJue ad iter proft[foJ.viJebant..,;
vt non poflé dùttim inopitlm ji.tflinere,confiderent.Jèd.
vbi p'altlLatim retorqueri ngrnê ad dexteram conJPexc..:.
nmt; idmqtte prirnoi jùperttre 'regionem cllftrorum
Itnimdduerteru.n t , nemo ~at adeo tarduo autfitgient
./aboru,Cfuin;ftâtim ca;tru exeundttm,a.ffjue occurrendum, puttir'et. Conclamaturadarma; at9ue omne;
topite, PattcÏ1 pr.ifidio reliéfu cohortibPA > cxeunt, re'
ffoCjuead Iberum itincre, contcndunt. Erdt in cderi~
tat~ omne pofitltm certamenj vtri priuo anguftitU,mo.:.
téfol~e oémparent:Jèd e~ercitum Ctefarù viarum difjicttltaté1 tq.rdabant; Afan~ copid& c9uitatiu C<tft~
ru infCfums r~J01:abat1Ir. rei tnmen ab Afania nu.huc
erat nèCeJfario dedu{f", , vt,fi friortf rnontfJf, 9110S petebant, atligi/fonf, ipfiperimlumvitzirent: impedimenta tot.iuo exrrcitus, cohort/f9ue, in caftrùreli[fM;'
ftruare non P?J{mt; fFI/bus inferclujis exercitu Cteforu, tùtxililtm ftrrimtfla rdtione pOl era;t.,.confècit prior
irer Ctefàt: atque ex mdgnu ruPibU& naffu& plani-ciern , in hac tontra hoftem acùm inftruit. A{raniUJ,
cùm ab eq1ûmm tlouijJtmfem agmen premeretftr, &.
Ilnteft hoftem videtet) Co/ùm quendam na[fus, ib~
conftÎtit. ex co /oco l v Cetratortfm cohorttf in mon';'
tem, (pti cratin confPeUu omniu11J exceljilfimuJ, mirtit.hztncmagno cur(u conciftttoJ iubet ocmparc.>cd
tOl1Jilio , vti ip(e t8dem omnibuJ cop&J conienderet.
cr mlttato itinerc , illgù Oflogefom pmuniret. hune
cùm oblicJlto itùm'e Cetrati peterent; conJPictf.tlU
(qllitzum Cteforù in coharte! smpctltril fo cit,' nec mi11Irna11'W parJ cm temp'orù eq/tit'rtm vim Ce!rdti fofti·
17ere pomer/mL; ornnlfJue ab hu csrcumllmti,in conIPcth~ vtriuflptc c.\'crcitt# iurerficluntJI.T. t E rat. J~
j
•
S
2.
�'2,6
DE
BEL LOC 1 VIL l
occafio benegerendd rei. neqtee vero id Cefarem flgi'f.
bat, tanto fub oCitlis accepto detrimen!o , perterritum
exercitumflftinere non poJfe, pr.efertim circumdatum
vndique eqltitat1t, c1lm m loco .equo atque aperto ) cojligeretJtr. !d(Jlte ex omni~u-s partibu-s ab co flagitabawr. Concl1,rrebarltlegati,cent'uriones , T ribunuh mil.
rte dttbitnret prœlmm committere; omnùtm effi militu
p'aratijJimos 4lmmosj Afi'anianos contrà mlt/tù rebus
Jiti timorù figna mijijJe ; quod flù non flbtteniffint;
'rpt'od de colfe non recederent; quod vix equit/lm incm[u-s flftinerent; colfat![cpte in vtium 10Cl/m fignù coforl i,neqlte ordllw, ne.:pte figna ·fnttlrent. qu'ad fi iniqttitatcm loci tirncret,datu irt tllmen tlliqJto 10 co p'tgntl17di foc1t/mum;(fllod cen è inde decedendü effet Afarrio,necfineaqttapermaNere PdJfct. C,efar in cam
fJJem vmerat,fe,fine fJltgna &fine vu/nerefuorii,rem
conficere poffi;qu'od re fhmtmtaria_adlterforioJ' irtterc/fffiffit. Cltr, etiamftG'lmdo prœlio J a/uptos ex fuù amittcretrcltrvldneran pauretler optimè mcritos de ft
mi/iteJ.?c/tr dmi'lue flrtlt.Nam peridttaretur?pr,eferrt/ll.
Cl~rtt 1/0 rtJtnlt! cj[ui1lJperatorù cOJiliofiperat'e, qll)zm
g/adlo. mOI/cbllrltr ctiam mifericordia Cl1ll1lm". ns mtcrficiendos vJdebt/t;tl'tibtu jàlltù,ruef/tC incolltmibtu.
remobtincre ma!cu,tt. hoc confi/ùem Cifarù à plcrif'l"e non probabflt/tr. MilitC1 vero pli/am mrerft 101'tcbamur; R.!Jlla1'f1, talü occaJio vJffori,c dimitte rww> ctiam cùm velle! Ctfjdr J ftft1l0rl e.lfe ptegnlllu'rOI . ûlcln fia .!imellfùe perfmrat ; & pa,tlùem ex co
loco digredifltr, vttimorcrlUlduerforYI mùmaf. PetreÎtu J <luf'ee Afa1lllu, ob/mil flm/rate, ln c.iflrafifi
,,-pmut.-. CtCfilr J pr4id~s montt/JIu dt!liOfitù) amui
ad 1bml7ll If/ure/11ft rcrnere, t]lIàm proximè fOtcft
hOftiuTJ~
�L l TI E R. 1.
'2,77
hoftium caftrù c#r a communit. Poftero
die dstcCl
Ilduerforioru",!pémtr6ati , ruod omnem
rei fltmentaritt ,fiumin!jipte 16eri !pem amifrant.,
, de reli'luü
re6z,u confulmbant.erat vmlm iter, 1lerd
am fi rmCYli
velLem; altrrum, fiT arraconem peterent
. Hd!.C con·
foltantibm eù,nurttiatur,aquatorCi ab eCjl
tùlttu premi
mflro: qua re cognit;:t> cre6rIU ftationCi
diOJonunt 1quitum, & cohortitem ala:riarum ; legionari
AflJue in-.
terijcùmt cohortCl; valLUmcpte e,'l( caflrù
ad aql4tlm
dltCCY6 incipiun!; vt intra 'l'mmitioncm &
fine timore,
ft) fine jfatloni6U5 a~ptari poJf
ent. id 0PIIS inu rft Petrm u, atque Afratmu, partitmtttr:ip!ùj
lte perficiendi operis ctmJfa longt/;u progredmnrnr
. quorum d{ceffit liberam 1'Iaéli milim coll0'luiorum
(c1cu ltrucm,
vltlgo procedunt; 6', ql/em 1uifque in cajfr
ù ;zotum~,
atttrmmicipem, 11IIbebat> conquirit, Ilttjl/-,!
v(lcat.pnrmùm a:!,JtfIt ~ra "i,u omnel o7lt1llhm ,(JI/od
fib, perterritù pridu! pcperciffèm;eormnft bmeficio
viltere: deinde rmperatoris!idem q1ttCmnt , reUé ne
ft
ilù fintc
mijJitn;()··, cf1todnon a& i"ùÎo lccrint, arrnr1cjl ote mm
hormnibus ncceffitr&.r ,& cotlfangt/ùle/J con
tlllerillL.
coruptcrttlltur. H/,r proltocali[ermol1ivlV.(
,jidcm ab tUt
perarore de Pctrelj,& A(rauÏj Vif'i1,pWtIIL;
ne
mflfee/m concepiJfc ,nmfiioi prodidiJfc vide qltod
alltur.
S!.!!jbtlUOnfirmatisrebtJ4. ft jf,ltimjig11t'
tranjlatltrosconfirmanL; le<~at4fèJltcde p.lce priw
omm Qrdi~
11Jtmcentur;oneJ adCefarem ltJ/lllt11L.
Interi?l'l al&
lùos in caftra,inullandJ callJfa, "ddwlIlI
; aIl) ttbfil1~'
adtÙlCutJtr; adeo,vl vna caftm i;, ji/fI(t o.:
binu vidermtltr. cOTl/flur!fi"ee TribtU}; 7Ililit/l1-JI...J,
&' cenfttYlOr
~CI ad C1are~n v.e~lilmwfl,que ~i commC~l~
tllIl.J ' hoc
,dcm fit a PmmplbuJ JJ,rpatllrl.; quos tl/~
euoc/meS )
�~78
D E TI E L L O
C l VIL1
r~mt,. , & fecum in caftrù habebant objidmlJ loco.
o/t
flru nota! , horpitlfiJue qUlf,reb an t, rr '1ltem quifpte
eorum aditum commendationù haberet ad Cli,farem .
e/f.(ran& etiam fiÙtu adolefcem de jùa, & parentù
fl: fa/Hte, cum C~fare, per S:dpittumlegatttm, agc.'ba-L. "am plmaldltitia, & grtuulatione omnia, eor1$m, qui tftnta perim/a vitaJfe, & eomm, qlûjine
vulnerc tantM l'es confocijJc videbantllr. magnHwquc
fuElu fol!, priftindl len1ttttù omnium iudicio Cœfar ftrcbat; conjilùlm9~le cim à c~tnf1is prob.tbatltr. J?!!jbU4 rebumWWtlt11 ~ftanto, ab m/htlllO opere diJècdit,fl91 in caftra recipùjjt'cpllrattu,vrvlde[;atltr, vt,
'jleicltmqlJe accidiffu, caftu, h:lnc (j1ûeto,& tf.1"0 ani1710 ftrret.P etreim vero non defimftl; tlmutl fol'ntll:î;
çum tJ>1C, & Pr.etor;acohortc Cef!tlIOrmn , barbarff
91lC ctf/tll ib tu ptt/ms, bmeficitlnpjùù,"/tO! fl.c CllftOdi.e cllliffa haGcre t'onJùeucrat, J imprOllifO ad vallmn
adJ,olat; colLoquiamt/ùum illU'm'Tllpit : 1'IOftro! rcpcILit ab c4lrù ; quor deprehmdir , murficlI. rclz7ui
comm inur ft; rj' rrpwtino peY/cilla cxtcrrin, finiflrtlJ fogt 1I1t4r)lmmt 1,gladufftltC diffrillgl/nlJ1ltl'ic ita
ft .i CCtrdtiJ , c1/t11 ;/;/{Jlu d~fcJldlt1lt ".if1romw pro·
eÙl1uitntc couffi; ft1 tec III c.IJrYll rtâpillllt; & lIb 1)1
&ohorl
quit crallt in ft.ll/OllC ad par/tU, dcflndrm'fur. I2!!;bm re/JIu COl1ft[lÙ ,jlCIJJ Petrerll4 w.wilJ/rlof
Clrtmt j 7nIIU/[,M appell.1 ; 1/t/1 ft, l1cte Pompeill7!J
trbftntem J tmpCYillOrrm Jùwn) aducrfir&! ad jÛpp"âllm t rmrflJ'lI1t, obft, rat fit ctirr/fI'rCo1/curjitJ III Prlttoritm~ . Poftlll.t1lt) VI jurent omnllS ft exercitu1tl du,{(que nOIl deftrl W'O!, 11C ue prodituro" 1/t'Jlte jib; ftptCr.ttim à relU/ut! cOlljilii'i ,.1pt/lrO!. Princepl m h.tc
'f'erb~ umu: ipfc .,d Idem ;ujilSriidmn Ild:glt .A(rtl/li U.
l
""14,
J
1
fobf-
�1 J BER
J.
2.79
fùbfqutmtrtrTribunimilltum, Cmturion/flpte . Cmtltrial /m p roduéfi militCi idem ùtrant.' edimnt, pene!
qt/e Cflt /fj,,fit miler Clf,[aïtS, vtproducatttr. produilo,!
p,l/am in Prlf,torio murficiurtt . fd plerlCfue , 1uos ceperan!, celanL , noE/t't'fue per va!lum ernittul/1G .jic
terror oblatlU à Dt/ClbH J, crudelltru mfoppltcio, va·
Tlare/lj,io iltrijùtrandi,!pc prlffnt ù dcdlflonùfoJhtlit,
me Itlfql" rniliwYn comterttt,& rem ad priftinam belli
rat/oncm rcdcgtt. C~(ar rmltter adtteifàriomm,qui in
ctrftra per temptM colLoqllli venera l/G, fomma dilt(Mt/lt conqWY:, & rem/tt i, is/bet. fd e,\' f1umero T riïmnomm miltt/trrw, Ccnflmon/mtC
pte, non mt/Li [ua
vofttIJtau apl/d Cltm re'I'J/anftrwlt.' q1/0S tlle poflca magno in hOl/ore hablt;t: Centlmones, ampfiorrflJ] ordiTltS eq/MeJ '1\pm,/IIOS IN T rtbltnicium r('flit lIit hono·
em . Pre mebmllltl':Afalliani p'lbll/,lt lonc; aC
l'labanIII'" <tgrè ;,pllmm tl COpùttrJ legion.rrt/ rJomm!ù h~be
ballt, qltod d,trl/7!J X XI 1. a/; / /erd,t [rll7ltaltum mffi
erwII effirre. C trtlti,al/:à/tar!fcttte mdl.m1 ,(JltOrH~
erant & ji'Cfdti/,les ad p'lrandum ex/gl/If, Cr corpor"
i'{lutllild o!lem porlm,da, zU/'~/te mttgmu eo..mm o/ltO
t Idie 11l11il6Y1U Ild C.tprcm ptryllgUVltf. [ulm erat an
gu/ltù res: t.ci cd c,,,· propofiw COl{l~iù 1/tobm ex- I()
plic/tiltS vldcvat/tr, ad llcrJ.un rcuem,qltod tbljaltl
iu/mn jrurJJ CIl tl rcliqucranf. ib~fi re/ltf'mm conji/mm
c;.:phlllros cOlljidebilflt. (lmlto abc~.tt 1011 ù~: (f/ta
flh1ll0 plurer rem polJe CII(1/ (rCf/p ,rc lflulLzgebat. hoc
prob,lto cOllji/lo . ex c,tjlm proficifèlmtur, C~for, (Cf/lif,tNt pr<tmi.!fo, qw lIouyjirrl/lrll ,~(mcn c.lrperu J atque zmpcdmt) /pft c/lm 1cg/ol/ibm fiivftquùl1r. me";;'
murcc4eb((t lemfJU 'lilin e,'(lrl1J11 tlfm cqll/tlbm
prœ/t ~rc"fllr . ':l mJtl mit· hoc pugll.t. E,'-:ped'tlJ
S 4
T.
\
�:.t8Q
D E
BEL LOC 1 -v 1 L 1
fohortes nouiffimttm agmen claudebant, pluréflJue ÙJ
locii campeftribU5 jùbfiftcbtm0 . fi mons erat adjèendendU4. focilè ipJà loci naturapericulum repe/lebtet:
'p~od ex iotùjùperioribl'U ,qui antecejJerant, foos adflendente! protegebant. clem vallu, aut locl'U dcc/iuis
fuberat; neque &, qui anuceJferant, morantibm opem
ftrrepoterant; eqtâte! vero ex 10 co jùperiore in aduer
[arios te/a con&ciebant: tum magno erat in periculo
reJ; mm inquirebanr, vt,clem eiufmodi effet locis appropinquarurI'L.J, ltgiomem figna coniiffere iubermt."
magnoque impetlt equitattem repellerenr,eo fommoto~
repentè incitato cm:fieffeinvallu vniuerfi d,mitterent, arque ita tranJj,rejJi, rurfl'U in locùfuperioribU5
confifterent. nam ta1Jtum ab equitum fuorum au:xtly.
aberan0' cjltorum numerum habebant magmtrI'L.J, vt,
eosfoperiOrtbU! perterritos prœlqs, in mediiJm reciperent agmen, vltroqtte eos tuerentur: qlfor/lm nu/li ex
."
pinere axa der, /iceblltG, qUÙl aIJ cquitattt Cttfaris D
faJt~aa~
len:e~
;
ttrmodo
fttl.,J7at
dmn
ciperetur. ~Ii
tim proccdttltr; crebro,!ttc, vt Jint auxtlto /tu" ,j/lb(rftlmt Vt mm acc/dit. rnillia enim progrcJJi [ V•veho '"
mcntùiflptc pcragttat/ av uJleitatl-l, mo1Jfem excclfum
capùmt: ibÎque vna fonte contra hoftem caftra nmnùmt, l1etflt' tlt11tetll Ù onera depon/IM. vbi CiI.[aris
caftra pofita , mbernaculdqltc conft/Utta, & d'mijJos
Cfjlttte-! pablt/andi ctl1lJfa anùll.tdlterter(; fefe fiibito
pror'pilmt hora circùerv 1. euifèlC"m diei; & ,JlJC1rl.J
naélimorlt,difceJ!ù noftroYII"l equitum, Ucr focere inci
piJmt'9ua r( anrmadJecrjà,C.ejar, r(liDù ynmmitio7JibttJ , fo6ftcJ lèttr; pr.efidio ùnpdim entùptlltCtl! ,'0horte! re/m9'tit: hora x , fobft9't1 pabulatoreMtptitef{; rmocarimbet.çe/eriur ctjltll-a1H4 ad cpeotidramt1'lL
itinms
�LIB E R ".1.
'
' 181
~tinerù officium reuerfÏtw:pugnatur acriter ad noui[
fimmn agmen,adeà,vt p&ne urga conuertant:complu
r-l[tJue milites,ctiam non nù/ti centuriones,interficùm
tur.Jnflabatagmen C4àru, atque vniuerfom immincbat. T um verQ,netpte ad explorandum idoneum IlJ
cum camu,neqlte adprogredundum dam focu /tate,
confiflum neeeffanà:0" procul ab aqua,& natllra ini
t]uoloco,eaflra ponunt.,.fd iifiiel7/..J de cauffis C.t[ar,
qUdl foprà font demonflrat~prœlio non laeeffit, & co
die tabernacula flatui paffitS non ejl;qlto p_trariore? if
ftntad in(cquendllm omncJjùte no[tu,/ùee interdite erumperent.illi,anirnaduerfo vltio cafitomm , tota l'tOile rr.unitione? profimnt,caftrJqllc c4iris cormemmt.
hoc idem poflero die àprima bree fo eirtl1L, fot/tmq/tt:
Ù1 ea re dicm confomunt fd,qutlJltltm opere proeejJerant,& caftra profulerant, tanto aberam ab aqua Ion
gitw; 07 prdljlnti ma/o aliù ma/if rroudta dabrll'/twr'.
prima noUe J ac;uarldtca:tjJà , mmo egrediwr ex Ctljl-rù.pro,'I;·ùno die, prd.jidio in cajfrùretj[[o, vniuer{u ad açptam copitu eductmt; pabulAtl1l7/..J eminiwr
nemo.hù eosfoppliccJ malù Cœjàr nereJf.~ri<17n fitbtre
dcditio?Jem,quam prœlio decerrare, ?nlliebat,conatflr
tami cos valLo ,foffilc;ue circu1Icnirc; vtCjtMmma,r:imè
rtpmtirltu corii. emptio?1~ demorctrtr: qllo 1lCcrffariô
dcfcenforos c.\"iffimabant.;tLi,& inupia pabub adduEh,& 9t~o ej[crJt ad id c.\-ped'tiorCJ omnia (arcinaria
imncma interficr il/bent. in hù operibu4, conjilr/fqlle
biduum confomimr.Tcrtio die rnapltl Ulm parI ope1"11 CiI:foru proceJ!ertlt. ///iirf)pediendt f.w l quit. rJm71itionù cartjfo fiebat,hora circiter l 1 x.figllo dfl!O,legiom'f edltctt1Jt, aci/m'lue fob raftni illflrmmt. C.tjàr
ab opere Ic/(ioi1C1 reuocar,c'ÎHù,lflti1l-J ormum C(/nlte-
�~8z.
D E BEL LOC 1 VIL 1
11lre illbet,aciem ù,ffrtlit,comra opinionem etrim mi~
iitltm,fomami omllillm,vidn'i prrelio diffltgiJfe,magnuTn detritnC1ltuTn afferebat-..fd cifdem..., de catt/JùJ
~Jlttf font cognit<t,pto min",! dlmi;-arc vtlLct,moucbatur;atque hoc cliam magu, 71todJlhU ~ brCHùtU, ·tiam
in (itgam conitflu aduerforiu,non mllltum ad{tlrmlJa
viétorù,tUUa re p0terat,rron mim amplitu pedum mill, bm 1.ab caflrù cama dtflabant. hinc d:ttU parte-$
acie1 occupllbant)tertia vacabtlt,ad i/lcttrfom..."atCfllc
irnpU'lrtl mil.tltm reLtEla. fi prœlùtm cornmitterctur,
propm(flti:((f c.ytrorl:m ,'elerern fi:pcratu exJùga recep/llm da l al. Hw de cauJ{tt conHitueratligna info17 rmtibm reJi/lerc,priorprœlio '1011laceJJere. t eAci~ crat eAJi'ani,m.t dt/riex: le,'(lO V.& 1 J J .in(ubJidiù locumA/arid! c()hort1.o obtillebat:Ctt.farù triplex:
id prrmarn tlcùm 1lttrfern.t co!Jortr-Jex v .legione tc1ubam:h,tf fitbfirl,aritt fCrn d' Jc!J' rttrfitJ a/id! totidmzJ,
fl'/' miliqu e h.~ il)lIÙ,ftÔ(r'l/jcb.mtltr ;fà,'(ittari:d imduoréfl'tc media contmcb,mtw' Ilcie:e1uitalU5 /aura
cingeb(lt. T a/i infl ruEZa arir,trncre vlrr1/te propoJitllm VtdCbtltltl';Cifar,vl,mfi cO,.4éhu,prœlûérJon com
7lIitteret;ilù,VI opcr.t Ccfirù imfcdtret. prodHcitur
tmnen nUjaciéfqllc ad (oili occafmn comillcntur: inde
vtri9uc in caHra d{ced/tnt. Poffero du munitlot1r.r
JnUttllt ,(4 Cdfir parat perficerc; ilLi vadt/w fil,minù
Steorù tcllt.l.re.Ji tranJirc poffinr.12.!!J' re animadlter
ft, c,.t.ftr G'crmanOJ lmù annawrtt, c""id,m'lue parIcm ftttmen Iral1jiiclt,crebr4f1ue in ripù cltf/oditU di[
ponit. tt!11dan , omnib,u rebll~ obftjJi, Cfttllrtum i41'/'LJ
die". fine pabula rUent Ù iftmentù, a'ltltt,ligni, & fu'1tJcTJtt tnopia,colLoCj1/Îtirn pmtnt;&,td fificri poJfit,ftmotoà mililibl# /oco.vbi id à Ctt,fore negalu 'fl..I, &,
palàm
�L IDE R
1.
1.8;
palJmfi colLoCjui veiLent, conceffum eJl; datur Obfidü
loeo CtCfari filt vu eAfran&. venitur in eum....., loeum....."
lJuem c,tfar deligit.audiente vtro93 exereitu, loquitur A/r.mivu: '7I(Jn eJJe aut ipji, aut militibm fuccenfendum,quodfidernerga imperatortm foum Cn.Tompeium conferuare voluerint:fedfatû iarrw (reiJJe offi·
cio,fat/[qltefopplic& tulijJe,perpfJfos omnium rerurrw '
inopiarrw:nunc ve,o,pd.ne VI fèmiruu etrcummunitos,
prohi.beri at'fua,prohiberi ingreJfu,ncqtte corpore doforem,neque animo ignvminiam jirre poJf~: itaqueft
viaos confiteri:orare,att'fue obfcrare,fi qui! locttJ mi
flrieordid. relinquawr , ne ad v It imum jüpplicium.....,
progredi neceffi habeant.H Ife quàm poujf demiJ1iffim c,a·qur. fubieElijjïme,cxponit.Ad ta Cifarrejpol1dit. Nu/Li omnium hM partCf, vel querùno nitfl ) v el
mifo./t ionu, mimu conucllij[e: rcliquos cni?n omnCf
foum oJJicilim prli,flitiffi ;ft,qui, ctiam bonacondiu'o- _
ne, & ioco, & /l'mpore ,(,(1'10, conjlig(Jre no/uerit, VI
quàm integerrt'l'na e/Jent ad pacem omnia: c.vercitum
foum,qui,inùeria etiarn. afcepta,fù!fè!ue imerftt lü,
qteos in fita poterlau hab,ûf, eon(eruarit, & texcrit;
iiLiU4 denique exercitm militeJ ,qui ferf de conci/ian
da pace egerint;qua ln re ornnitl7tJ juorum vit,e confolC11dum putamnt;fic omnium ordinltm partCf in mifè·
Ytcordia conrlitijJè.:ipfos dJtCef àpace abhorruiJ!è.: eos
'I1CCJue eoiL0'lIlYJ lIeqtte indJtciaYllm, il/ra fruaf! e; &
homin{}$ imperiloJ, & per colloqllit~m deceptoJ crie deliffim t inte~foclffi.eAG'Cid iffi iJ1tur hi! )(fllod pLcrll1nque hominibU4 nimia pcrtinacia al f,. arrogtwtia Ileciderefoiea/) VIi co rtCt~rram,tY id CltpidifJimè perilt,
quod ptlUllo ante c01ltcmpflrint,' 1JC(fJte mmc f iiLorum humilitatcJne'juc alifj/ta wl1poriJ' oppor/lmitate
.J
J
�2.84
DE
BEL LOC J VIL l .
poflulare,quibtM rebtM a1tgeanwr op (1 futt,fed COI exercitvu,quos contra femultos iam annos alucrint,velle dimitti:neqtu enim vI . legio11t1 alia de cauJfa mi.[[iU in HifPaniam,Septimamqueibi confcriptam, ne...
'l'le tOfianta[que claJfCi paratM,neql~e fummiJfos du
CCi,reimilitarù peritos:nihil homm ad pacandM Hi
fPaniM, nihil ad vfomproltinci.e prouifum ) qUIf, propter diuturnitatem pacis , nu/film auxilium dcfiderarit:omnia hlfc iampridem contra fe para ri: in fe nOlei
generis impeyia confl:ituij vt idem ad p~rtMvrballis
pr4jideal rebtM, &' dUM bcllicofijJirnM pi'oltinciM abjèn! lot annol 0btineat:in ft iura magiftratlmm cornmutari,nc c,'!; prtttltra,& confùlatu,vtftmpcr, ftd per
paucos probati,& elcéh,in prOtÛnCiM mitfzl.ntttr : in
.jè<tfzl.tis exmfationc1?1.J nihil valere, qu'odJitpcrioriIJfI& bellis probati ad obtinendos exercittM etjoccntur:
mft vno nonferuari, ql~od fit omibvu datu1?1.J.fmper
imperatoribus,vt,reb'l&ftliciter gcflù ,aM G'ltm honore
IIJiqtto aM ccrtè (im it.nomin;a, dormlm re~lcrtal1tuy,
excrcitJtmqlle dimùtant ..f!!!}. tamCJl oml/ia & ft fItlij[e patienter,&effi 1(ItI~rum: 11Cqf~e mmc id agere,
vt ab illù abdHéh~m cxcrâmm..J IClleat ipfe, quod ~
men fibi d1fici/e non fit Jed,ne illi habcam:.." (J1~0 contra ft vti pojJint.' p~oinde, v,t eJ!èt diélum, prol/inciù
excederent ,exercmanqlje drmtttermt:jitdfit foélmn.
"ociturumft nemini:hanc 71l1am,ar'!t~e extremam pacù tffi conditionern./d vero rniliriblu Jiût pergratltm,
rt) ittclmd"7IJ,vt ex ipfafg"ificat~01Ie pot/tit, cognofti;
71t, qui aliqllidvi f/i incommodt ex/peélalliJfont , vItro inde prlfmil'm 7tl1jftonÙ ftrrcnt. nam, dtm de loco,
& /empore eiUJ rei conrroMrfi.t inforremr,& 71occ,&
"lItnib1~ 7/l1iuerfi t.~ 7/a/lo,vbi confl:ittrant,jigmfica-
rI
�LIB E R
I.
1.8~
re cœpmm t,vt ftatim dernitterentur,ne'h~omni interpofitafide,ftrmii eJfo pojJefi in aliudtepusdiffermur.
pattcù cum e!fet in vtramqtu partem verbu diIput atumiyer hue deducimr,vt&, qui habellnt domicilium;
altt poffiffioner in HiIpania,ftati17L; reliquiad Varum jlltriJen dimittant~lY: ne quid eù noeeatur, n/ue
quù inuitm {aeramento cogatur à Ctfjàre,Caltetut.(,z
far ex eo tempoYeJd,~m adjlumen Varltm veniat ur,f
ftumentum daturum,pollicttur:addit etiam,vt,fi q~Jid
fjuiflp~e eorum in bello amifrit , Cpttf fint peneJ rnilitu
!UOI1iù,qui amiftrint,reFlmeatur:rnihtibU5, dlquafa[fa d!ftirnatione,pmmiarn proiù rebtu flluit.quafcun
que poftea eontrouerjitu inter ft militer ha6'~Crallit."
fita [ponte ad Ctt(arem introduxerunt Pctreim,atque
Afanim cum flipendium ab legionibus, ptfne ftditione [<'!/la, jlagitaretstr, cuitlJ illi dùm non dJ/m veniffc
dtcerent;Cd!for vt cognofceret,pojhtlatum eft;eofJ1JC vtriqlle,qt~odftatuit, contentijùerw/JG. P 4rte circéter
tertia exercitJ1A co biduo dimiffa,( 1,legionerjùlU antecedere,relic;uM fi.bftqui,u1Jit;vt rlO1J longo inter ft
/patio caffr" foccrent: eifj, l1egolio QYtifi um CIIle1Jllm legatltm prtfftcit.hoc eitu prd!-fc-:ipto ex Hi~
/pania ad Varum fil/men eft't er ftElurn;atcjlte ibi relÙ"t4 pars
c;'((râtsu dimijfa
eft·
�1.86"
~~E]~:~
C. 1 V L I l e .lE S A RIS
COM MEN TAR IOR VM DE
BELL O
CIVI Ll
LIB,
1 1:
Libri fClmdi capita.
1 Cxf.lri3norum [ccull(la pllgnanaualis ad Malliliam:
i Mir.!; machlllatiollcs Ca:ClrÎanorliJn j qlùbuç MaŒlicrifcç territl JIlducias cxpofèunt.
3 M,lni~icn[eç ü~pctr,ltiç pcr fr:ludc:m inJuciis,iifque vioJatJÇ,ad dCllmol1cm coguntllr;
4 VarronÎ ç qui v!tcrÎori Hilpania: prxcm dcfcél:io ad CX'
r.lrem:Carmonx,G;lchil1n,& orduba: dcdirio.
1'"
~ l\1anilia: (blitio, & C.Curionjç ;tf,ms lcgatj Il'auigaCid
in Afncam cum excr~i[U,èiufque m:pidatio.
6 Delibcr,Hio de ii.1111111l rcru in cJl1ris Curioniç, & ip1iu$
:1.(1 mduc ~ratio & conlirmatio.
7 CuriollJç um VoUo prcx:JiuJl1 fcculldum: & Clllfdcm cc..:
Illcfltaç III oppugn,lIIdo S,lbura,lub..e rcglç prxfcél:o.
8 CUrlOlllÇ ClIJl1 ~.tbllra & [lIb:l rcgc rrœJJlIm aducrii.IO)j
in (lUO tplc occidltur:& fug:l n:!t<luorum in Sicjham~
�LIB E R
efl,qu~
~87
1 J.
aditum habet à ttmt.hl tùu 'luotjlu'!pitti) pars
ea,Cju~ ad a'rcern pertinet, 10 ci nat/lra, (!} valle altiJ1ima rnu1'Iim,lorlg'â,& dijfictlern. habet oppugnationem.
ad eaperjicimda opera C,Trebonitu magnttrn iumë
tomm) Hcpte hominum rnultitl1aine17'J ex omni prouirz
cite vocat:virnina,mattrùÎm:t? comportati iubet. CfuibtM compararù reb'M fl/!:gl'rern in aLtimdinem pedm"
L X x x.exftrnir fd tarlti erant antiquittM in opido omnium rl'rumad bellum apparafUl, tantni mllltitudQ t(}rrnentorHTn, vt l'ormn v im nulllt come.t'tlt viminibu. vinl'tt [uRinere p~ffint. affirer en;m pedum XIT.
,·uU,irli~ rfAprd'.jixi,a~(I'{e hi mtl.~lmù baLifli-! mifli pet'
1 v,(lytlm er frt/tmrn '" terra defigeballtllr imqul', P6d,t/tbu; 'i,~ ~Û conillnf1ù inter fi, portiC:fJ intcgeba('/r;tltque IN U' agger inter ma mu proftrebiuur. anteCfdc,~at t ftlt/Jo ptduw L x..tf/Ilt/1/d; loci ctl/1fa foatl;
ittm l'x (v m!(ùnt.J Itgnis ,l'll%ta omnibuI1'cUm, 9uibtlJ ~fTtIis iaU/eJ ,(:Sr Irlpides dcftndi pojji:ntfidmagnitUrlfl opl'rum ,a!ritlldo mr~ri,fltqul' tl'rriumlTnt,ltiwdll
lormentorurn omncm admtnijlr4tionWl tard'luat.cre
br.!. tarnm per ~/blcOJ l'mptiones ficbunt t'IC opido;
ij!,l1lfJ, agI[CYi,& tltrribw inftrrb' mflfr '1"<1. fociJe noJ/ri rl'p ~/übtlm wi/Jtl's,1IJaJ(1I/[qur vitro ill,uù dttrimtntù,l'os'7'11 cmp,iflllern jèrertlnt in oprdumrei;cie-IlItnt,Jm mm l,.N.ifidiu.I,rrb Cn rpotnpeiocfl7nc/a~
l1t1I1Îmn x II. Ùl 1uiblls p./IICd:. erant.., Itratlt, L. Domit/o, M'lfTili etfiMftllc f~bJid,o mij[uJ ,feto Sici/i.t.impYlldtntr, t?, PlOpilM ntc Cursone. proltehitl/r:
Ilppu!fzJij/ Meffl1n am l1auibll.r,:lftjlfe inde prnpterreprl/mll/ m ftrrorem princip"'" ,aeft'1I"tI/J,fÙ~., naa •
t .\ ' nflwlllb /tJ torum vnaw fi uJucit, f lue ad~'u1l[fa ad
u/ifjlllt l flfl/w)Clfr/ÛTn .,fof4filsj'1'lL '/Ilrfw perfir;,;
t
�i88
D E il E L L b e l VI L 1
MajJiiienj/'!prltmijJaq1te ctàm nauicula,Domiriu:m,
m~,?:nopere
ue
{Jlle defitO aduentH certioref focit; eoft/
itû
add jitf,.r aUXJ
hortatur, vt rurf m cum Bruti claJJè,
u ineommodü
liü,confligant.Maffilicnfès poft!ùperù
m produéftU
a/ib
vete ru ad eundem numerum ex nau
rant, (reau,e
'laue.r refteerant,fi,mma induftria arm
copia foppeteb/llf:.,)
m~~~tm, gubernator/tmque magna
raJVt-" Vt efpifèatorùifque adiecerant)atque conte:'iCc
fagi ttar iu, tor{ent ab iéfu te/orum rem;g~ tt/ti. hM
ruéta claJfe.
ment/flpte compleuerant. T ali modo i1tft
inum... preeiomnùtm{e7liorum,matrumfomtlite, virg
ciuitati fitbbIM,& fie lu excÏtl!ti,vt extr nno rempore
cia, 7uam anrè di
~tenirent,non minore 4mmo,ac fidu
un;-enir/J fit vi
omm
C
r.
dun
rn;cauerant,naue.r confcm
inco~nitu reJle
,atq
ibIM
tio naturce,vtinuifis,latitam
r'framur,
cxu
eI:
magu confidamm, vehementùlfp
ma /pc,
(ilm
fidit
L. '/I&
Vi fum accidit.adumtIM enÎm
e;t1JL,
idon
ti
naE
.
& voltmtate cillitatem complmerat
Ctleft
d
CJuo
,
mta
vmt um ,ex portlt exm nt , & r aur
b/fh
nt:i
miu
fltlLrtt" M Il.fJilimJium,ad N afidiltTll peru
l1du~ aninatlc.r cxpedùmt:ntrflf[qlu fi ad tonjlige
tra pars
dex
mo &Onfirmal1t;& confilia comrmmic,trlt.
io. eôdc~
Maffilienfibmtutribttiturfinrftl"a N .:tfid
numero .'1mn a4 CtU,
7lrtt tu-I contendit,auEto nau Ïltm
tittlt A-taf
, IJ"~ foa.e jilerant Are/are per Crfarem,cap ftccrrt~
lUre
fi'limfium acceJforantv [J hMfuperiortb
. iraq/.e [uOI
\'~r~
Y'lt.
il1ft
rcbm
JiebUJ,4tfluc ormziblU
vt viétos &ontohfJrtatu4,(f',oJ integroJJitperalliffim.
anirni,adlurfUl
tmmerellt... , plenIU/pei bond!, atque
c. r rebon&,atrù
caft
,e.\'
(OJ proficiflitur.focile erat
re ;11 vrbcln-J,
Pice
prof
tp,eomnibm fitperiorihlU lOCH
rat, omn~
anfi
vt o1lJnis ;',U&11I1u)1ul( in opido rem
flpm ori i
"lM
�1. r BE R t 1.
2.89
flperiorü I,tzuü ,mm /iberü,tU9ue vxoribt-U
Jpub/icf[
que cuftodiù,aut ex muro ad Ctf/um man
m tenderet,
aut ttmpla 'deorum immorta/ium adi rmt
"&
mHlacra prilie[fi viClorù:m ab diu expofce ante fi:..
rmt, nelb
erat 9uifl!uam omnium, qui non in eim diei
cafo fuatt/m omnium flrtunarum euentum confille
re ex,fti..
maret.nam & honrftiexiu,"ntute,& cPtiu
[que dltatÙ
arnpliffimi,nominatimeuocati,attftu obfe
cratijnauu
confcenderant;vt.ji Cfuidadlterft accidijfo
t, ne ad co·
nandum quidem fibi quidquam re/i91&i fore
viderent;
fifoperauiffint,vel domefficü opibm,vc!
exltrnü au
xi/iiI de fabtte vrbü confidere~. CommijJ
o pradioi
Mllffilitnfibm rCf null4 ad virtuum de/i
lit :fed,memortJ corum prltcepto ru m, CjlJtf paulLo ante
abfuu ae·
etpcrant,hoc animo deccrtabant,vt nullum
aliud tem
pm ad conandum habituri vidermtur; &'9
p"gna vitdl perim/um accidetet,non;ta mul tlibm in
qtlOYltm cittium fotum antecederuxifiimarta.ft reli~
mt, Cf,tibm,vrbe capta,cadem efot helli flmma pati
enda:de.
duEt/[que nof/ru paulLatim nateibus , &
tlrtificio gtlbernatort,m mobilitati nalûttm IOCU6 dab
awr ; CTfi
quando nofiri,focultatem naEti, flrreu inie
aû rnani~,u, naltem religa1,erall1t." v1idù:pte
fui-! ltl borantib /~
fuceurrebant.'1Il....ul"e ver" conùméfi.A Ibie
i cominUJ
pugnadificiebant: necl'Je mldtll11'L ((doban
t Vtrtlttt!
noflrü.fim141 ex minoribm nmeibtM magntl
vù cmtnlU
mi!!" te/ornm,multanoftrù de improlei{o
irnpmdentiblU,at'ltlc imp ditù vII/mra inftrebant.
con fpic at.t i
nautJ mrcmes ( l.naHem D.Brllti q Uit C."Cfi
.g110 jàette af,nofci pourat,l 1. ex par'tibm, ftf;
lI Cdm incimuerant:fid tantmn..l re prol~ifa, BrutU6 celc
ritate nauil ml fuJ eft. vt p"ruo mom't/Jto antecedcret
.ilL" ade~
T
�19:>
D E
BEL LOC 1 V T L 1
'graNiter i~ter ft, incitattC,conjlixerunt)vt vehem mtif
firnè vtr"i.eque e."( concur(ù laborarent;altera vero,perftaElo ro{tro, iOta colta.brfi~ret. qua re ammaduerfa,
t:pu: proximtft ei loco ex Brut; claffi naueJ erat, in etU
impeditao i17lpetm-rL fociunt, cefcritérque ambtU deprùmmt.Sed N afidiand! nalt(!,f nu/Li v(ui /ùmmt, celeritérquc pl1gna exceJJenmt.,. non enim hM aut conffie[[-UJ patri.e, aut propinqtlorum prltcepta ad extremum vit<f. perimlum adire co,~ ebarJt.itnqlle ex CI) mtmero naUÙ4m nu/la defidmtmeft: ex Md(filierifiu7rW
daffi Vfullt:~ depreJfa:,t v.capt.t, J.CU?7L Najidianù
pro(ùgitiqlt.t omneJ citeriorem f-lifpaniam petiuer;;t.
at ex rcliquis ~na frlt1~iJfa Maffi'i~m, huim nunci:J
perftrmdtgratta, cmn tam..., appropmql4aret vrbi, 0mnùfefè multitudo ad cognofcendltm cffitdit: (lC,re co
gnitn,rantlM lttfhu e.weptt,vt vrbs ab hoffibm Clil/l ' n
eodem vcff~eJo vidtrctttr. Mallifienfes tllmen nihtlo
fegnim ad deftnfionem vrbtj' reli1"tl apparare cœpet Efl animllduerfom ab ülÇionarll?, ef1adexl Ylmt.
teram jHtrUm operu admmiftr.lballlL, ex crcbris ho'jfilU71..J eruptionibm rrtaJ1lO fibi effi pri/.fidio P"Jfe ,fi
pro c.1Rello,tlcrecepraculo,tttrrim ex latcre (ub mura
ftciffim'9tta?7L primo ad repentmos mCl{rflu humiLem,partul.m7l1c ftce.rltnt.hucft' rcftrcb~nt:hincJi cpta
rnttwr oppreffirat vH,propugnab,mt:hmc ad repe/lm
dUTn,& prof1ttClld/(m hoflcm proCltyrebttnt. paubath,ec quoqltOltcrflM pedes x x x.fd pt/riet/lm craJJitl~do
pedum V.pOffM vC?'o, vt cft remm omniztm magifler
vfU4,homim~m adhibitzt{o/Lerti4)inuenwrn cft,rnlt~l1o
eJ!c vfoi pojfo,ji hlte effet ù, a!titudirtC7rW t~{m! d~ta.
id h,te ratÎone perft[[-lIm eJl. vbi turrû altitl/do pm'dH ftu rft ad conmbliltuionem; (/lm Ù' parietes infJrllxe.
rJmr..
�LIB E R l r.
19t
rurlt, ini 'lit capita tignor14m extrema parietltm ftru.;,
.aura tegerentur;ne tpfid e'!lineret, vbi ignis hoftium. '
'adh<€refi:eret.hanc infope'r co.ntignat~onern, Cju:tnturn
te&tm plutei;ac 'lJihearij paffom efl/atercu/o adj/ruxentntjùp.,.ai eum locu tigna triinfoetfa jniecerl4nt~
1101'1 longe ab extremis pa rietibU5 , Cjl4ibm fufJend
erem etlm co~tipn'at~one~, ql~.t tltrri tegumento effii
fltura:fùpraqgea ngna dtreao t.ranfuerflu trabtU in..,
i~cerunt,tllfJue aJferibm religauerut: htU trabeJ paul
to 1ongiortU,atqHe .eminentù>y'eJ, quàm extremi parietM erant,effecenmljvt e./Jet, ~Jbi teglementa perpcndere poJlèm,ad deftndendos iilU5,ac repelle.ndaJ, du~
imra e'dm corignationem part'etM extmerenmr: dmque con1Z1.bulation~m jùmmamlateribU5,lutoqlte conjiraummt;ne quid ignû hojJium naéere po./Jet: cento-.
né,(que infùper miecerunt; ne aM te/a,tormentis mi[(a,tabtÛàtianertlperyingerent, aut faxa ex camp1f!tit
latericium difluterent-·ftoritU a14tem..- exfimibm anthorariu trtU in 'an!~tudinem parie/um turrü, //lttU
i v .pedtUJècérum:raflpte eX I l I.partibU5,qUtt ad ho~
pu vergebant, eminentibm trabibmcircttm turre7l2.J
prttpendentu re/igauerunr. q1tod VnH'In...J gemu ugl'menti aliü /ocù trm1-'t- e;'Cperti nuilo tc/o ,neque tarmentd, tra11fiici poJfè. vbi vero ea pars turrû, qlld. erat perflila, reaa, atque rnunitn eft ah omni ia./~ ho:..
ffium ; plureai ad alia opera abdu:ur'm:t- : tHrru teftHm)Jerft ipfom prehenjioni/Jus ex cOnl'gnatione pr;'
ma fù!pendere,ac tollerc,cœpmmt;vbi.,qlltlntltm flo Tiart~m demifJio patiebatltr,tanttl'In...J t!wabant-. [n':Ira b<€c ttg ummta abditi.,a ,ttf1t( rmm;ti,pariu(;s lat6~
ribUJ exm~ebant:rllrfi'tfque a!ia prchcnfione adtt.dift<lldmnJibi lomm eXj}(dicbilnt: 7.lbi le~plu ,,/terÙIi.
T ?
�192-
D E
BEL LOC 1 VIL 1
contabulationÏ5 videbatur, tigna item vt prim &u~
Ela,extremu /auribuo inflruebtil;éxque ea confignt!..
tione rurfuo fommam contabJûationem.fhriâflJue e/~~
ttabant.ita tlflo,ae fine v/Lo vulnere,a.perimlo VI mbu/ara exJlruxmmt:ftneftrâfque qltibtu in locù vifom" e/l, ad tormenta mittenda in flrumdo re/i'luerttnt.vbi ex ea turri,qulf, circum t!ffint, opera tuer;;;
poffi conffifont;mufclllum pedum L x.longum) ex ma
feria bipedali,qltem à turn latericia ad hoffium tnrrem,rmtrumque perducermt,facere inftùucnf1l;t-:cIJim mlifèl4/i hlfc erat forma. Dlttf. primùm trabru in{o10 Ifqllt 10l1glf,dijfantru interft pedru IV. colLocantur:
inth rU! cotltmnelLtI, ped'tm in a/tiWdir/em v. difigU"tur.hM interft cap re o/if molli foHigio cont'tmgltnt,vbi tigna,qutl, m"fè1J/i tel/di cauj{a ponant, colLocen~
tSJr.co (uper tigna bipedalia iniicùmt;eâ,!ut laminÙ'.
clatt/fque religailt;ad e.'t·tremttm 7/J/fotli lefll/m, trablfl.pte ,xtremM:quadratM re.~tI'M 1 v.p,m:ntru digitOJ,d~figltnt- ; qll.t latereJ , 111i foper mlifèttlo jlrumJtl/r, comineant. iraFlfligiato, atqlte ordinatim jlYl~
{[o,vt ,rabeJ eram in capreolù co/Loeattl,,/ateribyu, 114
tOJt4e7mtji:/tùu,vt ab igne,(pû ex ml/ro iact:relttr,t1ttll4 effet, comegittlr. fùpra laterM coria indllC1fntur;
ne canaliblf4 aqua immijfa latcrru dt/lure poffit. C0ri,t tlutem,ne rttrfiu i;f,ni,ac lapidihu! cormmpantur,
untonibm contegll1'1tftr.hoc opm omne,tcétrfriJ vineû,
ad ip./àm tumm perficillnt,jùhitotfue, inopinamihuo
h(ljl-/luf4,mtlchinatione nauali,phala1tgù (ubiefl ù ,ad
fltrrim hoffillTn admollent,vt ~dijicio ùmg at"r.i2!!. ()
'ma/a pcrterriti jùbùo opidani, fl:~a qtta77l.. maXlm~
polfimt veétibtf4 promouent ,pr.ccipitataque muro in
rmljcu/mn d~/jo/ulmt. Iamnflnmtll4 malcritt Jitfli·
J
rllt;&~
�LIB E R
"et~
1 J.
193
&, quidquid incidit,foJligio mt/fiu!i d(!abùur.
ldvbi vidmt,rmttant conjilislm: cupM,td!da)acp~ce
reftrtM,mcendunt,eafqu( d( muro in mlifculum.." dettolltunt.im,oluttt /abuntur;delapfo,ab lateribU:!,longuriu, forc![qlt( ab opere remo1lentur. intaim.." fub
rmifèulo mi/i'Ci v([Jibm infima fixa ttmu hoftittm..",
'Juib",.A flmdamema crmtimbantur,r:omtellmvL,.Mltfeulus ex turri latericia à noftrls, relu, tormmtlfotet
difèndttur:boHé{qr-te ex muro,ac turribusfobmoHentl~r:non datllr libera muri deftndendi foCU/tM. Cdmpluribl# iarn lapidibUi ex ca, 9ttlt fub(rat, tltrri fobduf1ù,repentina ruina pars ciu& tttrru conéidit, pars
relsqua confqums procumbebat.
t ·Tum.." hoflCi, J
It«rù repentina mina comrnoti, inopinato malo turbati,deormn ira perc,tlfi, vrbu direprione perterriti.
inerrneJ cllm r:nfolùftftform.fortU vniuerfi proripiitf;
adügatof,tltqlu exercJtum foppliceJmamu tendlmt•
.~ ?lOua re obiam, omrru adrnini/fratio belli corrftflit:militéflJue auerfi .1 prœlio, adftudi '~rn attdiendi,
& cOf,lIofcmdi ftrmltltr. vbi hoffu adlegatoJ, exer·
titrtmque pertlmmm,'I:J, vniuerfi Je ad pedeJ proiicium: or.mt,vt admntsu Cd!fàrr~s e:>.:!lJtftetur; ca/fam
fuam vrbem videre, operA perftfta , turrem.." Jùbru.
t41n:itaq/~e defo,Jione deJiftcre; nu/Larn e~:OYIri moram poffi ,quo mimu cJm~ venijfèt,fi imperata nonfocerem,ad mtturrJ èveJhgio diriperenttlr. docent,ji 0 mnino turrù concidiffcf, nOll pojfomilirCi comineri,
'Jllin fPe prtfd.t. in vrbem irmmperem 1 vrbémqltc delermt .htfc, ntqlle eitlfdcrrz.., generù complltra , vt ab
hominiblu donis ,maKna cum rnefricordift ,flet/t'flte
prommciantur. Q..!!jb,# rcbm commoti Ic{atiJ rN/liles ex opere ded/lemlt 1 oppugnatione dififlull,f:.J, ope-
a
T
3
�~94
n E BEL L <:> C l V 1 L 1
ribvu'cuffodiM relinrfllUnr. lnduciarum qltodarn ge~
nere mi(erieordia foélo ,aduenttu Ct8forû exfpeEtaUtr: nuUum ex mr/,ro , nftUlt11W à noH ù mittitur fe.I/tm: vt re eonfiaa , omnrz curam , & diligentia11W
remitturz,L. Ctefarmim perliterM Trebonio mltgnop~re mandatferat, ne per vim opidum expu,(tlartpa'7.
teretur; ne gratfùu permoti militM, & deftnionû 0àio,& crJntemptione fli,& diuturno ltlbort,OmnC1 P!I<
bereJ intcrfieerent.quod ftfoEhtrosminabantur:.tgrlql1 t tunc font retenti,qttin opidH1n irrumprrmt: (rauitlrque cam rem perfldrrunt ; quod ftctt([e per Trehonù,,11W. quo mim/'f opit:!o potirentur,videbatllr.e/ft
hoffujinefoie temp lU, atqttt oceajio1Jul'L (i-attdù, ac
aoli,C;lu,rUrz,L. Interie8:û atiquot diebvu, noflrû tangutntiln'u, atque antmo rcmiffis, fobit~ ,1I1eridianlJ
ternpore,cùm alivu difèeffiJfet, a/hu eX diutino labore in ipjis operibm quieti fi dedijfet ~ arma vero 0mnia ycpojita,conteEltlc!J'c cffint ; portû ftflra~ emm
ptent ;ficundo ma,gnoque VCI1to igne11W operi/JlI<! inft.,.!mt.hl/neJie diflttlitventlU, vti vno terhpore agger,
plltfei,ujlwlo,turrù,tomzentaqteeftammam con"rperent,& pritu h.tc orm1itl confomerentur,q/(am queNtadrnodltm acâdiJlèt,ttnimadlJmi poJTct. 1\(offri, rcpwtirra flrtuna perrnoti,armtl''9 t1 i!, poffimt,arnpitmt .
4/& ex caflrù.fi incitalt,t.... fit in hoHû impe/m 1:0r'1t11J : /id 11111ro, fo(~ ifl ù,torment (frite jitj',tt1JtC1 p~rfc
'fui prohibentllr. JIii flb rnl1rttm./l rcctpitmt; t6/?uc
mufcu/stm, turn'lIufI/c Itfurici4111lrbcrc incmdrmt. itzl, mu/torum men(ium /d.hor, hofl-itmù perfiditl,& vi
temptHltt/4 , p1m8:0 temporù in/cri/t. T en/nuer/mL
/ooe idem M4ffilienf"C1.pof}ero die Mndem naEti tempeffaum,m4iori tlfmjiducù& ..d ,rI,cram tI/rrn'tl,
, ag~crctlJ(l'lc
�LIB E R
2.9~
1 I.
gerémque eruptione pugnauerttnt; rnultlimque igncm
imu/mmt. (ed, vtfoperiorù temporù contenttonem
noffri omnem rernijlra1Jt; ita, proximi diei c.ifù admoniei, omnia ad deftnfionem parauerant. itll9:J .multù intcrftUù,reliquos,inftéla re,in opidu repli/mmt.
T rebonùu ea,qu4lfo1vL amijfa, mu/to maiore fludio
milttl/.m adrniniflrare .& rcficere inflùH;t.na11t...J,vbi
tantos fios laboYf!J,& apparauu,malè eecid,JJè viderllnt;inducilf.1,perJi;elm vtolatù,foam virtute7nirri
foi fore perdo/ucrunt; qftod,vnde a~([.er omrnno compormri poffit, l1ihiL erat rûiquu, omnibus arboribm
Longè,Latéq7 in finihu5 Maffili~nfiu11J exeifis,éJ- conie
él ù, aggercrn.?JO Hi generù, atfJJ tnaHditltm ex /atericiis dzeoblf,J rmeris,ft'nurn ped'l'l'IZ craffit1-edme,atCJ.J eoru
muromrn contl~f!.!lIlfi(Jnem focere inftituemnt,.tquafolatirudit/C ,ar1lfe ilü concr.r.eflllJ ex matc1'Ù'fitera-G
IIxger. vbi flIucm(JJ(uimn inttr muros , afet ;lIIbectILitM 7IIaterÎ<c foflttlarevidere,ur J p~/tf, intcrponul1t/tr.
tranJitcrforra ligna in iicùmtur , qU<f. jirmtlrmmo eJTe
pofJim.r!r,quidq,ûd efteo1/lignatum,cratibu5 confterlIitur,crméfque Ir/to inttgu1/tur. Sltb te[fo milC1 dextera,dCjimJLrl' ?'/tltro 1cUItS , IIdllcrfm pl'Het obieUJe,
operi qUd,CU1lJt).J v(ùifomjinc periclIlo /ùppor~at.ce/e
riter ru admimflratur:dHltllrni labort-f d~trtmmt/lm
fl1krtla,&virtute?ni litit brmi recorlcil1natl/r.Porl If"
qlliblU 10 cu videmr, emptionisc.mffa zn rIlurorcliuqUllnwr''1t1od vbi ho(rC1 vidmmt,ea qutt dill) 10n~~ir.J,
Jjitltio refici non pojJe JPeraffint, pIWCOY'ft7~ dime1'/'4 0pera,rt 1abore iw refiEl.t)v! rmlLJ# perfid~<f)l1eq,ee er14
ptiom lOC/-f,I eJfct; r1eqll6 ql/idqlltltrJ omllino re/illqucref/lr, ql/o am v~ mdilib/es , "ue igni operib'-eJ noceri poJ{ct; eodéwl'jllc c.\·cmplp fèntumt totam vrbert/.J,
re
T
4
�:96
D E B E. LLO C 1 VIL ~
.
'Juà fit aditus, ab terra, muro, turribufque circurnir~ '
poffi;Jic/llt ipJis conJiftendi in fuis munitionihU! loctU
non ejJet;cùm pJ!ne ttdificatztinmuris ab exercitu noftro mœnia vidermtur ; ae tela manu coniiccrentur;
flon'tmfh torrnmtorum vfum , quibU! ipfi maJ!.na JPeraeeiJ!em,JPatio propinquitatu interire;parith conditionc e.muro,ac turrihus hellandi datzt , v irtuteft riOfoù adttqleare non poJ1è intclligunt; ad eafdem dedt.
'4 tionu conditionel recurrunt. t M.Varto in vlteriorc Hifjania,initio',cognitis iù rehlt!, qUJ!fim.L in
Italia [e/ftt, diffidcru Pompeùtnu rchus, amiciffimè
de Crtfare lequebatur.' PrrtocC/tpaw1rl.J (eft legatione,
ab Cn. 'Pompeio tmeri obftri[h~1rl.J fide .' necelfitudimm quidem fibinihilo minoremcttm Cttjàre intercedere.'nequeft ignorare, "f'tod eJ1èt o.fficiu1rl.J leg ati,Cfui
jiduciariam optram obtineret,qult vireJjiu., qUit voluntM erga Cttfare1rl.J tOtiM prouincit. Bltc omnibul
refercbat fermoniblts;rtt9,~eft in vllam partem mouebat.poftea vero,cùm Cifarcm ad Maffiliam detineri
cognouit,copùu Petreij cum excrcitlt Aftan& ejJe con
ùmEltU,magna atlxiliaconueniJfe, magna eJfo in /pe,
atque exfJuaatio1le, & confentire Omne1rl.J citeywrem proltincitl1rl.J, tptlfrh poffea accideralz,t., de anguffiu ad J/erda1rl.J rci ftummrarirt accepit; arque
hu ad eum /atius,attfue if/flatilts e.Aftani1u prifcribebarJe 9"0 (l'le ad motlVTl..J ftrtun.e mOtlere cœpit;deleau1rl.J h4b'Jit tota prouitlCta ; legionibus C07fJpletu
1] , cohortel circiter x X x. alariM addidit ;frllmmti magnum numermn coegtt, 91/od MaJ1ilienfibtts ,item {f1,odAftanio,Petreioq/~e mitteret; natl~ longa!
x ,Gad,tanu, vtfocermt, imperauit; complltr~ prtl.·
feJiM Hirp4/i .foçiendll! cliYlmit :/,&cttJ1ùlm omnem,
omnia'luc
�L 1 fi E R 1 J.
omniJquc ornamenta ex fono H erculi1 in opidll17W
Gadru contultt. eo v 1. cohortel, prttjidiJ cmtJ!a , ex
prouincia mifit : Can'trnelue GalLol1;ium,cquitem 1\Jmanu17W, fomiliarcm Domit&, qui eo ) procurandlf.
hlCreditatù caujfo, vmcrat, miffm à Domit.o, opido
qadibtu prdlftcit:arma omnia priuata,& pub/ica , in
domum qalLoniJ cormûÎt: ipft habltit graltel in ClCfarem eonetOnes :flCpe ex trJmnaù prlCdleauit, ad,,u~(a
Ctfarcm prœ/ia ftciJ!e, mllgmtm nmnerum ab co mtlitHm ad A,frani1tm perjùgiffi: hotc ft eertu mmcÎj J,certu auélonbm,c?wperif!è .J2.!!jVU4 rebm perterritiJ ci:eibU4 70: manvs emsprouùm.t. ,[rhi ad Remp. adminiftrand,:m H -S ~ x c. mt/Ira , & argentipondo xx.
rmlLta,trttrct m~dtos ex x.milLia po/ltcert co..e;it.CjtlwJ
Cd)'pri eJ{e armclU cùâtates arbitrabatttr, ip grat/tOra onera iJlùmgcb,tt: qui verba, atque oratlorum aduerfi/J Rernp.hab1tijJènt, eOrtlm bOl/a in publiCJ4m addiabatj prijiddql1c l'à deduuvttt,& iudicia in pritta
tos reddehat: pro1tiJ/ciam om1'lem tn fita, r:! PornpeiJ .
'lIcrbaper ilfjiltrandltm adigebM:..-. CogmtH Tp rebm,
tplotfimt gr/h. tri cif erlore H J. panùt, par.1bat be~'um.
R a/io afftem hile crat bc/Li, vt fecum 1 1. IegWl1U
Gtldis confirrct/nttues ,frll7nenlltmque omrre Tbi C01/tmera. prollinciam cmrll omncr.n Cifarù ,:cbmftmcrc cognoucrat. in injitla > frt/mento, 1'I/l1tlb/t(cpte eomparlttù , bc!ùl'ttl d1fâ, l'Jon difficile (',·,:iélrmabaL. Cd!- '.
(tir J erfi 1/JIIltù , tlecr./fari/ff'tl' rcblu m J mlh1m rc1/oeabatur, tamen c01'ljht//erat nlt/L.I17/ pllrlcm bclLim
H irpan&J relmquere; cptoamaglltt cjfe Pomp{'Tj be7/rfiàa , & m.tg171U c1' UllcLa~ JIJ ci~c~iorc p1"OltiJlCItt,
flubat-.ita'pu,d".tbll4 legtotlfbm miJJlS ~n vltcrrontn
llzIpaflll11'luIIY'J .f!.:., Cfl//io 7"rlh.m opl. ipft C1!7}H-
�198
D E BEL LOC 1 V l L 1
ql4itibU5 De. rnagnu itincribU5 , progr('ditJtr ; cdi.
ü/miqucpr.emittit} adquam dicm rnagifrratl#,proncipéfJlt c orrmùlm cù:itatllm fibi cjJè prltflo Cordub<t
vrllet. q/~o cdtEto fota prolûllmt peruufg4to , nu/La
jùitcillit,u ,Cjuin ad id wnpu; partan fnatM Corkb,;~ mit/cret; nu/Hu ve ciuù 'RJ!manu; paullo nottor, quin ad dù~ cOrlumiret. j.mtel ipfc Cordubtt
cormmtU5 perf port.w Van"oili cleut/if; cuJlod, tU, vigi/idfouc in ,.,mro, tMY/bufple dlfpojùit. Cohortes Il.
'jUte Co/Lonicte app-°ILdb;ùur,curlt eo ca(it vmi/fmt,w.
t'ndi 0pidi ctluJf./,apudfe rctilluitoI i{tI.mt dle&~u Car1IJoneny.r ,qlttC 'f' lONgèofirmiffima tOtlUJ prouincilt ci ·
mrtU, dedJt!Iù I l l . in m°L"f~ opidt cohortibUJ à
Varronc prttjidio , per ft cohortes mât, portdfpu
F tCchtJir. H oc vero w.zgH propcrare V (Irro, VI cltm
Icglombm quamprill.um Cjttdc! contenderet; lIC if,,"
flcrc, (!Jlt trat/ftcEht interc/udereLitr. 1(/NIa, ac lar/L,
fccundùm Crfjcorem vol/mta! prollmâtt rep,rteb'l/ur.
Progr('jJo ci pau/Lo longiUJ literte t1 G/dib/u rc.ddlmfM ;jùmtf a((1'1 e cog"itmn fit de cd<fo c::.s:foru C071j r11fe q.tdùM'o r princtpe! Clt'/'LJ t:tVJ/I/IJ" cohorltttrn,
(ptlt e!font lb, ttI prtr.Jidto, 'lJt (itt/lo1Jfltm ex opido expe/Lerell ,vrbmttnjuldmqllc C.t(urifentllrcJ/lL .H Oc
trlt/o confilto , demmelawjfe GafLomo> vtjùaO,ont(J,
dum fine peY/mlo lic.ret, excd'rct (j'Id/bus; fi id
1'JOII (rcif{ct ,ft~i cOlJfill l~m capt liras. Hoc t imore addltÛsmL.J G.,/LoTlfmn G,ldi:m.( excrjJijfe. H ù cognitù
rcbl# tllterlZ cx l ,. leXlOmblu J CjIJte Vern4wla appcllablltltr> c;\O c4lrù Varro~/i1 , adflitrt1c, & itlJP~
Uantclpft ,jigmlj411lltf ,ffl.rJl/c H 1IIa!im..., reccJit,
a/(Jltc m flro, li)" portte/bul fille ?1l11lrficio eon!ù1.tt.
'juod foél/lm adcà eiUl com/omm CÙt~S Romam comJ
probmse-
�L 1 TI E R
l I.
199
probauerttlu:'" , vt domum ad ft qltifoue hofPitio CSt·
pidJJi..mc reciperct . .Q.!!ibtu re~U! pertcrritus Varro , cum itincre CO nttcrJo , ftfè J liptlm Jtalicam ven~
tur{-tm promififfit, certior afois foélm eft, prttcbefas
effi POrtM. T um vero, omrli intere!tfftu itincre , ad
Ctffarcm mittJt, pllratum ft effi, legionern,eui iufferit,
tranfrlere. lIieadeum Sex. Cd!(àremmittit, IlNflte
hute tranftlt iubet. T ranfrlita legione, Varro Cordtt-,
bam ad c'eprcm venit: relat ij ad eu pllblicù rationibU! eum fide'9ttod pentI mm eft pwmù!, trallfilit; &
qltod vbuJ1'le habML ji-Itmenti , ae rltlUium..-, 1hmdit.
Cd!(ar, kabita, (ÇoncioJ/e Corduvtt , omm/nu ,genera" ,
tim l.ratMJ agT~;eiui/mj, Romanis,cptod opidmn in(ùa
potcftatr ftddttifJtm hatere ; H iJjwJÙ , quodpr.t.jidia
expu/1fm'W; Gadùanù, rptàd eonatlU aduerjàl-;ort/rn.
infeglfferz,t.,,fJlqur in /ibertarem vmdlcajJèllt.,;TriImnù mil. Centunonib/t{qltc CJm eo prlfjidi; cauffll Verural'IIL ; qt,od eoYltnL confiNa/ira virtut'e conjit'rIJ,a[flnt; pecuniM ) (ftt.u eram:.) in pltblicltrrJ V'.lrroni ci- .
lltI Romani POl/iClti, remitti!; bona reftitltit ~J, qllOS
Iweritu 106#toJ hanc pœnanL wliffi cO<~l'tOI-terllL, tribl"ù qJ/iblf[rLlm puUicù , priuat/fotte prtfmiu : reli·
t]UOJ in poftmmw bOl/a [pe complef; btdltltrtlque Cord"bd! commOt'atm, q'ldu r0ftcifcitf&~; puuni.u,
mOllUmelltncjllc J li/Id! eX fono j-Jerc"th' co/Latlt t rtln m pmltlMm dornum, 'l'if. 'l'ri in, tt!'ltJp~ltnL iltbel, prou;nci.t R..:.- C"J!ùmw prtffic't; I;/tlc 1v. legionu 4ttrzblttt: tpfi ~J nal/ibm ql/tu./vi. V/lrro,
'l1t.m1, Gaditani illJ1ù r.r.lrrom~ftcm~nt, T ar:/I,conem
paltcù die/mJ peruentt. l/;s lotl/Ufire cltertoru ProtUlICI.t ugallo'JeJ Cttforù adlltntm71 e.t'ptaabilt. Eaatm ratioJ1t priulitim, acpublicè(-jlûbll[da ctllitatibm
�soo
DE
BELLO CIVILt
habitis honoribl#) T arracone difi:edit; pediMfiJue
N arbonem, atque inde MajJiliam peruenit.' ibi,
ügcm de Dittatore latàm, Jèféque DiElatorem di-,
5 llllm à M. Lepido Prlitore, cognoJèit. t Maffiltenfis, omnibl# âefilfi malu,rei frumentari,e adfomrnam inopiam addu[fi,bu prœlto naualifoperatj,crebris emptionibt.f4 jitfi,graut etiam peftilentia conflilla
li, ex dùetina conclttjione,& mutatlone vi[/UJ, (panicll
enim VeterC1, atcpte hordeo cornepto omnes alehantur;quod, ad bltiuJmodi caJU! antlquitm paramm, in
pub/icum cormtlerant)deieUa turr;, labejiz[fa magna
parte muri,t1texil&.r prouinciarum,& e,:tCercttute11'J de·
fPeratu, (PIO.r il1 Clffa rù poteftate veniJJc cognoueritA,
fiJè dedere finefi"aude c,.ritItHnt.Jèd pa/ecù tl1'ttè d,ehus L.Domltius, cognita MaffiLienfium vobmtate,
naltibmI II.coparatu,exquib1u 1 J. f-wmilianb1u jùü
attrihlurat, vnarn ipf confcmdmlt, na[ft.f4 turblMTI'
1empeftattm,cft proftilus. HI/ne cojpùatli rJtlltC1,qUIf,
1nijfu Bmti. cOlijùe/ltdine qltotidiana, ad pormm excubahant,foblatù anchort! fqui eœpmmt. e:oc 11s vnmn ;pfùu nllwgmm contC1ld,t, (J) fugere perfl4eraflit, alt.>.:iliôque templltftù eX eonjpeUu abyt; duo,
pertm-ita cotlC1trfu noftrarum nmeium, ftft in port/trlJ.
recepment. MaJfiltenfis arma, torment4cf1'U ex opiJo, vt cft imperiltmn proferum.' nas/es ex portu,nauaItbtlfrpte edlecmllG : ptclmiam e.'I: publico tranfrlu1Vf:.., •
.!2.!:;bm rebm confiai! , CàlJàrrnagù eos pro nomine,
6' vetuftatc, 911,.tm pro meritù in ft ciltitatù, confr,tm1.f, l J . ibi leg;ones prctjidio relmqtût ; ceterM in JltIliam mit/it.' ipftad vrbem proficifcill/r.liftlem tem
foY/bIt-! c. Ct/rio, in Aficam proftéll# ex Sicilia, (tM nb initio copja~ P.AtY VaridelPicimsJ Il.legio-
nes eX
�LIB ERr I.
lor
nes ex 1 v. 'quM à Cttfare acceperat., & D. equites
tranfJortabat: bzdltoqtte , & noé/ibm 1 Il.nauigtltio~
ne confumptu, appztlit ad mm locum , 'lui appeflatur
Aquilaria.H ic locu& abeft à C/upeùpajJuum x XII.
milLia, habét'lue non incommodam il/fate ftationem,
& duobus eminentibU& promontorijS continetur. H tt;U& aduentum L. Cttfarfili"u csem x •(ongù nauib"u ad
Clupeam prtfjlolans, ( qUa! naues,Vtictf, rxprttdonu
belLo fobduCl-.:u, P.Ati"u reficimdlU, huiU& belLi Ctl1ijfa,curauerat )veritt'tfltue nauium multitudinem, ex al
to rejùgerM:..- ; appH!flque ad proxÏ?num lit"u trireme
conftrata , &- in 'itore reliIl-a ,pedib"u Adntmetttm..,
profit,gerat. t~ opidtlrlJ, C. CorifidlU& Long"u,vnim le!..ionù pftcjidto, tuebatur. reliqutf, Cttfal'U nauC1 eiu&
fùga A clntmetum ftrccepmmt. Htmc ftquut"u 111.
'R..Jifil! i!!!/fOf na~ti~U& x 1T, cpetU prtfJidio onerar~1
nambm C~mo ex SJct/la edJ~x(Jrat,poJhJttam reliflam
in litore nallem confPexit, hanc remltlco abjlra,v:ù;
ipfe ad Curioné mm clalfe redit.Cttrio Marcù"i Vtiâi nawbu& prtt.mittit: ipft eôd'é CHm e,wrcittt proficifcitler: bidlt/'ll~e iter progrelf"u,ad fiumcn Bagrada~
pemenit: C. Canill;um Rebfbtmlegatltm,ettm legto.
"ib"u re/in'luit: ipft cmn eq~ita!lt anteced~t ad cajfr"
exp/oranda Cornefiana ; 'lttod u 10 nu p~rtdonem c~:
foi! habebatllr. id atltem cft iltg"m d,reElum cm,.
nerl! in mare, vtraquc eX parte prtt.ruptttm, atque
II/pemm-., fed ftlulLo ttl":tn /CJJio~efojfi$i~ ab ca parte, 'lIJIll ad {/l1cam vergtt. (/b#dtrea~ ~tmere ab {/tica paullo amp/it1.J paJffU 00 ·ftd ho~ ttmere t'ftflnf~
1'10 7fJar~ foccetJi.t !ongùu , IJtttf/lte H /o(m reftagnat:
1,tem fi 'luù vimre 'lIo/turit l v J. mi/liuYn.J circuitH
in 0pzd"m perumitt. ft oç txplorllto !(Jeo) Curio CA-
�3e t.
b
E
BEL LOC J VIL
t
ftra Va'ri conJPicit, m~tro opidOque coniunéfa aJ
1'0rtd~ > qUtt appellatur Be/lica, admodum..., mlt, 'nita natur.110ci ,vnà ex parte.ipfo opido V tica, altera 'Theatro CJuodefl avte opidum..." fobftruEJ:ombJtj
cùuoperis maximù aditu adcaflra diffici/i, & angl'/ftofimul ammaduertlt, multa vndtfjue p~rtari > atque
agi plenijJimù viisJfjftlt,repentini mmultm timore,ex
agriJ in vrbem cdnfrrebantur. HtrccCJuitafum mittitj
vt diriperct,atqM haberet 10 co pr.edtf-.eodémcjlle ternpore hu rebm fobfdio D c. ccfuitlJ 'l'{jtmidtt. ex
'cpido J redit/filtre C D. mitttmtur à Varo ; quO! duxily cau(a 'l'ex Juba paucu diebu,s antè Vticam Inferat. huicej pater~um kOJPitium Cllm P~mp(io,r:!7ji
rmdttU curIL C,mone mtercedebat; 1uod Tribrmm
pl. legèm prorrmlgauerlllt- cp/a lege regmtm lub~
pttblicauerat. Ctmmrrunt cr!l/ÙCf interft. neque ver;;
primurtt impel1lm noftrorum N IJmik ftrre potl/cmnt;
ftd interftétis circiter C x x reli'fuift ln ca/fra ad api.;
dum recepcnm~. Jnterim, adHet7ftt longamm..., 11dlûJ-Im, Ct/rio prommciari oncrariù nartibm iltbu; 1'1,e
fla ballA:." ad Vtic41n.J.lImncro circiter C c. ft in hojJùlm hahituru1n.J 10 co J 'lm non è vejfigJo t'Id caftra
Cornelirma vela dlt:r:ijfet. {(tUI prom/ntiatione foélti
umporis plméfo,fû~'~tJ's tlIlchoris , omn(,J VtlCtlm reIim!'tmJ~, &, (1"0 lT~pertltltm ~ff, tr~nfomt. (fltcl.
,..(,J ollmù~m rtrt-tm copza compLnett cxcrclt,,1n.J. H ù
rtb,u geftù , Ct/rio ft in cafora ad 73agradam rccepit,
tlt9ttt 1Jnluerji c.,·ercit,u conclamatione 1 mperator
appel/aNer. pofoero die Vticam e.wrcitum..., tbtcit, &
prope opidwi cl/flra ponit. '/'lOft dit1n.J opere capro·
ru1n.J perftélo, efjlûtu ex flatione lm1JCÙen~, ma-gua Itu:rt/ùr. cfjlufmn..J ~ pcdit{smepte '4b uge miffaJ
J
J
fiiçarIJ
�LIn E R
Ir.
303
'Pticam venirt:. eodémque rempore vû ~agna p'J!ueru cerntb.ttur; & ve/hgio umporù prirmtm.- agmm cr.vr:.. in conJPeéht. Nouitate rei Curio pennott-M, prttrnùtÎtuptites , 'litt primum.- impetltm Jù(tinea!zt.J ' tiC mormtllr,' ipfe celeriur, ab opere deduElu Icgùmibus , aciem injfrllit,' equitéfJue committll1Z,f:.., prœlium.- " (!) priUJ, fjuà11t.J planc legionC1 ex·
pljeart, & c01lfiftere poJlèrtt; tota alexilia regh- impedita, tiC ptrturbata J Cfuàdnullo ordint, & fine timo ·
rc, iter flCcrAnJ:.. , ln f'gam.- ft coniiciunt,' eqllitatttque omn; fore inpolurm, qU6df( per litora celer/ter in
opidumrecepit, magnum.- ped/tllm rmmertem.- interficùmlt> Pro.\'Îma noUe ctnturionu /vlarfi r ,. ex
Ct/flrù Curion ù, ClenL Mt/nipulartbtM fou x x 1 f.
"d Aliz/rrt V~YI~m.- perfitgiunt.,f, fit vere, qmltm..J
habueraut,opttlt01Je1rt ptrflrunt,fille' etit/m anribm Vil.
rifimùmt; (n~m'(f1t.e vo/mnlU, 0:" credJ1nm f,bmter,
&'CflldJ fntitnus 'ipJi re/iqltol fintire jperamsu) confirmant1uidem ccrtC, tOtl~ excrcit~ anrrnol abe1/01 cffc t/ CI/rione; maxIme opus rJ!c m conJl,céfum...
txercit1lm vmire, & colLoqllendi dare jàcu/tatem.- .
~a opinione ~ddJtéltu V ~r~, pofoe~o diemane legionu ex caftrf4' edl/clf :fitcltldcm Clmo : at9"~ 1 v~a
valle mm mag'M ilJlerieUa ,[uaJ vterqlle COp'IU U'Iftmit. EratinexucituVariSex.12.!;;nttlmJ V.mu;
'jurm fttJjJe Corfùl1J :{ltprà dcmonforatu eft· H ic,tfimrf
fUi à C<tf/re, in AF/ca vmer.1t,' /togioNéflJue etU n··if
dlt.wrat CU1tO,111tU (itperiorib/~ mr1p~;bl# Corftllio
receperat Cteflr;lIdeo ,vt palfeu Tnlltllfli centltrto~/i
bm) ;idem ordineJ ,mamp,,/u;flU con/larent. hanc tltlHm appelJationù cauJfam !2.!!il1è1t.ltus circumit·c a';'
cùm Cllrionu , IIt'}IU (lbficrllre rmluw cœpit, llt l'ri.
·
�3° 4
DE
BELLO CIVILI
mam jàcramen i,quodapud Domitittm,atque apudfe
cJltceftorem dixijfmt, memoriam deponerent; neu COfltraeos arma ftrrer/lL,qtti eadem effentvJifvrtuna.eadérlltJ1te in objidioneperpeffi; nm pro IfS pttgnar~nt-,
à quibtM in contumeliamperfi;!f.tI, appcllarentur: Hû
pauca adfPem largitionû addit, qtlleab foa liberalitate,fiJl, atqtee Atium fCl/ti e((ènt, exJPeffare debermt.H ac habita oratione,nullam in fartcm ab exer'citl~ Curiollü fit frgnificatio:atque ita (ùM vur'lue coP/M red/tcit. Atin caftru CJtrionù ma((ntM omnium
inceffittimor. namu varif! horninum /ermonibtM ceIcriter :luge/ttr. vmtfottifqree enÙn opmione fingebaL;
& ad id, qt~od ab afio audimlt,[ui altqttidtimorù adacbat. hocvbivno au[fore ad plures pennanalurat,
Ittque alilM alif tranflliderat; pluru auéfores citMrei
videbantltr.Cilûle be/lumjgemu hominum,quodlice'l'et liberè frture,& ftpû.quodve/téf; legionu Cit, qlt~
paulLo ttntè apud aduerjàrios (uerant,(nam etiam C~
faru bt:71cficmm mutaucratcon(uetudo ) 'lUit. offirrmtltr; m1miapia etittm ditterji.r partibU4 coniunèfa. mfb
enim ex M arfù, Ptligni/9/ vcniebant, 'lit Cfltifoper;()
re rlOae in contubernt/s, commilitonéfiJ, non 1zulligrattiores jirmones milzturTl.J vtdgo dlmm accipieban;t,Jo
non mt/La etiam ab iJ.r, qui dili~l(entioruv;dcrj voleG biUJj •.fine:ebamur. t J2.!:.jbus de cat~ffi r concilio con
ttocato> de fomma rerrt?n aeliberare incipit. ErantJ
frntentill, qUIl conandJ/m omniblM modù, cllftr111lc
Vay; oppugnanda cenftrmr;Cfu'od huùt{tnodirm/iutrJ1('o"jil&s otÙt7fJ maxim~ contrarùtm effi arbzrraren!tlr.
poffmno prtfftare J.jctbant.,. per v;rmte~ in pltgnlJ
hclliflrtunam experir;; 'lltàm, defotO!, & circumumtol Jfoù,gral#ijJimu foppltcium patio porr'o m,nt.
'f't;
�LIB E R
l J.
3of
tjui cenJèrent, de mtia vigili:t in caJlra Cornelimzd
readendurIJ,j vt,maiore!patio tempfJrù intericc10 mititu~ ment(jJ jànarentur; firmt! ,fiquidgralfiu~ acodif!et, magna multitlidine nauùtJ'I'L & tutùu,& fr.ciltus in Sicilitl~ receprIM darctur . Curio. vtrJtm91te trnprobam confiltlm~.J' cptantmn aJteri flltmtite
deef{et,anzmi ,tantllm aIt cri foperejJè dicebat.,: hos
tttrr!J/mlt ji'grf ratio1lCJ'I'L habere, il/ol ctiam.J miquo /oco dtmtcand1l7n pletan. f2!!,a enim, intfuit, fidJtcia & opere, & namra loci rmmitiffima ctfo-a expu!,nari poffi cOJfidin'l1u? aut vero quid profietrmu,
fi accepto magno dtlrimento , ab Opptzgnattone Ctlftromrn~ difl;erlItlI11J? qttafi non & feltcittu remm g1f.:mm-, , excnltus b~~c?tolcnl iam imperatoribm dl' rel
adlw:fe odra concdle/ilt-. Caftr6rmn tItttem 1'IJw,uio
ql~ dhttbtt , niji tltrpem jùgam-" & dejll!!l'utlom rlt
ornnùzm-" & ttlienati01lem cxercitm l n,lm mC/Ize
pmde'fJtfUfo/Picari 0fortet fbi pdmm. C'ledi; 17Ct'fl1C
improboJfctre ff tmun . quod tilts Itccr:th:m fttllOr
augeat- 1'IOftrù ffI/dia demirmat-. Q:;,'odfi t.mL..>.
intjttit.l h<l.c e,...l' lo rata habemlu qUit de e.\"erCtlles.alienationc djc~mtltr; q/ttf. 9wde~ ego (wt omwno
fllfo aM certè minora opirlione cjfe corifùlo: 111t:l110, hlte d/ffirnlllare , & occ/1ltare '1Hàm per flOJ co/'jr:rmilre , prctftat..? ft" non, vti eorporl.J v..ll7l'rtl, 1'lt
excrcmu mcommoda Jimt tegendtt , nt'Ji'ern adltrrfcri;J ,mgMtntu ? (!/ft ctJtt~ vt medÙI noUe profictf
.calnltr, addlmG: 9UO m.liorcm , credo, he,1'1tt.tUt IJI!"
bc.tllt,qui peecare cortCmr. t/llrflCptc IlItlttfrnodl rr rmet"
pudorc,autmcllt tc"entle r: qlubltsrrbm 110.': rrltlnmè
t/dlte~(àna cft. ~l1rc 1l61ltC tant i fom t1lNm, 7/1ll~/e
Ife cfl/rra OppIS,~l/Imd.{I CmfoMT l..J: ,nc'pec tnrlt&tll lt0
J
J
J
J
J
J
J
4
V
�jQG
DE
BELLO
CIVILI
rü,vtip{e deficiam:atqut omnia prùtS experi-enda ~r
bitrer; rnagnacptc eX paite iam me vna vobifcum dè
re ùtdicium foEhtrum eonfidf}, DùnifTo concilio , conclonem aduocat rnilitum: commernorat , quo fit corum
vfos fhtdio ad Corfinùtm Cifar; vt magnam partcm
J talu"bemficio ,atqftc altflOrtlatc eontmjûam {ecer it.
Vos enim,veftrûmCJltc foaum ,inCfttit, omnia leinccps
rmmicipia jÛ'/G {eeura j ne fue fine caujJa 0~ C <tfàr
amicijJime de vobif , & ilLi grauilfime iHdicauerunL.
Pompeim mim,mdlo prœ/to pJtLfûs, vcftrt {<,ai pr,eùt~
aicIO demONU, '1taLia e:>.:ceffit: C~(ar me'Cfttem fbt eariffimmn hab/ut, prouincù m SICtfiam, at'pte ~fi"i
cam ,fne Cfttibm vrbem, tltfJlte !raliam tMri 1'1011 po~
tejf,veftr<tfide: com7lUfit. Adjùnr, cpti vos hortemwr,
vt à f10UÜ difèifèatù .quid cmm cft d/if oPt.ltitu'9t~am
vno tempore & no! circlt7rmmire , & vos mjimo fi:e1ère ()bJlringeré ? atttCfwd, ir.zt:, <-~r.lttim dl! vobù [entire fOffitnt, 'lttàm,vl cos proda'/J, Cjuift vobfJ omt/1ft
dcbcre ùtdielfnt? li irJ eonall poujfatc'1JC1I1,ltÙ, qlti ft'
per vos perijJe exiftimant? An ve~o /JI H '(IIt/w,1 rl:S gc
fhu C ttfdris 110 trudifltJ?dllos PltljOS e.wrcittu,duos Jttperatos dltCe5, dlta:reeept,:(.1 pro/t~n~l":..? hlte ~U'l die6/# X L'Cfuibl16 zn cofl'eéllt adTtcrfmoYlt vmcrrt C&jàr.
an,tjw mcofmnes rcfiftere pommmt,perd'ti rifilhlt?
vos attiC m,mcerta VIUo ria,Clf,farcm ftmtl, dllltd,cata
tam belLi fomma, vlElmn,ftcpwmiml CM'tt vcfln oJJù'Y
prttrnl4 percipcre deveatl". Defr/os elltm ft,lle prod/tos à vobù dtCltfl/j & priorü/dcrarnmtmtemioncm là
Cùmt.V6J ncvero L. Domitmm,an vos L. DOrmtllfS
defmit? non ?Je extr6llhZ1lt patt jorttmf/7ft p.lratos proteC/! dLe? nOll fiJI,cI,lm vobl! ,jàùtlcm fùga pctmitl
?10ft, prod/ll per ll/um J Ciljerù bcneJicio eHù COll-
no
frtlrt·
�L
r
BER Ir.
30'
/è'mati? Sacramento quidem vos tenere qui potuit?
âtm proicUù fofcibus , & dcpofito impcrio , priuatU5,
& capttu,ipfe in a/ieT/am venij[etpoteftatem. Reliitquitur noua religio , vt co mg/cao facramento , quo
?IU'1lC te1'lernirli,refpiciatis ilù,d, quod deditionc d,ecis,'
& capith dcmimttione foblatrtm cft . efit, credo,fi
Ctf/àrem probatis, in me oJfenditis: qui de mm in VOl
rneritir pr~dicatur1M non flm ; quit font adhl&C &
mM Volu11tate, (:;:.., vcftra expeEèatione leuiora. [cd
tamen foi laborù milites ftmper , mentie belli pr<f14
miapet~1immt:qm qltalir fitfùtU'lU5, ne vos qttidem....
d"bùatu . Diligentiam ql~idem noflram ~ aut quem
adfùmn adhuc ,r~ proceJJit; flrtttndrnqtte cur prd!.urcmn ? ~/I1~p,ellttctvos, qltod fabmm, atqlteincolurnern e.wfc/tum,mûLa 07nu;no tltmc defiderata, trarlfdllxcl'im? ~1tàd cI.aJfem h~éfillr:" primo impetu ad,~c
nien; profltgltllertm ? 1/l0d bu per bid;tllm cqucJfri
prœliofoper~mernn? q/tod.cxport1t,Ji':IUjltC ~tbmfa
riomm c. naues onerantU addu.wrzm! coque illos
compltlerim, vtneque pedeftri itincre,ncquc naltibl'~
cormf!elltll- ilmari poffitlt? f!acvo .~ flrw~a.' atcJ1te hier
ducibU6 repud,atis, Corfimen(ertHgnommzam, an 1tnlttt, jùgam, an H 1!J{WÎrtrtt7IJ dcdjtiorJe~, an 0frici belli prttùtdicia , ftqttimini? Eqllidcm ;rte Cc~
[artS rnilite~ dici voilli: vos me I11Jperatoru nom:.:
ne appelLaltiftù. CuiruJi VOJ p,witet; vcftmm VOUH"
bmijicù'1, rcmitto .rmhirnclt rrjflflettctl0mm; t1C ,ld c'Otmnc!iam honore"" dcd1fe videamim. J2.!.:;t oral lOtie
permoti mrlitu,crebro et/a dlcmû mtcrp ellabtlllt; vt
magno cltm d%re mfidcltt;ttis jùOil~iollt jùjlùlerevidaerJtur. dtfccdentem vero tI.'I: conclone ) V' uu:rfs colm riifltr,rnagn0 fit 111I1rtJO )11(11 dI/biter prœ/1lt1lt c'O'Imr:
J
~
2.
�308
D E 13
E LLO
C l VIL 1
tere) & [uam fidem, virtfttémque experiri. Ouo fit:.
[IY) eomrmttata omnium voluntate) & fJpinio-;;;';'confer/fit [uo eonflintit Cu~io, eùm primùm fit data pote/ftu) prœlto rem ,"ommUtere. Poflero du: prodttEtoJ;!o'
to eode~ , Cjuo [uperioribfM diebfM eonjfiterat.,) in aàe eollocat. ne V arfM Cjttidem ry1tifM dubitat eopitu
prodttcere ;jiue folLieitandi militCi ,ji1tC&Cj$tO loeo dimicandi detur oeeajio ,ne foettltate~ prteterrnittat...
7 t Erat vafLù inter dwu acieI ,vtfopra demOtljfratum cjf,non im magno, alttd1fieiLi,& arduo adfcenfo.
hanevurqlte ,Ji adlterfarioru~ eopid! fraltjire eona~
rentttr, expcEtabtlt;cpto tequiorc 10 copra!1iwn eommitteretur. firmtl J Jimflro Cormt P. Ati; CMlitfltl-U 0mnù, (~!J' vnà leuù armatltrtf. rnterieDi G"orr/pIIlYCo!,dtm
ft in va/ùm dmzittcrmt, eernebanhtr. ad COi C,trio eqltitafttm, & dUiU M armcinorum COhOl'leI w it fit:
quomm prirmtrtt Impttttm eqttiw ho/hum non tule ntnt;fd;admiJfiJ e!ptis , adfit oi refttgmmt: reliélr ab
fÙ, 'lui vrul proem'rerant j le"r! arJ'rtat/trd! , Ctreur/llteniehanwr, tuque inurftciebantur ab noJl:rh". !-hte tota
Vari COJUfCrjà acies,jûoJ fttgere, & concidi,vtdebut...
'{um Rebiltu,legatl-U Cteforù, flltem Cltrio fccilm ex
Siedta dt1Xerat. Cjtt'odrfJt'gmtm h.rbere vfom mre miL,tariJi;ubat, P erterrJlum,m'lttit,hoftem vidcJ,Curio:
9 wd dltbu{uvti ternportJ opporttmitntc lI/Levmmz....
dOCllttu ,vt memortlt !encrent milites ca) (pt tf. pridie
fibi eOl'tjimJtYJell t.- )f quifi! iubet, & prlR.curm antt!
omnes: adeôfluc erat :mpedtta va/lù , vt m adfiel/fo
ntfifoblmatit,fill1,prùnillon focde erJIurCl'Jtur. fcd~
prltocCltpatù animù At14110yn rmlitu7tJ tlmore, & jitga) & cttdefiioYItl'l, mhil de rejijfendo cogitabaru:..,: o·
mnlfJnc ùrmfi ab cqJtit.lI" cimtrn1lerliri arbitraban~
tllr.
�LIB E R
1 I.
tur. itacpte priT"'; > quàm telum abijcipoffit, autnoftri
propiuo accederent,omnu Vari acie> tergavertit ,flque in caftra recepit.quainfiia F abitu P elignuo q1tidam, ex infimù ordinibU& , de exercitu Curionu , prirmem, agmenfitgientium confècutU& , magna voce Va.,
mm nornine appelLanJ requirebat; vtt vnU& eJ!e ex e·
iU! militib1u,& monere alicptid velle, ae dicere videretwr. vbi ilLe ,;:Cpiuo appel/atm, adfJexit, ac reJlifbtit; &' ,q~tÙ effèt,mtt q~tid vet/et, qttiftuit; humerum
apertum gladio"ppetit:paulù'ernque abfùit, quin Varum mterficeret, quod rlLe periwlttm ,fublato ad eiu&
conat/tm fl'1tto, vital1it. F abim, ~ proximis rnilitihm
cirrttmttemtu ,im erficitur, aefùgientit~m rmtltitttdine>
ac tttrha , port<t caftromm Qcmp.anf1tr : attflte iterirnpdttttr;pbtréfouc in eo loco fiac vltlncrc,quam in prœ
lio,aut[u,'<.a ~ mtereW/lt.." ncqlte rmdtltm a~fùit, (f1til,
ctiarn. Ct/ftrfS expelLercntur: IIC170n ntt/li protimu eodem Cttrfu in optdl~rn eontmdmmt .fèd, d~m loci mUle
ra,t1t1f1 munitio eaftromm flditum proh,bcbat : qltod
ad prCl'liurn egre!Ji Cttrionis rmlzt~J , tif rcbU! indigcbam,qudl ad oppugnationem caftr()r;tr~ era~t vJiri. j ..
taqlte C"rio cxercltttm in eaflra rcdt:ezt,fuu ornmblM
pr<tter F abùtrn 1tJco/urJIib~ , eX t/wnero (Zdlt.e~fma ..
rmn eircitey De. intcrfiUù J atque vulneratu: qw o·
mnes ,difrcffit Cltrionis )rtltt/t!ql~e pr.tterea,pcr fmlllatiomm vulfleru , eX caftrù in opidlt'm ,propter timori!,
ftf rccipiunt. OtM rc amuued,urfa ,V :IY~, & terrorc
exercitfu C(lf,l~ BuciT/alore iu cl1jlilf , C:i paudf 'ld
flJccÎC'm'ab:rnacufiJ rc/illt5 , de tcrtia vl,~tlia filenti(J
cxercitMn in optdltm reducit. Po/tcro die Cttrio Vtlcam obfidcrc, & valla clreummltmre inJlùrtit. Erat
i 11 0l'ido mlûl lt/~do injO/cm velü J dllttJIrnùate ott/;
V 3
�310-
D E
BEL LOC l V 1 J4 l
Vticenfts, pro quibufdam C~jàris in ft bcnefiC&I' illi
amicij]lmi ; conuentm,rJfti ex var~sgeneribm conflaret;terrorexfuperioribm prœlijS m(lgmu. itaque de
deditione ornnes pa/am loquebantur; rtJ cttm P. Ario
agebant,ne foapertinacia omnium fortHnlU perturbari velLet. li d.C cùm agermtltr,mmcij, pril.miffi ab Rege btba,venenmt, (p,iilfrtm cum magnù copo/s adeJfo
âicerent, & de cuftodiaJat' deftnfione vrbù hortarentltr. quit res eorum perurritos tl11lmos corrftrmauit.
'JI{imclabantwf' hltc eadem ClIrioni, fd aliqseandittfidesficri norl foteral. tantam habebat jùarum rerum
fidttt'/tlm. ramque C,e(aris in H iJ/Mnia res fèclmdlt
in e,Africam mmci;s, ac literu pe~frrebaJltl~r. (j1tibm
omU/blts rebm fubliitm niht! cOnJrdf 1\}gern aufitrum exiflimabat. fd, vbi certr$ ttttéloribUf compait,
mir/us v, & x x.?nilLihm longe ab Vtica eim copiM
abeffi; rrliUù mTtnttionibm,ftfe irt capa Cornehana
recepit. hlte frltme1Jtlfm comportare caftra mltnire,
materiam conftrreJcœplt.jf.1trmqlte in Siciltt/'m ?nift,
vti l l,ltgrorw,rehqlt1'iftpte ccF'itatu-s adf mitteretltr.
caflra eram .eJ be/Lum dltcendum aptijJirtt.1, rlatttra,
ft) locirrumitiolle,6 maris propi1uj1t1ttlre, & aCptlf,&
Jtlù c~pta : CItUU ma,gna v# ~am ex ro.~oimù eratft ..
'ints co congefla . non mtltcrta rmtltlludme arbortrm,
non (i-mnmttt71hcuim crantplent/Fmi agri, difir:ere po
tertrlL.ita1/tcfuormn ommJl'lIJ conjil'lJù,C:erio rdicpttu
CopIa! eo\'ffcClare,&' beILtt71'l du,oere,ptmlbat.f1 u conf/. muù reb 114 ,probat(fipte conf/ys ,ex pcr(ùgù 9uibltf
da1lJ oprd,mù audrt fubtlm, rmoclltJt11t jinitwlO 6e/Lo
ft) cotrouerjiù LeptitlllJorr'm , rrJht1fc in regno ; SttImram,eisu pr<t[eéfif"CItl!t rnediocribw COpi;J 1t1iffitm.
Vticlf, approplr/tjltare.Hif mtélon6uJt (mere creMns,
conjilt/lm
J
J
�LIB E R. 1 1.
3Dr
confilium commutat,& prœ/io rem eommittere eonftitteit. multum ad hanc rem probandam adiuttat adolofcent14,magnitudo animi, [uperioru temporu pro'tm~U!fid"tcia rei bene gelèndtt. H ù rebU! impu!Jiu~
ermtatum omnem prima 110[/;e ad caJlra hoflùtrnmitm,ad fiHmen Bagradam, quibU! prurllt SabltrlJ, de
quo anti: erat tlltditum. S cd Rex eum ornnibU! copiù
irJ(eqrtebatur,~ v I.rnillium paffitUm inte1'ualLo à Sabllra,eo J/jèdcrat.Equites miffi,noétt iter eonfieiunt:impr~,dent~, atql,e inopina mes hofte-s aggretjutntur. Nil
m:dtt emm, qttadam barbara eonfuetudinc, mtllù ordm/hus paffi~ confdcra1'lt.hoJ oppreJfo.rfomno, & di·
.0Je1os adortt, magmtm corum rl/trncmm interficiunt:
mufti pertcrriti projil. .I!,Îlmt.qllofoB o, ad CftrlOnCrn equites rCI/ertltntltr,Captiuojèl'tc ad mm rcdltc#nt. Cterio cltm ormlibU! copi/;' quarta v;f!,ilut exierat, eahortibtu v .cttffrù'py,ejidio rclt[/;ù.iro,~rcffiu milLiapaffurtm v J. cqttttes eonucnrt .rem gcfl,??tl cO,l!,l'IOU;,t; ex
captùûJ' qUlf.rit , q1tÙ eaftru ad BJgrad(l7(J prceft;reflJondent, SIIb/~ra~; r~/i11etl, Ih~dio, itinerù ~onfi.,.
citl/dt, Cf/M,rerl pritlerrmtttt ; proxJrn aquc refp 1CUl/S
flgna >Videtlfoc > intjuit, r~JI/ites, eùjflIJomrrw ora~
ItOl/em Clfrn perjil(,ti com/entre? rl~eJJc .r:-eX/ rrw , e.\'t~ItiU eJfc eopiM' miJfM, qttd!. prll/ClS eqlttttbtu par&! cf
fenon potrlcrtlnt.proirlde ad pr.t.darn,ad<C!,lonamproperau;vI 1ttfn de prctrmù veftru,c!;' de reftrenda gra
tia,eogitare 17Icipiarm-u .En/rlt per,fè m~gl/(t, CjUIt gc{forant (!tjltÎl ef,pr<f-jrl im Cllm e~rtfm extgultS 'I1ltmerm
ctlm fanta rmdtiwdinc 7.'{j,mzd,trlm'J cr,.rfirr:etltr. h",e
I f/mm ab ipfls inftatiU4 COTn71U7tJO:-abmJtur ; VI de
filu horninef ItlItdibJl4Iibcmerpr~,dlelmt: . mlllmp~<f-.
terea 810Jia pr&Jrrebantttr. capu homm~ eq/j~tér·
V 4
�DE BEL LOC 1 VIL l
que produccbantur .' vt , tpûdquidintercederet tempo'1Ù, hocornne v i&oriam morari videretur. itaJPei Cu
rionu militum ftudia non durant, cCfuite:r fèCfui iubet
ftfwérQl1c ~ccclcrat> vt qr.t5tmrr:-axime ex/ùga perler
ritos aJorm poffint. ~ttfLz,mnere pottm n(Jair con
ftRo,jùk(equi non poterant.'atcpte aliJ alio loco rrftftcbant. ne hà'.c qttidem re:r Cttrionern adJJcm morahag tur. t !teba, cmior foéh,f,S Sabura, de no&urno
prœ/io.,I 1.milliaHifpammm,& GalLomm eCjuiturtl,
quo f ,(u.t cuftJdià'. caujJa, circltm Je habere conJitcuerat, & pedttum carn partem , cui maximè conft'debllt,
Sabltr,f, fobmtttit: ipfè Clttl't rcliqttis copiir, e/cphant(f
(pte x L.imttm fubJeCfuitttr;foflJù'atm, prœmiffis eCjuitib'f6 ,ipjùm affore Czerionem. Sabtera COpiM c7uitum ,
pd t/tmque mftruit.' atqttc hi! imperat, vt ,fimuiatiorJe tzmoris , paulI(mm cedant, ac pedem reflr'l1l4:..,.'
(ei, ci'tm OplU eJfèt ,fignum prail~ dtt/umm; &, (l'tod
rcm pojh,"treco,ff,no,û(Jèt) imperatttmtrL. C.IrtO, ad
jùpCr'l o~'etrL jiem add/ta prttfà1tù temporù opiuio1/e,
hof/el jùgerc arbltratJti) copitu l'X la cu .(itpmoriJm6
ire Cd, 'PWI'L..J dcdltcit• .9...!:!Jbl.S c.\· locV)' CM-:W long ZoU
ejJèt progreffiu ,C01J(èéto Tmll l,lborc cxCrCttlt, X V r•
. miILiurl'L.J jpaltO, co~ififttt. dtJt' Â.<:'JI1t1'lL.J (itù Sablera,
acicm cOJ/jhtJeit, & circ/tirc ordines> atCfue horlar;,
iilcipit: ftd pedit_ttll durntaxat..- proml ad fpecicrrLJ
71t1tttr; eCf/mes in aci,clfl mittlt. Non dccftmgoJJo CIIriO :fooflpte hortltuer,vtjjJem orttncm ln virtlttc repon (';llIL . nec 71 rll/ibm lfllldcm, vI' dcfilfù; ncqltc ccputibtl1, VI p,lI~CÙ , & 1.lbore COl'lfoUÙ ,jhtdùmL ad PltgJ:fidu'fn,vJ'd/tfl,hdcerat.[cd ~,tJltrttcro cc, (reliqlli m
'lfmerc fo'flttcra1Jt) qltf/rttClmuptc 1J/ ptlrtcmimpcmm /èccrmvt.;, hoftes loco m'ere cogchant." :fid ncqltc
longius
3I!.
a
�LIB E R 1 J.
2,I~
Irmgim jÏtgicnteJ profèquI, nec vehemcntit-u cquos inci
tare poterant.At CtptitatUA ho/hum ab vtroCJue cornu
circumire aciem noftrmn,f!) auerfos prourcre incipit.
Cùm cohortru ex acic procurriJfom, N~,rnidtt integri
cele-ïitate impe/um noftrorum cffugiebant; rttrfiifque
ad ordinef foos fi rccipienteJ cirmmibant , & ab acie
excludebantfic neqtlc in loco manere ,ordinéflptefr~
uare,necjttc procurrcre,& cafomfubire,tutu17L videba~ur.Ho/fillm copitt,(ùmrniffi.r ab Rege auxi/iu. crebro augebamur.noflroJ virru laffitudine dejicieb41Iil:'JO
jimuf i;~qui VIÛnera acceper~nt, neque acie ~xcdere,
netpte tn locJtm tutum rcftrrt poterarJ,-L ; qltod tata aàru cCjuttlltt,hofhu:m circumdata tenebatlir. hi, de
fia [a/ufe deJ ferantru, vt cxtrema vit", ternpore homin ru focere con.(ùeucrun!,tlut [uam rnorte17L rnijèrabantur,elut parent ru foos commen'dabl11'f, t.J ,Ji qltOJ cx
eo perie/tlo flmma fimart: potuiffit. plenfl tn'alvL 0mnia ttmorù, &- luflUA. Curio vbi perterritû omnibUJ,neCjltc cohorlationnfuM, neq1te preccs audiri in- ?
tdligit,vnarn,vt in reliqt'u rebUA ~ fPem reliquam flllftù ejJe arbitratlM,proximos colles capere vniturfos~
at'jue irifèrriJigna t'tlbet.hos qtl0'J/pr~occttpat mi[
fiu à Sabltra ecmitatuMmn vero ad fummam defperationem nonr; peruenitmt;& partirr~ji~gienteJ ab ctfuitatll imerjicilmtlJr,partitrz.-: ~'ntegrt prOClP'fJ.b1~Jlt".
hortatter Curionem Cn.DomttlTu,prtfji[hu cCJ1mu'fft,
cum paucù e1uitibIM cirettmjiflens, vt fitga fabftt~
petat,atqste;rl ctr/fra cotumdltt:&ft lib co non d:fècjfimern pol/jcelllY. At CHrio,ntJrnCjtlam arniffo exercitft,(ptcr tJ" Cttfare fideiJÙtt commiffum acccperit, fi in
eÙtJ conrpeEltim re,m:fl~rtlm, conjirmat;attf'u ita pree
lians imerjicimr.Equim perpaltci ex pree/iofi rtei.
co
~
1
�314
D E
TI E LLO
C 1 VIL 1
piunt.fèd iVJuos ad nouiffimum a<-~men, cquorum re-jiciendorllm c.mJJà,fobfticiJJè demonHratum ejf,jiwa
tativu e_,;erCÙIM procul anirnadue1à,fèfe incalltm~J ~n
caf/nt conforunt. MilttC1 advnmn omnC1 interficiun
tur.His reb~ cognitù ,JV!. Ru!us f!!!..,4l-or,in caftrü
reliéhu à Curione,cohorfl:ltur foos, ne animo deficïtit.
l!li orant,atque obfccrtt1lt,vt in Siciliam nauibm reportentur.po!licetur:ma«iRrfflJue imperat' nauittm...J'
vtprimo vefPere omnC1 fcaphM ",d lit~ appulfM ha
heant:(ed tanNt-J fitit omnium terror ,vt alil a.deJfe copitu J ub1 dicerent, ali:J cum.., legiortibvu inflare VaYltm,ia11'jquefe pl/fuerem venientiztm cernere;qttan$11J
rerum nihil omnino accrderat;al~ dllffimhoftiTtrtl celeriter adlloiawram full'icarenwr. itzul"te pcytcrritis
omnibt.M.(ibi 9w{qlte con(ùlebtlt. J,à in clafJc cr.mG,
proficifcipropcrabant. hormn(itl.tl 11t11Ûltm onera'Piarum magiftros incimbtll.p.wci tcnuncl/li ad ofliciltrtJ,
irnperi/tmque c01/1tcnieb,t1/t:(ed t:"/lf,'t eraL, complctù
lùoribtu,col1temio, qui pOltjfrmtt7fZ ex mttgrlo nurnero
confcmdermt;vtrmeltitudine, atqtlc ancre non m~!/i
dcprimcrenturJ rclù:pei hoc timore prop/us adtre tardarentur ..Q.jbm rebuJ accidit,vt paJeci rnilittf Jpatr/ppte fomifiltJ qlfi allt gratia,azetmifericordiaJva-.
lercnt,aut 1'Ia1t~ adnare poffint, rcccpti, in Siciti~l11''-'
ùJcol,emC1 pcn~etlircnt".reliqte<f- copi<f- TIIiffis ad Varum
7Jo[tu,legatorum i'IItTIJcro,ccnUlrio1tibIl6,fefc ei dedide"/'lin! .cp/arum cohortfU mifitum lIeba poRero die ante
opidmn confPicattuiiiam e./Je prttdicans prttdarn,rnagnaTII partem comm i1lterfiâ iuffit: p,mcos clonos in
regmem remtfit.cùm Vimu,(ùam fidem ab co l~di qteererctllr,neqtlc refijferc tllIderet:lpf, Cqt40 in opidu11'LJ
VC[f,I4) pro(ùJ1eentibus cornpbmb"u finatoribus, 'l~o
m
�LIB ER I I.
in numero erat Scr. Sulpitù u,& Licinim Damaf tppm, paucis dicbUJ, (Pitt fiai vc/Ùt, Vticif conflitl1it,
/ltque imperauit:diebufque Itquè polfp4ucis ,Je in rtr
gnum cum omnihu copiis recepit.
~:~
C. 1 V L I l e .I:E S A RI S
COM MEN TAR I ORV M bE
UELL O
LIn.
CIVILI
l l J.
T erty libri capitll.
1 C:t:C-U'iç Diébtor Îç di ligttia in vrbaniç rl'bm conihtut:lIdis,& POl11pl'i j c01'1arUl11 ingcll~ mngnltu Jo.
" C,cL:tr in Ph.lrf~lial11 rraiicit: l'ius alicJuor J11.1IH:Ç nalle<; ~
Bibll!llÇ incendir. Saloncn[cs [t:fc ab Oél.luij obtidlOne forrir('l" libcrant.
3 Cxf.1rÎç ad Pompciullllegatio de pacc,& cill5 in jllo COll
fcgllendo ccleriras .
4 Colloqlli.t de pace Pompeianorum infolcmü Îlnpcdir l.
5 Marll\ vrbanm à el1.1t11ICprcnllS, &: Mi!onjç, Ca:111llllc
Pra:toris ncçc cXlinél:m.
6 N.llla!lç Cxf.lrI<lnol"um pllgn.l fecllncb:irelll cÎlI{(!CIl1 ty
r011 Il 111 igmuia,& VCrl:f.lnOr1ll11 vit tus.
7 CXf.lt & Pompellis ibtllla çanra fllOllCnt.Scipio11iç au.l-'
fJria & Ç1l1ddit;tç III p('C1I1111\ ah AJi.lrlcl~ eJllgcndis.
8 Scipioni~ & Domi (Jj Icur,\ ~hquot J'ugnol: cqucnrcç.
9 (;a:f.1r & PompcJlIs ,.1{lm prope poJim lcllJbus pw']jje;
inter fc co lite Il d1I11t.
JO Ca: (ari.1JlOrlim paricntiain pcnuriarci fnuncntariç pcrfcrenda.
JI
Aclucrliull p.f(~liL1m Pom.p,eij ad onra Cxfar~, & ali<JllOt Ca;i:lrl:lnonun militum Vll tus.
�\ D E BEL LOC l VIL 1
Cxfar PompciulTI ad prœlium prouoe,lt. Pompeius pabuli ioopia labo rat. ad clIm Allobrogcs duo pcrfugilll1t:
.
l3 Pompcl} pro:hllm fccllndum adllcruis M.lrccllinllm Cx
316
Il.
f:'1Tis ~a;ftorem.
14- Cxf.,tris pllgnafcCllllda: & vicifiim Pompeij viél:oria in-
lignis.
15 C:rlftr habita o.rati?nc li.lOÇ confirmlt:.magnifqlle itinerfulls cmcnJts,cum ellm PompclUs ieql1eretur,Domitij fc copijç ad Thd'Etliam conil1ngit .
Tll~îf.'Ùia Cxtari adiungitur. Pompciani ~ol1ill~lél:is Scipl0lllÇ copm, de Ca;larJanorum borus lI1ter le partien
<1 i deliberam.
Vtriuf'lllC cxercitus comparatio ad pllgnam,& /imullm
pcratorumad milites eohortatio.
Cxf.1ri~ de Pompeio viétona Pharlàliea, & {llmma eilll'
demin pcrrcqllcnd., viél:oria cclcritaç.
C:lliius Cc;f.1ri:lna claOè .Hl Mell:u13m incenf.1, in fugam
eompclhrur.Ca;lilr Pompcill pcrfc<"jllirur''llii ad PtoIcmclIJ11 Rcgclll profllgus pcrfidLOil: Îlmdicitur.
Portcnta Ca:flris vlétori,1Il1 indicantl:l,& ciuflkm indul'tria in A kxandri,l & Rege occlIlJ,lnc!o.
Cxf.u Ph.Hum prehcncilt,& Alcxandri . partcm aduer~
(ilS Achil.t: copias COIllillun'it.
•6
17
18
1,9
20
l(
~
l
' "
P ' 4. i!F
t'_~
1•.•
~'i
1 CT AT 0 R'E
habente Comùia C.e
. [are, cOl1!ùlC1 creanner Iuli/;U ClfJar,
~
& P.Smeilùu. ü enim erfllt, anmu,
~ I)W ~ (l'~~ per Legf:,f ci conJttl~rn fieri [;ccret.
1~ ~,- . ".' P). 1!t5rehU4conftélu, cltmfidMtota1talia ejJct angllffior, neque creditdl pmmttf, [olt,erm-
(f)
ftjr,conjfitttit,vt arbitri darentttr~ per C~J fier~nr 4fi- .
malioneJ poffiJJiomem, & rerum, (ptarm Cjtf,rf,'h MYllm
ante be/Lum fitiffint,at'lue u, creditoriblU tranfllerentrer.hoc & ad ttmorem nor~art4rn tabu/arum tollend'û.
rnintlcnd1émqllc, 'l'û (irt belLa, & ciuilu diffènftonf:,f
fiqui confoeuit, & ad debitomm mendamexi~hmdtlon&rn~
�LIB E R
III.
317
tionem,cjJè aptiffimum cxijfimau;t.ium,Prtttoribvu,
Tribun/JèFte pl.rogatiolleJ ad populumftrentibm)no
nullo!,ambitU6 Tornpeia lege damnato.f, illu ternporibvu,quibvu in vrbe pr4idt'a legionum PompeiU! ha
blterat,qud!, iudicia, a/iu audientibU! ùldiclbvu, a/ii!
{efJ:emiam ftrentiblM ,jin!f,ulû dùbU! eramperftEla,
in mtegrum reflttuù;cptiJe i/li initio CÙlilû bâi obtu
lcral1t,jifia opera in belLo vtt velLet;perinde d!,ftirntms
ae fi vf~ effit ,quoni'1m(ùi. fteiffint poteflatem·ftatltt:
rat,en19'1W, ho! prùu iudiclO populi debcre reHittû,
'juam ft/o bemficio vider'i ruepto!;1te at~t 1'ngratU4 in
referen,da /5,ratia,aut arroI. am in prttripiendo populi
benefino vlderctltr,Hù rebm,& ftriu Latinu, comi
tif[qlle mnnibU4 perficitmdu x I.ditu tribuit: Diétaturaque(i abdtcM.J, & abvrbe proficifcitftr , Brund/~
jiff1rt1tte per#f1w : eo legione.s x 1 T,CCp,ztatU1lJ. ornnem
vemre ùtjJmu.[cd ml/mm nauium reperit,vt anf,ltJlè
X v .mi/lia legtonariorum 'ttJilitll1JJ,& T>.cqltitCJ tranf
portare poJ1wt,hoc vnlJrtI, i7lopia nal~ iuTIJ, Cd.(ari ad
cOl1ficielldibelli celerùaurrw âefllit••1tque ed!, copid!. i~
pfo hoc infr equemiores imponuntur, 'quod mufti Ga/licis lot belL", dcficcrant ; longztmque iter e,"( H iIfa.
nia magnum nltmerum dcminuerliL i & gram'-i At~
tumllltJ in Ap1llia,cimtm1ue Bml1d{ium,exfa/uber
rimu Ga/lilf.,& H,'Ifl1l1itt, regionibJ1J,omnem exercéNan vdletudme ttntauerllt.PompeiUJ,armi jpatium....
ad comparant/lU COpiM naétU4,qllod vaCUltm 4bello~
tuque ab hofte o!Îofrim filerat, 1'fMgnam ex Aji.t, Cycladibt'tflpte I"jitlù, Cor~yrl' Athmls,Ponto, Bithyni."S)'rta,C,ltcia,Phœnicc,& «.Al.gypto C/affim ,oe·
gerat, magllanù ommbU4 Lorù d!,d1icand"Tn cl4raueratimagnllrIJ imperatam ~JittJ S;ri~J re,~iombJ(fqH~
�318
D E BEL LOC 1 VIL 1
ornnibU4,& dynaflu ,& tctrarchü, & liberù AchaitfJ
populu pecuniam exegerat;rnagnam flcictntM èarum
prouinciarum,q1ltU ipfe obtincbat jibinumerare coe,(crat.Legiones ef[;ceratciuùem Romanorum 1 X; V.
ex ü rûia,CjutU trtifduxerat; vnam ex Slcilia veteranam,quam,foétam ex dteabUJ, Gernellam appe/labat;
vr/am,cX Crem, & Macedonia, e.t· veteranû militihUI; qui dimijJi a(ùperiorihU5 Imperaloribus , in iü
proltinciù confederal; 1 l.ex Afia,qlltU Lenmlus Con
jùlfcribendtU CHraUcrat. Prteterett magrmm mtrnerl~
ex Theffalia,Bœotia,Achaia,Fpirô(flte,fupplcmenti
nomine,in legloner difiribuerat.H û Amonzanos mi.
lites admifiucrat.Prttter hM exfPctlabtlt Cum Scipione C.t· Syria lef,io1Jef llfagittarios, ex Crcta, LaG-ed.e
'mor/t,Ponto, alqlle Syria,reliqldfh ciuiraribllS I l r.
milita numero habebat,fimditomm cohortcs v r.mercmaritU l 1. eqtûtC1 v Il.mil/ia:ex quiblH D c .Gallos
Detotarus adduxerat,n.AriobarzmtcJ ex Capplldo
cia:ad eundem numermn Cory!' ex T brtICia deder~uJ
& S.l(a/cm fi'ium mi(irat.E.\: Macedonitl r c ,mmt,
'J~1~1t5 ,Rafcipolù pr~crat,excellentl Vt-;tJtU .D.CX~~
bmzarm rV'flexandrla,GalLos GermanOf;ItC, quos th~
A.Gabinites prtifid& cattjfà aptdReKert~ Ptolomttulfl,
re/if/tlerat, Pompcius filitu Clml..> claJ{e addN.terttt.,j
D C ("9110S c:r fruù/itû, paftorr:m 11~c(iIOrttrn coegt'rat; cc,T arcundaritu,Cttftor, & Donilaus, eX
G'allogrttcia dederant. hort/111..J alter vna veneraL,
~dter p'/im'l1. mifraL. C • ex S,yria à Comageno
aAntiocho, nû rna<.~na prternia P ompeùu tribuit,mif
fi erane" tn his ,plem:ple hippoto~:ot.e . Hltc Darda1101, BeJfoJ , parti1'J'l.J rncrcenarios, parri1'J'l.J impeno,
/Iut grati1z cfJrnparatoJ) item MacedolltU, TheJfitloJ.
.J
&re·
�LIB E R 1 l I.
2.19
W- 'fcliquarum gentium,& cùûtatum adieeerat;atqu~
eJ1m,qHem fuprà demonjlrauirmuJrlumerum expleuerat. Frumenti virn rnaximtl1n..J ex Theffalia,rv4Jia,
dgypt o J Creta, Cyrertû reliqu/fJ.7 regionibus c'Opa rarterat.hiemare DyrrhachioJ0poiLonid!J ommb/t['lt
opidu maritimù conflùucrat,vtmare Cifaremtrafite prohibtret : ei/rflJl rc i cal~!fa omni in ora rnaritima
tlaJfem dtfPofuerat.prtterat v1:,gyptiü nastibus Pompeill Sji/ùu, AJiaticü, D.Ltt/ÙIS,& C. T rùtritu; SyJ
t·iacù,C.Caf!ius;Rhodiù,C.Marcelfses,cum C.Pornl'0nio;Libur'nic.J.,atfJ,7 AclJaic.t c1a;Ji,Smbonius Libo,(!} M.OEfacills:toli tamen officie marùtmo M.Bi
lmut.r prd!pojitltJ cunéla adminiftrabat:ad huefomma
impcriJ rcJjJicicbat. 'tCttfar,vt BmnduJium venit, 1.
(onci01UltJt.f apud milite5'(J1fonia prope ad fillem laho
rum ,Ile feneulomm effit perlletltmn,dltptO animo man
cipia,aliJ., imper/mun/a !n It",li" ~elù"J(JI~erët; ipfi expediti l1altU confcmderet,q1lo maJor ntlmems militu ,
poffèt imponi; ornniaq, ex viél:oria,&ex [ua Meralita
tc{llerarcnf;collclamat ilms omllib liS ,imperaret, quod
vetLet;(JltodeumCj" tmpcrattiffot)ft d.quo animo e!fefa[lslroJ;pridie non.Ian. nfl,lleJ fllrJit, impofitù,vt (ùprà dnnonftratum ejl,lc/(ionibslJ vTI.poftridie terram
IIttigit Ceratmiortïfaxa inter,& (Ilia loca pericul0fo
'll/ieta 1'Iaéhuftatiom11'J & portuJ omneJ timens,quos
tmeri ab aduerfariù arbitrabütl/r,ad e/4m loc/~mJqtti
appeU'lttIYPharji/IH,07nl1ibus naui/ms ad vna inco/te
,m hm,militt:J expofoit. En,t OriciLucret;1( sHi(pilo.
(t) Minutltls R"jiIJ cit Afioltieu nauilms x r rX'CJuib
us
i"jJu D./,d1l&puerat,M.Bibttlusci; 1lttl1ibm rx.Cor
cyrlf.(ed lIefj" &.jibJ coJifi,e."( Parti. pro dire filnt atifi;eu
Ctfor omni7lo XlI.l1tl 1m Longa! prd'fidlO dllxiJfet "in
J
�%.%.0
D E BEL LOC l VIL 1
qlûbu.r crat &ipfe:neq? i/li BibultM,impeditü nauilmJ
diJPerft{i!ernigib~fotü maturè o;cttrrit:1r/orj prius
ad conti71entem vifiu ejfC.tfar,fjttam de cilts aduentu
foma omnino in CtU r~~ione1 perftrretur. Expofitu
militibu!,nauc! eadem noUe Bnmdufiuï1L à Cttfare
rerniwmtur;vt reliqutt legiones, flqlûmtt'tfqlte tral1[portari poJfent. H «ic officio pril.poJitus erat F uftus Ca
lenus,lcgaws,cpti celeritatcm in trall/portttndu legiombu! adhibcret.fd feriuJàt'erra prouefl.e naues,ne·
que Vftt naaS/ma aura, in redcundo ojfenderunt. Bi·
bltlus enirn, Corcyrlt certior jit[fus de aduentu Cttfa~
rüJPeransft altclei ptJ,rti onuft.,mm nauiJtrn occ/trrere poJ{e, inani6'~J occurrif;&,naFfruet'rcùcr '( x x, in
CtU dtfiKmti,e fUIt,t1C dolarù iracrmrliaerupit,ortmifque mcmdit;eodémquc igne nauttU, dominrl[qltc nattùtm irJtl:rftcit,ma.~nit~ldmc pœndl reÙqllos deterrert:
JPerans.Hoc confma negotio, à S.donù ad Orici por
tllm /fatione! ,litordque omn,,! longr,latlqttc claffibu!
ocmpauit:cttffodi/f;m di/~l!;(11Jti1ts di(pofitù, tpfgrattÎffima hiemc inntl/tibllS exwbabat,ruque vllmn I(lborem,aut rrmmu deJj;iciens,ncque fubfidit/ï1L ex/pcftanJ,ji in C/R,fo rü cor1J,cFltl7IJ vcniret.Scd pofodrfi:cf
Jùm Ltbit rnarufrW ,ex J/~yrico M.O[fauiuHltm iù~
qUM habebaf,1ltmihM SalondJ pcmtnlt;iblquc conci
ta'i! cJ)tlhnatù, rcli'1I//f'1UC barbarù, JlijJam C.ef/YI! tlmicùia a'~crtit: com~C1ltum Salonù cltm m'lite
poll'CttattonibJtS, ncquc demmciatio 11c pcriCldi per7/101t~re poJfet,opid,~m oppllgnarc inflitllit.cjf tlutt!m.J
opidffm & loct 1Jawra, & colle rmmit"m·ftd celcriter
ctUCJ 1(Jlftani . '~~neu ejfcRü tU'l'riblt!, if munierilt:
&,cf~m effintinfirmi ad re.fiflendurtl,propterpaucitaleTIJ hominumJcrcbrû r:onfiéti -rmlneribJH,ad extrcmiÎ
a
"uxi li ItTfJ
�t i il E R l i
i~
3ii'
'Ru'Xiiium dqèenderunt:frnOfqH~ omn'e! pubèrt:llibl::.
rauerunt:&,prltfélü omnium mulimem crinibus,torf.
merJta cfficerul'vt." J:!!JJrum çogmrn ftrrréntia, Olla;.
UÙM quinü càf/rif optfium cirC1~md(djt; atque vno
tf'mpore (jbfidione, & oppugnlttioni6m ,.~s prhnerè
'Cœp;t. {Ili,omnia perpttiparati, maximè ré foJmen~
taria IalJoraballL. fjllade r~ miffis ad Cifarim legatü,auxililtm'/lb co petèbant:r~li?rlta,vt poterant, per
ft incommo-dafoftinebant .~ &) Zongo inurpofoo!patioJ
film diutltrllittU oppugnatiol'lù EegligmtiorC1 OEla,..
Iti.~nos 4ficijJèt)1/~a.i occafi.onem, m~~i~ani 'temforü ~
rdifceffo eor,,!m.pueru , muhmbHflJue m mftro JifPofi1h', ne quid Cfuotidianlt confttttltdmù defiderarwi/l
'pfi manu Féfa,c~m &/~ (flIOS 111tper mamtmiffos 'ibe~
rauërant,inproxlma Oèlau& cnftm irruperunt. H ù
expJtgnath' ,eodem impetu ,ûreraJùnt'lldortijin'de tertia,(J) CfI,arta,& deinceps r~litj1ta: Omnibl![cptC eOI ca·
fl:rù expuümmt;&,rrJfZgno mt7/Ur() interft[fq, reis!ptos;
attJg ipJùm oéfautu in nau~ 'Confùgere co~gmmr... Hie
fit oppllgnationü eXit",!., 1dmfJs ?iC!f11 apfropinqlsabat; &, fn ntis detrimmw,.ecepm,Olllzlttm, deJPe.
t'am opp1tgllation~ opidi., DyrrhachÜtm flfc IId Pom·
p~mmrecepit. t Demonftratstm. cf/,L. Vibll/lium j
Rufitm,PompeiJ pr4télum, bis inp9uf famn perumif
fe Ctefa:ris, atque ab co effi dimiffitm ,flmeilld CorfinÎum,iurü in H i/pllnffl.H,mc pro fois bmeficIJs C4.for ;,~dicllIecrat /tl~nmm, qimn cllm manMtis Ad Cm
P07llpeium mitt'ertt; mnd;m(Jle~ IIpl'd en. Pompéiu
tméloriflt~em. hllbrre i1lte/bgebat. Erat 'Ilutem hltefor;;
Ma malldtttomm : debàe 'lItrllnql~e p~rtinacid! finmt
fircerej(!} ab armis difcdere; 1lCillie IlmpliUJ flrtunam
ier;clJt~ril(atis cffi mlfgn_ 'lItrimql/t illcamodA 4eti~
,
X
�3U
D E BEL LOC l VIL 1
lpta; qUtf pro difè.iplina'&rueptù ha~ere paffint, vt
reliquos cafus ttrl'Jcrent : dlUTn ab 1m,lta cxpulfum,amifJà Sicilia,& Sardinia,dMb/:fptc H i(pani/s.f!} cohortibuo in ltalla, tltqJte HiJPaniacilliuTn RomanorUTn c . •uq/!C x x x.ft morte Curionù ) & detr;rnento
Aflcani exercitUJ tanto, miliutfn9:1 dcditiollc ad COr'
cyrarn:proinde jibi,ac Rcip.parcer'ét, (,.iant/~mqltc in
hello flrtuna poffi.et, iam ipfi jncomodü fuü fatü cffint '
docurnento; hocvnum effè tcmpUJ de pace agendi. du
fbi vtcrquc confiderct , & paru ambo viderentJtr:fi
vero aluri paltllurn modo trjbuiffit flrtttna,nort effi vfitrum codi!ionibUJ pacü eum, cJlIifoperior vidc'Y'Ctur,
tuque flre .tfqua parte cOlluntllrtt.qtttf omniahahitltrum confideret:conditiones pacù, quonitl1't1 at/tM COI/tmûre non potltijfent, Roml!, 5 cn.WI,& àPOPtt/v pc
ti depere : interctf. & ~ip.0~ ipfis placm 0porter(,
fivur9ue in contioneftatlm ittr.1uiJfct, Jè mduo proximo cxercitltTn dimiffurltTn,depofir/fouc armù,altxiliifil' qutbUJ nunc confideret, rucrJJàrio popult Senattfjèptc ittd,cio fore vtrJtrnque contcntmr~: hltCCptofitci/uu P01npào proban poffint , ormm filtu terreftr(é,
vrbiumtjl copiiU dirmffimtm.VlbltlLùu,hü expofit~· à
C.tjàre,norl rnimu r1CceJ{arim/l. cffi e:âjlùfllfltit, de repentino adl~mtu C.tforts Pompemm ficrt cemori, vti
ad id confilillrtl capere poffit..mtt quirm de m,wdarù
agt incipere/:atcjltc ideo cont tr/lttllO,& méle, & die j.
tmCye,4uJltC 'Tn/{tatù ad ce/er;tntcrn. Îlumnt/s,ad Pom
pCII~ contendù;vt"lde!fo Clijàrem ollltl/blt! COpi/J,mm
ci<lyet. Pompwu erateo ternpore ifl Cand,lUltC ; itcri
c:.: M accdo!JÎtl in htberna,ApolLonùi, D)'rrhachii/1"
habeb.tt..fd, re !Jolla pertm·b.mu ,maioribUJ il inenpm ApolLQntflm pctcre ccepit; fJe .Ctefar or." 1lJaritiw~
cùutatcJ
a
�t i B E ,R
III.
3ii
tn,eifttfef OCNtparct.e/fti/ù,expojitü mii;tif,UfJeodem
die Oricltm profictfcitur.12.!.!-'o cum venijJet; L. T 0'1''JuatUl; qui iuJjù Pompey "Opido prd!(rflt, prlfjidiumt};
i-bi P arthinomm hllbebat,conatP,Jpoftii clauJis opidii.
defendcyc; Grltcos mltrum Ildfcendcrc,at'h arma capé
rt;utbet ; ifli (lletem clemJe contra impcrium populi R~
1'ItgnaNeros cffi "egarent) opidani autëfiulfPome ete
j àrdn recipcre conarewr, deJPeratù omnipUl 'tZllxiliJf;
portM ,tlpmtit; & f; a/que opidit Cifaridedidit; in~
colum;flp~e ab co conjiruatU4 ej1. Recepto Cifar OriC'f),mdLa tnterpafita mara, e/fp0 Iloniam proficiflimr.
E iUl aduerJtJe audito,L. Strllberim,(jlti ibi prd!erat,a~ ,
qlU!i r2 comportarc,in~rcem,atquc ètim :n,mi~'e, o'fdlX
111C ab ~ollomattbu~ cx*ere, cœptt. '111, vero 'da...
tll'l'os[c rJegar: j neqlte portM Confu,lipr.t.cluforos; ne:'
'Jlte fibi iltd/~mm,fitr~ptIJ,ros contra atrJ1te omnù 1mlia, pOPitfttflh R.1Ud,Clllliffit.0.!Jrum cognitavolHnmu clilln profùgit. e/fpoILo1Jiatef ad Ctt.farem legatos mitwnt, opidoq'te recipilmt.H os jiqHunrur B elliaenfs,Amatini, & reliq/ttt.finitimtt ciuitzltt4, tO/A'Plf
EPÙ'IM;&, leglltù ad Cilfarem milfis; quI. imperaret.
fo[h~ros polltcmtur.rVft P01hpcim, cognitù ~s rebUl,
9u~ erant Orici, trttJlte v1pollonitgfjfd!i DJrrhnchiô
timcns,dù~rnù eo,no[furn/flm itimribUl) contendit.
pmul ac Cttjàr appropÎntj,ttrre tEcebafl.r. tzi71tU4 terror incld;t mM exercimi, qI/ad prfperans noE/em d,cl
conÎltn.'l:Crtlt,neq,ee irer Jntermiftrllt, Vfp~lI' Oml1ef in
Epiro,fir,it,mifch regionibru jigna relinquerent; com~
ph/ru arma pro1jcel'cnt ; aejit,gd! jilmie i~(rvideretHr;
fld,d~m propè Dy>rrhachiu7fJ P07llpâ1IJ conf/itiffir,
CAf/nIque 1I1etari mfliffit; pcrurrito etinm film cxer=
~JTIt,prjnçep! L{fNmJ# proçedtt; iurtftqlu Ji emn nOlt
X
i
�32.4
D E B E. LLO C 1 V l L t
defotumm,etmdemql ca{ùm [ub/turu, '1utrnc/tlI!juc e-i
fort/ma tribtliJ!er. H oc idem reliqul ùmmt !ega'l. ho;TribJlnHllil. Centltrionéfotte fècpluntm'; tU'lue tdem
4 omnù exerettm itmu. t Ctf.Jàr profrao oemppto itin('l'e ad Dyrrhachfltm ,finem properandi fieu.' etrftraque adjltrmm Apfim ponit,mftnibm vlpo/louta
titlm; vt vigiliF' caffell![que bmemerùlf. etuttatef lut"~ffint.' ib/quc re/ùptarum ex 1tafia /cgiomfl1l adt/mwmcxfPeaarc,& fob pelLibm hiemarc, conJf Illit. hoc
idem Pompeùufncit; &, q.mrjlllmen ApjimpoJùù
€ttftris,co C'OP/M omncJ,llll.\,·I!uI97 c(Judllxit. Culcmu,
legionibtu, Ctjl,ittb/tfoue Br/mdllfii in nllUCJ poftÙ,
'lit erar prtUeptll1lJ à C~fiYC. 11t(/flt~ml t7tt~II,/m Jàclfltaum habcbat J naJtC1 ftlmt j ptlfl/lmlJ.'lue t< por/It pro,
e,C!,reJ!iu, litmu à Cttfan aecip:t ; quib,u cft eerl ior[.1Cltu,porf1u, litoraepu ornma claJJib~u aduc~p~;orllm
tmcrt.12.!:..0 eogfllto, ft m pfJrwm reelptt, tld/tlflJUC 0mnts rmoeat. Vntu.\' Ijf,7UIt perfruermeu, 1/tqlte ;lItperio Calmi obtewpemltlt , 'luod e:'at l',e 7IU ,Iui bm,
prùea/~JIte, cOl/ji/io adminiflraba/:tr , dd~ta C?rt~lf1lt,
/lt'llte If B,blt/~ C.'l.'pltgl/llta cff,;'11tl efi.mu, /,b er!jjue
4
ommbtu ad impubere1 fopp/lcmm jll1f11t ,(!! tld VIIUrrw
int('l'fie,t. ita,r,\'JgllO tempore,1f htgno caft IOllUl e,wr-
ciuu (altu conflit/I. 1Jibulm,tlt (uprà dellJ",ifl'rtltU eJf,
tm/ cum c14fe ûd Orimm.'':;-fiettt m.tri, po"tubUJi/~t
C.tforem pYlhwcb"l'Jifll/pf 071l1li fen'a cari, ,'cRion;;'
prolJibebatm:. pr.tjidjs emm dtff'ufitù , OTtllltff, ft/or,l te
C.ifàre tellcb,lllfltr ; llulue ligt/ami;, "t'lItt tltllta"df.
l1CtpU l1ttfteJ ,Id Icrrûm re!/{Itndi poteJl.CI {ieb,tr.erat
rCI lU magn.'! d,jfimlf'ltte .'fiiJ'itm/fllue a.'lglljl'}l rerum
IIcc~ffimt'truw prmubantllr .. tldco, VI eogcrellt"r J fi·
Clttl rdi'Jllum r;Q"JlfJ(~t~f7n. tta Isgl/ù J arquc a9U,1?1 ,
<.'or9'ra
�LIB E R l l' J. . .
31S
Corc:FllnallibU! onerarYifup'portarè: tttfpteV110 tem
pore aecidù,vt, difficilioribtu vfi umpeffatibU!,ex pel
libfU, CjuibU! eram te[ftt naue-s, noélurnum excipère
rorem cogerer/tur: CjutU tamert dtjfiCU/tatC1 patienter,
CY.... ~Cjuo animo flre bdnt,neCjuejibi nudal1da litora , &
relinCjlundos port~ exirtimaballt. S ed, eùm effint
in (f1/t bu-6 demonflrll1ei ang1tft~s; acft Libo cumBi.
b,tto conirm:âjfèt; !ocpmnmr amho ex nauiblu cum
M.Acilio,& Statio Mureo legattJ..· Cjltorum alter 0Pldmmrù ,~/ter prtfjirlljJ urrrjfribU! prtterat; velLe
fe'dc ma.nmH rcb,tA cum C.efar-c /ocptififibi etU! fout!
. rtU dmtr. huc ~ddllnt pa/tea, ret eonfirrnantLe CtlltJ!a,
vt de eompofittone aèt'Jri vidercntur. [nUrt:m poftu/a~t,1Jtfint zndttt, tt ; atqlle ab o/J impetrant. magnum
eiltrfl,o/fiod affire!·ant,vidcbatur j & Cttforem id (um1tJ(fiicbantcltpcrc ; (b',p erfiéturllm alicpûd de Btbtdi
ma"datù ,e).·tjf~mabattir. Cttfar co tnnpore mm /e,f',ione v nrt pr0ftthl4 t:r4t ad rwpiendas v /tcriorcS ~Cl\ ttit7U ef, & rem (rmnel7tl/rtttm expedlC,!dam, 9ua ,m,gttffè vtcJatttr. Er~tt atttC7'n ad BllthroNlm oppofit'tm
Corcyot. [bi ab Aci/io cerf/or, & M1erc.operiltmu
fo[hu de pofl-Itl.ui.s Libonù,(t) RibJtll,{eKIOnWJ rtlJu'fuit; ,pf Or/cil, rel/cmt:tr. co clan venif[l!t,moc4ntllr
iILl adcofJoq1/ium.prodit Libo, aN]; excufot Blbuillm,
'fllod ù iracuudla Jummtt erat,illlrnicitir{(qtlt IJ4behat
ttiam priutltilf cflm C<f-(are,cx .tdj/itare, (!) prlR.tura
cept.u ; ob cam rem coUoqlti/lm vitaffi,tJe re.r maxùnlt
fPcÎ,maximtti vrilita! ù rùu multndia impcdirc1ltur:
Pompe!ijùm'tlJam eJfe,'lcfùsffi fmpervolJmta'tm, vt
componcrttur, tUqlle ab aml1! difcederetur :ftd potefhuem ft tÙI4 rci nuILam habcrc ;prOpterM qu'ad dl:
,oncJ/~ jmmtùt. fommllm be/li 1 redrml'te ommmn
co-
-
X 3
�3l$
D E
.
BEL Lee 1 VIL 1
pompeio permiferint :IU poftulatis C.efaris eognitû7
r,nifJuros ad Pompeium ,atrue il/um rellljua perjifhe.,
t:llm, hortantibUl ipJis,' inurea mantrtnt induttlt, du
~b illo red:ripoffit;. néve alter alteri nouret. hltc adf,iitpallca de caujJa,(/;' de copiJs,auxzllffJuefoio.f2!!:jb114 rebUl neque mm rejponâendu Cttfàr exiftimabat:
neque nltnc, vtmemorid'. prodatrtr, Jàtis cau./ft puramm.Poftulabat c,tfar,vt legatos fibi ad Pompeiii..finc
periculo mittere [jetre!; Idi ipfi fore recipcrent, allt
acceptoJ perft ad ellm pmiJteerent ; qllod ad intbetuu
per,tmerttJic bclli ratiomm eJTe dimfam ; vt i11i daffc
nalw,4uxzliJ,ruefia impcdir-tnt;ip[e vt aqu4, ttrl'a'JIU cos prohiberet; &Ji hoc[lbi rem/fti vellent,rcmitteren!'pfi de maritimis cllftodijS ;fillil/lId tenerent ,/;.
qUOCjlte td retentuYllm:nthilomimu tamen agi poJfe de
comp0folOne,vt h,t( non rt"Jitterentltr; nccJlte har/crt
eJ!e impuJmuntlloco. llLi m'l'te legatos Cifaris re ...
âpere,neqlte perimlsem pr.t.ftare eOrltm,jdtlltam rm/,.d Pompeium reyeere,'vnum inftare cU mtbttip·, whe
mentiffiméqzee contendere..f2.!!p vbi. Cttfar intellexlt.
prltjênti!pcrieu/i.,atque inopu. vital1d.t. caztJfa omTum
ort!tionem ;,iflitttijfe,nequc vlLarn jjmn,am conditiont
pacis affirre; ad reliqltttm cogllalto~e.m bclliftft rcccptt. Btbuüu, muitos dies terraproh,bttlu,& grll/tiore
morbo ~.\·figorc,ac {aborc implzciflu, cltm necpte CItrar; pojfu,1Ie1ue fiifètptmn officium dtftrere velLet,
vim 'morbt fiiffmere non potleit. Eo mOrfleo , ad !lem/.ncm vnii fi/mma impery rcdit:jidfiparatim fie; qun
c/aJfem ad arbtmujùum adminiftrabat. V ibullùu,ft~
dato tumultu, ':J1cem rcpmtJ1HU adJwtJH4 C.t.farW COllciw~erat , vbi primii,rurfit-s adhlhito Libone) & L.
LlIceiMyTh,ophaftc''lutbtU c'Omumàm ac maximis
.
reblf.f
�LIBER
UI.,
rebus P ompeiUJ con[uroerat, de- mtt(1datu C~fari:r. a~ \
gere inflitmt.tUI'J'W ingreJfum in prmo.nem PomplÙ{$
inte'rpe/lauit,& loqui piura prohihuit.f2!!.id mihi.inquit,a1tt vita,tlut ciuitttte opUJ eft,quam bemficïo C~
[aril hahere videbor l C1/iUJ rei opinio tolLi non potcrit,nifi cùm in l taliam,ex qua profiüm fom,re-duülU
exiflimahor,belLo perftao.Ab iil Ctfar httC diffa cognouït,cpti firmoni tntcrfùerunt. conatUJ tamen nihiI~minm eft a/iil rationibm per colLotjuia de pace agere.fnter hma capra Pompeij,atque Cttfaru vnum (lu
men tantt'tm intaerat ApfU4:G'rebrafjue interft colLoquia u'I,liteJ habcbant:neqtec v/tllm interim iclum per
paEhonM colloq1tentium tranfiiciebatur.Mittit P.Va
tinium ~cgafllm ad ripam ipfam jluminu; qui ca,q1t~
maxime ad paum peY'tinere vidercntttr) ageret ; &
crebr'o magna vou pronunciarct,/icerétne ciuibUJ ad
citw de pace legato! mittere; qnod etiaI'J'W jùgùi1tU ab [altlt Pyrentto, pr.tdonib/tflJtu liCltiJ{et· pr~
flrtim,vtid agcrent 1 ne ci/teJ mm ciuibUJ amJù de-.
certat<ent.Mttfta fuppliciter IO~I;tt1J,vt de Jù.a, atcpl,e
omn#lm ftlilte dcbebat ,filenttoque ab vtrifquc melitibUJ (/,lIditm, reJPonfum eftab aftera pArte,A.Var,:"
ronan profiteri,fc alte ra die ad colLoqul/lm venturum,
I1tqltc vnà e;Mrtw vtrim'lue admodtlrt1...J tttttJ le :
gati. ventre, cr, qtt.t vellnvt", exponcre poJfcnt., ; ccr~
t/mujI/C ci. rei tcmpm conffiwiwr. J2.!!) ~i'trn effit p(}fiero dIe VetltHm ; m~gna vtri1;nqJee 7mtlttll~do corJUenit;rnagnaql/c erat cùurci e.r:JPeEfatio:atqlte orrmium
Ï1ltcnti ~tnimi ad pacem eJTc vidçbantltr ..!2.!!a, ~),·fre
qI/enlia T.Labicm~ prodtitJ/ùmmijJa oratlb'lfe I01'j~
de pace, Ittqlle altercayi Cltrn Vatinio itlCipit.qltonm~
7(J~dimn or4tio'!cm... inurmrnpwJL vndiq"e fùbù~
,
X 4
�31a
!) Ii BEL LOC 1 VIL 1
(ela immifJa; 9ltil. iUe obUétUl armu militltm vitztuit\
'lIulrJ~antltr tamen compluru , in hu Cornelùu 11al·
b~,M. PlotiUl,L. TibHrfiUl~centurionef, mifitéfq1tt
non mt/b.TIlm LabimUJ,'Dejinite ergo decompofùione l09ui.rJam nobù,nifi Cil.jàru capite relato,pax eJfe
~ nu/lapotrft.
t Ii{tJ.mi..J t6mporibus Rom,e M.Cœ~
[ius RtifUl Priffor)cauffa debitommfifèrpta,ùJitio ma
giffratuJ triblmaljÙU111.J,Ùtxta C. T reboni" Pr<t.torù
vrbanifillam co/locauiti&,ji 9ltù appe/laJfot de dofli'(natione,& de[olutionibUJ, 9'14 per arbùrium Jiermt,
'lit LtI.(àr pr4ins conftitueYIu:'" ,fore auxl/io po/liceba~
'tItr.fdfiebat "9lûtate decreti, & h,emallÙate TrebonY,9ul hù temporibU4 clemmter, & modcratè ùu diemdJ/mex:ftimabat,vt repcriri non poJ1èt, à 9JtibUl tmtium appflLandi nllfleretzer. 11a111. fortaffi mopiarn.J
excJifàre,& calamitatem ttJlt profTiam (Ùflm,attttem
pomm 9ueri,& dijfim!ratef Imélumandi proponere,etiam medùx:ru eft animi:intef71U vero tmere poJfeffiont:<l ''lui.ft d:bere forea11tltr ) cuùu ani11Ji,am CUi1U
;mpltdenti~ eft?itruf1te'11/i hocpofflliaret, reperiebatur mmo.at1ue ;pfi.r, ad 'I,/omm commodum pertil1e~
bat,durior IJJI/UllUJ cft Cœlù#.&,ab hoc profoaUl in;
tto,ne (ruffra jn,~ rejJJf,J turpem califfam viderrmr, le·
gem promu/galfit,vtf.>:iufni dit:<l fint vforù crrdit.e
peclmi.e[olu,lnmr.Cltm r~fiffcrct Smtilml COlljù/,rtiS'lI/Îtl'tC Magsffratsu; & mmH4 opinioJU foa cJJict,.
ret;ad homù1tlm excitzwda ftl/dlll,jûblata prior~ Icge,
dlla1 promle/rr,aItÎt;vnam,qlta rmrceae/ h.lbitatiormrn.
annu4I conJu[Jorilm& donauit;aliam..J rabu/arum '10uamm: Itnpetltque mu/titltdinù i11 C. ,/reb011ÙmJfoffo;& non nI//lu vltlneratù , C/lm de trlbun,,!j dttltr-
61Juit,: de 1'1t,b1l4 reb1l4 Sermlms Confol ad Senatmn
rrtlllir:
�,/
LIB E R
l l J,
319
'''etulit:Sm(f.tuflpu CœlmmfJb Rep.remolte-ndum cm
fuit. Hoc DecY(fo e1lm Conful Senatu prohibuit , &
concionari conantem de roffrù dedJtxit. JlLe ignominia,& d%re permotJU , pa/am...., fe proficifci ad Cttfarem jirnu/auit,clàm nunciu ad Mi/omm mijJt"s, (pli.
Clodio interftUo,eiUJ Tlomùfecrat damnatU!; atque,
eo in / tuliam cuocato,quod, magnù muneribU! datis,
G/adùttoritt fomilitt reliqttiM habeba.t, , jibi coniun.'t:it; atque ellm in T urinum...., ad follicitando! pafforM
pr.emifit./pf,cltm CajJilinu'm veniffit,v11IJqJte umpo
rejigna erU! militaria, atqlJe arma Caputt effintcom
prehen(a,[amilia 'lYjapoli vifa, atque pro de rio opidi
(lppareref;patefnéfu conjiliu,c~:clllf1# Capua, & perimlllm verù1#,cJlIOd conuentUl arma ceperat, arque
e/lm hoffu locb habend'lm exiftimabat, cot/ji/io deftititjatquc co itinere.frf auertit./nterimMilo,dimijJis
circum ,municipia Meru, ca, quit foceret,iuJJu,atque
imperiofocere Pompey, qUtt mandata tfd fi per Bible
f/lm de/ata effint:qsloJ ex tfre alieno l"borarc arbitrabatur folJiâtabat. ap1fd qUO! ulm proficcre nihil pof- _
ju,quibufliam folutu ergafotlu) Cofam in agro T uri1'/0 oppugllare cœpit. eà cj'eTn à ..Q. Pedio Pr'tftore c/lm
[egione lapide itlm ejJet e,"( mt/ro, periit: & Ccclii"
froft~UJ,vt dj[titnba~.lld Ctf.[art':' pe:l~mit T1tri~~:
vbt) mm (p,ofd.tm..J tlUS m1tmcip~fol'mmret, t'l'Itt'b/tfètuc Cttforù GalLù.tltCjI'c HIIpallù,quieo prltjidy
cauJfo mini traru,pecuniam pol1iccretl~r, ab iis eft;ntcrftéllM .itaque 7tlagnarum initia rtrum, 9utt ocmpationemagiflratuum, &umpomm follicitam ltaltam
habeba1Jt,celerem,& focr/em eximm habtlerH1~.
t Libo,pr0ftéfll& ab Orico mm c/affi ct,iprtterat."" 6
nilem L. B~undufiut1t.J;ven;t; infoUmqut 'l'I.e contra
�310
D E BEL LOC 1 VIL 1
Bmndufium porfum eft,oceupauit;qlt~d prttj1are,vnu
locum arhi~,.abafltr,q,~a neetJfarùu 1JOftrù erat ei!e}
fUJ, q"àm orrmùem Litor" , ac poruu CIIftodia claujÙJ
leneri. hic, repentino adllentu, nattM oneraritu ,/Ut'[dam naéhu,ineendit;& vnam ft1l7'nento onllftam ab.
duxit:magJemcfI/enoftru tet'rorem iniecit; &, noft"
rnilitibUl,&[agitrariu in terramexpofiru,prd!fidium
CQUitll17w deirctt;& adeo loci opport/mitale proficit,
vt ad Pompeium literai mittera, na/lM re/iqwu ,Ji
veIÙt~(ubduci,& refci iubaet ;jùa claJl~ auxiliaif
Cifari1 prohihit'trl/1'fW. Erttt.. co tempore AntonilU
Brundujii;qlû,virtllfi mdltu1'fW cOlffifiu ,jèaphtU na·
teillTrt magnamm circiter 1. x.cratibw,plute;rqlle con
te:'Cit; eoque militu d·leélos impo(ùu; atque ctU ;'1IIi·
, tore piunbUJ loeM ftparatimdtfpofou; nalt/foue tri·
remM {I.1UtU BrundllJii fociend'14 CHralterat,per('au!
[am exereendonertA remif..urn ad foltCM portH4 pro dire iuffit.hal ci't1'fW audaeùu progreffiu Liho vzdif{et,
fPerans intercipi poffi , q/(,tdrirerm:s v. ad etU ms/if.
'}Ud'. ct/m natub/u uof/ri! appropinqlltlffint; nomi v~,..
teram in portum rtfilgiebant ; i/It ,jludio ineitllti, ila·
cautllu ftcp,ebantur. 1am eX ommblu partibtu fobi10 Antol1iatllt fldphtt, ligno dato ,ft in hoftM incitauer,,"t; primo1/IC imper" vna"ù ex JJU quadrir~·
rnemettrn remzgib:u,dtftnforib''H11e fou crperu"';rç..
liql/.f1 t/trpiter jùgere eoegcrunt. eAd hoc detrimentmn acetfJit , vt, equitib/14 per ordm maritirna1'fW ab
eAl1tomo diipoji/u,acfI/a prohibermtttr. qua l1tceffi~
tate,& ignominia permot:u Libo,difceffit àB,.,md,.flo, tlbftJ!ionbnque noftrorum ormfit. UJtfttlti i.ml..>
rnenfu trttnfierant; & hmns pr.t.eipitauerat ; neql,e
Brund,po 111f-U'S , /egiolléfl;tlc ad CttforcnL..J vcnit~
bant;
�LIB E R.
6~nt:at non mt/Id!.
11
r.
33t
eim rei prlftmnijftt occafloJ1e! CIffa~'i vu:!cbantur;cp1odcer:tè flpe flauerant .venti,quibU4 neee./fario eommùtendstm exiHimabat. quantoi.
eùu ampliU4 proeeJJer.,t temporu, tanto erat alacrio~
1es a.d cuftodiM,qufclalfibmprurant;maiorémqr.tefidllc/lam prohibendi habebillnt: & crebru Pompey ti - -'
uru cafiigabamw.l:juoniam primo venientem Cifarem lIOn prohibuiJ1ènt,vtreliqllo! eiU4 exercitm impe
tiirm/;duriuffk quo(idic tempm ,ad tranJPortandurfL,
lenioribm ventu exf}eflabant.J2!!jbm rebm perrnotH4'Cltjàr,Bmndujùem ad[uo! fuerim fcripJit,vt,rraéfiidoneum Vuwun , ne oectifionem nauigandi dimitttrent; & ad Oricum/ùtead têtora ~pofloniati/{m,.
cmfum dirigerent;quàd co naU(;1 eiicere poJJwt. H.tC'
à cuHodib1U claffium locarnaxime vacabant; Cfuodft
longisu portibtu committere non attderent. J fli,lldhibita aUdacia, & virtltte,adminiftrarrtibus M.An ton;,o,& Fufio Caleno,m"ltum ipJis rnilitibM hortan
tibu!,neque vlLI17I1 pcricu/llm pro fa/ute Clfjàru ruu[antrbu!,nafli Allftrum nasee! foblUnf; a19.1 aitera du:
A polloniam..."DyrrhachiHmque prtfteruehHntur .qui
ctnn effint ex cotmenti vifi;f2.:...-C oponùu,cJlti Dyrrhill
chi; c1affi 'RJodid! prurat,naues ex portlt cducit; &,
cùm imlt lIoflrh',remijJiore vento,appropirrquaffit, idem Atijhr increbtût,npftrÎf(pte pr4idio jùit. N e~
vero ifle ob eam caulfam conaNt dejiflebat,fd labore,& perftlwantia nauttlrHm, ft vim tempcftatu[uptrarç foJfe JjJeraba/;pr'ltteYluffdfl,,, Dyrrhachium ma
grla 7,li venti,nihito ftCÙeJ fqllebatur. noflri,vJiflrttl
n4. bçneficio, t'amen impe mm claffi! rime banL, fifo rû:
ventu! rtmiJiJfu. naEfi por/um''lui appella/ur 7Vjm-
F~l.lIm...I,vllr,!LJffiRTJmi/lia
paffimm"., l1loC'O n,mes
�W
DE BELLO CJVILI
intrMlIXtruni : Cfui portz,u ab ~fico tfgdatur, a~
~r~flro 110n m~t tutz,u:!tUiûfqut temptfl-.ltù 7 quàm..;
c!affis, periculttm cxiJlirnautrum •R.!!})fimul atfJ7 inttt& eftjtum,~ncrtdib,lift'icif7;JteAuJhr;qui
1
per &,duu
J!afIJcrat,in ~[ricum ft v,ertit .Hic fobiram comrnutatpormn flrtunl- videra tic;eit.qtû modô jibi timuerant,
1iJ0J tUIiJ!irnm portU& recipieb.u:qui nofrrù nalttblu pe
ricu/1~mintltferant, de jùotirmre co:z.tbantur. ùa11u",
trotporecommtetato,tcmpeftM & mftrof texit y & na'lte1 Rhodia. ajjJixit, ,/(/;, vt ad vnalll confrratdl omnu
"um~ro x v l.eliderentttr,r;"' narifr'1gio tnurirent; &,
Ixmagno remiglfm propJtgl/ator;tmqlle numcro,parj
adfèopl/to.~ tt/lifo interficerctur, pars à noftrù dmrahtrtt/tY;'CfllOS 07lJn(,J confruatoJ Ctf.(ar d07fJum remifit .tJoffrtt rJaliu J l ,Mrdlll! clt~(Ù confiéto,in 'JoftmLJ.
i.'on;e[{~,c;tm ~(non,rmt , q,1/em focmn relùlHt6 upi/fnt~omra Dylf/mi/1 ar.thorù confit/erulIG./uujèaphù,mh'Orib'!f!lIt lMfl1gUJ (~mprllri/jtf~ jùmptù ~ 0Meilil-u Cr.tffiu"1ui L.y/fi pr-œerat, txpllgnaYc p'ara~at:ji7tl1t! at-aeditiont Inru/tJ agcG,u ~ cV I11co/'tmifl:ltem dtattù pollicrb,1fur. Hantm atm·a na1eù ducmlor.vigil1/1 e).· hgiotlt ItrOllUmfufflderat:ll!ttrt.lC;~ v-euYa~a pt/ulLo rnimlJ dllcmtu f compLr.rurat.J-lic cogl10fci tt(Jljtt~1tttll1t11m tffit homimbHl pr.r.Jidq in aniff'tifôrtitHJmc. 7Î1I'orm enim, multitf/dmc nauiüptrttrriti; &1rtlD,naufa1et't conftDi) iureiJlr.mdo (leeep/lI)nihl Liù "oûf1tros hOftC1~ fi Otacilio dt4i1lerulz,G'qui IImn(,J~aJ mm p,rduDi,comra rel'gioncm illrifill
rand; iu cùu COf1Ffffb, crudcliffimc ;'.'1 urjicümtHr.At
vettra1/tt. !egionù mifùrJ,ium ctH~flif1:ati & tcmpejfa
tif, & fnti1l<t vitii!,rron 6X priJfina vÎr/ltte rnl1ittt'lltiJOfl ftli'luid f"tautrlmt ifd, rr.célUndl4 condl/iom:·
btu,c:r
�LIB E R
1l
r.
"lM, &fimulationt dt:tÎùionu e.\'traE1o primo
~n
110UM
umpare '1.1tbnw ~ltorem in terrttm nauem_dii~re co·
gunl:ipfi id'meurn loeum naU;, reliquam noUis par.
tem tbi cor'.ftcerJtJlL, & {uce prima, miJlis ad eO$ ab
Otautio .eqUitlhp,,;,qui eam parlem ortf. marùimtt a(jènlnbar,t,cirâ1tl' C D,qui", eos armati 0: prlfjidio fè·
>CI/ri jÙnt,ft deftndtnmt;& ,~on ,m/lu eorurn..J interfiûÙ,tnrotu1nt1ad? oftrOJ feft re(tperun.t..,. I2.!!:Y foû.
comttntr-uciuium Ro,mtlrlorum,quiL,jfitm obtinrbat.
1Hod'opidmn iiJ arrtea C<fjàr attribuerac, munùn,JJtrnqt1c ("rauera!, Anroniwn. reapit, omnib{t{I}? re·
,bUs 'Huit.Otacilùujibitimen.r,opidojit~ir,(t} adPom
peisl,!, perzttmt. Ex orrmihsu (opt'il Anto,Jiw,1H4ru
~rat {ummavtteranorllm I l J.ltgi~TII,m,7JT1Ùtrq,r:e ri·
romlTfJ, & ctl'.ifltm D C ( C', pleraf:t/c naUr4 il, lta!ùml rtmittit,ad relic/ItOl mihtC1,eqltùé[1ue m,frI!p"r
,talldos:prmtrlnti,qflod,ft l.mm naHium GaUicarum.
bjfi reliql1ir;~oe CD'if/lio,vt fi forte Po rnp,iu.r .VIICU4re~',f1imam Itfl(iarrL" eo tranJùclffit exercùum, qll~
-cpinio n'at ed,ta in 'I.m~(u.r ,aliq,ttfr~ C.efar ad inft-
(fI,en!,t,mfà(uilatrm IJabert/: ntmcio[qlte ad rumeeitrirerrnirrit, 'Imbus regioniblls e.wrcitltm e.\·p0foifftt ,& CJlltd rmliturn trarp"xiffit. tHoc eoJemfl- 7
t;è tanpore Ctt(ar,IttCJue PompeitH c01.n l f unt. rufnL
prd!UrUeRa1 Apolloniarn, D Jrrh.lchilémCfue natl1'4 vi
dmmt: ipfiirer jt'Cllndum tM ftTr.u dlrexerflnt :fd
quo effent t~ de/attl,primu airbus ~(,rt()rabam: ('Ognitaque re,ditttrfi fbi "wbo confi/iI, ctlpiu"t. C.tfir,vt
CjIl(!1/tprimum f (um ÂntN1ùl eO'Jirm,(trtr;Pompeiul
vt 7ltTIiemilsI1 in itinertft oppOrttYft,&,fi i7llprJ4dm
w e,Y: ùfrdiis Ad,r;,.; poJfet. Eod/m1ue dù vtel'qwe
'eomm ,\' caftrif j/oIlPIJU àfl'lllJint Apfo tXtrwum~
�334
D E
TI E LLO
C l VIL
t
ductmt,PompeiUJ clàrn,& no[fJe,Cifarpalàm,atrf'lt
interdiu.ftd Cctfari circltitrJ maiore,zter aat longim,
aduerfo fimnine ,vtvad o tranfire poffet. Pompeim; ,
quia expedito itinere flumen ei traftundum nOn eratj
magnù itineribm ad Antonium contendù:atque,vbl
~u,!z apfropinfjuare cn~nouit~ idoneum /~cum naElIU,
,bl COpt,U collocamtfoO.f!ue omm.! caf/ru continuit,ignéflJue fieri prohibuit~9uo occu/tior rjJet eitu ddltenfm.H tU ad Antollium ftatim per Gu.cos difèruntur.
IlLe, miffù ad Cifarem nunciù ,vnum die11L ftft caf/Yù te1mit. a/tero die ad mm perumit C<tfar. CUltU
adzltntle cogntto, Pompeitu , ne duobU4 circumc/llderctzer exercitibtu, ex eo /0(0 difl:edit, omnib/if9He
eopii1 ad Afparagum Dyrrhachinorum perueni t,atque ibi idone%co caflr(tpomt. Hù ternporilnu Seipio, detrimentù quibufllam circa rnontnn Amamml
accepti1,ftft lmperatorê appel/alurat . .t2.!!! fo[fo ciHÎtatibUJ,ryrannfl1t1e m,tgnlt1 imper.werat pecuniaJ:
item àpub/jcanis fiu.proumcu. debirtlm hÙl1nlj peclIniam e.\'tgerat, & ab nfde11L inft911emu ann; mut/tam prueferat,' eq1t!rlfqll~ .to~i proll~ncitt impera.uerat. t2.!!Jbtu eoa/1u J fimttmu hofltbUJ, Pllrth'"
poft fhebU ù, (pei pa~tllo ant~ /jlf.C~aJlùm ~mpmt
lorem interfrceranl, ry M.Blblûrmz m objidlone haImeran ,let,ione! ccluttéfq lle ex Syrt.l dedll.wra :
jùrmnacl'fe follicimdine , ac rimore Parthici heUi ÙJ
prollinciam ciim veniffot ; ac non lIul/il. militll1'lL voClf audirentllr ,ftf, contra hoffem fi d,ecerenh.r,iturOI; comra cille~, & ConfoLem armill non lawrol;
aeduélù PergamtlTn,atqlle in Locuplttiffimal vrbef in
hiberna Itgionibtt.r maximM targitione! ,(tcil ; & confirmandomm militHm &Illiffo J diripiendtU;,ü ciuim111
�LI BE R
'M dedit.
III .
135
Interim acerbiJ!imè imperattt pecrmitf, tota
proumcia exigebantur. Multaprttterea
gemratiJ'fI..J
ad auaritiaJ'fI..J excogitabantur. in capita
fingsûllfruorul'IJ,acliberorltm tribt~tum irnprfnebatu
r. Colmnnaria,ofliaria,frumentscm,militeJ,remig&
S,arma,ro'rmenta,vcEfIlTtt "mp~rabantur. cuiutrnodo
rei nomm
reperiri poterAL , hocfitu eJJè ad cogendM
pm mit u
vtdebamr. non follm, vrbibus , ftd p.ln,
vicu ,caffellJ{que finguli cum imperio prttfieiebantu
r. qui honcm
f!,ûd arerbiJJimè,crude!iJJirnéque ficerat.
u& vir, &
cit~il optimus habebatur. erat plm
a lirtorum & imper:oru~ proujncia,conJ~rtapr
,eft[tù,atque (>:a
b,ll: r;UJ,prttter ,mptratM pecunitu ,(ùp etù, rtori m priuata iinp m o co~pendi(l ftruitbant. cliffitab
ant mim,ft,
domo, patrstlcl'fc eX/lI.!(os , ommbm nece
fJarii! egere
rebu s; vf hOr/effa prtfji:npt;on
e rem turpijJimamtegerent.Acredebam ad h,tcgra'tiJ!imct vjim
l,
bello plerunqlte flceiderc cnnfoellit, vniuerjis quod in
tu pecu7Jii<f: cJllibM in re/ms pralQ-tionem diciImpdonera·
alio1'l em effe diabant./taqlle Lf,J alie/mm
prol/inci." co
bitnnio mlûliplicaturrw eft.nte mimu
ob cam cau f
flJ'fI..J citli&IIS 'l\Jmdnù ems prouincù"
fed infing/llos
conuemusfrrtgl/laf.1/te cillitat&S, certtf pe,w
lI", imperabantllr: 7/mtHdfqlC~ illlU c.'\.· S .C.~xigj
diElitnbam:
publlcanù, vti in forte flcer.1nt ,;lI(rql.m
tù "un; veFI ~~al pro 7I11Cf'lto.Prtfrerea T:phefi à(n~/o 7Jia
ntf depo
fitll-$ a""'l"ùrlS peclt7li.u Scipio rolLi IIlbe
blllt- , ute r.lftJue eùu (ù." jfatl uH. Clem illfonllm
ventum ej{et,
"dhibitu complllribllJ jinaror& ordi?,u , 1"OS
"duocall trar Scjplo ,Iitercl ci rtddu1Jt
ur Il Pompeio. mar i
tTalljiJ{e cmn IegionibllJCttforem;properar
er adft rum
e.wrâlll wm rt , omuù'q'" poflhabtrtt.
Flil M,ri.;
�D E BEL LOC 1 VIt t
336
acceptù,tJ,tOJ Itduocduerat,d;mittit:ipfi itel'in VU"
c(doniam pltrltr( incipit: pauc!f9., poft diebla tft prfJ-
ftaUJ.h~c rel Efh1f~ fwmt4.fà7utematt~tlit . C~far;
eAntOl1'l (.wrcltu cO'l1l11nflo, d(dttHa Orlco l(gion(;
qllam t/~md.e ortf maritim4. Cltliffa po(Ù(rat,tmm.ndM
fibiProuinciM, langi/tfqu( procdmdltmexiffima_
hat; & , cum ad elmJ!(gati vmiffin L (X Th((/àlltl,
uEtolt acflu,1w pr.t.fidi o miffi,p0 Iliarmtur tamfnJ
gmtill.m duitat è1 irnp(rata jit ffurlt1 , L.CajJium L01J
gim'm mm lcgione tirol11tm, 1lJ<l apptllahatur x XVII i
au/ue (quùibuJ cC .in Theffaliam, C.Caluifittm Sabmum cum tohortibuJ v.pauc/flfue equitiblt! in eAlto/itlm rnifit : rnaximè tos, (:peod (rant propinqtllt. Re/fùmeJ,de re fltrnentarùl,vt'prouiderent,hlJrtattlJ tfr.
Cn. Domùiurn Caluinum.." c/lm ügionibltJ 1 1, x 1. &
x I l.&equitibUJ D.inUJfacedoniam proficfZiiubet.
Cflùa prot/il/ci4. ab (a parte, 9"4. Libera appellahtttllr,MenedmmJ,princeps MrHm "egiont/m rniJ/iu 1(f,amr;oml1illm (uomm excelùm (l1l'd,U11t..J profite~a
hlr.E.~ his Caluifills,primo dduenw fil7~l1l1a omnium.
e/Etolortnn r(((pt/u vO/lmtaU, priftdlU 4dtterjàrioyum Calidot/(, & N atlpaElo reù[fu , omni v1itolùt
!DtimJ (ft. Caffiles ;n T htJ!al,am cum legiolle p(rue111t.hic,cùm (.lfent foVio'reJ du~ ,varia v oluntAtt ci,,;'
t at1tm vttbttwr. Eg(jàr(llII, vutrù homo potmti~,
Tompeianù r(huJj!ud(hat. Pelrtil/J,fornm~ nohilitam adolefrclIJ,foÙ, acfuorttm opibus C~.fmm tl1;xè muabllt. EDdémqllt rnnpo'l'( D omitills ln Maetd Ollimn vmit: &,c~m ad fUm
f e'l1/mtef cÙ~ittlN~m.J
/(f,aûonu comul1ir( cœpijfom,nHnciatum.." eft, adtJfe
Scipiontm mm leglonibuJ,magna & opinion(, & jama omnium.n/lmpltrllmque;n ml/if/ue foma al1ftredit
�LIB E R
l 1
r:
337
cedit. t Hicnullo in loco Macedonicemoratuo,ma- 8
gY/o impetft conte1'fdit ad Domitmm; & cùm ab eo miL
lùt pajJimm x x. abjilfJfet , fobit'O ft ad Caffimn Longinum m ThejJaliam comurrtit. hoc adeo cclmterftcif; vtfrmtl,adejJè,& venire,mmciaretttr.6-,quo irer
e·\1,edttùt.r foctret, iW.Fa1tOnimn adjlurJflen H ali(/c~
'mllnclft ,quod M acedoniam ft T he!fà!ia dillidit, (.U'!rt
cohortibm 1 J x. pr4idio impedimentis legionum reIzcptit, cajlel/ltmque thi m/miri Ùtffi t. E odem tempore
eqllitlltfu regù Cotti ad cajlra Caffii aduolauit, qui
clman Thejjà!t'ti e1fe corfoellerat.-. Tum,timore perterri~IIJ C{l/!Ù!J , CO,(lIitO S cipionù adJ/enfle, vifrfii~ eq1t1lJbus, quos S G'fpionu ejJe arbttrabatllr, ad momeJ
fe.cormerttt,rf'H 7 'hejJàliam cingUl'/lt..,; atque ex his 10cu Ambracl'l'rnve~/its iterfocerecœpit. rV'ftScipiotlem,properamem ftqltt, ['tercefont co(iC/ltct à M .F aMl/iu, 7Jomitmm c1t1n legirmibru adeJ!e, tlccft pr<fjidmm,vvi conflltut~u ejJèt.finc tl/IXi/tO SClp/onis, temye poJlè.J2!!!b;u literù acceptù,confilium Sc/pio,itGrqlfe commlltM...;CafJi1tm fe:;ui defirtit; FalJonio altxiiiJtrn 12rre comcndit . {taque> die acno[fe contl1lltato
itinerc,ad et/mperuttlit, tam opporttmo rempore , vt
fiTf/ul Dortlitia1l! e:t:crcittu pldl/ù ccrmrcttlr, yi frrmi
Itrltecur[oreJ S cipionù vidercntur.1ta Caffio 1(ldlljfy~/t
'lJormt&, Fillfot/io S cipionis celcrittU.ftlletem attultt.
Scipio, ln Caflrù flatiu;" b,duo morfltlU , ad.fillrtlerl,
lj/fod ii/lcr ClI1n,& Domit& c.if/ra flltebat,/-l aIUlC1llo'I1em, tertio die primel l/tce e.wrcllutn vado Ir,mfilltcit:
(:):" ,c4/rùpojitu.po(!c'ro dU7!lIUlC, COpiM mite ftomcTIl.
uiflrorumflrnit. DorrlltÏlu film qltoq/tc ji/lt d,thll,mtlum putauit,cfltir/,produélù Icgiombm; prœ!1IJ drccrttiret.fd, c/lm effit inter biila cnm.1 Cml/p1U ,cir-
no
y
�33&
D E BEL LOC 1 V. 1 L 1
citer mi/Lmm paJJùum v J.caffrù S cipionis /tClem[uà
[ubiecit. ille à vallo non dtfèed(rc perjùteraJtit. attllmen <fgrè retentù Dornitranis militibm , cff foaum.
ne prœlio contenderemr ; & maxiwè ) quod rium dt}
fictlibl# ripis , clljlris Scipio1rù jùbieffm, pro<~rejJiu
noftrorMn. impediehat.Q!!}rum jll{dùtm,alacritatlrn._
'l11e pugnandi clem cognoluffit Scipio , fofP!catm fo re,
vt porlero die atlt imtitfu dimicarc cogeretur, aut
magna CHm infomia c.1ffrÎs fi cominerct) cpti cùm...nJaglltl cx!petlatione veniffit, tcmcre PTogreffiu tuTp(m hab/tit e.r:iwm ; & rro[h"ne concùtmatis 1#ldem
va/if ,flumentranfit; atfj7 in e,-mdem p.trtem, eX Cjua
vmerat,r'edyt: ib/rf/,e propejllemen edltO natltra loco
Ctlffra po/ûit. cp .mcù dtebtU i rlterpofitis , m a lt infi·
d"u eCjltltum collocartit: tplO in loco/ iif crionbtu ftrè
dichm nojlri pahulari cottfoeummt.& ciim, tpIOfldi,1na conjùcwdinc) ~Vtmu, pr.cfèElm eqttitftm Domitti, veniJ1èt; jùbù ô ilil C,\, illfid i;s conjùrre:>.,:mmt.
ftd noftri fortirer eomm impcm7tJ tHltmmt; celeritfr'lite ad fitos t:JleifJlle ordittes rcd'lt; a.t1~{e vitro V llt1terji in hoftM impçturfI. focerttnt. ex ~H crrc/ter LXXX.
imerftl;!tJ,reliqms m flgttm ~onic[fu,d#obm amiffi.r,
in cdJlr.tftreceperllllC-. H~-s r':bwgeftu, D01fWÙU.
fl' crans Scipi01'lem Ild pl,tgr/ fI cltel polJe, jinmlartit ftf,
"t/,-~/!(lbJ rel ftllmeT/tartlt addualtrrt, Cd ha monere ;
vafi.ftj rn/litzm mor·c concl.lf/Jallj' , progreJ1iH mtf/r.t
pajjm:m 1 l ~,/oco idorJco ) (!) ~c7"lto ormmn !:l:CWtll1n,ccptitatltmfjl colLoc;tUlt.SCtptoJtldft.quendlt p.trlt~
t lU, cqltÏtaltt7tJ, rntlgt/ttrflfJ, partem lems ItT'llJ(//ltl'.f ad
cxplorandmlt irer Domit'J,(t} co ~noji;md,mllprd!mifir.
(fil e citm cfollt progre!!i, prirnifi; / itY7IIt injiditu illlr,lmjfo"t; exFmu'" etl'tomm IILtu Il foU' JClone , {Id fios
ft re:
�1 1 r.
LIB Ii R
~39
.f r~cipe)'e cœperunt; q,tlque hos feq/tebantur, ce/erem eomm reeeptum eonfPieati reftitcmnt. noftr;, cognitù illjid~s , ne fi"liftra relù/uos exjpcélarent, dwu
?1tlfli hoftùtm turrn.u e:t'Cepèrunt in hù fil it M . Opimim, Prltfiap"s eqltitttm. re/iquoJ omnes eamm turj
mantm trllt murfi:cerJt1Jt, l'litt captos ad Domitùem
dednxmmr . Ded/tUis orte rnaritimtt pr.tfidip,C<f,fàr,
vtfoprd demonflratmn cft, [ 1 J. cohortes Oriei, opidi
fucndicltnffa, )'elirptit; i/fcf'u cllftodiam natti/lm longllmm fl'm{tlidit, quas ex [talia Iranfdtexerat. httic
lIfficio, opidocptC prd!erat u1 ciliu& Iegatm. l s na/tu
lI f1ftrdJ m intcriore~n parmn !,.oftopù:iJtm redH.\"it
, 0i..
ad territ"! dchgautt ;fouclb/if9/tc porttu nal!nJlonerl-1-r;mrJ fllb?7'te~fim obiecit, & huic a/tcram cenÎTal.\·it;
fùper 'lua t1tYrl1n ejJeflmn ad if'(ùm introÎw7ll pOrtlU
oppofùù,& mil~tjblH complmit,tuëddm;f1u tld o,lmr&
repmttnos cajus traT/id/ du . iZ.!!.ibtucognitù reb ,u,
en . Pompc~1 jiliuo , (pti c/4Ji v};/ypti,p' prurat ; ad
Oricmn venrt ; fobmcrfdm'fM l'hl/tùt], remrt/co mu!tlfJ~tc contendens ftmibtu abd '/xi!: fltfJ1te ab erard ilttJtem''1ltce t i'at /Id cllftodùtm ab AciLio pofiia, plleY/DUr(
aggreffiullltlllbus, in 'lltiblU ad /tbr.mlfi certlt tltrrcU,
vt e,r:,(ùperiori pllgn&ln! loco, mtcgrOfoue { 't/per d~fi!
tt,gatù Jùmmi uJ/S,& rcltCfuù pm', ibJ~ Jlmal ex !Nra
jilllù, & clllffi mœ,lltt opidt teJ/tans , Vt ,td/tC)'for ~'o
mm mlmlU didwerrt'/'lborc J & umltitltdlllc ulormtt.
11Ofl-rol vlcit:deieéf(f9, de~lIftribttJ , qui omnef/c,'p?,ù
~xcept is rej1'geraIlL, ct:aw mruern c,t'pst.,ri:llwt : C j~
ti/mqlle tt'mpore ex (litent parIc mo/cm (fmtil n,,1. ·ralem ovreRIlm,111te p'wc 11IJ1t/dm COIIUa op1dmtl6jl ce~
,oat: 1v .btl'ernet,fovll'étufclllldi,. ,;mp:I~" '! V,(fltlll I,~
;ntaiorem pmi; trmfliltxlt.im"c."C vtrtltj; r~lrIe lIt'WC;
r
2.
�34'>
DE
BEL LO
C 1 V 1· LI '
10ngM aggreffiu, {ptte erant de/igat.!. ad terram,a tCjuc
inanes, l y.ex hu abdHxit,rdi!:j1eM incendit. fl o,'coflrt.o n:gotio~ D. Dclitem, ab Afiatica clttjJè abduéHi,
re/tq14et, qm commeatru H e/ltde, at1ue rVimantia
importari in optdurlt prohlbebat ; ipft, L)'J1ùm proft[lUJ, naUef one'lari,u x x x, à M .r!/:flltonio re/ictM,
intra port1tm aggreffiu, omnes incendlt: L)1JitrrL expugl/are comltltJ,deftndmtibu& ciwbu..J Romanù, cjlti
eim erant corment tU, rnilitib/ifèflu,CJltOi pr.eJidi; cattjf.."
mijè"at ~ifar,tndtmm moratt"s,paltcù 171 opp14gnatto9 1Ie amtfJu,re in(eEl:.I,indc diftcjJit. t Cefar,po/fcflta
rPompeium ad AJPtlr'llgttm cJlc cogno/lIt ~ ('~de1"tt Cum
cxercittt profé[fUJ, & cxpttgnato ;tl uillcre op/do Tarthimrum, m 1#0 Pompcms pr4idimn 'labo!;'l', 1 r r.
dJC i,.t .A1,tccdoniam adPompcitt~n pememt, imr:tai,.
emnc4fra poJitit; 0:'" po(lridte,eduétis ommb:u cop&s,
(làe i~/Hméfa,decertnnd~ poteflnwn Pompeto .fiC/t. vbi crtlnJùù /acM ft temre (wùll.tdltcrflt ; rcdHtlo ùe Cil
jlr.lc.\:ercim,allUdfibi confi/mtn c,zpieildmn eXljltmatetl . itacpte poflero d,e ommbm cOp1Js , m.lgrlO clrCtti~
Ilt,drJficdt"ml.,ljtocJlte itinere, Dyrrhachl1l1l'J. proftUm
cft, (jll!rans , (Pompmt'rtt aM D ?'rrhac/;irl7tl compe/Ii,
fIIlt ;Ô co imerclncG poJfe , rplod o?tJlIem C01lmUfltl!W ,
'totitÎfJIIC belLi appar.ttll1l1...J co contttliffit, VI MC/d-t.
'Powpeim cmm, frimo t..(noratl! eiltS co"jilimlt,1I1ùd
dmtrfo ab C,I rcglone itlf/ere profoélurtl vidcbaL, 11iI~
I(lIjhF m ftltmmtari,c comptt!fom dtfi:cjJiJlè e.\-tjfùrlltbat:poJfea,per c,vp/Or.lfOrcJ ccrl iorJàUm , poUero dre
c'lflrtt mo/ut, brclI/orc 1/ mercft occllr',-erc Ct poffi jlcr ,UIS. 9/tOdfvre(tifi'ICtl/ ttJ (;4'''' , mi/,t/foltc ad/Jormt:tf.vt,cq/to ml/lIto l.lbor·cm jùnm, p'lm,t parte floélh
.tir/cre Inl enrtifTo ,?lMnC Dyrrhllclmrm VmÙ JCll1Jt prirtlll1ll
�LIB E R
III.
Hl
mum agmcn Pornpe~ proad "erncrctltr ; atquc ibi c~r
ftrapojûit, Pornpeius,interc/itfos Dyrrhachio,vuipropofitum temre non potuit ,fC?trJdo vfos confilio, edi to 10"0, cpa appe/Lamr Petra, adidr!ttfl/e habet nattibtM rmd/ocrem) atqtte CtU à quiuujdarn protegitvmtù,caHra cO?nunit : co parum rJt;!liimfl longarttm contlenire ,(rurnmtttrtJ, commeat/trnque ab ~fia ) atqste
omnibl'u rcgionibus,CjuM tcneba;t., ,comportari impe- ,
rat. ('tepr, longùu belLttm .dttEtttm iri ext/limani , &
de 7ta"cù cormneatib1ts de!llemns,fjllod tanin di/%ent.ta ommalùora à Pompeianù tenebdntllr, clafféflflte
"pjÙU,Cl'IM Illeme ÙJ S~cilia)GaILia) l tafia ficcrat,mor.l~antllr)in Epirttm,rciFumentarili "illIJ!a,L,Camtle~mfJ leg~t1t7'J'l r~ifit:fj1tlJdque hJl rcgiones t! b,mrnt Ion
guu )l~ctJ certu horret! cOlljfttllll; veéhtrdfiJue ftt'm~n~lJ:mll1n~S ciltlmtibt1J defl:ipftt. item I.jrjfo Pli/"Ihsliijqtte ,cr ornmbJtA ca/l"rllt.,· . qJtod effet fi"ummtt,
conqwri ùtjJit'ld er,t{ pert:). :~~ltltm) cftm tpfit'u agri 1/((,tlml,qnodfùntloco rtjj,era,& mont 1l~(.;)(IC plcrl/mqltc
vtlmtltrfi'u7ttcnto tmporta/o; Ilf1il,qllàd PompcittJ h,cc
proltlderat; e:;'-foperioribl14 dtebm prd.c InCO Pllrthi~
1/0S habueraf;ftnrtlcflt,!rrH11tC oltJt/e lW/FtljùU1ft ,ffioli'lfù,ejJof/tfq7 Carl/1ft dom/~Jt1, pei: C71t1t":'· c01Jlpor:attC
r,tt., • .J;!/IIU/U rcbm cogmm, C.ejar '"01iftl mn captt C,\,'
10CHUlt/lrlt, crant enim cirwm (ttjlr,! l'o7t1pC~i pemlitL
IL edttl, af1IU tlf/leri colles. ho.r prim /mL.' pr,ejid'ls te.,
'{mit; c.tjfcl/,iq/tc lht COmlfltmit , il/dt, VI 10ctcttlI/fjtlC
natltrrtfirc(~tl t ) Co'"~ c41cILo in c.ljfe//ltrrl prrdttUtlllm?Il/ionc clfcwt/ltalltlrc 7>o7flpcmrtl mJ1 / nit : h,ec j}leUans, 1/tod iUlglûl.1 rc plmunt.1ria vtcvatur > quod111 e Pornpeù14 rmt!mlultnc c'Iw/um v{ûcb,!if:.., '1uO
'{/llt/orc pericl/to vndt11ee [rmflwtltTtI, coml/Wlt!/m'lile
'r 3
�D E BE L LOC 1 VIL l
cxercitltijùpportare poffit :fimttl,vtpabltlatione Parr.:.
pe/ttm prohlberet, eq/timtttmqlte eiu; ad rem gercndam ù1lttilm t ~fficeret: tertio, vt at~[foritatun, qua
iLLe rnaxlTtJ è tlpltd extmu nattone.r niti videbal1tr,mtmteret; cJtm filma per orbcm tcrramm pcrcrellttlJ!èt,
illlfm C~fare obfideri, ncqtte audere prœ//o dimica'Tc. Pompeùu necpte àmari) D)'rrhtlChtÔtpte dfl:edere volebat ; qltod ornmm apparatum belù,u' a, arma,
tormei'lta . ibt colLocalterat, ftumermtmqttc exercittti
nallibmjùpportabat; mqtte rmmitiones Clfforù pro/Ji
berc poterat, nifprœ/io deccrtare vellel; Cf/lad co tan
pore jf.:zflterat 710n ejJe ft/Clcndum . 'R.JùnCftlebawr;
7/t, e:t:tremam rat/omm belli pqnws , q'tamplttrimos
co/Le.r ocmptlret, (J;J 'fllt/?rtlatilfan.u n:gwm:s pr..cfid,f.f
teneret,Cee/àr!ftHe copitU, qwrrmna.\"lme poffet , dljt.11Cret: !dfl"1t' tlccidtt. CafteLLù enim X x 1 v. effié/tS)
X v. Ifu lltre p.zjjitltrrJ clrcJtJtre amplexlu, hoc/J7(ltio paIm/aIN/Ttr; rmtftaqltc cranti"tra tt/rit lomm 17Jttme
.f.ilil-,ÇJlti~tts mteriminmenra p.ljcermtltr.•lt-7'U)vt 110/frtperpCWM mutllt/orJe.r vldeulmt ,per'dt'[}ttl ~).' Ctl s7~/lti If] proxl7'fJtt cafte/La, ne 'lIt 0 10 co ermnpc/ët POli/.
pl' j ,tri t ,& noproi pojt tergum .ldoYlr~lJf Itr, tliMbat; lta
i//i tnteriore !F,I! io perpentrU rmtmtloneJ efficùutmt;
ne quo 10 co l10ffrt mtrl/re) atcpte ipfùs tè terJO circ/ml,mllre, poj]ent . jca tlLi opcribtu vttlccb,mr; quùd J '
rmmeromtfltmn pr,eft.1b'ltIt, & il1ur.orelPatio W/lJO·
rem .clI·Cltllllmh,lb~b.u-lt. 0!tt clem er~mt lo,',~ Cttforj
captrnd", elftprohlbere POf/Jpcms tOfM COP'lf, & di'IlIIe,lre , tlon conftitlterat) tt/men fus loctS (rigll/ art()J~
fil1ld~t~réf.jI,e 7nlttcb,lt, qI/omm 7ildgwrrJl htlbcb,u mtllurmfJ ; rltllltltJ,. t.\' 110ft ri vlllm't,t:JtlMur: lIu/gll/ir'.!,
;nCfj[eratWnorflgttt.t mm; fllfjllC 071111&3 fire mi/JJ(J4
alst
341
a
�LIB E R
l l J.
34;
1
aut e."C flbcoaélü,alJt ex centonibUJ, altt ex corih- tun;ca.;,tlt-tt tegmentn ftceranUJuibm tela vitnrent. bt
om/pandü pr4idiù magna vi v terque vteb atur; Ctfor,vt quam al1glt/fiffimè Pompeù/m cominerel; Pom
peiUJ, vt qtltlrnplurimos collM quarnrnaximo circuit1/ oCCltparct. crcbraque ob eam caillfanw prœlia fichant.In hl~')cùm legio Clfforü 1 x. prttfidium ql/odd;;'
occttpau1fèt,(t} rmmirc cœpijJèf; huic 10 co propin9uii,
& contrttrium co/lem PompeiUJ Ot'CIlPtfUù,rJojlrQ[quc'
opere prohibere cœpit: & , cùm vna ex paru propè
d-c;"urn adùltm haberct, prirm'tm frgittariù ,fimdiurib/ifèJtte circHrn;e[lü, poftCtf, leuif armatllrtC may,na multittJdirie miffa, torrnmt/flptc pro/atü ) rmmitionM impedieViIL. m'lue crat f.':ciLe 11Ofrris,vllo tcmpore profllgrJa,re,& rmmire.CIf[ar,C/lm foos ex orlmiVUJ ptlrtlbt", vtt/mrari videret,reCtpcrcfi iuffit,(t) /0co eXG'ed(re .erat perdecliuc rectpttu:illi alt/em hoc tlcrù14 ir/flabanG , ne9/1e r(grcdi noflro.r p,uù:bantltr,
'jflod,timore adduEti,/octmw r(lin1~ecre videbtwtllr.
Dlcitl/r co tempore g/orùms aptld fl1o.r pompeitU di."'tffi,rIOtt rew(àre f,tf/tin nt:flùts vfm !rnper-dtorc.\·t(f;maretllr)fi!ùJe maxIma detrùnenfo legio7JeJC.tforis
fi recepiflènt inde, 111'0 temere cjJerrt pro...'{reffi·C<JJjir,reCCpll/i.(tiorlflfl timensJcrfltCJ ad c.WremlmJ trtrrm
fttrn comra hoflemproftrri,ej adl/tr[tU /ocari: imra
ha.; mcdrrcri Itttitrtdine flfFtm ,tcUi> militzbtu, obdt/ci ;,t//it ,loc1tmqlu in omnf!1 p"rtes 1I1amma.,iwc
trl,pediri. ipfi idoneis locù fi/ml/ toreJ i1tjlrrtxic ) vt
prtfjidio lIojh'Ùfi recipientibm elfent. H t! reblu comp/uù ,Iegiotm mU/Cl i1lffir. Jlornptil-mi h~c infolcnt;m,alfj(le tllldtICS/14 mf/l'os premeu, & ÎI'Jjlarc cœp''''
mll/jer.lléhJ pro rmmitioflc obiç[[,y, proptllmmM/t
r
4
�3H
D EliE LLO C J VIL l
flffM tyarfècnderent. J?.uod c'}m animadtlertiffit Cafir,vtriftt1,ne non reduéfi,fdreicEli,vidercntur,ma_
it~fque de/rimentu caperetur,à medtO flrè !f;atio litoI .
per ~ntoniHl~,qtti ei l~gioni pr~eeraf, cohot·tatJtMu6aJi.gnum dan, atqlte ln hoffer 17rtpcttJ1'JL (ieri ilfjJit.
~ilitef legionis 1 x .fobito conflip.zti pif.l coniceeTUn/j& .ex inftriort loco aduer{Ui c!ùlttrn incimti Cl~r
jù,prtecipiteJ Pompeianos t'genmt. 011it us tld rcetpie?ldwrt crate! dire[flf,longuri/que ;-C;;Ui,r!J inftitutif fljJe magno impedimemo fiterunt. Nofr;i vero, qui.
fit1-S ha/;c~ amfine actri1fJemo difcedere,complsJribm
inurftt? ù,v .omnino/ùorllm am1j]is, quiefilfimcft rcceprrtlnt';paJ/lld(fI/c circa tum foeum morati, altù com
10 prthcnfir co//ibU5,m/tnitioncJperftcmmt. t T:r.14...
noua & i1l1ifitam belli ratio J c/lm tot cafl:e/loYlW'J rtUmero,ta111 oque jp.ttio, c:!r tamùrmmÎtiombtJ.J, & toto
obfidtollu f e1lcr't,mm ettarti reliquu rebt1J.,Ul1tJ,ejltiCltrfzqm' fI /tcmm obJidere conatt font, pe7(;It~(os afqM
infirmo s hojfeJ adorti.attt prœ/io ft peralOs, at~t ali'lua
ojfc,1ùmc permol Oi com ltIllertmt, eùrltlpji rmrnero mi
Irtlt1lJ.,eFl/lItmQ/le prtf'j ftlrem. Cm4/f1 tlutcm obfidionù hlfc jLrè cj{c c01/foetlit, vt f~tmemo hofft:4 pro hibeant/tr.at t1l1n imegrM, atqllC Jr/colllmeJCopùu CIffor inftriore mi/il 117fJ 1I11mero cominebat; et'mw t'Iii omnium rcru1'fJ copia ab,mdarent . qI/at/dit: e1'lim magnU5 vndù/ltc nalllum mtmertu conueniebat,que com
rmatmlJ jtippormrtnt .. rreqllc v/LUi flare VCJJttl4 poteparte fcltndwm cm·ftm h./beru.
ipf tlltum,confùmptù L01Jlè,latéc,lJfmtJt:M1J',fommlJ
cratilJ anf,ltjllls.jèd tnmm bitejiJJgtllllri pflttcmia rm
lires jirctant.rccordtlbawf(r Cl/iw, cou/cmft flperiore
(JImo in Ffiffama perl"j[os/;ôorc , fil' pmWitt 4 mltrtlt,qllin .ûs1ua t'X
,\'imJt711.
�L l TI E R III.
H~
:\:imum be/llim CO'l'lftciJ!è. meminerant, ad vflcjiarJ'i.J
magnam ft ùlopiam perptjJos ,rmt/to et:am maiorem
ad Auaricttm,ma:r:irna.rttmftgentùtm viéloreJ difcef
fijJe·non,tl/is hordwm citm daretur,non legtrmina rec,tjàbant.peem vero,cuillu rei fumma crat ex Epiro co
pia,magno in honore habebam. Fftctiam gemu radi
cù,inue1ltllm ab iü tptifùcrantcttrtt Valcrto,tJl,odûp
pe/Ldttlr ChaYt!: quod admiftllm !aUc rnHftllm ir10pia
/CU/lt .idfimi/ttltdincm panis cJJicicbat. f'ÙU crat magna copia.c),; hoc effiEtos paneJ,l"Î'tm in collo(JI(iis P071t
pciani fomcrn nostrti obte[farmt, vlI/io in cos iacie·
bant,vl JPem eor#m mÙllurent./amcjtte (rl/7ltCllta lmt
tllrefr;erc incipieb'l1It; atque ipft JPes ùlOpiam(uffm1tIbat~'1It~d celeriur ft habitl/ros copimn ronfidebant.
cYeb~()q1te voccJmtlimminvigiliü, colioqlti'huc dU"
dtebatttr,pmufi cor/icI! ex arborium vil/nros, 9"àm
Ttlmpeiltm Cmanibtu dimijJùrol. {requcntl!r m,wu
ex pcrjùgis cognofcebant,eqlloI eorum.., vix to/cmri,
rcfltl1ttI vero illmcnta imcrijJe; vIi IlItlem ipfo, v ,t/crll '
dme non bona,cum tltlgttjhù loci , (:;:.. odore t~tro, &
rfmltitttdine cadauemm,& quotidianis lttboribm infoetoI opm"1,tl/m aCJudl jùmma Ùl0pùt 4fcClos. omnia.
enim jLwnitllJ, t'((lue omnes riuoJ,(l'û (ld mare pertimbanr,Cefor tl/II "It(Y1 erût, tlutm",gllù operibm objlru.wrat.atcpfc,vtcrtt1Jt loca VJOr1I/1~/r;" 6' t!d JPCCtU
a,,/!:"HitC val:il/77J, IJtu .ftbNets in 'crr,lm dlrnl!fiJ p,.,eppftral;1 erra1lJ,!1te iJj{rreffirat;vt tl91t1l1fJ cominereJII.
ztn11tC ifLi neceJJàrio fo~aP911i dc1tliJfa,ac palujfria,r:;pllfeolfld~re,eogcba17lur: atl), hUlle I"horem .tri 11(0tid/al/il opera tlddelhl1/t:qui mmclI fontes ,; q1ll1i//fliilllt
pr.ifidiù aberamloflgùu,& celcriter ûftl"u c.'1."arcflevallL. rv'!tClffirù o:crcù't1 oplima 'V.1/cmdmc,
�346
D E
TI E LLO
C 1 VIL 1
fommaqll( aqlu, copia vubatur; tlt71U COrmn(àtJU dmni genere pr.r.ter fi"umenthTfJ abundabat:Cfuibm 1uutidiunc/itu fucadere tempeM,maioréw'lue !l'em maturitate ftumentorum proponividebant. / n nouo gener( belli n01t& ab vtriJqu( helLandi rationes reperi(balIwr.zlLi,cùm anirnadJur/iffint ex igl1ibm,110Ue co
hartes noftras ad munitiones (xcubart.JilmtlO algref'
fi vniuerflu in 1/lllltttudmem fogtttM coniiciebant, 0'ft confoflim adfo os recipicbant. f2!!jbp.4 rcbJu lIoftri,
vfo doEl i, hltc r(pericbrlflt rerncdta ,vt alio loco ignu.
JI focermt,rr/'o (XCI/bf/rent.
1-; merim ,ertior jètflm
p,SylLa qttnn difècdens caf/ris pr.tftcerat Cltfor,tllexi/io cohorti vm;t Cft111 legioniVlI.4 (J : Cttitu aducntu
ft cilèftmt r(pulji Pompwmi. mCjlte vero confirfJ um,
a1tt imp(/wn no{lromm wlerrmr:prirnifi dtiet/ù,refiqft; fvaterlmt ,& 10 co c(ff'crtmt.fa mfeqltentu TlO jlros,ne 10ngiUJ profquermtttr, 5 ylLa YClloG'auit. eAt
pleriqu( exiflirnmlt ft' acrùu mfql~i volf/ijfèt,belLmn
co die potl4iffi jiniri.Cffltu G
'(lnjilùsfIl rrpr(hcnamdttm
110n vidwtr.,tLu, wim flint !('g.ui partrJ,a/Cfue Imperatorù.,lüer omni.! '1/(crc dd pr.tfi;riptrtm; alter llberc adfo1l1mam rmt1f~ con(ùürc d~bet. Sylla,;' Cltfarc
ctrjlrù reli{.hlJ ,li6ertttufoù,h(Jc [tût comentm, 1'Ieqllc
prœfio duertare vo/ttit;qUtl ro lame flrtaffi altque1lt
ruipcret ca,(,im; m Irnp(ratoriaJ/ibi ptlrtrJ jÏlmpjijJe
vidcrullr.(']Jompûanù 7flngnam ru ad rcceptltm difflm/ta/cm aJfercbat. lIflm,ex IT/ICI"0 progrrffi loco , ùz
ptmmo co.nf1stmmt.ji pcr dulit~( flfe rwp(rmG, 710ftrOJ cxfllperiorc in(Î'qllWlrJ loco vcr(barIHtr. neqllc
TIlultum 'Id [o/Ii O"'tif/1I1l U1iJporù [up(rerat. fPc emm
,ollfcimd~ n(gof IJ prope in 11O[fnn rmt deduxertwt.., .
i%11(Ceiforio,atqsIC t.\" tempore capto conJilio) Pom-
peim
�LIBER III.
347
p~ùu tumttl,~m Cfuendam
ocmpaltit: (Jlû tanNlm abeTtltà noHro cafte/lo, vt tel/lm, toymenu'arJue miJ/Ïlrn
ad'i:i non poJfet. Fi oc confidit loco, atque et/mcorll1I2uniit.' omnéfcfl~e ib, copùucomimtit. Eoderrw tempore dl10blM praucrca locu pugnatum ~ft. nam plstra
caftella Pompeim pllriter, diftinendtc mamu caujJa,
tentauertrt; ne ex proxirnu pr,ifidiu fuccurri pojJct.
vno Loco VOICI/lift} TuLLi UJ impwem Legionù{uftimtit
Cltrttcohortlbm JI, ; atquecarrw Loco deplt/it. altcro
Germani,rrmnitionru noftrM egrr/fi , compll1ribtu in - '
ttrflRu ., ftfi adfoos inco/urnMrccepmmt.itavno die
V J .prœ/m .~[f Ù , 1 Yi .ad D),n-hachiurn, 1 Il. ad .,me711tlonM, Cltln horttrn omnitt7f1..., ratio haberctttr, ad
d!,orum rm/liuw 1'mmero ex Pompciallù cecidtffe repcrleVarnll& , eliocatifq,{C centtlriotIC& cornpluru. in co
fieit nt/merl) Valerim F LaccU4,Lfil/u~,~iTu''ltû Pret.tor efifiarrw obtmllerat :figllaqucflm v 1. 11$1'Iù.ma
relata. l10ffri non flmpLnu x x. omm/ml [ttnt prœlir~'
dcJidcrati. fid Ùt caffclLo ne1l7ojiw omnillo rni/irrtl1'-"
9'1in vulneraretur; quatwfrqlu eX Vn.1 cohorte centur/'o],el oC/dol amifrrmt. &,rtèrn laborùfio,pcriclI- .. '
tique teffimonirmJ affirre ve/lem, ",illùz fogitttlrtfm
cirClfer x x x,;n CtrJfel/llm conieéLJt C<t..fm remmcit,uenmt,fctmJqlle ad eurn relato Sc.tlttf cmmrionù,;nlIema fum ni co {Orawina (CXX x'9tttmCttfor.vt erflt
de fi mmuu,.rti de Rep.donm,it ~fli~/i~UI dl/cetù d!m.'
al 'l:J ab oHa1lfs urdindm& ad pnrmptlmn fi tranfdtdftrc ,prommciauit. eim enim opera t'aft~IL1I7'n cOr/fma
mm effe,magna ex parte,conft.:lba~. Cohortémque po
flea dtlplicJ jlipend;(I ,fl/mentotte,C:TfPecùlr111 ,rmLitllriMhl/e doms amp/tffim( donmtit. POTl'pe/lu, noRte
mllgnt1 addiu11mmitiollibm J rdùj1'/.J1 dicbm limes
1
�D E B TI LLO C l VIL 1
~xftruxit;&,il1 altitudinem pedum x v.effeElu operi-
348
bm,vrneù cam partem canrorum obtcxit;(f), v.intermiJJis diebus,alurmnnoilem flbnubilam naflr",,",ob(l-ruCfis omnibu-5 caflromm portu , & ad irnpedimdii
obie8u,tertia inira vigtlialjilê'tio exerâtum edw'Cit,
1:. &(e in amù/ua! mltnitione5 recepit.
t v'Etolia,
Acamama, Amphi/ochu,per Caffium Longinum,&
Call/prtm Sabimt1lt,vt demonflrrmirtH/I,receptl:S,ten
tltndtlrn jibtAchai.lm , t/cpaulLo :ongitu pro<e;rcdiendum,o:iffimabat Cefar:itiUfllf1 co F I4jil11n Ctt/en/mL
mifit:& QYabinurtl, a) Caf/ium CttrtJ cohortibm aditmgit .J23o~"U1n cognito adunJttI, RIIf dim LltptM,qHi
eAchaiam rniffU4 à(Pompcio obtineb(~t, IJlhmmn~
prttrmmire iuHituir, vt cVfchatrt FtifiHmpr~hiberu.
CalC1J~u Delphos, 'Theba!,C'" OrchnumJ/tTIJ de volIm
tate ipfinmt ciuimt~lirL rccepit: nm nullwsvrbu per
vim expugnaJt:t:rdi1/tM cim.att:1,circmmniJlis Legat iOllibw,amicùi.l C.tfiris conci/iarr ftlldebat.,.J 11 hù
rcbw ftre erat FujiuJ OCŒpilt r-l4 . Omrlibw deinceps
dtebm Cejàre.\'Crcitmn 111 acicm Icq/lfl11'J 1/1 iocu prodll.\,·ztji Pompeiw pl'a,tro deccr/are velLct;vt p.cne '4
Jlns Porrrpci; 'c,(/otJeJ fobiiceret: mrllftmquc àvallo e11t5 prima Mio! .lvrr,lt.,vl i nt: in emn tdo,lormenuflle
ndigi POJfeI. Pompmu autem,VI foW(l?}t,&opinionem
hOrtlùlItrnteJ/crcr,jic pro c/tHru c,wrcitu'/'II confliltlcbat,vt I l l.tl"l (;$ llltfÙmt comingcret) omlllflh citU irJjlm[ftU exercitm teltJ ~.\' v.dla iolbttlli1 protegi poffit.
H d!.C cltm m v1'ch,ûa, tW/tle apud Dyrrhachium gererel1tur,Scipioném1/ie ÙJ Macedonùtm vcniffe, cmflt/m;nolt oUitsu priffini inflimti Ctt-fi.r,rnittit ad
Clodittm jilllm,ar1Hc il/im jàmiltarcln;'1l1c111..J ab il/q
tr.l1ljdlt1t7tJ initio,& comwwd.lIlI1n,1II /ùomm ?UUf
cu
-
fi rt orum
�LI· n E R 1 l 1.
3'W
fariomm numero habereinftituerat.Huic dat liUrtU,
mandtltlltpte ad tttrn:quormn !?If,C eratfùmma:Sef 0mnia de pace expertftm..., flihil adhuc arbùrarivùilJ
jàElu'm eori"1/tos rffi auEloru ei11A rei voluiJlèt; qltad
[ua mandam perfèrre non opporttmo tempore adPom
peium vererCtJwr.' Scipionem.J ca tluftoritate effi,vt '
l'IOn{ollml libere ,qUtIl probaf{et,M1'0nere, ftd etiarn
e....•
ma.rr.na parle compclLere ,atcpte CI'Yirn/c m regerc
fer: pr<R.effi autem[UO nomine cxercitui ; '?Jt pr,ew' tlll{f ortli:ucm,7.lirlU 914°9., ad G'oercendum htlber~t: qttod
pc!JItt, quiclem ! /nlt~ p flG'crrl prou inc irzrlfm, fà!utem
tmperZf vni onmM acceptam rdaturos. Hetc ad CltTn.J
man~am Clodùu rcJèrt.tlcprimu d/cbl1.-J, vtvideb at/tr,!1 bmter attdittu 1 rclùp'ù ad co!!oq·tiit non ttdmittifur.Carf~e:.lto Sc'pione à FaUQnio. VI poJl-ea,corJft80 be!/0')'rpcricb,zmw;injiélti Iu r(,(cf (Id CcfareYILJ
7
ruep;t. Cefor, '1"0 fhà huJ cC).tit,/tIt11'L> Pompeianttm
ad D yrrh./chmm comirll'ret ,(!) ,pa lm latione prohiberet,adit11A duos, quos eJfe aY/guffos demo"ffralliTIJUI,
'ff/agni! opn'ibtu pUtl/lJ71itltt: cafhlL.iqlte his locis po
fût. pplIlpeitu> vbi lIihil profiarc equitam7IJ ~ogrJO1/lt,pmttH intfrmi!fis dicbm , r/~rfom et/TIl rtltlltb.u ad.
fi mtra 7mmitiortCf redpit. Erat (ùmma inopia pabtlh ,adco,vt ft/iis e.\· arborib#!ftrmù, &teneris ar;mdl17lf11J radwbus contufis CCfItOi {titrent ." ftument
a cnirn,qlttf! fiterant imr'lrmmitioneJfdta,confùmpj(r,wt;
& cogchant"r Corc)'ra,afC;lIe ~C'arnania, lOf/go illtericéfo n411igariomsIlhttio, pabuli;flpportnre, 1w/(h
erat ei/ll rri rninorcopùr,hordeo tldllugere, atque hi:!'
ratiombl/s cqllitafrtm tolcrarc.fcd, poftq/4rtm non 1tJOdo bordel/m, p'1bltl/mtr.h omnibltS trJ locù, herbt!fh dc[iéfli,fd etù1m .flté"'J C.V: arborib11J defià~b.1nt, cor-
por
f!
�D E TI E LLO C 1 VIL 1
ruptù ·tquü macie) conandltYlt-J jibi -aliq1lid P0111~
peim de truptione exiHim tmù. Er_tm apud CiI,farem
eX cquitltm numero A/lobrogeJ dt/o fratres. Rofci/Lm
& u:Egtu,Adbuci/li fiLij, qui principatum in eiuitatermdtu annu obtinuerat,jingulari virtute homineJ;
qltorum opmr. CiI,[ar ornmbm Ga/Lich- be/Lû optima,
ftrtijfimdque eratvfiu. hù domi, ob hM cauffM, ampli/Jimos MagiftraN# mand/tuerat; afque eos txtra
ordinem in S tnatum {(gendo! curall-erat: agYlJfqut
in Ga/Lia e.j( hoHibm captos, prlimidfue rei pecrmùlrit/, magna triVlItra!; locr'pletéfptt ex egentibtM cffictrat. hi proptervirtultm ) non [ol1frn. apud Cifarem ; 1'1 honore cran! ,ftd etiam..J apud exercitttmcar;
habebantltr.fd , fcti amicitia Ctfjàrit , & jhrLt,t , aif
J,arbara ayro/l/mtja clali, tlefp~ctCbant/ùos, {lipm di/ernJlte cCjl/it/lm fralldabtlnt,(;7 prlidam ornnem dorn/ml altertebant.f2..!!,ibt# ilLt reb ·!! pcrmoti,vniuerfl
Cd;{àrem adimm t; paltlmqlte de eomm irliuriù fimt
rpuIfi ; & ad cetera addidm mt •folfie ·fJ. ab hù equient.
flf'liJ mtmerttm deforri"l'torurnjJ'pendmm alfcrter
t!x,ftiefft!
u
C.tfor neqlte fempm i/lud (/l1im'ldtterjion
rnal1!,& rmt/ta virmti cOrlJ7tuoncedms,rem diffulit
/otam,ifLos ferc/il cajliga,tlt,1uild ql#zftui t!quitcs habertnt;rtlontliujl eqltiu.,s,vt ex fiM mnicitia omnia exJJ;e[larmt, & e.'" prliuri tù fielJ offir.i; srcl/Cjlt(( JPerarmt.magmtm (amen hlic res dùs ojfcllfionem. & COl1wnptloncm ad omnes aftldit.idg; itrt c([c ,dtm..J ex a~
/iomm obzeéfatirmibt/.4, tl/m t!tiarn ex domeflico ir,dicio,'1t'ltiC aniMi eoufcientitt,il'lUllt'gl'b,w w. ~I) PI'350
J
te-
dore addlfélt. ff- } lorft/Jft! ft nO!llibmtr/,~ in al.ud
p1t~ rc(imari arbltra ,i,drfud ere 111/oflrll ,,.};~ l1Olla~n..;
(mtare flrtmurm, 710llaflJuc experiri mllicùù", confl,·
tl/cnml :
�LIB E R
1 1 J.
351
tueront: &,Cllm pamis co/loct/ti c1icnri6 mjieÏJ, 9uiIms tantum forâmes committere Itudebant,primum co
nat; fimt Prttft[fum eqllitum, C.Vo/ttftnum,interficere.vtpoftea ,beUo confiEI o>cognimTn eJl; 'lit mm mllnere a/'qllo pcrfitgiffè ad Pompeium videremur:poft9"am id difficilùu viJitm eJl~neql/t flCldttU perficiendi dabatur,quàrn ma:âmtU potuerunt, pUlmùu mltfuati,permde IIC fuis fttisfocerc, &fraudat'" reftùucre vcllenf ,mu/w cOCmpf;! cquiJ,t.ld Pompcium tran[
immtc mn ~s quos fili confili; p"rticip es htlbevanL.
'1S10 .r Pompwes,quod eram honefto [(Jeo nati,&illj/m
[fi "baa/l ln Tn,'...{floqItC comital9l, & mllltis ùtmenlis venerant ,tJiritj,.fortes habeba"tur.& ju honore ftpud C~(aremJù~rallt .quod1"e nOlt/lm, & pr.etcrconfllcmdmem IICCldcr.lf, per omma fila pr~ftdja circÎt.dll:'.:it,atql/c oftcnt:l1/tt. narn ante id tcmptll !lm/o allt
mi/rr allt cquu à C.tfire .td Pornpdu trmtf:erat; et'rm
pll.nc 1"otldic .l P~rllpeio ad C,cforem pcrfùgercut,.
vIII vero vniucrfi zn Fp,ro,at'lue vEto/i4 confir;,
pti rniIJtcf,cartt7fl.7ue regirJ1mm onmlltm,(jltil à Clf.pre teneb/4lltltr.fd h"cognitis omniblts rcbltJ,fèl/ quttl
ill 1nllllirionib,u ptrftlltm non mr,L,ftu q"id à l'tri.
t1oribuJ' re; rni/mlru dt/idcrari videb.ltltr > tempor;bltfqlle r crum> 0'- fPatiiJ /ocorum, y'" cllftodillrl/1n Vera dllt.~entla anrrnaJutrfo, prollf cuil/fq~,e eorllTn, qui
lIc(~otiis pruram , "'" lIatlfr,t , altf fllldtu11l.J ftrcbat,
hile ad Pompcium om"ia delSllcnmt. i'I2..!!ibus i/le JJ
cogmtis.crttptionlfltuc ;am ame capta confi/io, 'lit dt ·
1JIOnjfr .ltf.rfU cft, ugmenta ga/cis milircs c.'(vimmiblls (.-tccrc atque aJ/!pml comport~rc ,; IIbct. 11u paYatis rtbUs,m.1g1mrtl numerJtm lems armatJtril,C;- fl gltmrionmLl, agger/mqHe omnrm floé/u in ft"pl.'lU.
go
�3F.
D E
TI EL LOC 1 VIL 1
& naUef af1tetlrùu,imponit;& de media no[fe coIJOY·
x,c.\" maxirnù caftrù, pr.eJidtlfq/te deduf1tU, ad
cam pt/r/em munitionllm dtecit, 'pu. pe.rtineban~ ad
mare, 10ngijJiméquc ft rnaximu caftru Ctt(arù abe1-allt.Eàdemnattu,cpttU dcmol1ftrarmnus, aggtre, &
[CltÙ armatttr.e militibtes compfettU,q,dfoHc ad DyrrhtlChiurtl naurJ lagM J]abebat,mittit; &,quid à quo-.
que jieri velù ,prtt.cepit.Ad CM mtmùtonef Cefar Lm
lit/mit Marccltimem-R,!./ftQrerncmnlegione 1 x .poJimm habeba/.Jmic, ,,/t'ad valetltdi1-/t rmtllts commoda
vtebatttr, FlIll/im" Poftltmurr/.Jlldllt/oremJrlmmiJè.
rat.Era: to /0 co fljJ., pedum x v, & valilts conrrahoftcm, in ,tfwwlirurtJ pedum x .tamumdlwCJ? cilts va/Ii tl/[ll;erùllfltitttdt11em plttebdt: ab to int 'rrwJ!o flltltio pedum n c,afur comenfiu in contmriam parum
aat Vtt/lM hurmliorc paHlLo lIIunttione .hoc enim_jù ..
pcrioriblu die/lits timm r Ctfor,nc n<11ubt/s noflri clrCl/1ttttUlIrentur, dltpilcem to loco fi'cerat vtlllmn ; vt,
fi flnciplti pl'œ/io dimicaret ur,poffrtreftjl tfid opermn
ll/ilf,nlwdo,& cominm.r omnmm dttrmn fabar, quod
?fIiflùt pajfimrlt in cirmitlt XII X.rmmittOnef trat c'Opk.'t.'tlS,perficlmdtJlJatira-n non ~tlb,lt. fl tlque contra
7ilare tyimfucrfùm Vid/mn, qttt lM! dthU 71J1tnitiones
t
C(J1Ititl~e:ael 1 tlOll du~ perftcrra • qlltC rCJ nom ~r(1Jr:..,
Pmllp~ioldclatztper Ailobroge!rrftgtlJ ; mtlgmtmr;,
11of&/.I' atttdittn commo dllm.nll rll, 'Ut ,d mare lortr,~
(ohorteJ 1 x.lrglOlIÏ5 e.t<cttbuerallt"lCcejfere fobità pri
adtten
1)/,t luee POrIJ/,r;.l11i cxcrcitw:tlou,/fl;/!c corum
in
Ùes
c[f,1iJÛ
ClrCttlfm
tlflttiUIJJ
tllJ c.t·nUtt :jin:u/[1Ite
(01f1,IK!.cre
flfJ~'i
intt'rtorem v,rlfmn IC[:!tlweb,znr:
p!eb,mtf(r:6~ lel:ioll.m),imcriorJ.r ml/nttlonis defi"fii~
ru (c,llù tldmotlJ,tormemlfllrtc CUÎltfJlt C gmerù, If ~
l/fil/
te; L
�L r BER: l r J.
3d
tlflpte urrebanL : magnaque multitttdo fagittario-
rttmab vtra!l'~e parte ctrcttmfimdehatur. mu/mm au-
t cm ab iC1Jt /apidum , cptod vnttm .noftris erat telum,
'7Jiminea tegumer/ta ga/eis impoJita deftndebanG .itacpteJc:em omnibm reb1f,s no/hi premermt1.tr, tUque te ..
l/è refifterent; mzimadtterfitm eftvitium mlmitioni!;
ljltodjitprJ demoiiflrlttltm eft; attpte inter duos valLo~
qua perfiélu1'tt opm non eratJper mare naltjj~u e,vpoJitu, in adtterfos noftros impttJem ftcert-trlt ; atque ex vtraque m/~mtione deieCtos terga vertere coegerlt1/1G.
J-I oc ~1tm1tlm mmciato, M arcelLimu cohortûfitbjidio
71ojfr~ laborantiblu furnmifit: quit ex cajf,.ù fitgienu.t
con/IJtc4tlf, necpte ilLos fio adJtent/~ confirmare potuer/mt, r/cq/jc ipfo hoffimn irnf'.etuTll tltlerrmt, itlVJttt,
cjI,odczmqlte addcbatt,r flbJr'dio idcormpturn timorè
jùg;mtiltm,urrorem,&perlcuII4Tll Ilugebat. hommum
e~/mm#lt't1ldme recpttl4/~tJpediebt1tm:.in co prtÛto.
CUTll gram vltlnere eflet ajJeUmll1ut/1rr , & vlrif'Ju
dtjiceret, cor1picatll! cqztiteJ noftros , H tmc ego, infjltit,& vnms mllltos per anno.f mllgna diNgerltta defondi, & me1'1C morien! eadem fide ClI,fori rt/litl/O. Nblite,obftcro,committere, qltod mû m exercttlt Clfjàris
llon acciditl vtrei rmlitarù dcdCC/H admitt.tt/~r; mcoht7IJémqllc ad mm reftru. hDC cafù 'lCJlul.tcollfematltr, oml/ibm primll, cfJhortù Cmmriombt# mtfrjètlù,.
prd'.ter prillClpt'llJ prrOrf7IJ, i.{mqsu Pompeiani magna
Cildt rJojlrOrJ/llI, caJrriJ A,farcrl/msappropi1l9
Hai',mt,
nOrf medlocri (errore ilL.llo reliquts coJJortlbus.& fi-f.
rv1moums, qlu proxllIl1Jm lomm tem:b.lt pr..cjidlOr~.
Cil r~ nllnC/tJ tn,cum cohortibltS x , J. difèrudms (,,,·10co 1 P ,
,
..JH
cop ,fT'er'OYe crrneb/m~r. CJeIlU adllt'lttlU Pompt'lünOf
reJjlt'r/oftroflj7 fimJ{lI~'t, 'tirft e,~ maxlrllO flmore col
J
Z
�D E BEL LOC 1 VIL l
3~4I~~ erU/t. mqlu m,dto poJl,.C4.far,fignificatlonc per ca~
fle/la filmo ]lIéla, vt eratjllperlorts tm/poru conJiutu...
do ,ded/IRÙ Cfuiblifliam cohortil/uI ex prœfidlj/, eôdem
nto,cùm aniwaduert Oui cogmto demme
t 4 venit.
,n:
.
--..
tiJfet Pompelltm e).'tra.rtJIe~llf/o".(u c,~~e))ltm,c{lJh·,tfcuncbml mare,vt /Ibere pavllltm poJlu,l/CC mmw adi
film ittmibl1& havere,commutala ratwu bellr , fjJtom,ï
propojitmn lion tenlterat ,1It.wa Pompwem rmmirc
iulJit. J2!..,a perft fa rmm/lto m , animadlsrrftm eJl à
ffieculatonbru C.ifàrù,cohortC1 qUl/fiI.lm, qllodinjJ.lr
le'!Jonls v ldcretur.effi f ojJfiltt,trtl,(:j'- in vetent cajJra
dltci. Caftromm hIc ftm aolt. Supm ,ribm dU/JIU,
cilmft l x./eg/O Ctefll"lJ obicciJ{et PompClflllfJ cOP'1s.>
a!que operll, V! dcmollftr.lUllIWJ , c.rwmTnumrc! , caUra co 10 co poJittt.I ' .cc fibwm q'ttlndil:lJ C01ll/(/(e/-"1t,
1/eCflte 101l<~ùu à mari p.tjfibm en. a~eraJlt. paft, mu1./lO cOrlfib.o,(JlII/;ufrllltll de cauJ1ii, C.tfdr pr../tllo vlmt
mm 10Cl/m caftra mmflU /'l : p.lltC,'fjlIC i'/fenmjJis
d,eblU, hJC elldcm Pompw:J ocmpillecrat; &, 1//od
co 10co plltru er.u legiolleJ hab/furttI ,rc/télo ir/unore
v./I/o, 7Il11l0rcm ad/I'rer.1f m'tllltioilnlJ. if,t minor t
c.lPra,mel/ft 1f1a'onb 1u,c.tjfc/ù,atpec ilrcu IOCltm ob~
t/!leban! . /lem tlb Ill/gllio cajJrorumjir/ljf"onlll1Ji!iotlun tldJllllllm perdlt\"Crat. ClrCl, er /,flJ!1tJ (' 1) .(JltO ltbeYlm tiC fine p~:lCItiO ?/II/I/,CI .ICfu,/rCt1t~(r·ftd /11110que,7nItl.ao COI/fi/IO, Cj/tllmja.'lIl dc c.w/Ju ''7u.u C01,11lJCmOrflYlllecrj[c tlOI/ rJl, co /oco c.weffirat. ;t.l c(lmplltre! d'eJ m.mfir.lIJf c.tjlrtl: 71JWlltlonC! quidem n/lcf,r.t omnc! trallf. co fi.gilo Ie~lolllf tI/ttlO , jl/cCIII.lfo,·"
C.tfiri rcmmu./Iur/l1Jt. ho,' ,dcm vifitm e.vil/pcno)· ~
Ims 1U1b/lfll.ult c.lflelllJ confirmaltmmf. 'S hCIU 'Iber.Jt Il lIOl&l1 'P ompclj '·4Ir'1 elfelter p4!m l). li <Ille
Ic..~ tO~
)
�L 1 TI E R III.
le'gionem JPera71.f CIf[ar ft opprimC'ft pojfe, & cJtpicns
cius 'diei dctrirneJJwm farcire, re/i'lltit in opere cohorteli l r. qUIf JPeciem mumtionù prlfberent: ipfe ,. ditterfO itinere, tjuJtm pott/it ocat!tiJ]imè,re!ùl'fM cohorte!, mtmero x x XII l, in 'l1tibuiCrtlt Legio 1 x, multû
ami/Jis r:enm.,.ionib~u, deminutJqlte miLitum numero,
ad !egionemPompc&, caffrtÎcJlte minora duplicia, cie dl/xi!. neque mm prima opinio ftfè/lit. nam &
pert/enit prim, quàrn Pompeius fe1ltire poJ!et ; & mrhetji eram rmmitioneJ caftrorum magnlf, tnmen finipro corme, 71bt eratipft, ce/tri/er aggreJfm, Pom;.
pml/Jos ex valLo detJfrblluit. erat obieéhu portù Eritire~. hÎc pateliifPer r{t piegnatttrn; ,ùm irmmpere r/OJtrt lOiUlremltr ,titi carera definderent > flrtiffime T.
PuLcione, C/titu opera prodimm exercitum C. e/lnro't1Îj, dC7tJ07Iflrawmm, co loco propltgnantc. fld !nmen
non ri. virtJete vicCYunt: excifltf1tC Eritio,prlmo zn ma10ra caffra, pori et iam in cafte/Ium, tjtlod eratinclltfom maioribm caftrù, irmpm mt, &, Cjuàd cà p1elfo
lcgio fefe rcccpcrat, notl rmllo!ftbi rcpugnanres interftccyw, t.fed fomma ,tjUIf. p/llrimum potrfl; C1~rn in reliqttis revlu,mm prlfcipltc in belLo ) parms rnomemû
magntÙ rerum commtttatione! {'!fiât) v t film accidit.
JI:11mitionem, Cjltam pertmgcre à c/lJlris ad fll4mm
tlprd demo1ljl/ammm,de."'Ctri Ctt[ario corme cohorrefJ
' ~nor.n7lta loc/, jlmtflG'/et~, cI/m portmn qUlfrtrem ca
SIror/ml, qltod Ulm rmtllltlOllem eJfc arbltrarentur.
~d dtrt~ cffrt ani7fladJt,rfom , cormll/Eh/ln cJfe flllmml; prOtlfl~ hi! rtllmitiombtu,dcfondélt! md/o,rra,,!
rendmmt : o,rmlflJllc noUer ccp/ttr:ltm cM cohor/CI! cff
{eClttr.u. 7ntt!YI'm P01iJpmtJ ,flac 101lg.1 Jdris imerieEla
fJJorflJ(t} re mWC/tlta) V.legzormn 1'" opere dcdnélam_!
Z
2
�3~6"
D E
BEL LOC 1 VIL t.
fitbJidio foù dJtxit; eodfmqltc urnporc eCfuimtm eùu
mftru equitibm appropinqtMbat : & acies inftmUa à
.7Joftrù ,qtti caftra OCCII pauerant ,cerncbatltr: omnii91
font fobùà mutata . Pompetafla enim Lcgio, ce/cri/pc
fitbfidy confirmam, ab dw/mlwa porta rcJiJh:rc Cima·
6atttf,atc!1tc vItro in noftroJ impetum fociebat: cCjuim.
tm Cltfarù J quod tmgujfo itincre per (lggem adji:endCbat, rcceptlti fito timenJ,ini ùtm/ùglt fociebat: dex.
tmm corme, tJltod erat à fimftro fcLtifûm , terrore c-'
rptit#manimadturfo,ne inrra rnrmitiotlcm opprimcretltr,cx par/c,c.\' qlta prm,cbat,.fferutpichat: ae plerÙjlte cx ys, ne in dl1gt11ùu incid~rCllt, ,' . pedttrtl rmelJItionùfefe infoi!as prd?eipitabant:prim!fcpu oppre[/is,reliqttt per honem corporr-t/à/ufCrtl fivi,arquc cxitit.,
pancb'Int. Simjfro eornlt,mdiref,eitm c:t' valLo, Pompcmm adeJ!c, & (itos fitgere, cerncr-t:nr, veritt ne tm·
tftjfip intercludcrcJltur,cttm e.\'tra , & intm hoffmL
habcrmt,ctfdem, (JltO venerant, reccptlli eor~(itlcbant:
omnidtl'tc cr;;t tlfl'rmlt IU,ftrtlOrù,/ùgtr. plena, ad(o,vt,
Clt?rt Cltjàr figm, fi',gimtirtm mamt prchend :r6t,r:j' e01t
fiffere ùtberct, al~!)dimiJ!is etptù, esmdem curfom COllent, ?teCflle
ficcrent; alij c:'CrnetJt etiamft.gna
tjltiflptam oTltmno cOllfiftcret.. H J5 itl:IttS 1fJalù htt.c
Jiwfidùtfoccurrcbant; quo 1nmiU oml/t! defere/ur (.\'crez/IU, cptod Pompc:uJ, infidJas timcns ,credo, 1110d
hlte F'.,J.urJ/mn.acc,dmmt mu,q/t i pmelLo. afJte ex Ctl[friS fitglClItel fit os eOllJ/'o.;crat, 'rtJlt1l1t1ombm approPlt/cftl"re ali711f1ndm non t/ltdebat; Ctptitéflf1tc e:tU,
t/1'Ig,ifhjS, POrtÎflfl'C c ,e[r.trts millti6m oeeupatù ad infetj#cndMIl tard,Jb,Ultter. il a p.WII<f. rc,J ?tJ(tgmtm in vtramCfue part cm momentlt7lt /;ablJemnt. JJlunittollcs
t'rJirtlJ,i caftrù 'ldjlft1l/i pm/un e J r.t'j'ftgnfJtù inm C4·
4!?nit,c:
J
ftni
�LIB E R 111.
3S7
pris Pompc~; propriam, & expeditam Cefarù VtE{oriam interpelLauerunt: eadem res, eeleritate infequentium tardata,noflris fobetë attldit.duobuo his vniuo diei prœt~/s (ifardifiderattitmi/ite!DCCCCLX.
& notos equite! 1\.; F elginatcm , T uttcanurli, qal- .
btm,S matoris ji/ùem ; C.F elginatem, Placentia; A~
grauium, Pttteolù ; A1.Sacratittirurtt,Caputl; Tribu1I0smil.L,& Ce7ltllrione! x x x. Sed homm omnium...
p~rs magna inflJ!ù , mlmitioniblefottC, &jluminù rifU oppreJfa,[uomm terrore) aejitgafine vlLo vttlnere
mteryt,fignaqtte funtmilimria x X" l l,amiffa.PompCHU co prœ/io 1mperatorefl appel/atm. hoc rJ011'tC1/o
obttnlttt,; a~q1te ira fe poffeaIt/mari paffiu eft.ftdnertte m.'tteru,rjlltUji;ribcre Cnp/ltlu ,rmJ1~e infofcib1tJ
Itifigma /altre<e protu/it. <!/ft LaJlemU,Cllm ab co lm.,
petrmltjfot, vt fibi captùlol trallfili tubera, omnéfcJ1lc
~ed#élos,~rtentationù ,vt videbtlfllY, cauJfa , CjUO ml!.tor perJùgujid~s habcretltY, CormndùlJrlf:1 appelLanr,
& magna verbomm cOn/ume/ia interrogtms ,Jo/erént
'ne veterani milttes (itgerc ,in omnittm co'nfPctbt imerficit. H ù reb~u mnmm fidtwlf, ac jj,iritw Pompeianù acee/fit ,vt non de ratione brth eogitarent J fed VIciffi Ulm fi~i vsd(rmtltr. non iI/i p(uecitatcm rJoftrorl/m mtlitmn > non irriqlûtatem loci, atqttc 11.11!,ufht1>i
pr~occ1tplltis capri>, & ancipimn terrorern intr.l, ex·
/~acJltertllm:tiorw, nQn abfct/finil in dlJM parte! eXerCltttW,Cltm aIl er a/uri auxi/mm (rrre 1'IQlI poffit,cmtj[d;
jùijJè cogltnbant. non dd htec ad,ùballt, lIon ~x con . .
cttrfo ,acYJ[aéfo, non prœ/lo dirmcatllTll; fib/rf1te ipfo's
~ltlt Itu1mcJtltqlte angufl-ys rnailU atttt1rJ!( detrimw
ffJ'Il,9 tttl m ab hoUe aecePIJfem.rI01l den/que C01f/rwtncs belli cafiu ruordflbanmr l'jI/omm qttàm p{mtfjt~,
-
Z 3
�3~11
DE
BEL LOC 1 V 1 L 1
flpe caujJrf- velfolfo fufPicîonu, vci tcrrorù rcpentini,
ve/ obieillt religionu , ma<-~na detriTjJenta intubjJent;
quotiu vel cu,'pa Ducù,veL T ribJmivitio irl cXC"rcitif e./Jet offenfum .' fed perinde> açfi virtutc viâJ!ènt,
lûcpte vUa comrnutzuio rmtm poJJèt a~cidr:rc,pcrorbc
terrarum,{a1?ta,ttC litcyu,viiloY/:am. mu dict concc/c~
~5 braba,/lt,: t Cltfor , à!Ùper/,oribvu cOl/fi/ys dt·pu/fus, omncm fibi commutandam belli ratlonem eXlffimautt. itwjttC vno rempare, prtfjidils ommbf,tJ dedltaû,& oppugrtalione dl'mifJa,coaélOcflte in vnl/m /ocu
.exercitte, concionem filpud milit'I'U habttit; hortat/tf:pte
eff,nc ca, qua; accidiJJènt, grauiterfèrrent ,nlve hù
rcblU terrercntltr', rmdt/flJuc ftciidù prœllis Vlium adtwfùm, & id mediocrc, opponcrent: htlbendmrt fort/mit gratiarn, quàdf ta/iam fine aliql~o vulmre ccpi}
fell,c, J ']/tod dulU H rjjJanilU , bellicofiJJimormn homi'l'mm pcriri//imù,tltque excrcitat/f1iwù ducib1u,paca;tij]èl!t; (J1lod jirtltimM , fumentamlf/ltc prouirWttf
in pote/la/cm rcdegtJfmt; deniq/tc r~cordari debe/'e,
tJlM focilitnte inter wed/lu hoHiltm c(affl(S, opplelrS
jlon !olùm pormblu.fed cliron li/oY/bus 1 QmnC1 ~IICO/1t
mM ('ffint tYflnjporflltlji non omnia cederent Jlclt1lda,
flrt/Uhlm cffè md/(flrfa/ùblma"dt/~n .' q1l0d, e.ffet acccpwm dctrlmenti, eltfujitù poti1u J Cfulzm Jti<f. cu/p,c, dthere tri/ml: focum feCltrJt'J'tJ ad d/rmetlndttm dediffi:
POtlttM'J eJfc (e hoff:Jl1,mc.tjlrù ; expultjfè, ae ftpcraflè.
pltgnantf4:jc'd,jÙtt: ipfo'ntm pcrturbalio ,fiue errQr a/i'J'Jujùec ftutm fortmM paratnm iam,pr,efentémtfltc vi
{loY/am intcrprlLaJfellt, dandltm ommbm opcram ,vt
ttçceptmn incommodllm VII'ttttc Jàrclrclltr: 9ltodfi cfjùfoa1'tm,dctrtmmtum m bonmn vcrtcrc/~vtzad qcr
gQmà amd1fet1 atth IJI 'JII' a~tè dlmie(lrc tùnltiJ!èntJ
.,.!tra
�,
LIB E R Il I.
vitro feprœ/io offirrmt.Hae habim coneiom,non nul
lOf fi.gniftro.r'igrlOminia nomttit,ac loco mOllit. Exerdmi quiderrL omni tantfu inceffit ex inctlmmodo do/or,tflnt/trnc/ue ftudiurJ1....J infomztt, farciendtt, , vt r:emo.
~Iut tribuni,altt centurionù imperillm defideraret; &
fib; tptifiJue etiam pœn.e loeo grattiores imponeret laborC5; firnlelque omnC5 arderent mpiditatc pttgnandi;
cum j/tperiorif ttiam ordinis non mtfli , oratione permoti,rn:mendum eo /oeo ) & re11'wprœlio commitundam exiHimarmt.COnfra ea C4àrneqtlc.(atù militibm perlerritù confidebtllt" !pafùêmqtu interponendum ad 'l'cere andur animos pUfabaf; reliafJèJ1Ic m/tn~
tiollib l14,rnagnoper'e rei Fumentarù fimcbat. ùllCJue,
mella interpofi"ta mora,jé'wciormn modo, & dJgrOrtt11'L
hftbita ra/ione ,impedimenta omnia filemio prir!J.l1lo
Re ex eaffrù e4polloniam prd!m:fit, ac conqttirfccre ~l1te itcr.eonfil~l~rn. vot/tit./lis Vlla legio ~nij[a protfidlo c/f.lltS explZCtfU reb~u , dJtM lit c.û{YbJ· !c,gz'oJ'l(u
retinwt.reliqwu de 1 V. vigil.t compluribm pOl,tif e...
dllflas,codem itinerc prttrnrjit; pamoq/te [patIO imt1rrniJTo,vt & mi/étare inffituttt7ll ferua1'l:tttr,& rte citifJima titu profiétio'cog nofcerewr, concltt71ltlri itlffit;fta
r/rnque cgrcffi-u, rY 1'IOI/iffirm/f11_dlgrnen con{ecIINU,Cf!lerùer ceon fpc[he caflrormn d1fl-efjit. '1'I(cque verà
Pompcùu,cognito confi/io wf.-s,rnorarnv/Lam ad inft'!U(ndltm in/tt/if ;/ld, eadcrrw ffieEtans,fi ùineyc tmp(dùos) & pcrtcrritos dcprehmdere poffit, exercit~n ect/Hm edu.\·ll ,eqllitatlt'?'1lte pr,w~ifit ad no/tif
flmum tI<vmn demorttndltrrL; ruquc eonfiqui potHit;
quàd 71IUlfltrl'/..J cxpedlto itmere anteceffirltL C.epr.
(id, chm VUltWI'fJ. cJTct ad lü/men Ge171tfimw, qltod rif/J'
cr.1t- impcdirù 1 (o'rft&mm Ctf,ûtauu nOt~iJJifW)s,
~
4
�3.10
DE
BEL LOC 1 VIL l
prœlià detinebaL. H uicjùof Ctfar ctJltites oppofoit;
expedittffque antcfigtJano r admifcuit cD_qui tanturn
proftccrc)vt eqlu/tri prœ/io cornmijJo)pe/lercm ~1!tneJ:J
complurlfptc intcrfiecrent) ipfii ineolumeJ ft ad agmen rccipercnL. Confoéfo iuflo itincre eius diei) (J1tOd
prof0fumtt C,efar) tran.fiuElotptC exercituflttmcn Ge,
tmjûm)veteribtufoù in camù contra eAfparllgun1.J
confdit; milir/htte omnC1 intra valLuJn...J cafirorum
cominuù; Cl'{ltttatumqlJc per cau./fam pabttlandi emiffum , confoffi11Z.J decumttt7a porta in ca/frIlJi rccipere
i1lJ1it - Simili (Iltione Pompciru,conftHo tùtJdmt diei
itiuere, in flù vctcribtu caftrù ad Affillragum con(cdlt ) ci/tfJlte milite! , tjttod ab opere) intej!.rù munitioniul#,vaeabAnt,aly /ignandi ,pabu/and/qlle ca!~p
fa 10rlj(itu proJredicbanlllr;al&,quod fubitiJ conjililtm
1;oftffi,0l1Ù cepcr~nt,magna parte impe~im~nto:,~m,
C:T farcmitrttm reüéfa, ad hd.C repctenda mmtat~ propinrptitntc/ùprriormn caftrorJt11L,dcpojitù in contl/bernio armù,vallum relin'luebam. R.!!jbus ad ft'luif
dum impeditù,Cifar q,Jod fore prouiderat, meridia110 fore lemporc,figno pro(c{1ionù dato, cxercitllm edtteit; dllpltcatJqtlC eit# dtti itinere ,1 t le. mifLibm
paJ1ùit ex co loco proCt~ir. qllod foc~re Pompe/us dif
cc!lit milimrtJ non pOtUtt. Po/fcro du Cefor, (imi/irer
prttmijJù prima 11O[[C impedimentù, de 1 v.vigi/ia ipft (greditur; ve,ji qua impofim eJ1èt dimjcandi neceJJittU jùbittlmcajûm cxpedito exercitllfuhiret. Hoc
idem relt'l/~ij ftcit dicOI14 ~bus rehm pcrftélllm eft,
vt alliffrmù jl'lminibm,at'l/tC impeditiffrmis itineri1J1# mt/lllm acC/peret incommod'l1n. P ompeù14 enirn,
pr;mi diei 1;JOYIJ il/ma, cir re/ùplomm diemm fr~ffr",
lahore fofccpto,citm fi maguis itinmbm c"tmderet,
&pr~:
�LIB E R
III.
361
& progrtffos confècJui cuperet, 1 v. die finem feqttendi
ficit, atquc almdjibi conjiliurn capimdum exiftimauit.Ctefari ad/àucios dcponmdoJ, flipendlllrJl exercitui dandllTn ioci{ls confirmandos,prdljidùmw vrbibvu
'rclinCfuetJdllrn,neccjJè erat ttdire ApolLoniam ,yd hù
rebm talltum temporù tribuit, qHantum tr.u proptrll:17ti neccfft : tjm/nique Domitio, ne aduentl1 Porn~
pe& preocclfptlretur,ad eJ/rfl omni cc/tritatc, & ftlldio
;I1C;mt14J ftrcbtltur.T otim alltem rci conjilium his ra
ttonib14J txplicltbtlt,vt,ji Pompeù~ eôdcm comenderct,abdu[lIlTn i/Lum J mari, atque ab iù t'Opii1, 1/ttu
}))'rrhachi; comparalurAJt, ,j-umento, ac corl/7JJCtlllt
abftraélü ,pari condltio'?t be/Iifcum dtcermre cogtrCl;fi in 1tnlrte tranjirct,coniunélo cxe~cim cum Do ;'
'lnitio pel' Jf~yricllrn ltali,cjiibfidio proficifccretur ;fiil
eApolLoniam, OricûmC;ltc oppugnarc, & ft omni ma
rù i7lla (Ira I!xclt/dr:rc conarctlfr,obfJfo tl/men Scipione,necefJario ilLum fuis am.:iliumflrrc togcrcr. im9-ue.
prremiJFs nunciù,ad Cn.DomitiltmC1àrFripjit, tCCjl/idfùri ve/Let,(lftmdit:pntfdiocflle Apo/Lol/i,e cohor .
llbz# l V,1)ffi l, 111. Qrici reliEl:ù, qlliqueerant e:\:
vu/mribm œgri,dtpojitM,per Epirmrw,atque Acarnal/ia1ft iter jnceraœpit.Tompeit.u quoque, de Clifo'rÙ c07ifilio come[htïa ù/d,cans, ad Sc'pioncm proper4ndwm jibi exiJ1i?/I'lb&tt,ji Cd.for t'ter rllo IJavcret,vt
fopfidùm, SciplOtll firret;ji ab ora maritima, Corcyr"t]'fe difccdcre vc/Let , q/tàd Icgio1W, ujltùnu'lnq/fC
e;\: 1talia cxFpcUaret,ipf vt ol'fmib.# copù~ DOlnltiit
.1J(grcderetur. Ji! de cmtjJis vterqllc eomm cc/eritrlti
fbidebtlt,V(
rfot tlUXtlJo, &,ad opprimcndoJ ..4d1tcrforio J ) ne oecajt'o tcwpom dUlfet. Sed Ctlfirm~
vlpo/LolZia direéto iwure Ill~erter/lt. Pompcim per
pù
�362
D E
HEL LOC 1 VIL 1
Candaltiam iur in Macdoniam e,yPeditu hahebat.
rv1ccrjJit rtiam improu~(o almdinco7n7nodiÎ.,Cjuod Do
mitùf4,Cjlli dief comp/llres c.l(frù Scipioi/ù Ctiflrtt côt
tata hablliJlèt, m fU1J1etari~ calljfaflb co di.fceffirttt,
& Hcrac!eam Semic,rTn, qUle rjffubitéla CaT/dm/i.e,
ttcrftcerat;vt ip(a (Vmma i1!tJ7h' ob~cere Pompeio viderelt~r, Htfc ad id tcmp r14 Cttjàr ig lorrtbat ,firmû à
Pompcio liurù per omne.f prou;ncrM,cillimt{fqltc di
'lmjJi.s.prœlio ad D)rrht1chitt'lJft f1o,!tltt".,il1~atilt[-·
que ')')1I/lto,qttàlll ref C;'tlf .!.,/l-vl,jà,n.1percrebuerat, put
fum flgere Cdfàrcrn,pnrc omm/JIt! COptÙ tlrmffiJ. h<l.c
itwer,t ii/fifa rt t!didrrall "ba:c ciuitatCf non mt/LM
ab eùu amiciritt flllcr, anl/ t., . Oreibm acciditrebm,
vl,p/ttrrbtu dr:rtjJi itillerivm,r~êtr.fr.re adDornititml,
& ,IV })nmitio ,tif, Cefirem, md/a r,uiortC Ùer conficel'c poJfm!. Seri. AI/~br'ogCf,R.orâILi. atque vEgifa1tti/iaref,qllos perflgiJfr il t PompcirmL dcmol1ftrauÏrmtf)conJpir'alf IrllttnCre explora/onu Dornit~i,jlfj pri
jfi11tt jùacorrjiuwdmr,qllod vnà in Gallia bella t,t"ffcram.[eu ,(!oria el,ui,mAla,vt emm ,tU,t,npojùeriÎt.
& CIfÇrrù proji[/:ionem,& aduerttltm Pompci; docile
rtent.,' 'lIt/hm J)omitHU certior fM/m,vix IV .horarü
(flatio anucedtl/s, ho/filOn hmrficio periClûii vitatût,
& ad u'Egmw1!1,1tJod cftobicUm'fJ,oppofi,,;rm,h The[
16.fr!i.e,CJ'fori veniwtiocCltrrit, t Conùmélo exercitt •. C,cpr Gornphos penecnit:qlMld eftop,d1~m primttm.
ThefJ:ûitt venimtib'1.1 ab Fpiro:Cj/f,f, gem pauch antè
ditbw v/lro ad C,~(drc legtltos 1Il1fr4u, vr jitù omtli1J114 foCttlt <lltbtl4 Vfcrct1tr, pl".tfdll'1IJfj" av eo mi/itt~m
petimu fid co [mfJû j,lm pncltrrmu.qtlam jttpràdo
CIe1mm,dc prœlio J)yrrbachino, quod multrI auxcrat
l't"tibll4.ita'lItC AndroflJmm pr.ctor The~tfùf, cùm
(e vi.,
�ft
LIB E R 1 1 J.
363
viEloritt Tompe~ comitem eJfo ma/ùt,quàm focium.
Ctf.[arù in rcbU5 aduerfis, omnem ex agrù rnultiNtdinemferuorurn,ac libcrorum in opiduTn cogit, portaf
qzecprttclttdit,& ad Scip;'otiem, Pompeizémptc nUTlms mittir,vt fibifubJidio ventant .. (e conJidere munitionibm opidifi ce/enterfùcct-rrratur:loi'lc~in1uam oppugnationcm jI;ffinerc non poffi. Scipio difcejJu eXeYciumm àDJyrhruhio co<~nito, LariJ/'tlm lt'gionM adduxerat. Pompeim nondum TheJ!.llitt. appropinqua-.
bat. Cefor ,caftrù mumtù,[caltu, rtlllfr:ulrfftue ad rcplnt~nam oppug1Jtltione77LJ fim,& CflllCS parari illffit.
S2..!.!.tbm rcbm effiélù,cohortatl,u milites doc/lit, quan
tltm vfùm haberct adjùb/CJland.mt omuium umm inopiam,potirt opide plmo, atque oplt/emo ;fmul retiqUt! ciltitatibu~ vrbù h"itu exemplo inJirrc terro rem i & idficyz' ccù:ritcr,pml4, qttàm all:,,'/ra couctlrrerent .ittlque,'ufiu jillgutari 7ni/iwrnfludio, eode,,/'LJ,
'lM venerat,die,poft tJoYtl7lt Ix,opidum a/t1fimis mœrlibU4 Opplt nare aggreffil4' ante [oltS opcafum_J expl!gntmit i & ad dir.picndtmL mi fit/hm cOllceffit ;ftaf(mque ab opido cùf/ra m01lit J (:):- c.Jl1e/ropo/im venit,fic, vtmmcios ("\'PI/Krlari opidi ,fi: rnam1Jte 111IIe~ederef. ,ktmopo/ud! ) eodem prirnit77LJ vJi c01'lJilio.
'r{dem permoti nl7noribtu~portiu cLtltlfruuw, muro/9~te ar7rJflUS cqmplellmmt :fd portea, cafo ciuita.
tu C07'llpreheJ'Jfs ex captil/ù cogllito , CjltOJ Cifar ad
'tllurJ/m produccndoJ Clm/uerar, por/lu aperuerunt-, •
. f2,fjbtu dehgcntiJ!imè confrllill/j , collata fort/ma
JJ1 ctropolrtl/TIJ Ct~m cafù GOwphCllJillrn, nu/la Thif.
fà/~te fisu cmiffe! ) prJ!/er LariJ{teo.r, &fui maglltJ- exer~lflblt4 Scrpionù tcncban/llr,cjI,in C~firip.,reret,tlf9:7
11'JtPcralafoccrct. iflc,[cgctù idonclIlIJ /oclmL ;/1 {lgr~
1
�364
D E
~
E LLO
C 1 VIL 1
'J1aétus,qu~ propè iam matura
erat,ibt aduentum t!'X'iPeElare Pompeij,eoque omnem rationcm belli conftr
rc conftituit. Pornpeius paucif poft diebUJ in The/faliar" peruenù: con ci 0 nau't[que apud cltnflum exercit1tm~(uif agit J(ratitU:Scipionu ",Ji/ites cohortatttr,vt"
parmiam v/Uoriapr,ed,e, tiC prtfmiorwn.J velint eJfo
participe!: rccepr/[q.ee omnibus in vna caftra leg;onibusJûum cum Sâp'onc honorem partitttr;dalfrC1trn'll
"pud eum c.1rJi,& alterum ilLi iubet prrttorimn tendi. ·
A/tau copiu Pompey, duob'1que magnio e.'ICercitibm conùmflù , priftùla omnittm confirmatur opinio,
& Jjle! vi[forù augcwr,adco,vt'71ûdquid intfrcederet tcmporù, id mor~ri reditmn.., inltaliam videretl/r;&.Jiquando qI/id PompeiUJ tardim, Imt corrfideratùu jltceret,vni1u efJè nc~otium dieifrd i!Lmy/- deteéJariimpcrio,& confùlareJ , PruorùJflplc[ermmm1....
habere fIIlmer(),dicermt.. .. J am "re e interJe palàm de
prltmiw,ttcfacerdotiù,contendcbant; ;n ann4fque C01J
folamm dr(inieballf. a'~ domos,bol1aque coru111..J, qlti
111 c4frù cram CIfforù,petcbtmt:ma<'Sndqlle inter cos
in cOl1fi!io /ùit controuerfia, oporterét,lc L. Hirtij,
quod Ù tè Pompeio "d Parthos rniffitJ effet, pro ,,:imù
comitiis Prll.toriis (/,b[ent ù rationcm haberi:cùrncius
77cceJfar!i.fidem Î7J1plOrarmL P07npei; ,.Vt prttflaret,
1u~J. proJiciflem; prornifffe,t; .n~, per ems auUoritatem,J,ecepl1ls videïetlfrireltqw,f1: labore pari, ac pe ..
"rieu/o,nc VI'1US om1lrA m/ttcederet, rustforent. J am de
flcerdotio Cttjàrù 1Jo!nitJ'~J,Scipio,SpinthirCJJ.. m.
III!tU CfllotidlaniJ cOnicmionibteJ (,d grauljJimlU VeYbomm contumdstU palàm defi:cmlemnt: c,'fm Lenm..
IIIS .tt~tù honorem oftcntaret ; Domitius vrbanam...
g'(ltJII'!..l:-" dignitatémqll: ù,éll!.rct; Scipio pffinitat~
.
Pomretj
�LIB E R
l 1 J.
36)
Pompe& confideret. PoflJJ!auit etiam.J L. Afaniu m
prodttionù exercittu AtiT4J Ru/m ap~edPompeium,
ql10d gdluJn..J in Htf}ania diceret. &' L.'])omitius in
cot/filio dix/t, placere jibi be/Lo conftflo , terna-; ta belI IU dari adùtdicandtt7ll iu,Cfui ordmu eJfcrtt Smato~i;,be/Léqfje vnà mm ipfis interfoiffint ,fcntentù/fqu~
de fingulù forrenf,q/ti RotfJd!. remanfiffent, quùh inter
pr.ifidia Pompe&.fitijfent,neq/u opmtm in re militari
prttJlitif{mt. vnam fore ttlbeltam, qlli liberandos omni
periculo cm(erent;alterarn,qui Ctlpitù damnaret; tertiam qui pcc/mia1'fJleltarcl/.'L . poffremà omJ1/U a/lt de
hOlloribT4J jùu , aut de prttm;ù pmmÎtf , a/tt de perfc(;pt~?Jdù inimioù ,agebant.nec, qllibm rationibus fùpe
rare pojJènt;jid,cl'mnrzdmodJ/??t VIi viéloria deberet,
cogitaballf. Re fmnentaria prd!parata, confirmat!fCJ7
militib",.,& fuù 10 11,r; 0 IPatlo temporû à '])yrrllrzchinù prœliis interrmj{(),C/140d fotù perfpr[fum habere vi.
deretttr,tentandilm C<ffar exiffima,eit'(l'tidnam Pom
peiT4J propofiti, ~ut voltmtatu ad dimic,mdttrfJ haberet.itaqtte ex ca/frù exercitltm eduxit, act/m'lue ;n~
ftrt/xitJprtmù~ fùù locis, palt/LOque caftrù Pompe~i lougim ; continmfib~u verà dlebttJ,vt progredc~
rctur tl caflrù jùù , colLibl'tfoue Pompeianü aciem.J
jiibiiccrct. ~tt. rCJ in di" c01Jfinmuiorem eilts 'efficicbat exercttum .{itperius tamen ;'/f!itllf1tm in eqwtiblH,qt,od demollftrallimw ,fr:tflbflt, vt, quoniam nll'1nero rn/titi! pflrlib/JJ effet inftrior,adolrflenttJ,tltCfue
e.\'pcditCis,ex ,m,efi~11tmis efcilo! milites 4d permci ta.te1n,'lrrnu imer equites prœ/itl7' i mberu,q'û, q/40tid.tttna confoetudine v(ùn1...J 'luoq/te eius gencri! prœ[tor/lm perciperent. Hi.reratreb"s effo '111Jn..J,7)t tqui·
tes 00 aperttoribllS etùtrrl..J locif V J J. millill1'fJ l'om-
a
�D E BEL LOC l VIL t
p~iarJorttm imp~tum,ciJm adeffitv.rUJ,(ùJlinere audt-'
renrJneqt~e magl1op~r~ ~OI'ltYfZ..J multitudirt~ terrercriwr.namque ~tillm per cos die> prœ/ium feclmdl11n~ cq/tertre fteit J atque vrutm v1l1obrogem...,J cx duobU!;
qllOJ perJùgijfe ad Pompeium [uprà doeuirmd, elem...qttibuflam,interftcit. PompeiU!, 9uit1caHra in co//I!
habebat,ad ir;fimdf radice> monfù aeicm infl:ruebat.,;
fèrnper,vtvidebaturJ/peFlans,Ji iniqltis /ocù Ctifar jJ
fob1jeerct.CœfarJnu/!a rattone adpuJ[nam..., eHei poffi
PompeiHm exiflimansJhane fibi corfJmodijJimam belli rationem.. .J illdicalltrJvti carlra ex eo /oco l'IJ.ottercts
ftmpérqlle efJet in itirleribU!,hoc!J;eran.rJ vt, mOllcridù eaHrÏ& pluribr'tfl7tte ademrdù locis, eommodiora
ftmnentana rt vterettlr ;fimJélqlle , in itinere vr ttltrJ'tam occafionem dimieandi naflcifler~tur & infolr..
tllm ad /aborem Pompei1 exercltttm quotidianis iti17 neribm deftuigaret. t His cdnflilIItu rebl# fgno
iamJroftFlionù dato .tabernaClt/1fJ., dttenfù, animad
uer(ùm ejf,pattiLo ante,eXtrlt qltoudiarta1'lt con(uetl~di,
nem,longsUl J vII/la ejJe aciem Pornpeb prol,rejJam;vt'
non iniqlJo /oco poffi dimicari videretur. T u.>Je Cteflr'
aplld fiios, crmu Idm effet agmm in porru, Differendum tjf,i11Cflût,iter in prttftntia nobuJ& de pree/io cogitanduw;ficltt ftmper dtpop~r:imIWt1ntmo {trmM ad
dimicandum parats : 1'1011 foctle oecafiollcm poste., reperinwu.e01!flfl!rnque expeditM COplitf ed'leir. PO'TIJ~
peitu qftoq/~(,vt poftea cog7liwm efl,foomrtl orrmir~rrw
IJOrtalu,jltltuer.u prœ/io decerfr.l,re .1/mnqllt etitwr in
c01lcilio fopenoriblt4 dirbJ# dixerllt ,pritu.7u:mJ cmclfrrerent aClef,fore,vt e.wrcit/~s c.c(arùpe/ltl'emr.id
clmJ- cffiJ1l p/eruJlte admirari,Scio me,iJ/1ftir,pJ.ne ill~
crcdtbi/em mn pollictri :id rationc l'tL confi'l; ?tJei
366
J
J
Il
cci-
�LIB E R
III.
3G?
accipite,qlto firmiore twùno in prœ/ù7 prodeatù. perjùafl equitibtts no/hi!, [d'lue mih; fi prauros confirmflUrln mt ,vt,cltm pr0l'ill.rlit /t~ceJ]ùm, dextrttm Cd!(dris cornu ab l/turc aperto ag.l!;redcretlt'tr;vt,circii1tenm ab rerL~o arie,prius perrm'b11tttrn e.wrcÎt/tm pel
lerent,qU tlm à 110ÙU fel::m ln IJoHeiH iaceretur. itnfine periwlo legionr~m,& ptf,nc fine v/tlnerc,bel!/tm COlt
ficicrmt! .id aluem difficile non cfl, cùm ft/ilIum e Jltitam vlllcarmu jimltl der/ unci.luit, 'lit cjJcnr dnimo pa
r4ti ni p0.fk'~lrn;& cjltoniam..J.(icret dimic.mdi plJte ~
fl-tUJvrj.èpe c~tTim/lent,rJc vfù, rnan/'7uc relltptOrtttlL
opiTllollcm follermt.Hllrlc Labien/tS exefpit, 'lit, ct'tm
CJ!firù copitU despicera, Pompezi ccnJilimn (urnmù
Irwdibu.r ('ffcryCl. N o/i,illquit, cxiftimûrc,'Pompà,
h,tne cffe ewreirltrrJ,qlti G.dli,zm,CcrmaniaffJcptc dcttieerit. urrmlblt J mtn'foi prœltù , 71CCJlIC uTllcrc imogr/jram rem pronJt7mo .pcrc,\·igua pars illiw e.\'Creil IH
jùpcrejf;magna par s r/cperiit: qltod aceiderc tot prœliù(i,ù met'Jfc , wlllrOS ~mtlmmi p~fIi/ClItja in 1m!;,t
confitrnpfrt:rmtl, i dOl'lmrn difct'ffemm :mltlti (ûm r~1 illi m contj;umi.an riO alldiflù t .\ · iù,qJÛ per eaJt(fil1l1v,dmu/mis rernallfrunt , cohortes rJfc Bnmdttfii (it[z.tu?htl. copid!,CflUU v idctis,e .\· de/dttb us !J.omm mmo .
,dm tIl citeriorc t;'tl/Ùaftint reftELc;.jr plcrd!,fj,.fitnt C.'\:
"olot/Lis tra1l0J(! d.m is. (lf t (Imm, 1/tod(rtlt ro boris ,dlIO brIS prœl;ù D1rrhachirlÎf inuru: .li.ce cllm di.\'iJ1èr.
11t 1',111 it ,f,lIiji viF/orr,,; ,i1l caf/r,lf/on ruterfimml.'Ye/i
ql/Offlllc 'lit zdem filccrw t." hom:t'IJ cft. Hoc /tl/{dam
cPoll/pciru,idun mr,mit.nee vero c.\·rcliqllls fût qui[
C;~ttJl11 '9111 Hlrare drtbil7~rct. }üc citm foU.? e!l'cm in
~IIIO , 111(11,71" O,f, (;J:"/.1/1tia omnium dtjl4fllm-, efl. lIl!
za'ffl IImmo 71iÜorili ptrcipi p,b.llIJ IJI.:àd de rt (iU/dt.o:
ca
�36' S
D E
~t tam perito
13 E L [ 0
C 1 VIL 1
imperatore nihil ftriflra confirmari vl~
debaCHr.ttfJàr,cùr~ Pompe~ caftris appropinquaJfètl
ad hune modum aeum etUs mftrurram animaduertit.
Erant in jiniftro "ornu legioneJ dru!, tran[ditd! à C.e~
fore initio diffinjionis ex S .C.quam'i7L vna Primd,
altera Terti.e appe/Labatur. in eo loco ipft erat Pom~
peùt.r.rnediam aCietfJ Scipio CIt'i7L legionibus Syriacis
tenebat, Cilicienfis [e,Jo conitmEla cum cohortibus Hi
fPanis,quM 'tranfllz/rtM ab Afanio docstinms,in dex
tro ,'omu erall~ col/ocatlR.. hM finniffimM ft h.lbere
Pompeills e:'Cflimabat.reliqutU inter aciem mediam,
cornuacflu interiecerat: nrtrneroq:te cohorw:.s ex. explcuer.u htP-c erat rnilLi.a L V.euoCatorum circucr dU(J
?fIillùl:qlt~ ex benejieùtriis fopenorum e-"creilrmm-ad
eum conuencrant:qu~ tota acie difpcrfèrM_h rdù]JeM
cohoytes V 1 J. ca/tris, propinqllJ{qru ctl{fc/Lis pril.fidi(J
difpo{ucrat .dextrum cornlt etus riulls qmdam , impeditisripiJ,1mmiebat,cp'dW ob calJjJàm mnElllm equitatmn ,(agitrnrios,jùnditoY!{t//te ormleJ infiniftro cornu obiècertlt,Ctt[ar fopcrites inflimtum frllani , x.le~
e:,ioncm in dcxtro CO r1'llt, J x. if] (iniItro Collocduerat...:
~'(lfJCtji Cr'fm t D}rrhachinis prœliilvehementer atft?l/tat4l:& huic Izc aditmxit, l X.vt pd',nc vnam ex dlta
b,~s efficcret ; arquc a/teram alter~ pr.tjidio ef!è ù1fe~
rat .C()horteJ in dCÙ: L x x x.confttWtM habebat. CpeLe
{li'1fI?lJrt erlll co.X Xl I.CohortclI r.ca/lris prce!idio re
/ùluertlt,Simflro cornu .AntOl'lùtm,dtx t ro p.sylLam,
'1mdia aeie 0/. Domitisml..1 prlfpoJit cr,r-t.. il'fè contra
Pompeium COllJlitz't. Simlll, hl! rcbru animadturjiJ,
'lU,H dcm07l:strltl/i7mu)tiriJe1/J,nc tè mu/mlldi7lce1'Ûfilm dcxtnmt cornil CirCU1'fmmiretltr,ee/eriter ex torna "cie fi"<~III,u cohorle9 detra.\'ù j au", cx hi! quartl:
i,.,ftituit,
�LIB ERr t 1.
3S9
inftituit, c(Jltitcmtlqllc oppofuit; &" , qtûd fieri velLet,
oflendit; rnontt!tcjltC, eÎU5 dui vièloriam in (arum cohortùem vmute conftare ;fimul tertld!, aciei, tot/cJ1-u:
e.'l:ercitUI imperauit, tiC imuJ1it fuo concm-reret :fe, Cl~1ft
idfim velùt, vexilLo fignurn datumm . Exercitum
cùm, milimrirnorc, ad pugnam cohormretter ,fuâql(C
in ~um pcrpetlti temporu officia prltdlcaret; in primû
t:ommemoralût, tefttbU5[e rmLitibU5 vti poJfe , quant()
jfud,o pacem petifJèt; 11id!, per Vatinittm in collocptijS,
qUd!, per 0 . Clodmm cumScipionc egiffit; quibUJ
modû ad Orle/em cu Libone de rnittendis legatù contenqifJèt: neqtte[e vnquam ablttirmlitl1m [angltùJc,
ttC(f1ICRcmp.afterutro excrcitlt prittare vobtiJ1è .J-Iac
h'lbita oratione,cxpo[centi[,uf militib1M , & ftudio ptegl1d!. ardeut/bm) tuba/igmfrJJ dedit. Erat Crafhmu cuocat tU in exercim C.tf/rfs , 'qle~(ùpmore ~;mo aplld
emn prmmrtl pJ/mn tn legrone x .drtxerat, vlrfingtllari virtute. Hicfij;no dato, 5 ccptrmini mc, in'ltM, man;pulares mei q'tiJùijiù ; & ve(fro imperatori, quam
conftitltiflù opcram date. vnttm hoc prœ/iumfupereft
'lItO conftüo, & ilLc.ftiam dignùatem,& nos nostr-am Li
bertatem recttperabirnzu • Jimu! refjncuns Cifarem,
Faciam,inqmt,hodie impcrator, vt atttvùto mlhi,cmt
'fnormo ,gratla! agM. H tf.Ccl'tm dixlJfet, prrrnuJ ex
dextro corme promrrit j at(fltc Cu rmltm e!célt ctrciter
C x x .volHntarsè emfllem cc1Jturid!, fimt pro[eclttr. J11ter d/t(u acieJ fan fmn rratrelrUlt7tJ jpati;,VI } Itù effet
adconcltrfitm vtri1lforu e.\'CrCrflU. ftd Pompf't1Hjziù
prœdr.wrat, vI C.tfiirù illlpelWrlt excipenmL, l.'évc (è
Loco mOUtre/llf:., ; acicmq, eùu dftrahi pal crel/tur. ,di.
4dmoniw C. T rùtrf.j ftciJ!è dlcebatJer; vt prirmu exwr
fiiJ,vÎflp,C rm/tt/lm mftmgcrullr:.1.cufi dtjfenderemr,
Aa
�370
D E BEL LOC 1 VIL 1
tltrfue ,foU ordinibtM difodjiti ,dilPe~(ÙJ adorinnttw;
te.tiUflfue cafura pila ficrabat, in loco rcteJttumilitibtM, Cfuam fi ipji trnmiJJù ulu occltrriffint :jimulfore,
vt thtplicato curfo, Cdlfaru mdùru exanimarentur;
& laffit14dùte conficermtttr. Cfuod nobù quidem met/a
ratione foIfum à pompeio vidctttr; propterea qt/dd
eftqutCdam animi incimtio ,atquc alacritM ,natltraliter innata omnibtM, q-tetC ftttdiop"egntR- incenditur.hanc.
non repr/mere, fèd augcre impcratores ddent. necf1u:
(ruflra antiqttitui inftttutttrn ift, vtjigl'Ja vndi7tte co CÎnetent, clamorérnque vnùm!i to/Lerent. 9uihm rebus & hofteJ terrcri, & fiOI inctmri exiftima1tfrmllf:..,.
18 t S cd noftri mi/iru , a.uo Â(flO , cùm inftftù pilù
proct~rrijJwt , tltCj? anirrttzduerttJfent non COflClSrri à
'l)om;eianù,vjù p~riti,acfoe.erioribtM pugnù exerâ;
tatt,fua '/ponte cuijùm repreJJerunt.(r admedmm fre
fl'atimn conftitemnt,ue,confornpluviribU5,appropittq-uare nt; pamoque inurrnt./fo 1mzporÙ OJatio, ac mrfls renouato curjù,pila miferunt, celeritérq/tc vt erM:.,.
prdlceptum à CIlfare, glaalos ftrmxertmt. 1Jeque vero
P ompetani h,e;c rei dejùenmt. tlam & tela mifJà exuperttnt, & impemm legiomlm Iitlerttnt , f:!) ordmt$
confcrttaltmmt; pdifcjt rnijjifJlldgladios reaierüt.Eodan rempore eq-wteJ a filliftro Pompey corm~, vt erat
irnpcratum,vnùmftproctt~remnt: orn~ffèJue rmdtÎtuao Jàgù ltlY/omm ft profùdlt: q-ftomm Impctttm noHcr
cqltimws no tltltt,ftd p,ml/iI. loco motl# cc/fit: eqttitw,
Popeiani hoc acrùM inftare, & ft tllrmatlrfJ expficar·c,
acilmqlee 1'IOftram J I~ttcre aperto circuire cœpcmnt,.
'Juod vbi C<f.jir IlnJrnfldltert;t, [ v. aciei , qU'lm mJlj,tlterat ex cohor! ùem nmmro ,fgnum dedit. "Ii cQüriter prOCllrrenmt; i}/(rftlflJlIc F!/'Ù tama vi in Pornpe~
t'juit cs
�LIB E R 1 1 1.
371
tqUitC1 impttum ftcerunt ,7Jt eomm nemo confifteret,
omnéJèJue conuerfi non folùm loco excederent ,jèdpro-'
tinm inàtr.ui fuga montC1 altijfimo.rpeterent. guibm
fommotù, omnC1 fagittarÎj,fimditoréfque deftituti inermlU, fine prtejidio J interfiRi fol'/IL . E odem impefU
cohortC1 finiflmm cornu , p~jgnantibus etiam tum , at
reftflcntiblM in acie ~p ompeia1!ù , circumierunt , eJ;:.
qfte à tergo font adorfi. Eodem temporer Il. aciem
Ctf-jàr, Cjlttf- quiemjitertIL ) &.f ad idtempus locotermerat, pnlCllrrere iuffit. im,cùmrecentlU J atqlteintegre deJi'JJis [ucceJJlffint , alyautem à tergo adorirellfltr , flirtinere Tompeiani non pomenmt) atque
7Jn~vterfi terga 7Jerrerm}t. neque 7Jerà Ctf-jàrem fifi/Lit,
qttm ab i;.r cohortiblM, qUtf- contra equitatum in 1 v.
acie co/Locat~ eJ{cnt mitmm viéloritf- oriretur, 7Jtipfc
irl cohormmlù militibl# prowttltialterat. ab hù enim
prirmtm eqltittlNU cft pul/ùs : ab ::.fdem foéla ctf-du fl.giftttrlomm, atquejimditonem: ab iJfdem aâu Pompeiana finiftra parte eratârctmmenm, atque inùiu
jùg4 factum. S ed Pompeim ,vt erptitatum (uurtJ ptt!fûm vidtt, atqltc ellTn partem, Clti maxime COT/fid 'bat,
perterri/7:lTlumimadteertit, alo/s dtf{fuJ' , .me exceUit,
prot im'tfqtteft in ca/fra cquo COlltlt/it , & qs CmturiortibtM,CptOS in fatione ad PrlftoriaTlt portam Pvùerat,
c!tlre,vtmi/itC1 exaHdtrent, Tseea7fJmi, iruptit,ca./fra,
G~ deftndlle d,ltgenrer ,fi quid dltrù# accidcrit: eg()
reli-:l'ttU porttU ctrcmneo,& ca/fromrn pYd!JidÎfl confirmo. fI tf-C ct'tm dixiffir fi in pr~torlt/m contttlit,fomTlldJ
t'ci dt{fidms, & tamen menturn cJ.1peElans. Cttftr.
Pompeianù exJiW;1I mtr/l 7Ja/fJ~m complt!fis, rmfLmr/.
fila! tÏl. pcrterritù dare oport ere exijhmans 717iliteJ Cl)hort,ltt# cft) Vf bcmfic,o ftrfundi. vterer/tur) Cllftrll~
c,A a ,
a
J
�37%.
D E
BEL LOC 1 VIL 1
oppugnarmt: cpti, etfi magno d!fou fotigati , ( nam ad
rneridiern 'l'es erafperdltfJa ) tamen , ,d ommrn laborer'n artimo parari, ir'P.erio parummt. Cajlra à cohortwm, qlJd!- ibiprtfij/dlO erantreftUd!, indltHriè defindebantur, multo etiam acmu et T hracibus, barbariflb az,txiJip. n'arrw, cpti acte re/ùger.mt mi/ttes , &
ammo perterrit:, & lajJittidme conftélt rniOis plm9/~~ armis, fignifrh militartbtt.s, rn a(.( u de reLupul fitgfi,
qUt!7'fl de c.dfrorurIJ deftnfiollc,cogitabal/1L. necple vedlJttim, q,ei tri valLo çon/fitertmL, rmtltirudmem
teloYlt1ttfoHmere potltenm-L ;ftd, cOl1JiUi vltlllcribU5,
lomm reliq/~erilt; prot tmlftltC ormJ~J ,dltc. bm vfi CentttrionibU5 , T ribllntfil lml. m (t/tifJimos monteJ , cpti
ad caftr4 pertimbrUlt, conJùgcmm. in cafortS P07flpeii vtdere liclttttrùlimaJlrata, 7nr/gmtm nrgemi pon
dUJ expojimrn,recCl'Itibtu ceffiitibw tt/bernt/CIlla COnmata, L.edam Lentlt/i, 6' 1Jo!l1l1t1Lomm labernaml it prouéla edcra, 71mb ttqlte pr.t.tere(I,C)lItC fMlli/7W Iltxurùl7n & viétorid'. fidltCla def~;tJarmt ; vt plâLè c.t·i/ltmari poffit ,mhtl cos de cumtJt C/tU d,ct tmwt/lè,
9Ut non tJueJ{tlriru conC)/tircrCllt Volltp/Mes. a/ 9,1) rmferrirIJo, ac paticnttj]imo cxercltm C.eflri 11I.\'urtem
obbciebant) ctti fmpcr o7t/nùt ,Id 'tIcceJfarltlm vflitJLJ
dejiuJfcnt. Pompellu J.lm âtm ttltra valLmn uo/f,.ivcr
jàrentur,eqult7ft lIatisM,detrtlUù infigmblts impnworip, dCCI/mana portaf ex cllHrù CtCCtt; pro/llItVille
tC)ItO CUlltO, LarifJàm cOlltmdit. lJCCptC tlJl cotJJhtit;
fd, cadem celeri/lite, p//llCOS foormn cx Jilgtl rItlli tM,
1I0[/UrlIO llmcrc non /lJ{crmijfo,cornttrtm cql/ltu \. xx.
ad marc pcmcntt, rtmtémCfltc ji-leme1Jt/lrimn c01'lfcmdit ;flpc, vt diceb lwr'9/tcrcJJS, tant,(w ft opmjollc m__
fiftlb./fo, 'lit) ,f (PlO gcncrc hommllrrt v/[forWfJ fiera[-
ro
.
{it;),
�~n
L l TI E R II 1,
.ft, ab fO , initio fùgte follo, ptfne prodùm virlerel1tr.
Cifar,caftrùpotitm,à milttibm cotendit,ne, in prteda
occup/}ti, relù:pti negotij gerendi focttltz:ttcm dtrnittehmt . -R.!!.,are impetrata, rnontcm opere circltrnmle"ire inftit IIi! , Pornpeiani, qu'odù mons mitfine aqlta,
drffiji e~ loco ) rclifto monte, vrJùterji Îltrù eù/.-! Larif
flm ve1usft recipere cœpentnt•.J;b!.tI fPe anirnadtterlà, CIf,JârcopiMJÙMdtrmfit; partémcf'te legiomtm in.
cafh-u P ornp"o/ rernanere itt/Jit, parter~ infita caftra
rcrnifir: 1 v.fecltm /l'giOrJC1 dltxit; commodtor!que irinere cp ompeianu occuY"rere cœpit : & progreJ!tM mi/lia paffimm v l , aciern inftf/-txtt. -0.!-a re animadJterft, P ompeiaJ:li in Cj'todam monte conflitmt11t, Hune
mOrltcmjlllmen foblucbat. CIf!(ay, rnilitt:1 cohortatllJ,
etJi rotitu diel contln.mti labore eram confiEli, mJxqltc
iam fobertll", fI/meft 7ntmitioncfllmun monte fic/l'(rr,ue 1JoEh, Pompeirmi aquari poffilllG .I2!!.p iarn perfiElo opcr'e, illi de dedlti01Je J miJJis legarù ,ftgcrc cœpmmL , pal/ci ordinufenatorrt , qltiJe Cltm ifs conirm.\'Cr,mt, rloélc fùga flltttem petierJtrll. C.eforp~im~ IItcc omm! cos, Cjlti in monte confderant, c.t'jupcrtortbl 1J /octi inp/anicicm dcfi'mdere,tlt'lHe rlrmft pro~~ce;
"c, nt/fit. quod vbi fine rec,~(àtiom ftcmmt, pafJ1fri
pa/mis, p' oieD., adtcrram,flmtt'4) /lb co petl~ rlt1ltJalit/cm: cOllJOI,{f1tJ ,collforgcrc ù1Jit; & ,pm/ca apltd
COi de ICtlit,ltejit~t IOCltttl4 ' 7'to minore e/{cm timore,
OrmJCf cOrtfimtIJtit ; rmliflbltfl'trfiS/)' i/llfil J nc 'pei corllm vio/tlrent rer,nm qmdjili drjidcrflrc nL . H ttc adh~blt(l dd,<.~ent,a, C,\' caftrùfibi /egiones alt,t! occltrrcre,& cas'111il1 ficum dlt.wr4t,imûccm rI! 7l1/efccre, (/t~
'lite in caf/ra rctmti lit/Ft: codùn9J dlc J..anifmIJ per.
Mf/it.i'l co prœlio amplsm cc. 1tJtlltC! dejidmtlt{t;
a
no
Aa ,
�374
D E BEL LOC 1 VIL 1
fed Centttrionf4,fortuviros, circiter x x x.ami/it. Jnterftè1z.u eft etia?? ~~tijJimè pugnaru Craftimu , cuiz.u
mentiommjùpra fictmz.u ,glad1o zn os adutrfom con~eElo . rmple id jùitfoifom,qttod ilte , in pugnam profi-
cifèens, dixerat.jic cnim Cifarexifhrnabat, co prœ/to exce/Lentiffirnarn virtutem Craflini fitifJ~; optimé&j1te eurn de ft meritum ùtd.cabat. Ex Pompeiano excrett" circiter mi/Lia x v. cecidijJe videbamur. [ed ln
dedltiontm vmertmt ampliz.u milLia x x 1 v. nam1ue
etiam cohortf4, quit prtPjidio in cafte/Lù ,fi,crant ,[e[e
Sy!L.tjirmlucr dcdidertml. mufti prlttcrea in jinitimM
mt/ta'e! rejitgcntrlt. Signaqttt miùtaria ex prœùo ad
Ceforemjûm relata CL X X x, & aCfTtlI.t. L I x.L.Do
mltitM,ex Ctlflrù m rnontem rcfogicnJ) cùm Vlrf4 mm
lafJIt#dmc deficijfcm,iltb equitib"u cft J'nteyftfJz.u.
J9 t Eodern lempore D . L lfliz.u cflm cl<zJfe ad Brundftjittm vent: ; eadérncf1tc rallone, qua jaflum à Lihone /lnua demonftrmûrmu; inft/am obteflam portui
Brltl1dltJillO leTlItit. Sirniltter Vatinim , (flti Brut/dltjio prlferat, teElù, inftruél!folteflaphù, clicltit "a/te?
L lf fiatltu; attj, ex his longim pro d/·taam vnam qttmrpurmzem, & 1WnOrf4 dutU t'n angitflijS portus cepit:
itemis per ceflette! diflJojitoS afpta prohibcre cla/Ti arios
inft.tmt.jid LIf/mJ,temporc anni commodiore vfif.J,ad
nauigiidul'lt oueranjS naltibH4 Corcyra, D)Yrhachloi
aqltamjitùfitppor't,bat; 1'JCel'te ttjropojito dcterrcbatur; mqltc,ante prœ/ilttIJ in T bcJfatia jizttmfl cogmtu,
aM tgnomi1ll'a amijf.tmm rMuill1fJ J altt neceJfreriamm
remm mopta,ex p"rtlt, infi~/J91'c c"''Pcll; PQtllit. Jifl1ë
ftrè tcporrblM ClljfÙU,CIITll c/4fo SyrorllYn) 6' Phamiâ"i,& Cif,cNrn,i" Stciltam vcmt:&,Clflfl Cffit Cœ(arù
f/(l.Jjù dÙlijà lit d".u pflrtes1w dlllJidtte fJtlrtifeJ/ù P.
Slflpl~
�1. 1 DER
1 l 1.
3'1;
Sttlpicim Prlitor Vibone ad ftetu,dimiditt M.Pom
p01lim adMeffana1'l'J,prùu Caffimad MejJanam na,
uibm aduolault,quam Pornponim de eius adr,œntu Cf)
gnofceret:pert/lrbatttrn'J? mm naEhu,nullù cuftodiù ),
ue'1'te ordintbus ccrtù,r,nagno v cnro,& fcundo copfe
tM oneraritu naufU tlfda,& pice, & jhtpa,reliqtt!fqlU:
rcblls,qud! (urtt /Id incedia,in Pornponiana claJfem im
mifit,atfjJ orrmu ntlUeJ inct17dtt xxxv, in quibus erat
xx.co nftrtlt<f,:tantl~f'h eo foIf() tirnorincejJit,vt,cttm cf
fit legio p~4idio M e/fond! ,vix opidwfJdejènderetur:
&,rliJi co tpfo tempore quidarrl..J mmc~ de C~forù viUoria per d~fpofùos equitfU ejJent altati,e.\'r'ffimabant
p/criquefitturumfitijJè,vt amitteretur.fd,opportunif
fimè mm~iis a!ll!t~s,opidllm fitit dejinfum: G~afJi/ifèJlte
ad SulplC!tlllam m~edaffimprojl [hu eft Vtbonerrù:
applicatlfque rr0rt.ru ad terrllm YJtluibus, propter euJ1.
dem timore7fJ,part,atque antetl,rtUtone cgcY/mt. Caffitu,fecundum naam ventltm,oneraria; tltlltlU circiter
X L, pr.tpltrattU ad incendillm immijit ) &Jlamma ,lb
'lItroql/C cornu comprehmfa ' ntlH f;$ Jimt.- combu/ft.e v.
C1Îrnqru ignls,mag1'limdi.,nc veml,/atitu ferpe~ct;mi
lite" qlû cx vetcr.tbllJ ICllJ01libl1s crr;mt.., rcMft prttfidio l1auibltS,e:c nf/7JlerD ~gl'OfiÎJ <'l.nomtnitlr~ 1'I01J IIIlerttntJed foa f}I01'lU naflU confcmdcrllJJt,& a terr,l fol1eerrtnr,impwéque fléto in c,tJ!ianam c1affirrz.."qH/119suremeJ 1 1 ,in ql~amm ,1lter,t crat Crljfùu, ceperwu.
(rd CaffiJU, excepws fl;apha ,rrfùgit, Pr~terea du.2
font drprchm;:~ trirc1tJts. ncqllc fil/lit 0 p;'jl de pr.J'lio
flrto irJ TheJJ.tlia ,'ol,lIÎtrltlù cfI-; vt ipfis Powpeùmis
fi dCtf fierct.nartl ante rd rcmp't! jingi el lcg,ltis, tt7nicIr
que C.t(arù arbitr.1b.lrlftlr. Q.!!jblts reV1H cOJmm.
rx ifs 10,11 Ca!JùtJ CllrfJ claj{c difècffit. c.cfar,ommbus
Aa 4
�37 6
D E BEL LOC 1 VIL 1
rebmrelillù per(tqttmdllmjibi Pompcium exijlw1auiUfuafl;umqlfe in parter eXfieg Il ft reccpiffrt, tle rurJiu COptM comp'(lra~e alia:~ & bc/lltm renouare poffit:
&,1'lantI11n tfllleru eqmtatu efficere poterat,"fltotidic
progredicbawr:legionémqtte vnam rninortbm itmcrivUJ {ilbfqlti iUfJit. Eratedia,IYfLJ Pompey 1'1omine
Arnphipoli propoftum, vIi OTmm eùu prowncid! :1/niorer" y Grd.ci, csuéfltue 1\ :iura'1di Ctlu.f{ft comuntrem .jèd,Vtrllrft tlltertëdd!.foJjicionu clmila Pomptùu
propofùtffit, vt '1ttamdimiffimè longif)ru fitgtt. COl'ifiiimn ocC/t!taret,an nouu deleéLibm, /1 l1e11'1o premeret,
fi1tued(mimntencrcconaretm' cxiflimari non pourar./pfi ad anchoram V1'Ja 1I0Heconftùit; &,VOCrltù
adft Amphipoli hofPitibm,& pcwllia ad necej[ar;ol
lilltJptt'~ corro,fTam,co~~lIito C.cfaru aduentll,ex eo loco
difùjJit,& Mttylefltl! pauci! dùbm venit.BidwmL
lempejf.ue retemm,nauib/t{cjlte aliù, additH a{f1/ariù,m Ctliciam,at'llle inde Cypmm pemmit. ibi cognofcit,confllfo omnillm Amiochenfiit1tJ, ciui/trnqfle
R.qmillic nc;.rocùlre!lfUr, aycem ante capta1'JL effi,
e.\'C/udendi IÛl calljJ'a;nrmcdfque dimijfol ad eOJ'7t1t
ft c.\-ji~(/ Il trijil1/tirtJ .U cimtlUeJ recepiffo d,cercn,,~r,'le
.Am/Ochillrrt f1dtrent:id fipcijfi:nt,ultl[.no eomm capi
fÙ peYlculo/ùtttrurll,J. Idem hoc L. Lentlllo,o/t/t (ÙpertOYr. an1l0 Confot ji/crdt, & P. Lcnwlù Confittt1rt, ae
non mel/u atm acctderat 'RjJodi.lIam.quicu1'JJql/c ex
fitga 7'1J11JpWtff;.yqturmtl/r,atquc ;l1 injùlam venifftnt,optdo ttC portftreceptwon er,ln ,: rmfftfi ad eOI
mmcs ,Vf ex iis locis d{cedcrenf, comYlt volllntatem
foam1'JltltCJ ftll/ere iubebantur. 1.1714.1 de C.r{tm ad1tC1Jtll fom.l ad cmitlttCJ pcrjrev/1fIlY. J<jbuo cognitù rebuo,Pompeiuo, depoflio #dmnd,c S)rt.c confilio,
peCllfJù,
�L , lB E R
1 l I.
377
pecunia flcietatis foblata, & à qwbufllarru prillatù
[urnpta,f!) d-rù magno pondere ad miLitarem vforn in
nauesimpofito, duobt'tflfue millibm hormnftm armatü,parttm '1I1OS exfomiliù flcietat1tm delegerat,partim à negotiatoribm coegerat,qtlOf1ue ex foi.- qt/w.,
ad hane rcm idoncos exifhmabat,Pclufium pertlenir.
ibi eajù rex crM.. Ptolemd-UJ, pt/er /traie, magnù copi is eum fo'rore ClefJpatra gerens bclLum;quam paucis
antè menfibu4 'per [uos propin'luos,atcpte amieos, regno cxpulerat.' ctlflr!:q1te Cleopatrd! non longo /patio
ab &Jm eaffrù diHabant. Ad mm Pompmu rmfit,vt
pro hospitiO,rltque amzcitia pa/rù, v4lexandria reei
permit, atque dLi.f..J oprbm in ealtlmitüte tegere/ ttr.
Sed,qtlt ab co rniJ!i m:mc,conftUo legatlOnis ojJicio,libtrH1.& (Itm rnillltbw "cgi-! cli /loqtti G'fxoptntnt , COJqIU
hortari,vtfitllmojJiciHw Po rt/pel 0 praljf_lrulI,nélle ciusforcunam defpicerC1:/lt.-. ln hoc tram mir/zero eorttp!ttresPompe~ milùf4,quos,ex cim e.\'Creillt acecp/os
in S)'ria, qabiniu-J irt tY'llexandriam trallfrlttxcra;t,~
bclLoCJlte eonfoélo apud Pto!cmlfttm,patrcmpucri, reli'ltlcrat .HIS tune eognitu rebtu ,amiei rcgtj"rlli,pr~
ptcr ct.tatcm eim,in promrationc crallL rc..l!.m;!ù~c ttmore adduéli,vt poffefl prtedi(abam, f1C J fo!lrei!ü;o cxcrcim rcgto,Por~fciu5 .Alexandnam uEg}p wm 'J.1
oeeupam;jùte,dcfpe[/a etUI fort/ma, vt plcrrlmqt/e in
calnmimte c.\' ilTt/icù inimici CXiflt/17t,tlJ,Cflli crarlt ab
'0 miffi, paUm /'beralùer re!pondmol-t.-. drnCfuc ad
regcm venire iltJJmmt:ipp,cl'lr/') eot/ji/io init 0 Aehil!/lfII,Pr<t{èEtum rcgillTiJ ,Jingulari homi1JCm tmdacia,
& L.septimùtm 'Triblmllm mil ad fnterji.ùnduYJl.J
Pompcium mijènmt. e/fb hù Itbcr(lltt~r ipftIPpcll,,·
tl#,&,cpeadam notifia Septimt; prodll[llU; ql1àd bcllo
�;78
D E BEL LOC 1 VIL 1
prd!donum apud eum ordinem dltxerat , rJauicu/am....
parmdam confcendit,currJ paucùfou.& ibi ab Achi!.
111,& Septimio interficitur./tem L. Lentulus compre
20 henditur à Rege, & in cuftodia nuatt/r.
t Cd!far, cùm in v1fiam veniJfèt , reperiebat T.ArnpÙtltt
conatum effi to/Lere pwmiru Ephefo ex fono T)jaJ1d!;
eil'tfque rei cauffa, SenatorC1 omnC1 ex prollmcia euocaJJe, vt, lU teflibltS , [urm/la pecttntd! vteretur;
ftd interpel/atum aducntu C efarü pr()JùgijJe .ita dttobus !emporiDIt! EpheJù, peczmitt Cttfar auxi/itlrtJ. tulit. Item confit/bat, F.lidc in mnplo uYinm~d!, repetitù, atqtte enmnertttù dùblU, quo die prœlùlm....
ftcundum.J ftciffit Cttfor , f?ltulacmm viElorid! , (fI,od
ante ipfam Miner/tarti co/tocafltm erfltt" & adfimul.lcrsmL .J,,finem,efPeHabat, ad va/wu fi !empli, iimlnqlicconuertijJe. Eodlm1ue die Amiochitt in Syrù, h J.J tantu! exercitw clawor , & fig 7J 0 rtmw forms
exaudiftu eft,vt in rtJItru annam CÙIÙtU dlfcurreret.
Hoc idem Ptolewaide accidit. Perg fmJi in OCCltltù,
tlC remolis templù J quo, prtfur S,lcerdote!, adire
ftU non eJl J fj/t<C Grteci A"tu'Cil- ftppelLant, t)1'l'pana [O.
nuem"t. Item T ralJiblll, in templo Vi[forid!, vbi Ct!.
far; flamam cOJljecrat/er.I~ltJ J palma per eOl dit1 in
uCto inter cotl[,menla I./pzdltrtt ex pattùnmto exfttti.f
(c oflendebatltr. C.tforJpaucos diC1 in e.Ajùz moratM,
Clan alldijJet,Pompeùl?tJCypri Vifurn,co1'lie{f/l.ns eum
in vEgyptsrrn iur habere , propter necej!itt4dù't1 re~
gni, reliquafq/{e eitu loci opportTtnitateJ, cum le~io
"ibsu,vna quamex Theffalitl ftf1/1i iIlJJmu,&altera,cJltam ex Achaiaà FI/fio leg/l.lo etlocllllerat,eq/lilib,'tf9/te 1) c c ,& nauibus 'or7<~ù Rhodiù x, (:J' eA/ÙWCIJ p4,~ciJ)A'e:,(4TJdrj.lm peruCllit.ln his eraJl~
legiollibui
�LIn E R l l 1.
379
legionihlu hominum 1 1 l.milLia, c c . relt~.f.ti, .vulneribus ex prœliJs,& labore, ac ma,gnitltdine ÙinerÎ.r corI
ftrti,eonfequinonpotlierant.Sed C.r.(ar,eonfiflt,rfoma
urum geftarurh, infirmis auxif&s profietfci non dllbitulterat; atque omncm fibi foeum tutum fore exifhma
bat. Alexandri.r. de Ptlmpe& morte eognoj'ât: atque.
ibi primùm èTlaui egrediens , clamorem im/uum dUdit ,'qUOJ rex inoPido ,pr4idiJ caujJrt reliqueraL ; &
conCltrfom ad fe fieri vidu, quOd j({cM anteftrrcntui·.
f n hoc omniJ multitudo maieft.atem r~~iaJ'lLJ 11'Jinui
prtedicabaL . H oe (edato tttmuftl~ , crrbrte commuù
d,ebus ex concttrfu multitlldil'liJ eOT/eitationu fiebiit:
complurlfltltc ml/llcs hJtil/s vrbù omnibuJ partibuJ
interficicbantttr• .0!.i/JuJ rebw animaduerfiJ , Iegioncs Jibt alitu cx rv4fia adducl Ùtffit , q1/tU ex Pomptiallis militlbJtS confhcrat. ip(e enim ?lCeeJfflri~ E teJiis ter/cbatur: (ptt' v1!exandria ntl1t1~((/,JJllbtlS fmt-aduerfifJimt 1Jemi.Jmenm co~trouerJiaJ rr.gmn .td pa
P1t!"rtl RomarJHrtt fJ) adf'1J10d effet COf/fo! pertincre
e~;i ffirnaw,atql/e ea m,lgtS offielo foo COlluemrc, Ftod
friperiorc cOllfit/,uu cttm patre Pto!mu,o , & /(g~, &
S .Cfucut:u erat foUa , oJ1mdit fbi placere, regem..,
Pto!emlfum, a/que Jôrorem ej1lJ Cicoptttram cxcr~j
fltS"JlIO r hllb~rent > dlTflùtere; & de controuerj/tJ mre ttp'ldftpo/ÙU,qllàw inter.ft armtS, difctptare. Erat m procllrattoue reglli,propter Iftatcm plleri,m~tri
âHS ciu r mmlelJtlJ,nomme Photù/1Is.is prirn/f7ll inter
.. filol Cjllerr,atquc mdignari cœpit,reg:rit ad dletudllm
cltlllJam mocari:dcindc , adùttorM quoflitl'm cnnftios
fiti 11t1éhu exrrgiis amicù,excrCÙ/fm à Pt/Hfo cl/lm
_/1 /c:>.:t/lldY/mll eltOCtl1fit;rltque ellndem A ,hd/tlm, m
t'tifflprà '!ItcminirmlJ 1 omnibllS copitJ pr.cftctt. h/trlc
�380
D E
BEL LOC 1 VIL 1
incitatum fuis,®ù i71~atlJm polùcimtionihu!'1U~
fieri ve/Let,literis,nunci!Jquc edocuit. In T eftamenta
Ptolem,cipatrù heredM erant fcripti ex dupbtM fi/iis
rmaior,é7 ex duabtM eaJ(JI~1C tetate anttcedebatt.,. Hlfé
v lifiercnt,pcr omneJ deos,pértfttc fcedera, 91ltf, Rornd!
ficifJet,eodem teftammto Ptolcrrwu pOp'ÛUrft R. obtcftabawr. T abullf tepawentl, Vlttf, per ltl,aloJ eùu
Romam erant allatlf"vt in ,e ra rio pomremur( cd!,c/~m
proprer publt'cM ocCltpationcJ poni non p'otl/iJfent , apud PO?tJpciltTn font depofitd',)t!ltcrlC,eodem exempto,
reli[fd!~ arque obfrgJ1at<t Alcx(mdrilt pr-ofrrebantur.
De his reblu cùmagermtr apud Cltjàrern:lfqttC ma.\·im~ vellet pru corml'llmi arnico; atque arbitro contra
1urJitu regwm.J compomre :Jiebito excrcittM regitM,eqtûtattiPJlte orfmù venire e.A1!xandriam n1mciatur.
Cd:(aris copi'/' nupttlquam eram t(t71tJJ,Vt MJ,e:'Ctra 0pidurhJi e/fet dilmcandltrl'/,confirlertt rr.linquebatur,
vtft fûis IOG'ù opido tU/eret, conjt'/it'tlwjtte Achi/llt co
gnofceret. ~t!tleJ tnmen omnM in armt-! rJJc iuffit:
reg/mqtle hortll.ttts ejf,vt ex fitis ?lcceffarizJ, qllOS haberet 1fJa.\·Ùn,e purloritattG legatos ad Achdlam mitteref;&.qttid cffel fti.,e vo /mltatt oJ!enderet. ~ quo
miffi Diofcoridlj5,0'"- Scrapion ,qt1i tlm bo lc~ati Romil, jiteranf,rIlagl1,imq1/e apud patrern Ptole;tJdlltm afl
E/orùt/tCfJu ha ' ucrant, ad eA chi/Lam pemenerttnt.,.
~J ille,cùm in cunjj7eélu cius veni!fer,t,pritM,quam
àJtdiret,aut,cJ/im rei cau./Ja miffi eJJcll.il .,cognofceret,
corripi,ac intcrfiCI iuffit. J2~orl1rn alter,accepto vulmre OCCU/JitII14 , pcr(ùoJ pro or.cifo[ublattu, alter inIcrftEhu cJf. Q.!!} foflo , Rc((em VI in [ua potcJlate habcret,Ct![arejleG·/t; ?ttaJ11tim1'tc regirtm mmc,! aplld
fitos au[[orstatern. habcre extHlmans,& VI potùu prillaro
�LIB E R
III.
381
unto paucomm,& /atronum confllio, tptàm rcgiQ,(ùfleptum be/Ù/m vidercmr. tErant CHm Achi/La co 21
pitf,vtneqzte numero, neque genere hominum, neque
71ft rci m(litnrù comemnendtf viderentllr. mi/Lia cmm x x.in'àrmù habebat. Hdl conftabarvL, ex Gabi'lIianù milittbuJ: qui iamin confuenedinem Alexan drùldl vitdl,atqllc licemitt,vmerant, & nomen, difciplif/fimcple popn/i 'R...:dedidicerant vxoréJèJ'~c duxerant,ex Cjffib".r plcneJ11C /iberos habebant . Hllc aCcedebant ~oILe[fi ex prœdonibHS, latroniblefcple ~'Yritf,
Cdici.etj, proui1'lcite,fi7litimarûrnque re...(!/onmn . Mt/lti prJ!urea,capitù damnati, exjùLI[9uc conumerant:
fùgitùtÎfcpte o~ftnibw noftrù certl~s erat Alexandri~
reccpttf-:;.certaque Vitdl conditio ,Vt, dato nomme, milmtm eJJene numer0-Jltorrtrnfi qHÙ ~ Domino compre
hcnderett" , concttrJ1t milttum eripieblltttr, 'lui virn.J
jùorHrn,cJ110d ù, fmili mlpa verfabantur , ipflpro jùo
periC/tlo defond, bant. Hi regtlm ami cos admortem..J
depo{cere ; hl bona LOCllpletumdiriperc;Jl-ipendy a/tgmdt' cmiffit,rcgû d07'mmL ob(id~re; regrlO e~fe/lerc
altos,a/ios accerfere,vetere ql/oda Alexandrrm eXercitw inSfit1lto confumerant. Erant pruerea NJ1eiturn
mt/Lia J J, 9,ti imteteraluranL compltm'bltS Alexa:;dritt be/lis ,Ptolemttum p,llrem irl rcgnum redltxerat,
BibuLiji/iOJ duos mterftccram, belLa C/lm tVEg)'ptiiç
geffi:ram.J)IIlIcvfmn roi fnzlùarù habobant. l-]ù cop'Ufidem A chilltu )ptll~cilatémqlte militllm C<t.jârû
defPiciens,occ11pabat eA1C;>;tl~/driam : prtfterea opidi
parlan ,(l'Mm C.efar CIi1'/") mtlwbus !Cl/ebal,primo ;'17/.
petit domml uùu irrllrnperc conams cft. Sed Cttfar,
difPojitu per viru cobortlb"u,impetum ei,/J fiifl"Ùluit.
E()démque tempore pugnam1'lJ cft "d portllm :aç IO?li, è
�382.
D E
TI E LLO
C 1 VIL 1
maximam ea res atnt!it dimicationem.Jimlel enifrZ..J;
deduélu copiû,pluribtM viû pugnabatur: & magna
Tnultitudine. N aues longM occupare hoftes conabantltr:cfltanern crant aHxilio L.miJJ;e adPornpeùtm:cpete,
pr,ûio in TheJfa/ia .0Elo,domurn redierant.;/tlf mre..
mes ornnes,& quincpeeremes erant,apuJ inflne[fdJch 0mmbtM rebU5 adnauigandttm. Prt.eter hM, XXI T.era . . t,
(ptt.e pr4d& cauJlà Alcxandritl. eJfe confoeuerant,coftrtttt.e omneS.'1uMJi occupaJfent, c1aJJe Ctfarù erepfa,
portum,ac mare totum in fla p~teffate habercnt:com
meattt,auxilif[qtle C.ifàrem prohiberenr.ita1tte tanfa
eftcontenttone aEfttrn,quanm elgi debllit;c/trn die celerem in ea re vi[foriam,hi/àlutem fùam conJiffere vidamt fèd rem obtimût Ct,far;om"éflpee eM na tteJ,&
reliqtlM,fjUd'. erantin nallalibtM,incendt/; fjuod fam..latè meri tam pama mame non p0terat, confofffmque
ad Pharrem..-nauibU4 milites e.\pojûit. phanu eft in
infu/a tltrrû,rnagna altitudine,rmrificû operiblu e>.:jlntéta,quif nomen ab illfultt auepit.Nlfc infula,obiefla v4lexandrùt,portum efficit:fd fopcrioribtM rcgeomb1u,inlongitudmem paJ1itum DCCCC . in marc
iaflü "tolibuJ,an~tlfto itincre,(!) ponte cum opido c'Oirmgiuf,r.fn hacj~ntinfj/a domicilia ~g.'Yptiorllm,
& vicU4,optdt magniwdine: qru!i VblqltC nattes imprudentia,al1ttempeflate pal~/llllum fieo clerflt ducr·
ftrint,hM more prtt,domtm diripere confmu nmt. f Û
Illetem inlûtû,à qu.iblu Phanu unctur, non potefl if{c,propur an{.lI(lùu,l1attibU4 introittu in porfltm.Hoc
film veritm Ctt,(ar,hoftibsu tri pregl1a occl'Patû,milttiblY1'l e e:rpoJitù, Phamm apprehend,t, atch ibi pr.t,fidtllm poftit. f?Pbtu rftrebm ejJeflr47fl, vtt tilt 0fr"mentum, auxi/Îaqlle nflt1ibtll ad eum fitpportari poffint.
a
�LIB E R
lIT.
[ent .demifit enim Ctrcum omne.1 propinquM region&!j
atque inde a~/xilia mocauit. relicp/u opidi partibtU
eftp'''c{natum,vtlf,CfuO prœlio difcederetttr, & netttri pe/LcrentPer:(id efficicbant anguftia: loci)paucf[que
vtrimque interft au, Cifar loca maxim e nece./!aria
complexm,noélu prd!munit:hoc traal~ opidi pars erat
reg/If exil,ua,irt cF/am ipfe,h~bif7;trtdi cattfJà, initio erat induétm) & theatrum coniunaJ!m dornui, CfllOd ar
cu tenehat locwn,aditllfque habebat t/dportttrn,f!} ad
yeliqua natta lia. H tU munition&! infe9~Jentibm IIwxit
diebU5, vtpro mllr~ obieébu haberet, neltpttgnare inuitm cogeretur.!nteriJ7LJ ftlia minor PtolmMi rcgù,
vacuam poJfrffionem re,g1Ji!peflans, ad V"Jchillam ft
c.'\.' rc/!,!a trt/llfcât, vna'llle be/lt/1ft adminiflrare cœpit. fed cc/enfer efl mur cos de principau4 controucrJia ortn;Cfltd! ~(}f tlpltd ,!"ilitcl tartition&! allxit.magnü
enim ùlUltruJib~ quiflJuc corum animos concilia bat.
Hitc d'lJ7LJ apud hofl(;f gmmtu r, Photinm, mttricim
pf1ert ,& procttratorrcgni in parte CIf(aru,cr'tJ7LJ ad
.A,hlllam nUrlcios mituret)/]ortarett~rque, ne negotio
dcjiHfret,né,le animo dificcret, i71dicatù,deprehenfrf91 intermmciu, el Cefore eft interfiEhu. Hd!c initia be/Ii
Jic
.I11(xand~'Îni flc-
nmt.,.
�38+
~~IE:9~~~~
A.
H 1 RT l 1; ruel, 0 P P II;
cOM MEN T ARIO RVM DE
1IELL O
ALEX ANDR INO
LIB.
V N
vs.
Libri de bello Aüxandrino capita.
z.
3
'1
5
6
7
8
9
10
Il
Akx.1ndrinonlm appar.1WS COlltr.1 Ca'(,1rcm:& huius JiJigemia in aqlla dlilci qua ferè prohlbc batur, inucnicnJa.
Cxl~ri~ nau.llia duo pro.;lia {CCUlll!.t cum I\lcxandrinis.
Cxf.1f Pham per vlJn pOtlrUç magna cl .tde ;tb Alcx.tndril1i~ .tniCtWL
Rex l'tolernrcus à CrcClfC pcr bhnditi 15 dimifTils 11111.t11 curn pra.·lio fi.lpCl'.lt. !1.ulmC]uc à Mlthndatc duce
911i magna C..c(ariauxilia adduxlt,& po!1ca à xlàrc
Ipfo rilpCI'.uur.
Rcgc 11.mtli pra.:lio intt'l'cJ1ll'to Cx{ar A:.gypto & Alc)Camlria potitus Iloum 1 cgcç fllbtlltlllt.
Domitius Alix à Xelre prxfcél:us DClorar; impul{iJ cu
Pharnace pro:hum cOl11mittit,ab c6quc fupcr:uur.
11Iyrieum à c.t:llri.tms poli: .!llquot prœlla, quorum in
VIIO GJbil1ll1s periir,pac.ltllr.
Odlum C.tflij in 11i(pani.t,vbi proprrctor à C.x:r.WC rc li[[m, & conïurationc f.téb vulllcr,ttm filppliCluln de
coniur;ttis rumir.
:tlliJ & M.lrcc1l1, quorum vtcrCJl1c c.tClriç lloll1inc .t[,u
teu.ltur,col1temiollcs Hl Hiqlill1l;J., & dlill\ ln IbcJJ 0Iho inreritllç.
. Xr.lr III Synun profcétllç r<;ç Omnlllt11111.uum plOllini.lI mTI con!1mm,Dclotaro<jll . re!:;1 ,10Ie[[0 & iilppltci vc1htlllll rcllituit.
' Pharnaci~ rcgiç blJnùa IcgJtio ad C.Cf.uclll , & fll~.l ex
pra.·bo .lÙIlCrrO. a:r.,m vl[[on l'olt rcccJ1tum l' ontUIn pl OUIJlCJlÇ cOlllbwt.lS in vrbcm re JtIJ~.
HELLO
�t t BER
"
t
38~
~ ,. 1 F. LLO eAlexandrino conflato, Ce.
~ ~~ far, Rhodo, atque ex Syral, Cil;cid.
~
~
que omnem claffim accerfit ; ex Cre. .
ta flgittarioJ, eqmte5 ab rege 7{a~,
batheonem MaÎco cuocat; tonnenta
vndl'lue contpài, & ftJmentum mitti, au:t:iliaqtie
adduci. iubct. 1nttrim mltnition~J qreotidtc operibm
augtntur: dtque omne5 opidi partC! , tptce mimufirm~
tJ!è viderentttr, teftudimbul,atqtte rlJ1{èu/ù àptantur:
ex ,edific~1 autcm pcr flraminfl. in proxima ttdificitt
arjetM immit t/lntur, qttantlf:m(j1Jc autmin û deijcitur,
aut per vim 'recipiJ'lir loci, in tantmn mlmùion~J proft!ulIfllr. nam incendlO [rri: t zeta eft Alexandria, quod
fine contignal ioru! , ac materia, font ttdificia, & ftruüllrù, atqJte fl:nicib"!,, contmel1t1$r, teUâqlicfo~t macre ) /litt pautmentu. Cifarjl11debat maximc ,vt~
fjltam anguftiffimàm partcm opidi pal~u It meridlc inuricéfa Cffictebat, hanc, operibtM, vimiflh agmdù , à
r(liqua paru vrbù excluaeret; illua!péétaJ, prirrûtmJ
'lit, cùm effit ill tbttU partr-$ vrb.r di/tifà, aciC! 'lino confilio, tuque irnperio adminiftruretltr; de inde, 'lit laborantibm jùccltrri, tlttptt ex a/tera opidi parte duxililtm ftrri poffet; in primis vcro , 'lit aqua , pablllOqut
abllndaret : qUllmm alterùu rci copiam eXig:ta,m, al·
urilU nulLatn ornnino fomlratem habtbllt,quodque vrrmnqltc pa/tu Im:gè pr<tbere pO ferat. '1X..5que Vero
c.A/(xll7JdriIlÙ in gerei/du negot~1 cunÜat 10 v/La,41tt
mora )i/l(tr~l'at/~r. 'Mm in 07fJ11C! parte5, per qua! fir/u
()
_ rr.-
u.Egypfi,re(1m~9u(, em~lIct)lrg,uoJ,Co~qlUfitorlj''Jl'
aeleti#1 h.lbmdJ ctwfJ,t,miftrall/; magmtmqllc rlmnemm in optdlt11J tclomm,atquc tormentorntll,comte:urtfllt
& immmerabdc7lt 1rmltit Jldinem. add#xer4t, nec
JJb
.
�386
DE
BELL O
ALEX AND.
rnimu in vrbe maximtt. armorrtrn era:Jt inftitttttt. ofF&ind!. ftneo$ prd!urett pubere; arm/lucrant: qwbm do~
mini lomplctiort;f vidllm cf'totidtarmm ,fhpen~ittm
'l'te pr.tbebant. htIC mtJlfltlldme d~rpJ/it.1, rmmitione;
ftmotamm pttrti~tm tlteb'lrItllr: vetCI-tlI:M cO!Jorte; va~
mM in celeberr/mu vrbu /O C11 habebrlt; vt,cpeaCltm
'lue reglone pugnarctur, integrù viréus ad ttlt:>cilium
ftren~tJm 0fPortuntt. effènt. omnibus viù ) atque (mgtp'orflô t'npbar n va/item obdllxerant. (erat alttem 9U4drato exftruéhu fixo; nec minIU X L. pcdcJ aititttdinù {,abebat) 91u"rhparte; vrbis illji1-iore; ervlnt) hM al
ti/limis turrib/# denomm tabulatorit mttniertmt. Pr.t-'
tcrea ambvt!atorias totidcm tabulatomm confi:'Certtr/t"
flbieél![que eh~rotü) fimibm ) iUrrl:erttntte obieüis di~
rcélis plateis in 'luamC/m'l/te erat viJûm partcm 7710uc~ant. vrbs ftrtiLt:/lima, & copiofiffima"omn ium reru
tIlpparatvu fuggerebar. ipfihomine; ingeillofffimi, .Jtt}1
acutiflimi, q/ete à nobù fi:ri v idei"ant ) ca{ol/ertia cfficiebant, vt noftri il/orum opera imitari vidercntttr:&
fia '!ponte mtelta reperiebant ; vnoqtte ternpore & noprM munitione; inftftabant J & jÙtU deftndeb4l1t : atque h<tc principe; in conjilt;s) concionib11fqree agit.abant,popuhem R .paullat'In Zi~ confùetl~dmem eivu regni venire occupandt: paucu annu 4ntea q ,ôinittm
c/;m exercitttfùiJfe ln u1!gypto:Por'!Peium ft ex fùga
eodem recepiJfe ; ac Ciifarf.m venij]è cum copys ; ne'lue mort" PQmpeiJ 9uidJuam profèrtum) c1'to mimu
C ttfar t.pud ft commorareft4r : cptem ft non e....'P'ûl{.
[ent ditt~ram ex regno prouinciam : /dJuc aKcndltm
maturè : namJue eum..., ) intercùtjùm telfJp~ftatibfU
propter a/mi tempvu> reapere tran.(marina aftxi!ia
non poJ!e. [ntmm , dijJènfione orttl mter ~chs!lam,
-
qui.
�t
1
i3
E R
I.
jS7
(pli veterano exerâtui prd!erat, & eArf,!om , ~~
gù Ptolem.ei minorem jiiùt71'LJ ,vt/ùpra èümonfl:atum eft, dtm vterqtte vtrùf1te illjidiaret#r, Cf) jum.,,,am 'imperiJ ip./l obtinere vellet; prtfJoccltpat u1.rfi?Joe per Ganymcdem ellJ'lltchttm , mttricimnfu1tm, atque Achillam interficit. hoc occifo, ipfa fine vllo {ocio~
ft} cst/fode, omne imperùlm obtinebat; exn'citu; Ga?1)'rnedi t'ranjaitur. ù, fuJèepto officio, fargitioncm ifl
1m!ttfJ a~tget, reft111a pan dtftgentta admmiftrat.eA.:.
[exandria eftfort totafoffojfa, JPecufipte hab et ad N i ~
/um pertinentfJ, qllibm tltJua in priuatas domos indtttitur, '1 U d!. ptll~llatim fjJlttio temporù IÙptefèit, rie fitb.
Jidit. hac v ti domini d!.dificùmlm , atque eorum fomilit~ eon/ùeJeemnt. nam''1ud!.flumine Nilo flrtur, adeèt
eft/imofa, atqtte ttlrbida, vtmultos i~ariÔfl!ltc morbos e!fiâat. ftd ea plebs, tiC mttititttdd contenta en
7feceJ!ari"o , qlt'od fons vrbe totl' nit/lm cft. hoc t"mm
flumen in ea parte vrbù erat,cpu ab v-1lc xadrinis tenebat:tr.quo foûo eft admonitm qan)medfJ,poffi noflros Itqfta intercludi; qui, diflribtlti mfenitionum rnm-.
darltm caujfa vicatim, ex prirtatù ttdific~.r JPecltbU4,
& p1tteis extraé1-a a~J1ta vtebantur . Hoc probato cofiLio,magnum, ac difficile opUJ aggretutftr. interflptû
enim fPe.cubm, atque omnibUJ v;-bù partib~ exclltfi.r~
qUd!. db tpfo tenebantur , aqute magnam vtm e:r; man
rotù,ac machinationibU4, e:lCprim(re conter/dit. hanc
locù fuperioribU4 fimdere in p,me1n c,tfarù no.n in;'
urmittebat, quamobrem [alfior pr:d!.ter confùùudincm
aC/ua trahebatur ex proximu tedifici;S ; ?f!a.gntÎmq~te
hominibU4 admir.uionem pr<tbebat, fuam ob Clt1tjfam
id accidiffit; ntcfa tù fibi ipfi àedebâ"1it., ; cùm fe in.;.
firioreseiufdem gençrù; {lCfar ris , tlCju&-.ditercrttJ.
11 b 1.
.
�3SS
D E
BEL L 0
ALE X AND.
vtiatqtu ante cor~(iteJfent: 71itfl:6que inter ft confore-..
hant,&, deguftand o, qlta;lturn '"t~r fe differrent "'qUd:,
co ~nofl;ebant. panto -r: ero tcrnporf;f O}at~o , h.ec propior
bibi lion pourat.omnmo. dia tnfortor '-IJrrupti01-iartL,
jà.lJior'llterep~riebantr . 12.!5IJ foao, dltbùtrtioneJùb~
iam, tanttM trlecffit tlmor , vtad e.r:trcmt-tm C4rtJ'J'L
omnCf ddl1éfi vidcrentur; at'Jlu aly mOl-ari Cifarem dtcere~t , qtttrt nauef confl;endere Hlh,eret; al~
mu/to grtu-uorern extl1ne.fi-erent cafum ; q1tod ne(pte
ce/tlri ~lexandrjnù poffintin appamnda fiiga,cùm
hi tarn paruo /patio dtHarnvt., ab ipJis; ne'pte , illi5
imminer;tib'M, at']lu inftquentilms, v/Lm in ntllte-i reccptUJ daretttr. Erat a.tttertz ma.:'(na rmtltitttdo opidanorum l1t parte Ctefaru : Cjltam domie/bis ipforuJ'JL
non motterat ; 1.uod ra ft fidelem palam n0fttH effiJitmtlab.~t, &' defcùei!Jè àjùù videbamr; 'lit., Jùnihide.
ftrtdendi effint qfilexandrini, qJtod mque/ir,/laces
ftnt, rlcq#e temerar& ) mIt/ta oratilJ fnftra abfomeretter. cùm vero 'lino tempore & natto eorum, & natura tognoJi;a.tur; aptifJimum eJfe hoc SCY/us ad proditio11cm, nemo dubitarcpoteft· Cd!,farfttorum timorem
confolatione,& ratione minuc~at, narr~ putets folJ!ftue atjllam dJtlce~pojJe reperm affimutt/aL." ornma enim /itora naturaltter aqllit dlt!cù venaç habere'"91tod
Ji alia effet lttorù <V.Egypti:J natura, atcpe omrtùt1n..J ' ..eliqHOntm....J ; tamen ." qttorliam mare libere tene'·ent; neque hofteJ claffèm haberent, prohibercJèfè
poJlè, qllo Tnimu quo,tidie aquam na:tibm peterent,
'lie! ,ijiniftra parte à Parlftonio, vet à dcxtra ab infola; ,ylli1l diuerfo rJalligationeJ nllnqllam vrlO tempore
aduerfisventùpr,ulttderentllr ;fogltvero nu/lum cJfo
conJilillm non jolitm ip> rUt primam digl1itatem /,a-
cr-
no
-
/;crellf~
�LIB E R
J.
bcrent ,fed ne ip tptidcm , qltt nih;!, prlttcrquam d1!
vita, cogitarent: magrro 17cgo,io impmu hoffiurtJ aduerfos ex mzmitimibUJ fu/lineri: qmbm reli[ft-s, nec
/OCO,17CC lmmero parcs cffe poffc : magnam autan moram, &. difficulttucm adf:mfûm i1~ 71aues /1ftUère. prœjèrtim ex fi:aphis :fomma e!Je contr;' in Alexandrinis
velocitatem,locor/unq1tt: & ttdificiorum notitiam: ho!
prtllCipftè in virforia ir~(olemeJ, pr-ttCttrjùros, & loca
cxcclfiora, atcptc aldficia occupaturos; itafùga ,l1auibttftllC noJl:ro! prohibét/tras.' pro il/de eùu corifiliJ obli1tifèerentur , atq;,ee amni ratione eJ!e vmccndm'i'J cogitarent. H ac or,uione ap~td[uos habita, atcJ1'te omnùtm
?nemibUJ exâtatù , dat Cel'Jturiortib~u l1egotium, vt,
rcli91tts aperibUJ imerr/û,]is tld fldiendos puteos animU1IJ conftrant, nEve cptam par/cm l/oébtmi ternporù
ù/termittant. J2.!;o fùft'cpto netotio, a:Cf1te omnium ant'mu ad lllborem incitatù , m.lgna voa norfc Vif acpttt dttlck' inucnta cJl, ita opero/if rv1,Lex.wdri.norum.
rnachiilatiortibz.u ,7naxr'rn/[qltC twuuibl4& , mm longi
umporù labore , occurjùm ~ft .
t E 0 / idteo le<..~ io 2.
X X X VI I. ex deditici;s PompeianiJ' mi/ùibu-s , ~UtlL
ftttmento ,armù,telù .tormëm,impoJita in 17ait es a Dornùio Calttino, ad Mora v1fricdl, pattfLo/ùpra ALexandriarn, de/;tta cft. htf na/tes Euro, qui m;tlto.r die!
comin enterfla bat , portum capere prohibebantur. fed
loca font egregia omni i/la regioue ad tèr/cndtU an~
chm°tU . hi, cùm diu 'Yttinerentl~r, atqlte aCf~ttt ino pia
prcmel'cntur, nauigio aéh,eario Ctifàrem foci/mt ce'Ytiorern. Ctfjàr,vtper fe conJilùem ct/peret, quidfocicl'ldum viderettt'Y, nauim confl;endit, atque orrmem d .!fjèm fèrpti iujJit,rmlLù noffru militiblU impoJitu; Cfuad,
Cltln..J longi!M paJeflo difccderct , 71mmtiones mdare
.
Bb 3
�39 0
f) E
BEL L 0 ALE X AND.
ap:
'llo/ebaL. Ctf,m(pte ad (lem loc/tr;J Ilcceffiffir, q,ti
pcllamr Chcrrhoncfus; a.qltandlCjlec caulfa, rermgC1 ÙJ
tcrrarrJ. expofoiJfmt, non rmlù ex mtmero,cum longiH4
à nlluibtM pr.tdatmn.J proceffiJfem, a& e7ttitibuJ hojli1!m furltexcepti: eX 1)S cogno/,ermrt~Cttfarem ipfum
in c/aJfe venij{e, nec vllos rnilttC1 in ntmibltS h:tbere• .!2.!:-4 re comperta , rnagnam fib; fomltatem fort/tnam obtttlij/è bene germdtt rci crcdtderunt : Jtacptc
mlUCS omnes, qua! part/tM habuerant ad n.migandit,
propztgrlatoriblU inffrHXCrttlllG , Cifar/<Jlfc redeurlticum cla!fo OCCttrrcrJent: cflli duabltS de cauJ1is co die
dlmicare no/ebaL ; quod & nullos mrlitC1 ln ntllûbus
habebaL , ci' pofl- hor'lm '< . dte! res agebamr, no>.:
Ilutcm alatura videbawr maiorcm jidfteJflm i/ùs, <J,et
locomm notitia eonjidebant ;jibi etiam hortmtdi jùos
attxibum defùtururn : quod mdfa fat.ù ,donea ejJct
bortatio) qua m'lue virtltum poJ/èt notare, 1mpte
imrtiarrL>. f2.!!jbUJ de eaulfis naues, q1/tU potuit,C<f. ...
fa"/' ad terram det"l'axit:quem in /oeum d/osfùecejJit"/'os
non exiftimabat. c"/'at vrla nattl6 "Zhodia ln dext"/'o
Ctefarù corme, /ongè ab rc!tqltl6 colloeata. hanc confPicati hoftes non teIJummtfèfè: magnrJqlte impetrt 1 v.
ad carn COrlJlratdl nattes) C:7 comp/ure.,· apertdl CUlitendmmt.ctti coaéhu cft Cttjàrfl"/'re fubfidimn , ne tmpiter in conJPeElft conmmellam acetperet; qlttlmqltam,
Ji cpeidgrattiltS aecidijJet, merito caforu Olt ittdicabat.
Prœlùtm commiJ/itm cH magna contenttOilc ~hodio
mm: ~pticü"in omnibus dJmicationibUJ &fl-ientia, rtJ
virtute prlf,jlitiJ!èttt, tllm maximè dia rcpore torié omu
furl:inere rron recufabal'lL ; ne '1leodjitorum culpa detrimentum 4ceeptum videretltr. ita prœ/ütm ftcundifjiml!..m efffoéfum. cllfta eft v'!tt ho/hum cptadriremü:
,.
defrelfo
�LIn E R
1.
39f
tüpreJfa cft altcra. deindc omnibz,u epibatù mldat.e:
mtlgna prltterca multiwdo in rcliquù nauib1lA propl~
gnatorum cftintcrftüa.t:pt~d nifi nox prœliurfL' dirc miffèt,tota cl4fc hoJlium CIf[arp 0 tÙI4J ('J!èt,H tiC calarnitatc perterritù hoftibz,u,aducrfO VL'1lto Imiterflatc,11aues oneraritu Ctt[ar remulco viflrùibui fùù Alixandriam-- deducit. co dctr;mento adcà font [raCfi
Ale;-.:andril;i,cùrn noniam virIlite prOp~~(lU1tor~m--,
fèdfcicmia claJ!iariorum ft viéloJ'vidcrët, cp/ibm &
fuperioribl4! locùfùbleuabantur > vt vix IiJdificiù deflndi poffint,(!; mttteriam cun[fam obiiccret/lG , quod
noftrliJ claffis oppugrtaiioncm ctiam-- ad tcrram vcrebllntttr' ~/ dtrn,poftca qttàm Gan)'mcdes in coltCllio con
jirmauit,fejè & cM,qUiC cJfcrttamijJœ ,rcffit'ttttntm,ft}
nûrncmm adaltü~rum, ma«na'/pc, &fid~tcia vcteres
reficcrc na?Ie!, .1cCltratù't{rjue huicrei fludcre, atCJ1 in(eruire,injfituC/'I'IIVL .' at,tametji dmplùu C x.rlauibz,u
iongù in P0rtlt. n~1ualib/11Ite am;,(erant, non tl:lrnen
repar'andtC c!tif/is cogitationem depofuertmt-, . videbant enim, rlon auxilia CtCfaris, non cornrnca ttU fupportnri plrffè, fi cLaJ{e ipfi valerent. Trtf,tcrea iUiutici homines, & vrbù & regionù maritim<t,quotidianaque vfo àpuerù exercimti > 'adnaturlllc, ae dorneflicttm bOntlm refiegere cupicban't ; & Cjuantl~m partmlù nauigi~)' proftcif{el1t,ftntiebant.'lm(f1/e, omm ftudio ad parandam claf{crn incubuerunt.>.Erant omrtibUi of!iù 'lI(iii cllflo di.e, e.r:igendi portorq cauffa di[pofittt, N #lues vcteres erant in occulrù rcg;tf, llaualihus,quibu5 rnuYtù annù ad nauigal1d~1. nOIl crant vfi.
has reficiebant:ilùu Ale.r:andriam reuocabant.deerât
rerni:portie?U,Gymnafia"dificia publica ,dcrcgebant:
aJTeres,rernorum vfom ~btinebant.,: aliud naturaltS,
. ,
Bh 4
�3P"
D B BEL L 0
ALE X II. N D.
[ollertia,aliudvrbù copia, fùbminiftrabat. PoflrmJd,
non longam na~i!,ationem par~b~t,fèd prtt.Jèntù tempor'Ù neceffitatt.ftruzebant,.&.171 tpfo portlt cOllfligendum videbant.,taque paucu dtebl-U,conh'a omnmm 0finionem,quadriremes x XI l,quimpeeremt1 v. conficemm.ad hM minort1, aperttlfltuc comp/ures adiecerunt: &, in porflt peric/itati remigio,qttid qUtf.que e.zrmn efficerc poffit,idoneos milite& impofu("funr,fttj,. ad
conjligendttm omnibusrebUJ parauerunt.Cifar RhodiIU naU~fl x.habebat, ( nam, x .mifjù, vnain cmfu li
tore uE,I{Jptio deftcerat) PontictU II x. L)âIU V. ex
~jia x 1 I. ex hu quinqJtereme& v.erant " & CJuadriremt1 x,reliqutt infta hanc magnitudmem, & platf. f},
apentt.tamen,virtttte milùum.., confifiu,cognitù ho:
Ilium copiù,Jè ad dirnicandum parabat. Po/hf/Mm eo
ventllm eft,vtfibi vttrqtte eorttm.., cmfideret; CtIlfor
Fharoll claJ!e circ/4muehitur, aduerfliflJ/te n,WeI hoflibtU con(fùttù:in dcxr"o (Or1111 Rhodiru (ollo(at, ùt
jiniftroPontictU. imerhM fPatium C D.pajJteum rc/inquit,quod fatù ejJe ad exp/i(andM nalleI videb.rtur. poft hune ordinem reliquM 11aUt1 fobfidio diHrihuit:Cfutll quamqut eaYttm fiqllatur, & cuifobtteniat."
conftituit,atque imperat.,. 71(,071 dltbitanter Alexandrini claj]èm prodftcunt,atfjue inftruunt;infonte CD/locant x x J ( : rcliqutUfobfidiaritU inJècundo ordil1t:'
conHimunt.mttgnum pr~tcrca numerttm min omm na
uigiorum, &ftapharum producltnt cum malleolû , igniblt[que;ji fjuid ipfamultitttdo,& clam or, & fiamma noj/rû terrorû afferrc pojJe?/lt.,. Eraminter dut«
c!aJfe.s vad4 trllnjitI4Ilnglejl/J,fjlltt pertinent ad regioncm AfictIl Jicenim prttdicant, partem cjfo Alexan...
dri~ dimidior/1i.AfticIC.Sat!fcJl!c diu inter ipfos eft c.'(..
.
lPe[f(ltum~
�LIB E R 1.
393
lPeEftttt/m,ab vtrù' tranft/lm},ifieret ;nitium: proptcr~
ea fjuod,eo qui intra./fent, ad explic.,mdam claJJe11'L,
& ad reCtptum ,fi du rio l' 4ccidiffit CIl[UJ, impeditioru fore videhantur.Rhodiù naltibm pr.eerat E"phra
nor>animi rn l'~ mwdinc,ac virtuternagù cum noflrù
hominiblu 9u~m cum...., Gr4cù, compara71duJ. hic,ob
110fijJimtlmfcienttam ,atque animi rnagnitudinc11'l-',
de/eElu,", eft ab Rhodiis, qui imperiu11'L clajJis obtim.•
ret.tj1li,vbi C.e,(arù animum aduertit, Viderù mihi.
inquit,Ctefar, vcrel"i, fi htf.cvada primm nauibtt4 intratJerù ,l'Je prim dimicare cogaris, qUt!m reliquatnJ
claffim poJJù explicarc.rJobù rem committe.nosprœlium jîtffir,cbimmjneque tuumiudiciu fa llemUJ; d,tm
rcliqlti fubfequantur .hos quidem diutltt~ in. noftro caliea,/ gLor'ia.ri,magno nobù & dedecori, & d%ri eft.
C4àr,e!/llm adhormtuJ, atque omnihUJ laudihPA proycutm, dat figmtm P'tgl1<C. progréJ!tU vitra vadttm....,
1 V . 'RjJoditU nauC1 ârcmnfiftunt Alexandrini; atcrue _.
in ctU impetum fociunt.[uHùtent ilLi atqtte artefollertiaquefc e."Cplicant:ac mntum...., do Elrina potuit; vtin
d/fpl/ri numcro nulla tranfuerfa hofti obi:Jccretttr,nul
lim remi detegerentur,[edfempcr vcnientibU! aditcrfi occl/rrerem.interimjùnt reliqu.e [ub[ecltt.e. turn neceffario difie./fum ab arteeft,propter atlgllfl'itu loci;tttque omne certa,mcn in virtuteconftitit.1Teque veroAle."CttndrinU!foit quifquam aflt noflrorum,aut opidanorum,qui aut in opere ~ autin 0pp1egnatione occupatum ammum haberet)9uin altilfima u[fa peuret, atq~. e ex omni proiJeClu lo.cumfP~ElaClt!~ c~peret,prec~
bùfque > ~ votu vl[fonam fou ab dm tmmortalibm
expofceret. Minim~ autem erat parprœl& certamen. .
noftrù enim fulji/~neque terra,ncque mari effugiurn....
�394
D E
TI E LLO
dabtltt~rviélù:
ALE X AND.
ornniaque viéloribt# erall-L, fitttlra if,
incerto:i/li,fi foperaffintnattibtu, omnia fenerCnt;/i
inftrioreJ fiujJmt , reliqlulm tarnen flrrttr/tlm penditarcnt1tr fimul il/tldl.rauc,ac miftrum vidtbatur,perpaneos de flmwa ac de [a/lite ormtùtm decermre:quorf/m fi 'lut? ,lttt animo,mtt virlHte ceffiJfet, relicptù et Mm rffet cadcndllm,cflliblU pro {e pHp:lrandi fo C'l/tM
non fiti/fct.H<tefoperiorib tJJ diebtU Jepc nt/mrr(l CtI.fo r fois cxpofocrat;vt hoc maiori animo contmderet,
t]lIod omnium fa ltttem fibicormnendatam videruvw.
eadcm fitllm quifque eontubcrnahm, amimm, notltm
profcqucnJ er,Uobttft,(tm;ne (Îtam,alcl'te omnium fol
leretopinionem, qllomm iudicio dcleilm adp1fgrMm
profctJceretttr. ttaque hoc animo eft dccerfatUl7l..J, vt
ncc/tte marÙlmù )naut iclfcJ/te folLerria, atque ars prll-fidimn ftrret;'l1e93 nltmero naliitlm pr41antibm multiflldo prodeJfct; lIul.. flexi ad virt/ltem cx tanta multitttdine vm virtuti noft~'orttm poffint ad<f.1'lari. Capi/ur hoc prœlio qreinquercmis v na mm deftnforibm,
remigib/t(qtte; & depri7mmtur tres 7UJftrù inco/HmibU1 omnibm, rc/it:ju<f. propinqltam fitgam adopidltnL>
cflpiunt: q/ltu produxer,mt ex moltbtu, atque dldificiis
immillCtltibiM, & noflroJ adire propim prohibummt.
3 'l'Hoc ne fibi[ a:pitu accidere pojJct,ornni ratione Ce
for eontendendllrtl exiffirn.alt~t, vt inful~m,molém9ue
adinfulam pertinentem, mfual7l..J redtgerctpouffa_
tem . pcrftilis enim magna ex parte mlmitionibm in
opido, & illa~, & vrbem vno tempore tenmri poffc
confidebat. OttO capto eonfilio,cohortes x,& {euis armaturlt eleii;(JqUOJ idoneos ex cquitibm gallho arbitrabatur,in nauigia minorafcaphafcJueimponit:al
Urttm infolte partem,diffinmd~ mamu caujJa, cum...:.
conffratis
�J.
395
cot}ffratÏ1 na:tihIM aggrediwr,prlfmiÏ1 magnÏ1 propo
Jitü ,qzli prirnIM infit/am cepijfet.ac primo impewm no
jf,"QrmN pariterfuflùmentnt. vno enim rempore ~ ex
uélü .edificiorum propllgnabaltt,& litont armatt defindebam;1uo proprer a,rperimtemloci non foci/ù nojh"u aditttJ dabatur:&ftaphù,nauilnlfque longu v.
rnobiliter ,& fiimter angttf1ùu loci tllcbantllr. fid,v/;j,locü primùm cognitu, vadfftue pertenmtu , pauci
noftri irt litore confliterunt; atc"te hos funt aly fubfecMi; canfl-antérque in eos , qlÛ ùe litore .tqt40 mftùerant, tmpcwmftceru11;t.,:omnes Phariftt. terga vcrurltnt.hû ptel/ù,cuftodj~ portt# reli[fa,~dlttora,& vi
&lem npplicauerztnt;jùh ex nauibIM ad tuenda dijicitf
eiu('runt. mque vero diutiIM ipft ex mU1Jitl0neJe cOlt
tinere pomerunt.ttji erat non diJ!imile,at'JJ Alexandri.t l.enUJ ttdificiortlm: (vtlllinora maioribU! confo,'an/ur)tztrrijqtte editd!., & conitm{];tt. mltri Loeum obtinebant.neque n()flri altlftaLü,autcratibm,autre/iquù reb1u parati vmeram ad oppugnandltrlt,jèd terror homimbm memem, confili/trnqzu cripit, & mcmhra'debitltat; vt tunc accidit. q1(iJe in lf(jltO loco, ae
pLfmo pares eJlè confideba17lt." iidem, perterriti fiega
fuOl"Um,& c.tde paucorurn, x xx. ped/4rn altitudine in
d!dtficiû conjiHere auft non fimt,jé'lue per mo/mL in
mare prlfcipitztuemnt, & DCC c. paffimrn inferualJo ad opidum enatauemm. Mufti tamen ex iù capti
interfta/'fUe font. fed numerm captiteorum....- ornnino
jùit De. ClfjàrJprda militibU4 conceffa, tt.dijicia diripi iuffit;cafteUt'emque /là p0ntem, qui propior erttt..
Thllro,cornmuniuit;lttque ibi prlfjidium pofuit. hune
flga T~arittl. reli'luer~n~;ftrtiorem illum,propiorém..
LIB E R
J
'lueoptdo eA./ixandnmtuebantur.ftd eum poffero
�396
D E BEL L 0
ALE X AND.
die fimili ratione aggreditur;quod, hù obrentù dMhtM,Omnem nauigiorttme:ccltrfom,(t} repentina/atro_
cinia,/ùblatttm iri videbatttr. iamrltc cos, 11t; prte/idio mm /omm tenebant,tormmtls C 11auibîu,jàgift/jque depulerat,atquI in opidtrm redegerat; & coh ortittm 1 [J .inft~r in terram eXPQfo,frat. non ~}/im plttrM confiftere tmgf~fti.e loci patiebantttr. rcli7utf. copite
in 1ut1tibU&/fatiot/cm obtinebant' 1230 fl flo,imperM:.p(J17tem aducrfl44 ho/hm prteualLari,&,qua e.vitUJ nauibu& eratflrt/ice c.\"ftmRo ,quo pons [uffincbawr,lapidibm oppicri,l'ltque objlrui'1uommaltcro oPere cfjèflo,vt nulla omnmo fcapha egrdi p(ljJcr, airero infli
tttto,omnM rv4/exandrinormn copi-e ex op,do fe eluere, & contra muniriol1M pontù latiore /oco cm(lùertmt;eodémque umporc,quJ! con/ùclterat naTligia per
pontes ad incendia oncrariarum emittcrc , ad molcm
conjlùuerltnt. Ptlgllabatur à noflrù ex pnnte,ex mole,ab ilLù ex area,qu.e erat aduerfts pomem,& eX na
uib~ comramolem.!n hù rebus oCCl/pato C.efarc,mi
litéfqru hortantc,rcrnigum rnagmu mmurra, & claljiariorllm ex longù nattibtu rJOftris irl molcmft eiecit.
Pars enrum ftudlO IPct1andi fircbatttr: pars etiam cupiditate }mgnandi. Hi primùm nat4igia hoflit4m tapidibm,acfimdù à mole repcllcuant; IIcmreltllm.....proficere multitudinc tclorttm videbantur :fed pofhfrtam....
vItra eJJm tocum,ab laure eorum iltpcrto, auftfont egrcdiex nauibm Alexandrini pauci; vt fine (ignù,
&ert/[que ordinibvu fine ratione prodierant,fic ternere
i1l nllUM refitgere cœperunt. qltorum fitga incitati A·
lexandrini , ex natûbvu egrediebàntllr , noftrOffM acrim perturb4tos znfequebantl~r.jimul qui in nattibvu
'ongù remanferant ,ftalM rapere , nauéf(JI~e à.terra
.
repellere,.
�LIB ER ' r.
391
r.epellerc,propcyahant ; ne hoffes 1UHtibm potirentur.
Q!!ibU4 omnibm rehvU pertltrbati milites noftri, eohortùtr/J trium, quce in ponte, ae prima mole eonjhuyant e14m poft fi clamorem eXaTtdirmtfùgam jùorum
viderent,magnam vim telorllm ad/terJi jr.'tffinerelllt-,
veriti rte ab ter;f!;O circlirnucnirentttr, & difceffu na-
ttium o1nl1ino reditu imerc!uderemur,rmmitiouem,ùz
. pontr1'tt inftitutam,re/iquentnt, & magno mrfoincitati ad nalteJ eontcnderunt. qUOrrtnL p.;rs, proxim,;(,f
na fla nattef,mflftimdine bominunL,atque oncre depreffa eft:pars rififtens & dubitans,Cfuid eJ{et eapiertd1/m confili;,ab ,yilexrmdrinù interftfla eft;non fJulli,jiliciore exit16 , expedùlU adanchorlU naueseonfi- .
cmi,i?leolumes dfcefferunt;pauci aILeuatijùttù,ft} animo 4d conandl~m ni:>.:i, ad prfJxima na1tigia adnatarunt. ClR.for,cfI(oad pott6it , cohortll'zdo foos ad pontern,& munitiones corttendere,eodem in pcriculo ver
{mu eJ!;poftqu"m vnùterfoJ cedere animaduertit, in
Jùum na~tigiumft recepit .Cfl1-'O rmtltitudo hornimtm inyC/ua cf,tm irrltrtlferet;neque adrlliniftrandi, nelJg repel/endi à terra focldtlU darctttr';fore,qllod accidit,[u- _
fj;icatus ,jVe c.t- nau;g{o citât, tlfqfU: ad elU, qfu,lon- .
giuJ conftiterant,naueJ adnatauit, hine [UÙ faborantibus [ubjidioftaphlU mittens, non nu/Loscon.fèruauit.
Nauigiur!J tfl.1idemàU4 ) rmtltitudine depreffum militurn,vnà cum hominïbU4 i71teriit. hoc prœ/io dcjidcrtlti font ex mtmero fegùmariorunL rnilimm èirciter
C D, & paullo poft eum 7lumerum claj]iariJ~ & remi·
Jes.Alexandrini co loco caflellum rnagnù rntmitionibl;M)~ldt!f'1uc torrnentù confirmau~runt, atque, egeflü I/xmflri fapidibu~, liberefontvji pofleaadmitten
d"':'lUluigia. li oC detrimentoJ milites nof/ri tanttlm..
�VS
DE BELLO ALEtANtt
IItbfoeruntvt perturbaremur, vt ,inccnfi potùu, atqut
incirati,magntU acuffionCI ftccnnt. nam in opf.ribus
hoftium exp ugrJ andu,in prœliü quotidianü, quandoemnquefor S obtulcrltt,procurrtntibm, & en/mpcmih~ Alcxandri~ü mame:? co~nprehtndi r~ultum operibm,(!) ard,enttbus fludtu rmlttum.nec dtUzllgatll Ci
farù cohottatio fobjùpli legionum attt labormL , altt
pugn.ndi poterat cupiditatem: vt màgù deterrendi,
ft} amtinendi à pericu/llJiJfimu eJfcnt dimicationibus;
4 quàmincitandi adpt~nandum. f rv4lexdndrini,
cùm 1<!!rnanos & flcundü rebus confirrnari,& adtler'
fts incitari vidercnt,neque v/Lum be/li tertitem ca(ùm
110J(ent,QtlrJ po.lfent e(Jefirm,i~rCI , ,vt cO,n~eilura conf'lut poJli4mus,aut aJ,noTlltt a regu arntcu, 1,ei in CttJàru crant.., prlifidiit ,aut[uopte confilio, per occultoi
msncios regu pro/Jato,legatos ad Cifarem mifèrt4lvL,
vt dimitteretregem,tranfir/qllc ad[uos pateretur:pa
l'atamenim omnem multiwdinem e.lfe,conftilam tlidio pue/Là! ,fidltciario regno, dominatione crudelifJima Ganymedu ,focere id, quod rex impera.f!cr : qud
fi au[Jore in C4foru fidem, arnicitùfrrv/1te venturi et
.fint,nulli~ pericub tirnoreJn..J multitttdini fore impedimento , quo minusft d~dcrCJVû. Cdlfar, etfi.fizlLacem
gentem ,fmpérque alia cogitanteJn..J, a/ia ftmltlantem,bene cognitarn habcbtlL, tamen, pctenu6~ dar'
veniam , 'vtde e.lfe fiatuit: quJd ,fi quo paéto fentirent M,qUit poftularent,manfurul'f~ ù~fide dimiffit1n.J'
Trgem credebat ;jin, id quod rnagu ,/LOrtlJn...J naturdt
conueniebat, d,tCem ad be/1f~m gcrcndltm rcgtm ha..
bercvellent,fPlendidit4J,dtque h",'1eftiU5 fefe contra rcgcm, qU47fJ contra conuenamm, ac filgitiuo'rum ma'lIU7f1lbe/1ltm elfe gefturum.itaque regem çohortatus,vt:
confulem-
�L 1 fi E R
J.
399
(Dnfù/erctregl1o paterno , parceret p~',eclar;fJimtC patri.r"qulf tttrpljfirnù irJL"endiù,& ruù,ù ejJetdefo rmata,riues/ùos prim;~m ad [arlitatem rcuocaret, deinde
conferuaret,fidem pOplÛO Rjibùh pr,effaret ; ctem ip(c
mmum ei credcret, vt ad hoHes armatos eum mitterefj
dextera deXter.1rn tenens,dimitterecœpit adulta iam
tf. 1l:ttC p'l.erurn. Iflf:.., r'e<~ im animt-u, difi;i.plinu follacijJimù; eruditt-u, ne à Kentù fudl mOYlbt-u del(enertlret.•
fiens or'are G"ontrà Ct.f.[are1n..J cœpit, ne Je diR"Jitteret:
non em1ft regmcm ipfùm fibi cOnJpertt~ C&forù eJ1è i1t~
(itmdiU!. Cornpr~fJi.s'Pfte/"i lac~"mis, C4fri pf com~
rnotU4 , cdente" fi ilL.zfentirct ,fore efl1n Jecurn. ajJirmans ,ad /ùos dimifit.ilLe,vt ex carceribl/u in liberum
cJlr(um emiffi4A, adeo contra c.~(à/"em ac/"iter befLtI7n~
g'e/"erc cœpit , vt lacrymtU, qUM in c(}!loq~tir;) proiece1'at,galtdio vidm:tttr proJùdt./fo. ~ccidiJlè hoc complttres Cœforù lelfJti, amici, centttriones , militéfi!'t/:
itetabilrltttr; qltod nimia bonitM eù-u,foflaciù pucri eit(a effit. Cfltafi vero id CtR,far, bonitate tantùm addltUItS,& nM prudcn.t~(Jirrto confilio feciffèt. Cùm, dltCe
affwnpto, Alexandrini ni/?ilo fe (irmiorufoEtos, a,et
lan<zuidiores ROmftnOs animaducrteret;eludentibuflI~
militibu.r regù tR,flI,rem,at"que infirrnitatem,magmf1n..J
doloremacciperellL, neque(e cptidJuamproficerevideïent; rwnoréjque e::.:JiFlermt,magna Ctt.(ari pr,ejidia,terreffri itùtere,Syria,Cilicidqtteadduci; ( quod
norJ dum Ce[ari audit/lm crat) irJtcrea commeatum
7
q14i nos7-;ù mari (upportubatur, intercipere ftatuerunt.itZL1ttc,(;.I.-peditù nauigiù,/ocù idone.is ad Canopum in ftationc,difjoJitù nauibus, irifidiabantur noflrù commeatibus.q1tOd vbi C efari nunciatllm cfl,claf
[cm iubet exp cdiri,liltquc inftnti.prttfiâtur Ti.N ero,
�.,00
D E BEL L 0
ALE X AND.
proficifCtlt1tHr in eac/afTe Rhodite natteJ, at'pte in bis
Euphtanor,fine quo mtlla vrnquarn dimicatio maritima parllm etiarnftliciur conflUa erat·eAt ftrtuna
9Uti plerumqlle eo!, qUO! plurimû bmeficiû ornauit,
ad duriorcm cafum referuat, [uperiorurn temporum...
difJirnilù, Euphranorem perfequebatltr. na",,ci'tm ad
Canopum ventum effot; inftmUaC;lle vtrim l'le cl.:t//ù
confltl.-.:ijfet: &fita confitetudine Euphranot prirmu
prœlium comtnififfot; & illic triremem ho/hum per(D - .
raffit,ac dernerfiffit;proximam longim infeclltm, pd rltrn celeriter tnfequenttbm reliquu,cirmrnurntlM al;
~~exP.,fJd:inû ejl.clû [ubJidiumnemo ~tiit;filte quud
tpJofatu prtffid~ pro VlYtNte , ac ftltcitate eiUd PI4tarmt eJ{efiue quod ipfifibi timebant.itaquevnUd e,~
orl'mibU! CI) prœlio bene rem geJjit.[olU! mm[ha 'lltatriremi viffriu periit. Sub idem eempUd Mithridat(!,J PergamenUd,magnd! nobilitarù domi":lent;d!9t in
be/Lo,& virtutù,fidei) dignitatlf:ue in .:lmicitia C,c[arù,mij[Ud in Syr;am, Cilicùlm9'te initio belli Alexandrin; ad auxi/ia dccerfenda, ~'t~ magnu copiù
( qulU celeriter,(f) propenfiJlima cmt/atum vDlumau;
& fua diligentia ,conflurat)itinere pdefin, q110 con
iungitur IV"EgyptUd Syrid! Pelufiumadduxit:!dque 0pidurn, firmo pr~fidio occupamm ab Achi/La propte'l
opportunitatem 10 ci, (ndmque tota u1Egyptm maritimo acceJ!u Pharo, pedeJlri Pelufio ~ v~llttclauffrù,
munita exiffimatur) repente magnu czrcumdatum... .
copiù, multiplici prttftdio Eertinaçite~ propugntlntibus, & copiarum magnituâine, qulU mt~grlÙ vtt/ne.
7
,n
ram,deftjJl.fifobijciebàt , & fJerfeltmmtia, conflantùlrue oppugnandi, quo die eftaggreffiu,in filam rç·
tlegitpotèftatem; prd!fidiumrue ibi fou'!lLJ co/tocmût.
lnd"
�1.
~6I
l11de,rebent gefta, Ale:t:andriam ad Cdlfarem tontend,t;omrtéflpte eM reliones, percpuu iterfo ciebat , ttft étoritate ca, tptdl plermltJ1le adeft vif/ori, pl,tcayat,
atque in arnicitiam C4àrù redegeriIL. LOCIHeftFrè
rtgionttrn i/ù,mm nobûiJJim~u ,non ita longe ab A/rxandria, (plit/ominatter Delta,q,lod nomen àfirm/itu
dme fiterdl cepit. nam pars qleœdtiflllm~"ù Nili .mirè
derittata interfe,d1tobtM itine-ribm pattlatim,mediit itt
ter fe /patiu reliqttens,dùterfilfimo ad fitm interttallo J
mari conirmgitnr. ttti loco c/~m appropimpliJlre Mithridatem 'l'ex CO<.~rI01tiffet ; & tranftundurn eijl#1nen
fètret; magiJM adlterjûs eum copitU mifit, quibtu vct
jùperari,deler/quc Mithridatern ,velfine dubio "le ti·neripoJfe credebat.CJuemadmodltm aliter!/. optabat eu
vinci;ficfatis habebat,intercLllfom à Cifare àfe retjrteri. f2.!!Jt primdl copid.! filtmen J Delta tranftre, &
M ithridati octrerrerc potleerltnr,prœliHm ciimiflmnt,
feftinantes prdlriperef itbflqltentibtM viétorid.! fOctettttcm.tpeorl/m impetum MIthridates magrJa atm Pyudentia, conjùetudine noftra caftris valLlltù , [uftirmit.
cJ!m vero irtc~mtè, atque infllenterfoccedere cos mun~
tionib1u videret; emptione vndùpee foBa , magnul?1..J
rmmerum eorum interficir.rJlt'od nifi locorum 110t/tia "le
liquiJe t exifJènt,partfm91 in nalJes, qUi/HUfl/~më tranl
ierant recepiJfem ;fùnditm deleti eJfent. q/li vtpanl/u/vtm ab illo timore fe recreamnt, adùenél15 ys, qui
jù~(eq1tebantur,rmfus Mithridaum iJppugnlfrecœpe
rtent. Mittitur à MIthridate mmcim CIfJàri'1lti rem
f,fftam p'erfirret.cognoftit ex foù,eadem hœc accidijfe,
rex. ita pœnefub idem tempm & rex ad opprimenditM ithridatem pro ficifl:itttr, & Cœ.{ar ad recipiendum•
. &eleriore fll1minù 7'{J.li nauigatione rex eftvfU4, i~
LIn E R
C,
�401.
DE BELLO
ALEXAND.
qua magnam , & paratam clafJern habebtlit.. Ca:.fo·
eodem itinerevti voluit; ne nauibHA in fil/mine d'micaret :ftd circltr~~,ef1"! eo mari, quod rv1(i-ictC partù
ejJe diCltur,{rctlt' fopra demonftramrmu ,priUJ tamen
regis cOP/fs omerrit, quàm ù. Mithr~datcm aggreth
polfet, ettmque ad ft vtéforem mcotulm exercitlt receptt. conftderat Cltm copys rex toco natura rmmito,
(}I,àd erat ipfe o,:ce!.fior; planicief ex omnibus partib;u
jùbieéla. tribus at/tem ex lateribm varbs genere ml'nitionibHA tegebatur.vlJmn tatp.4 erat adie{bm jlltmini. 'N},lo; a/umm editiJ!!mo /OCO ditéfum,vt partem
caftrorum ~bt",er:et; f~~tlem paillde cmgeb(!t~,r.Imer
ca/ha regu & Cd!farh' lter .flllmen mtercedebat (mglt
Hum, altiffirnù ri.pù , quod in '1Yjl/~m injll4ebflt. a7erat a#tew ab regis caftrù milLia paJlitu circiter v II.
Rex,dtm hoc iti.nere venire Cefarem comperif{et, e9uitatum omnem, expeditrffJue de/cÜos pedites ad
idfil/men mifit, qt/,i tranfitlt C<ifàrcm prohibcrmt , &
eminHA ex ripù prœlùtm impar inirelvG. md/mit enim proceffitm virtus habebat, attt pericu/mn ig,utltztt.
fobibtlit. . 9;ttt res incendi~ d%re 7lJJlites , eqmtlflJM
noftros; quod tam dm pan prœùo CU7'rJ rv1/e:JCtlndrinù certaret#r. itaque eodem tUl/pore eqt/ites Cjtrmani. diFfierft, vada fiilminù tptd!rentes , partim demi..f
fioribU4 ripù fiume~ tranfilamnt; & /egionar~' , magnù arboribU4 excifis ,CjUtf, longltudme vtrall't 7lte ripam conting~rent, proieElù, repentinor~,e agg~re inieélo,fiumen tranjiermtt. qltOYltm zmpetltm ad~o pertimuerunt hoftes, 'lit in fttga f}em faltttù co!Locarent:
jèdidf4fra: namque ex eafùga pattci ad ~·egemr~. .
figment, pd!ne omni retiJ/ota mttltitudine interJèéfa.
~
t cteflr1re prl!.darijJimè gefllll çj.smjùbifHm adumflsm
�i 1 il E R J.
film fùùrn Ùtd~'ctlret magnum terrorem ~lcxandri
h,ir inieEhmtm, protimu viElor ad rcgir ca/fra pertcndit. h.ec cùm & opere magnova/iara & loci natura
rnunita aduerrtret; confortJrntpte armatomm mu/titudinem colLoèatam in valLo viderct; laffo! itinere,
ae prœliando milim ad oppugnanda eaftrafoccedere
rJohût: itaque, non magno inumalLo re/jElo lib hoffe
caftra pofuit. Poftero die cl1fle/ium, q1l0d r~x in proxima vico non lont èàfuioca/frù mlmiucrat, brachi/f
~pte cum opcre eajfrorun'L> conùmxerat, vici obtinm.
dicallffa Ctifar aggreffUJ, omnibUJ copys expugnat;
non qttad id minori mrmero milir/lm conjèqlti,. âifficile foCht putam ;fld 'lit ab ca viiloria, perterritu eAlexandrinio, protinm capra regu oppugtl/eret; itaque
eo cmfù i quo refogicnteJ eAlexandrino! ex caftello ln
cafl'rafontmiliteJ inflcmi, mltnitionibmJùccejJèrt!nt~
Ilcerriméqlte cminUJ prœliari cœpemnt.,. duabm ex
partibUJ aditIU oppttgnationio no/frio dabatltr; vna,
qua liberum ac~eJfum haberi dcmon/fralû; altera.
'lUdl mediocre interltalltem inter cltffra,&ftume~ 7'{!
/um habebat. maxima, & elcEliJ1ima ~le'x'andrino
rum multitudo deftndebat eam partw" qUdl fociUimü
adimm habebat,plurimum a/mm proficiebant hoffet
J
jnrepe/lendü)vulnerandifli:1 niJftrk,quiinrfgioncft~
minù 'lI(ili propugnabat. diuerfù cnim telu noffri figebantllr, atbmfi ex vallo caftrorum, auerflis ex fluminc,in ql/o multdl naueJ inftm[/I-fttnditoribm,& (4girtar&s noftrlJs irnpltgnabant. C4far, ckm viderd
railiteJ aeritu prœ/iari non poffi ;nec tamen mt1ltu111..J
profici propter locorum difficldtatcm;cUrtJquc an/mlms
Ilduerteret, cxcelfiffimltm foeum caffromm reliélu?'lJj
ejJè lib cAle;~andrinu ; 9 -1ad r!ï per fr 'lfJunitU4 CffofJ
'
Ct: ~
�D E BEL L 0 ALE X AND.
6' jludio partim pugnandi,'partim fPeéfandi decurriJJent in mm locf~m , tri qttO pugnauatur; cohortel illà circuire Càffra, &Jùrnmlt'tn lacum aggredi, iuffit;
h(fque Carfo'lenurn prttftcit, & animi magnitttdlnc,&
rctmili'arùfciemiavintm pr4t.tntem. OltO vtvenrum eff)pa~ecu deftndentibvu rmtnitionc:;;;-;-;oJtrù co'trfl militib~u acerrimc pugrlantibvu J diuerfo clamore,
, & prœlio perterriti ,vllexandrini trepiaanteJ in 0rmlU partCf dijùerrere cœpcnmt. qftOnem perturbatio
ne noftrorlem animi adeofient incitati, vt"pame eodem
tempore ex omnibt.-u partibuJ, primi tamm editijJimumlocHm caflrorum caperent. ex quo decurrentCf,
magnam ?mtltù1tdjn~m ho/hum,ittterftcerunt. t}uod pc
}"tŒlum plmque ~lexandrtl1t feg,entes , acer14atim
ft de vallo prG€cipitauerunt in cam parum J qUtt flle
mini erataâùmlla. hor11'm primu in ipfà flfJa muni'tionù magna vi oppreffis, cereri fociliorem fitgam ha~
buerunt. conflat jùgiJlè ex cqflrù regem ipfom, receptumque in nauem, & multimdine eoru , qui ad proxittltt! naueJ adnatabant, dcmerfO nauigio perijfe. Re
filicijJimc, celerrimérJue l,ff!a , Cttfar,magnli vi[fori~ ,
fiducia,proxtmo t~rreftrt ,ttmere ~/e:'(andrtam cum
ec;uitibuJ conrendi.t ; atque eam partem opidi villor
introiit, CjUIi pr4idio hoffùtm tenebamr. net}ue ewm...
~onJilitim flum ftftllit, qlûn hoftu ,co prœlio I?udito,
nihil iam de be/1o rJfent cogitaturi. dignum aducnies
(i-u[fum vimeti.>·, & ·animi magnitudinù tulit. omnt6'cnim multitudo 0 pidanomm, armù proieElù , munitionib11.fpee flù reliéiù , vcj1e eajùmpta, qua jùpp fi·
ces domé/antes deprecari conjùetecrft7vL ,Jàcrf/quc 0 ?nllibvu prolatù,quorum religioneprccari offenfos,irat4f9ue anirnos. rcgltm ,rant[a/j~i 1 aducnicnti Calfari
40 4
<
<
OCfiur-
�40r
lIB E R 1.
ci dedidm mt. C.efar in fldem receoccttrl'erunt J
pros confolattU, per hoffùlm rmmitiones infitam fartmz opidi magna <.(fYatttlatione vcnitfuorm/1) qUt fion
tallt/ml bel/ltrn ipftim) ac dimicf/tioncm ;ftd etiam tftlem adltentum mu fl/;cem /ùiffi /d-htbanmr. Gefor)
u'E..rrypto)atqlte ALexandrin, potitUJ, rrges conHitteit,
quos cp tolcmetfu uHamento.fcrtpferat) attpte obteftat1fJ erat pop,ûum R.m rtmtarentltr. rtam J maiore ex
dltobm plterü rege amifJo) minoritranfd,ditregnum)
rltaion e.\· dttab1t6 filidl Cleopatrdl) qtedl maferat tn fide•.
pr4idt({quc eitu, minorem ~rjinoen cttitU nomine.
dùt regnaffi impotenter Ganymed:m docmrmu,dedtJcere ex regno ftalllit; ne flua rurfos notta aiJ!enfio,
prizu rjlt)lll1 dùttltrnitate cot~~rmarent1tr regù impe- .
ria) per hommes feditlofos nafi;eretttr. Legionc 7jetcrana v l.fecum dedttUa, cetera.; ibi relinqtut; quo firmim ejJet eorltm regtlm imperium:qlei neqtte amorem
fuoYltm hab cre potcrant, qttod jide/iterpcrlt/al/ferallt
in Cifarù amicitia; tlcqtle vet/lftatü a;tèforttatertt.
paltCÙ dicbm rcges con/fttuti. fimul ad imper~i noft'ri .
dignimtem) vtilitatérnrfue publicam pe~,timre exiffimabat,fi permanerem in jide regcf,pr.ejid/1s cos noftrù
cffi Uttoi,& hos,fi ejJCllt ingrat"poJJè iifdem pr4d~is .
çocrceri. fic) rebltS omnibtU conjèèlù) (!) co llot'atù ,ipfe
itinercterreftriprofoEtm cft in Syriam. t 'DUrtt htf.c G.
in V±:gyptogertmtt~r) rc),.' Deiotarus ad'DornitùmL
Calmnum, cui Ctl/for eAfiamjinitimd.ft1ie prouincùu
adminiftrtidM tt'anfdiderat,vmiforati"i, ne Armen ia
lfJinorem',regmun fomn,m!ve Capptldociam)regnmn.J
0r"iobarz:.anù)pojfideri, vaftar/quc pateret;tr à Phar
nace: qJW malo niJi ltberarentur ) impcram fibi focerc,
pecunidrnque promiffiirn Ctfjàri poJJe ft prrfllucre.
fi
l
no
Cc )
�DE
406'
BE L LO A LEXA ND.
7)omitùu, non tantùm ad explicandos fumptm rei
militaru ~ cùm pwmiam neceJ!ariam e./Je indicaret;
fed etiamtltrpe populo R. & Cifari viéfori,[ibf'lue
infome effi ftatueret, regna fociomm, ~tcf'4e tl7nicorü~
ab externo rege occupari , nm~cios conf/hm ad p harnae~m rr;ifit, 0rmenia, Ç'appadociJqtte decederet,
név'e,occupationc belli ciltilù,populi R; ùu, maieftatlm'lue tmtaret. hanc demmciatione'nz dtm 7r!:.ziorem
'Z/ùn habituram e;t:iftimaret, fipropim (lU region~
cum exercetu'aeceffif{et; ad legion'~ profo[fI,u , vnarf/.
e;1: tribm x x x v I·fecttmdttcit , II. in e/.Eg7pt1l7f/. ad
CII.(arem mittit, lite ru eim mOCl/tM: quarmf/. a/tera
in bello Alexandrino non ~CC1trrit; 'luoditinere terreforiper Syriam erl;lt7,!ijJa adi/mglt Cn. Domitim legioni x Je x V I~duM à '])e;,otaro ''lUlU die drftiplina,
at'lue armattlra no/fra eomplZJr~ annos eonftïtrtttU ha
bebat, efjl,titlfJue centHm; totid/mqtee ab 0riobar"
%flne.(umit. mittit. cp .Sextùem ad C. p/tt,toriü 12.!:!:-1I.ftorem, vt legionem addlteeret: qttdl ex f1tmuftltar&.r
militibm in Ponto conftéta erat, f2..!!/néMmqlte P atiftum in Ciliciam ad allxilia accerftnda. qUdl eopio:.
celeriteT omnt:4 iuJ!ù Domity Comana eomteneru/1it,.
rnurim Legati à PharnacerefPonfom refFriit; Cappa
doda ft decejfif{e,0rm~niam minorem recepiJ!è,qlta
paumo nomine iure obtinere deberet; denifJ::, eius re-:
gni cilulfaintegra Cifariftmaretur:paratü enim ftfo
cere (ptod ù ftatuijJet. Cn.Domitim,eùm animaduerteret e}lm Cappadoci4 decefJiJfe, non vobmtate addu[fum,ftd nuejJitate; quôd focilitu Armeniam defFnJere poffitJuhieélam[uo regno" qlJàm Cappadociam,
longim remota; quOdtj, omnu 1 J I.lcgionu addttéluru
p 01!ZitiuputajJet;.t!x 'luj~JU çùm ~ l.ad .Cafarë. milftU
.
I1IJdijfot~
�1-Q 7
LIn E R J.
~i,Jiffit,al1daçiuf9.?inAmuniafùbJlùijfet,perft1tçra
re cœpù,vt eo qJ,lo~ regno decederct; nUIJ mim aliud
iUJ c!fe Cappadocitl"atqlteArmmù,:nec iufte eumpo
ftult/re,vt ln Cifarü adteetum rel integra dijferrcftJr:
id enim eJlè integY Il11'L.J, quod im eJ!et,vtfitif{et. Hù
re!ponjù datü,mm iü copiù,cpttU fopràfcripfi, prof.iter focere
[tl-fJ eftinArmeniam;loclf,tee foperiorih1M
fileditum
ùtgltTn
ù
Coman
à
inftituit. ntlm e>.: Ponto
Cap,cp1o
minorem
am
Armmi
1teftre rft,pertirtenJ in
padocia finitrtr ah ~rmenia.cui1M itinerü htl, era71if:..
cerf./, opp(}rtltnirateJ,quad in focü [uperiwibu; null:.u
irnpetu; rfpentinus accidere hoftittmpoterat, & quad
Cttppadocia,hü ir4gÙ jùbieéfa magtlllmcommeat1M co
piii erat fobminiftra lura. ComplttreJ interim legat:o..
neJ Pharnace! ad Domitiu rnittit,qutl, de pace agerer-,
regiarh rnunera 'Domino frrent.ea cOf/lfamet omni~
a(pernabatllr:nec fibi q1tidquam fore antiquiru,qllàm
Jignitatem populi R .® na fociomm recuperare, lef,'ltf~ refPondebat.Magnù,& continuù itineribt-u cC;
pau ,cùm adllentaret ad Nicopolim,quod 0 pidum in
Amtenia minore pofitum ejl,plan6 ipfom loco,montibt.u tamen a/rU ab dttobu; laterihtU obieélù, fotü ma
gno interual/o ab opid.o remotü caftra pofoit font,/; à
7I(JcopolicircitermilliapaJfuum V 1 J. Q.!;ibuo ex ca
ftru,cùm 10ctU angttfh-u, atque impeditu; e!fet tranietmduJ,Pharnac~ in infidiu de/eaos pediteo,omnéflJ..l
,,ene difPofoit equim .magnam al~tern multitudmern.
pecorüin/ra etUlitltCfU diJJipari iuJfit,paganO[!fue &
opidanos in iù locü obuerjàri: vt fi amicm Domitiuo etU angtiflitU tranfiret, nihil de infidiu [uJPicare.,
tur,cùm in agris & pecora, & hominu animaduerte"et wr(ari,tanqlFa amicorum Ildur;ntu:Jin vero 'lit
çç l'
in.
�408
DE BELLO ALEXAND.
hoftiurn fitros vmiret;prttda diripien~a>militeJ Jijflpt!.
'fcntttr,difperji91 Cifderentttr. H ifC cum. adminiftra- .\
ret, nUTnquam tamen inttrmhteb~ legatos de pace,
Iltque arnicitùtmittere ad Domitittm..: cùm hocipfo
çrederet mm focilùu decipi poffi·At contrà [PC! pacü
IJomitio in cifllem caftris rnorançii IIttlt/it cauffam...
ira. PharnaceJ,amifJa proximi ternporü occi1jionc,verittM ne cognofceremur infidùe,foosin cafrr4 reuoca~
r-ttt.DomitttM poftero diepropim 7Vjcopo/im acce!Jit,
caflrtÎ'fue opido conttelit. quit dum.. rntmiunt nofi-ri,
Pharnace! acirm inftruxitfuo more, atque inflituto.
in fonte enimjimpllcÎ dJre[fa acie, cornua trinùfirméanturft'JJfidiu .eadem rationc hltc media colLocabantur acie,duobru dextra,finiftra'J:J interual/ù ,jim.
p/icibm ordmibm inffrte[fû.pcrjcrtinceptum caftrorum opm Domùùu, parte copiarttm pro valto in/lru{ta.Proximanolle Pharnace!,interceptiJ tahellariù~
qui de Alexandrinû rebm litmu ad Domùùtm ftrehant,cognofcit Cifaremmagno in pericu/o verfari,
flagùarlque à Domttio,vt quamprirmlm fibi fubjidta
mitterct, propiT'tj'fh ipfe Alexandriam per Syriam accederet. 1(114 cogmta re Pharnace! viUorilt loco du.
cebat.ji tr;here tempm poffet; clem dijèedendum celeriter 'Domitio pl$taret.itacpte ab opido , quàm focilLimumacceJ{tem,& If,qf~1fimum ad dimicandum noftrù
videbatfoffttô 1 I.dire[ftU,non ita magno medio interua/lo reliRo, IV. pcdurnaltitttdi1iû in eum locum deduxit, quo longim cot'Iffituertvt·fuam non prodttcer~
aciern.inter htlf fi;J!ttô aciem fmper inffruebat . Eq~i
tatum autemab lateribu. omnem extrafiffom col/oeahat:qltinerj1le alitervtilh' e/fc potcratJ & multu1n.J
7mmero anteibat noftrum equitatl~?1U. Domitiu. au..J
tçm,
�LIB ' E R J.
409
tnn,Cltm Cttfarù magif perict/[o,qt1àm foo commOftC-
rctltr;nt:que ft tuto dfceffitrum arbitrlfretler, fi cotrditiones,qUtu reiecerat,mrfiu apptteret,tlut fine ctlllffà
difcedertt;e.,,· propinqùû caftrù in acùm c.wrcitllrfL.>
edllxit. x x x V J . legioner/1...J in dcxtrocormuo/Locauit,Ponticam in finiftro:DmtlLri lel,iones in mediam
dciem contl~lit;quibm tnmen al1gufliffirnurtl ji'ontù reliql1Ù intertt,dLttm,rdùplù cohortzblu in fobfidiu col
localù.jic vtrimque,acù illflruéfa,proceffu?n eft ad di
micandur/1...J.SigrtO fùb idem tempUi ab vtroqtle dato
concurritw, acr~ter variûple pt~gnat1lr. nlflzn XXXVI.
Legio, CÙTn extra flJJam in equitlLmm regù i'lnpetllrfL.>
ftciffit,adeo ftcundum prœiiumftcit, vt mœnibu1 opidi foccederet, flffâm(fI/e tranfiret, aduerflflIue hoffes
aggrederetttr .at Pontica ex altera parte lelto, CÙrfL.>
pmtl/lllum auer[a hOflibtM cc!fijJet,foJfam auum circui
re aeies fècttndo conala effet, vt aperfo laure aggre- .
deretur hoftem;in ipfo tranfitu flJfd! confixa,r!7 oppre}fa cft· Dfiotari vero Iegiones vix impetllm[uflinuemm.ita viélrices regù copitt corml fio d(xtro,mediaque acie conuerterunt ft ad xxxvI.legionem: qutt tamen flrtiurvincentium impetum foffimtit; magnù
copiù hoffiu~ circumdata, prttfentiffimo ammo pugnans in orbem ft receptt ad radices montiltr/1...J : 9140 ,.
.P htfrnaCCf injè1t,i,propur iniquitatem loci,noluit. ita, PontTca legione pttne tata amijJa, magna parte
Deiotari miLitum interfté/-a,x x x V I.felio in loca ft
[uperioracontulit,nonllmplim CCL. dejideratù . u~
clderunt co prœlio JPlendidi, ac illuflrC1 viri nonnu!Li .
equitC1 7?.!J.mani. ~o tamen i1'Jcammod~ Dornitim
If,ccepto reli91titu exercitU4 diffipati collegit,itineribUj
'lite tl~tù per Cappadociaf1L.Jft in e/fjiam recep;t.
�'-4-10
7
DE
BELLO
ALEXAND.
t Pharnaceo,re{;m fimndù elat/l,f,rùrJL de C<t(àrt
ea,qUtf opmbt!t,fPerare.,Pontum ornnib ,u copi/-,. ~ccu
p.,uù:iblf/ue & v iUor,& crllde.f:jJirmu Rex. ci'em fib;'
forrttnarn paternmtl,ftliciore C/ltnt u,dt'flù. rJl·rt,'1mlta
opidftl!xpTllTnar4ù; bona 'ÙtÎllrJJ ROrI'MnO'l"U',. > PomÎ-,
t'orl'tmCj~ dirtpuit;JùppLici.a confhm it in eOf, 1 tÛ a/if/ua
flrmlf,att,b If lntù commendm io pern habebant eaque)
qUIi morte effim m ifri,ora; POtltltrn9s' md/!) dcf/!I'Iden·
te, plttcrnmn regmtrn ft rccep jJc,glorians,obtlrlcbat, .
Sub idem tef71p~u in! /LJlrico ejf mcornrnodilm accepti'i:
rpu; proltinci.l fup ~rir,,'ib?U mU/fi/nu retenta non t'lm.
tt'tmfine ignomii1ia Jèd etla/ll cltm lalide erat. Î'lamepte
rniffi-eujfatc "IWI 1 L1Fgioni <'tU f2.:...Cornificim .etC·
frrù qUlfjfor,proprtftor, 'l/tam ~·ltam erat proMinCla mi
nimè copiofa ad cxercitm almdo.r , fiilitimo belLo.
IIC dijfcnfto /libUJ vaflata, & confia (~, /wlJm pndentia,ac diligmtia fua-, qttod 1ttagnam cur(tJ'fl-, firfcipie.
h4t,l1Cqua tcwere p"olredcrctllr,Jr rccepit. 6' defindit. namque, &' carle/1ft comp/ura, locis cd..,ù poftta,
qztorrl1?ù oppommitM cafl-~!lanos impe!lebat ad decurfimru facicnJM ,& be/Lum inftrellrl/iTtt , expugna,tit; eaque prlfda rnifitru donallit: '!tlli etfi er.lt tenuù.
tttmen in tmlta proltincilf de.fperatiolle , e't'a;t, grata.
prifertirrz..., virtu:e partao & Cfirrz..., OElauùu ex fùga
Pharfilici prœl&magna claffè in iliumft finum contulijJèt, paucu rtauibuJ fi iad crtinorum, qlsorum{ernp~r in Rempuhl.jingttlare conflitmrt oJficùtm, dilper·
ftr OUattianù na1àbUJ aat potitus; vtvel cla./Je dirnicar~ poJ!ct, adiunaù cp/.ptiuù nauibus [ociorurrL:
&~m diuerftlfirna paru orbù terrarum Cn.Pomp~ùl'f1l,
viUor Cttfàr ftqueretur; complur!fque aduerfarios
~
eo
cr
~!Z 1Ilyricurn,propter Vffaccdonid. propinquituterrz..."
fè~
�LIn E R I.
411
f,reliquiis ex fùga colLe[fù,compuli./fe audiret,litC'"I'M
.ad Gabinùtm miNit, vti CUrI! /egionibU5 TirommL.,
quit nuper eral1L confi;ript.t. , proficifèeremr in 111)rieum:coni.tmf1fff1~e copiis cum ~Cornificio fi quod pe
riCltIJt1n~ prouincid! inftrrelltr, depelleret :Jin ca non
magnis copiis tltta ej[e poJfet,in Macedoniam legio11'1 addttceret.omnem tnim il/am parte1n..J, regionémque,vùto Cn.Pompeio,beltum injfauratttram eJfe credebat.... Gabiuitu, y tin Il!:JlYicum v.el/it, hiberno tempore anni,ac difficili,ftue copiofiorem prot/irlâam exiftimans, flue multilflrtrmd! vi[toris Cifaris trib,eens,
jiue virttete,&fèientia foa confifiu,quarn fd!pe ln be/lis periclitaoo ,magnM rC1 , &'fectmdM dua/e,alf.[i~
que fio geJferat ; neque prouincid! flcultatibU5 / ùblel'abatur,qud! partim erat exinanita , partirn infidelis,
l1eque rlatlibU5 , irlurclufo mari tempeflatibm , com'TlJeatm fopportari potmu; m"gn!{qufJ djficlllttltibUl
coaaUJ ,non vt vo/ebat, (edvtlleceJfe erat, bellu11Z.J
gerebat.im, cttmdtlrilfimis tempeftatib~u,propLCr inopiam, caRelia, altt opida exp/tgnare cogeretur, crebra incommod.t accipiebat...: adeoque cft à Bürbaris
conUmptU4 , Vf, SalonamJe recipiens in opidllm ma. rztimttrn, Cfuod CittC1 Romani firtiffimi, fideliJfim/que
inco/ebant,in agrnine dimicare fit coaall!. f2!!.,o prœlio duobus miliibMmilitU11t..J amplius amiJlis, centurionibus x x x J 1 x, tribuniJ J v, '·U1n..J rdiquis copii!
SalonamJe recepit ;fommaque i/;i difficltitate rerum
omn~um preffits ,paltcis rnenfilms rnorbo periit. cuius
& inftlicittU viu;, & fobita mors in magnam JPe11Z.J
OElauùJm adduxit prouincitt potiuntk: quem tamen
Jiutiu! inrebusJecundis & formna,tfl1lt plurimum in
"ellis poteftJdiligentùi93 Corniftey,&7mtus VatiniJ
�4U
DE BELLO ALnXANn
verfaripaJ!à non eft.Vatinùu Brtfndtffi~ ç/tm ~(fh(o~
gnitu rehUJ,qudl geff~ eram in JJ/yricO,CÙI1'L crebrù
literù CornificiJ ad auxtilUm proumcitil ftrendHrn euo
car(tJlr; & M.OélalJium audiret CI~m Barba1ù fœdera pemtJ!ijJe, eompluribt'tfolle loeu noftrôntm milÜ/lm oppugnare prtejidia,partim claJ{c per fe,partim
pedeffrihUJ eopiu per Barbarosjetji,g;ratti valetttdine affiam,vix corporu viribUJ anirnt/m fequebatur;
Mmen virtutc vieit incommodllrfl..J naturlf,diJJieultaté[qluh~emu,& fùhit.e prtfpflrationu. nam, ct'tm ipfe
pauctU m portll na"t~ Longa! haberet, litertU in ~ - .
caiam ad 1<:Salenum mifit, vti fibi clajJem mitteret•
.!2.!!"od cltm tardiUJ fieret,quàm pericrt!um noftrorum
ftagitabat,qui flffinere tmpeturfl..J OUtm& non poterant; nalûbm art,/ariis ,quarurfl..J numenu eratfàtir
magnUJ, 'l1'Jal:nittJdine quanquam non[atir iufta ad
prœliandum, roftra impofoit. htU adiun{ltU naltibUJ
/ongu ,ft} numero da!!;s a,ta o,mi/itibm veteranu impofitu,quorum magnarn copiam habebat, ex omnibu&
legionibUJ,qlti rmmero tfgronemreliHi erant Bnmdtl
jii,curfl..J e:urcittU in Grtfciam tran/portaretur,proftEtUJ c/J.in
lllyricum,
maritimafque nonnulltU cù/italI. •
tt:1,qUtf defoccrant,OUauioq,~e fe tranfdideral1L,par..
tim recipiebat,partim remanent~ in foo cOt/jilio pr,eteruehebatur:nec fibi v/LiUJ rei moram, neceffitatémque inismgebat,qtlin,qttamcclerriT(Jè poffèt ipfum 0'ftauittm perfequeretur.hunc oppugnaY}terfl..J Epidaurum terra,marfepee,vbi noftrttm eratprtfjidium, adt/élu fito difcedere ab oppugnatione coegit;pr4idù'tmque noflrumrecepit.Oaauim,cùm Vatinium clajJem
magna ex parte conftétam ex nauicttlü aélnariir ha..
bere cognouiJlèt,COll{i[144 [ua clajJe,fùbJhtit ad infulam
Thauridem;
1
�LIB E R 1.
4tJ
Thmtridem;qua regionc VatinÎUJ infequei1S natt~e:a
bat,non 'l'lad O[fmtlrmw ibi reftitiffifliret ;.frd cftldd
. eum longt'UJ progreffitm infèqui decrmerat.. CT41n..J
propim ThaurtdemacceJ!ijJet, diftenfis foù nauibUJ.
'1ttod & tempeJltU erat ftjr'bulmta , & m~/la forfici(J
hoffu,repentt: a4uer(am adJe venientem nalum, antennu ad medium mal1fm dirniJ!is ,injlrttEtam propugnator'ibUJ IIdnimaduertt't.i2.!!Jd vbi conrpe.-.:it,celeriter vela fobdT$cijdemitt/'pte antent/tU iubet, & milite! armaYl:& vexillo foblato, qllo p14gnandi dabaL
Jignttm, 'lltlf primlt. nallu fobftquebantttr, idem vt fitcerent,frgnificabat.'Parabant Je VatinianiilepentC op
preJ!i: partlti deinceps O[fauial1i eX porfltprocedebant./nj}ruitllr vtrimque acicf, orditJe dirpofita magu Oéfauiana, pm'atior militum animu Vatinéana.
Vatinim,cùm al'/imaduerteret ,rJU1'1e nauium ft magnitudine,neque numero parem ejJe ftttllrlt. dimicationifortunlt. rem committere ma/ui!: ita'1IU prirmu [uIfJ
qut1lqueremi in Cfuadriremem ipfmOéta'ty impetum
Ji:cit .celerrime,forti!Jiméque cOl1trà illo remigame,nIfJ
HU adueiftt, roftrù concurrunt" adeIJ vehementer j vt
nauu Oaalliana , rof/ro difcuJ{o, ligno contineretur.
Committitur acriur rcliquu Locu prœ/iltm;conrorriI11r111e ad duce5 ma.-.:imé.nam,crim foo tflliflf1te auxilii:; ftrret, magm/m corninm in angrfio mari prœLiltm
fitéf1im e[f:quantdCflle coniunilù magis nat/ibm confit.
gendi potefttU dabawr', tante fuperiore! eram Vatini~ni: qltiadmiranda virtljte ex fuis nattibminhoftium naUCf tranJire non dubitabant; & dimication~
dlqtt4ta, longe[uperùJre! virtJtte,rem filiciter gereb'ât.
deprimitur ipjitM 0 Etauij qtladriremis :m"ltlf prdlter~a capiuntur,aU1 roflris perforatdl merguntur:proplt.
�4 14
DE
BEL L 0
ALE X AND.
gnatores O{;lauiani parti1n.J in 1Mui/ms iugttlantli·;
partim in mar.t prilcipitantur:tJè OElauiusJè inJca ~
pham confort:m cptam plltres cll1n conJùgermt,depri.f
[afcapha,v,ulneratlu ~ame'n a1natat ad f!t!tm M;'upa
ronem. Eo receptlu,cumprœ/mm nox Jirtmeret;ternpejfatc magna velis profiigit. Jèquutltr hunc jùtf. naufS
?'tOn nulLtI.,qutù cafus abi/lo pericu/o vindicarat. eAt
V atinùu ,re bene gefta,receptui cecmit;fuffJ.7 omnibus'
inco lumibus in eumft porttt1n.J viéfor recepit, qteo c~r:'
portu ela/fis OElauiana ad dimicandum proceffirat...
capit ex eo prœ/io pentirernem l,triremes 1 J. dycrottU
1 T x.compluréfque remiges OEfauiar/o.r:poftcroo/ue ibi
die fùi.t,dltm fu.u captiua.fql nmtes rcftceret. Poft dicm
1 1 r .contbtdit in in,(u/am 1jfa1n.J; (ptàd e"fi recrpiffo
exfùga credebat OElauium. eratnobiliffimum 1'egionum earum opidurn,conitmElif!i.mumo/ueOaauio.qrl~
vtptruenit,opidanifopp!icesft Vatinio de'didcru1"u:..,~
comper/upte ipfum Oüauittm, parltis , pauc!flJuena~
ui<~iis,vcnto fkundo, regionem Grtf.cÎtCpetijfo, inde vt
'Sici/iam,deindt Aficam, caperet. lm brell; !patio,
reprdJclariffimègefla,proltincia recepta, & Cornificiu
re'ddita;c/ttjJè aduerjàriorum ex i/lo toto finu expulfa,
villorfe Brundufium,incoltlmi excrcitu, & clafJe, reg cepit.
t His autem temporibus, 9ui /m .r CtCfar ad
D)'rrhachium Pompeium objidebat,& pra:lio Phar~
(a.lico rem ftliNter gerebat , 1le:~'an~rittrh' cum periculo magno , tum etiam ma,ore pencult foma, dimicabaL, Caffius Longinus, in HiJfanitl Proprtttor.
prouincitt v/tcrioris obtinendte cauffa. reliéfU$, fiue
confuuudine naturtfjùtf,jiue odio,eplod in tllam prouinciarn flfceperat. 12!!.,tfftor, ex infidiis ibi vuJneràtus 1 magn.u odq foi fieerat açceffiones i qltàd vet ex'
(onftim~
�LIB E R
I.
415 '
co nfciwtiA lita , c'lm def mttfltà fèntire prO/lincÎ'l/J'W
çrrdtret,vcl iniris jig"iI,& tcftimomù eontm' 1lû di[
fic Jllter (}fi l a di/p mu/ai.'t, amrnluil/ertere poter~ , &
c~ mper~(rtre offenjioneJ1'L.J prou;lIci.e e.\'Creil1/I amore
cupubat. taCjIt(',c r'f?ft primllm in Vl1l1?1t fo cum excrcit1t J1'L.J conJuxit , H-S centena milttibuI ('.ft polL/citu!:
1Ie,' TnH!topop, cJan iit Ll/jitl/lIÙ,f, ~fedobrega m opid '!m ,mJnrém'lue HerminÎ-1fm ,(XpN ({lIf1jJèr,Cfuo lVfc dobregenfes co"filf,eranr; i f'lCj lte f r';peratoy çffit ap-
peILatIlI;/teruw H -S cmtenùrni/j.teJ donauit. Mu/ta
prlf.terM,& magr"tp" t;fmia jinp tlts concedebat,' cpu.
IPeciofom reddt ba1t~ pr4 èlltcm excrcituI amorem;
pauiatnn tamen,& occultè wilitarem difèiplinam,flS!erita1bnq/lc mi1'luebam'. Caffitt.f,leg;0 nilit-tI in hiber
na dtj}ojitis, ,1dmIdtcf11d/~I'n..- Cordubamftreapit,
contra1l1twqHe in ea <l I a/ierlttm grallifJimis ollerilms
\ prouincid!. , ~'O )if7:ùuù e:o:[o/ucre; &, vt largùiollis pojltt/tll c07lfttemdo,per ollrJflm libera/itatis /JJCciojàrn,
piura !argilori 9/1étrebal.tttr: pmmitf fOCf{plo!lib/~.f irn.
peraballtltr; qUtU Long 1?ZUI [rbi expenf,u ftrri non
tamu1n patieb,ltur ,{cd ettam cogebat : in gre~'!;cm /0cuplctiun-w jimffltat~lm caujJlf. tenue; coniiciebanm."
nrqlte v/htm gemu qUilftttS', aut ?n.l/!,ni, & cuidenti.r;
am minimi, & fordidi, pr~ termitfeb,ltur> quodomuJ,
& tributtallmperatoriJ vacayct.rumo erat,q'4i modo aliquam iaétttrap,'crepofJet, ,!uin ;tut v lldirno11io
tenrrctur,aul in reo! rcftrretur.ita cria m agna jo'/Licitt/do pericflforu ad ia{htrtU (J}detrimema rci ft miLiaris adiungebatHr. ~i bits de c.7uffi,r accidit ,vt,cùnu
LonginuI,Irnperatorcadcm peeret, q"lf. f!cer.u~.,
flor,Jùmba rurfu de morte mIS promncta/e; con(rlia
inir~nt.hor14m odi;tm Cllnjirrnflbflt nonnulLi Fmi lMr"
�.po
DE
BEL L 0
ALE X AND.
eim:qlti,cùm in il1a focittate v '~(àrentJtr i"ttpinar'um~
nihilo rnimu oderanf:1eum, CltÎt!4 nomine pecct1b.it:fi·
biil tfuod rapueram,acceptum ftrebant;ql/od interciderat,aut eratinterpe/1at/~m,Caf!io aflignabant.v.legionemnouam confèrib/t: a/!get/trodiu1n.J & ex ip/i
dcle[fu·C:Jl...fompttt addttte le[!orJu. complcntur ec;uitu
I l I.mi/Lia:maxim1(que onerant/~r irnpmJù: nec pro,~inci.e daturvllareqleieJ.Jnterim literM acceptt àCâl
jirc,vtùl Aficam exerCÎtt/m tranjiù:eret,pérlJ.?Mau
r'itaniam adfines 7'X.3rnidi.e perteerJim: (J1~od magna
Cn.Pompeio Juba re.'C mi{erliL attxiLia , rnaiorJque
miJfur'm exifltrnabatttr.J2.. uibm !ùerù accept15,infolmti voluptau efferebatler;1uàdfibi nouarum prouin.
ciamm & ftrtil1fimi regni tanta oblata effir focJtItltJ./taque ip(c in D{ztaniam proficfèltur, ad 'cgioneJ dccerftndM,a~ilia1ue add,tcenda ; cenu homi.
nibm datnegotium,vtfJtmentmn, naué/que c.prJlpa
rarentur,pecuniluhdefcriberentur,atque tmperarentur;ne qua res,c/,e1n.J rediJfet 1 moraretur. reditl-t4 eùu
jitit celerior omnium opinione.non enimlabor,am vigilamia,cupienti prlfjèrtim a!iquid~ CajJio deerat. e·
xercitlt coa[fo in vnum /ocum,caflru ad Cordubam...
p oJitu,pro conci9ne militjbJU exponit, fpttU nu Cttflru iujJu gerere deberet;po/liceturr;b iu, ",em in M auritaniam tranjicci./fet,H S centenajè datumm : v.fore in HifPanialegionem.ex concione ft Cordrtbam recepit;edfh ip/à die,meridiana hora, cùm in Bajilicam
jret,quidam e.JlI1inucius Silo,c!iens L.Racilij, libellum,quafialiquid ab co puftularet, vt mil", ei tranf.
ait:deindepoftRacilù#m,( narn u [atm CajJiitegebat)
fJuafi rdJonfom ab eo peûfet,celeriter dato lo&o,cùm
(e infinuaJfet,finiffr(1,torripit eHm, de:t:traque bùftrit
pugiolld.
j
�tIn E R.
a
1.
4t1
pt~~~iollc. C/a1n'ore foblato,fit coniuratis iJnpctmvni~tc1ù'.J.H/matùu Plancm proxl7ltum gf.!dio tr-m/ùCté
IiHorem. JJOCinfcrjèt1o, ~CafJium Lcgttturnvttl1Jé
rat. lb; T. Vafilts,& L.M erJ;J'liojùmli conjidmtùlj
rp lanmrn rnrmicipcm (i:urn t!ditmallt. crant enim 0mncs lta/icm/ès. Adipfùm Longirmm L. Licmius
S(Jldlm imtolat) iacenthmpte Iciûbuo faticiatplagü.
COIICltrrirrtr ad CajJi1lm deftndendltm. fmperenim
BcronesJcomplurlfèpte vocaf'Os mm telu fècmn habcre confomerat. à (Jltibm errert imerclltdltntltr , qtti ad
c,edem focimdam (ubfèqltcbantttr.!2.!JP in nmncrofitit
Calpllrnius Safuiamu, &' Manltuo Tttfl;lIltts. Mt'rJ1tCltu ml crfl)..·ft , Cft/If. iaciebantltr, in itùurc fir/enl
oppr:rnù#ï; &, relato ad dorn//m CajJio , ad cum deducil1tr. 'Zf;lci/ùes in pro:'Cirn.1rtJ ft domllm {hmiliaru
fi:i confort, dllmce'rlttm c~gtlojèç'let, conftél/iflte Caffim effit. L . Laterertjù,cJJm rd non dllbttaret, aem'/"ritfd!t/Min cajfra, lIulitib/ljtp/1! vernamfu , & ftcten.
dœ fCi:ionû,qttibtM odjofciebat prit cipll è CnjJium e./fo,
grata/atl/r. tolUmr à multitttdme in tribunal, Trd!tor
ilppcllatur. nemo mim Ùl prouincid natm , tilutvernacultt legionu mtlts,al~t dmtlsrnimte iam foc1uJproltincialu, CfltO in numero erat 1 J./cgio, tIOn cil omni Prduincia con{enfoatin odio Caflii. na lcgiones x x x, &'
x XI, paucù rnenfibtu in 1mliafcripttU , Cttfl.r a,ttribtterat J;-onIJno. v.lcgio ibi nuper trat cOfoéla. Tnterim
,mnciat/lr Latercnfi vitSeré Caffium . .Q!!f ntmcio,dolorc magù permotuo,cfllàm animo prrt;,rbtlttU, yrficit
celertrer{e, & ad Ca/fittm vijèruiltm proficifcitttr. Re
cogl/ita, x x x. /cgio figna Cordubd inftrt sad tllixiliu
firendltm impcratori jùo·fiw!hocide XX J./ùbftCfuifllf·
hll~ y:cllm 1 I./cgiontll reliqlt~ cjfent in caftru ;ftclln'lJ d
.
�41&
DE
BELLO ALEXAND.
dtlni,veriti 'tIe Joli relinqltf:rtmtlt'l, atfJ.J ex eo, qreidfil':'
!iffem,indicaretttr,jèclit i/ùnt foBUrlJ Jùperiom m •permanfit in fententta /egto vernacula,nec vi/a timore de
fradu deicéla cft· CIIJJit-U eos, Cftti 1I0minati erantcofiai cdldù ilebetcoprehmdi: legionern v .in c.rflraremit
tit,eo/;ortib~u X xx .rrtentu.indicio MinI/tif eogllojèit,
L. ·ZaC/fium,& L .Latertmjèm, & Anni/tTn ScapuJam ,mtlXtm.e dignitatu,& grati.e prouincialern hominem,fib/Cfue tam (ilmiliare, quàm Laterenfm) & Raci!ilt11'J in eadem fitiffè eonùe,,-atione. rtee Jiu moratt~r
dolorem jùTtrn, (pûn eos interfici ùebeat. M inucium libertis tranfdite.,\;CY/tciand1t7!l; item Calpltrniü Saluia
'l'mm ,cptiprofitet'lr indicitem,coniuratorttmrflee rl1lmeri~
tIIilget, verc,vt Cfieidarn. exiftimant, vt 7107l7l1l1Li 'luCY/in
tur,eOtfitus. 1{tlem cyuCttllibpu nffefltM L. M ergtlJO
Squi/lus nominat plurer : cP/os CttjJùu illterfici iubet,
exeeptis ifS, qlû fe peeltllirt. redememnt. nam pa/am..
H-S CCI J :::> ell1n Calpttrm'opaeifcitltr,& CfI!7Z~.
Sextio L :::> :::> J. Cjui, etfr maXtmè.110a17tCJ font mlllm.ti,tarnen periclt!/tm vittf.,dolôr(fJ/~ 7m/nerum, p,mmia
rcrniJTu-s ,crudelttatern mm auarttta Ccrtfljfcjt~~1/ifica9 bat. t eAluPlotp'ojf diebm litertU Cd!.JàrcmiJ!M
aeeipit; quibU-J cognofcit , Pompe~lem in acic vjattm,
ami/fis copip fitgiffi · f?...~a re cogmtamijfam d%rt vo
heptatcm eapiebat.vi[fori.e mme/lM l,etlttam cxprirne_
bat:eonfraum be/ùem licmtiam ternpomm intcrclttqehat.fic erat dubitM animus, vtmm nihil timere) an 0mnia lieere)rnaILet.Sanatu vulneribus,aceerfit omner,
qtli fibi pwmiru expenJàs ftdcral1t; accept/I.ppte CM
ifeber re.forri) o/uibm parum videbatur impofoiflè oneris,ampliorem pecuniam imperat.d!.qua auum ration~
dele[fum inftitltit: (PlOI çx ornnibm '~'lf1mtibus ~olo.\
a
-
,!i!fip(~
�1
t
41~
1Û0,Zte 'confl:riptoJ,tranfmarinamilitiapertùri;oJ,ad
facramenti redcmptionem vocabe,rt. magnum hocflit
vd7igal,maitU tarnén creabar odùtm. Hu rebm con..ftElU, fatum c:'Ùrcitumluftrat. LegionC!,cpw in Api
cam dualtnu erlft, & auxilia mtnit ad traie&lJm: ipjè,claJ!fm,cfttl1m para/7Ift,vt inJP;urct,H~!ptllim ac',
ud!t:ibfcJllc moratt!r :propterei& qlû)dediétU tom pro;tincia.;ppofucrat,vt,ljltibtu pCClmùu impe,'ajfet, net,b
totultjJèllt, feildirent.121!..1f eJtocatio vehem'fter Dmnct
Ntrbawt. 1111 crnn L. Ti/ùu, qui co tempore Tribu,
nm mil./egionù verna~ltltC fiterai", mmcillt fom'a, le::'
gtonem ," X x ,q/~llm .Q. Çaffimlegatru fimrt/,Mcc.
6ac, cltm Illtrgim ad Optdum caflra habcrèt ,jèditione fo[la, Centltrionibtf.4 aliqufJt occifù; cpii fgn"
ID/Li n'On patieball1l~r, difccjJijJc, & ad 1 I. legioneni
tontendiJfc, qlltt adfettfm a/io itinere dlltelmmr;Co;'
gmta rc, noEtH- mm v. cohortibm vndmicifimanomm
egrcditur, mane pimenit. ibi mm dicm, vt, quid a<'(ermtr, perJPiceret; mOïafU1, Carnionam contend,t.
hic,cùm Legio x x;& x x 1.& cohortt'J 1v. 6- '1; Legio;
tot11flpte conueniffit ufttitatm,auditr V ,cohorte! àver
namfu oppreJ!1U ad Obumfamj (Jlm hù adfictmdam
peru~nijfe legione1'fL > omnlfqu~ ibift coniunxiffe , &
T .Thorittm 1talicenjèm dJtcem'dcJcgiJfe. Celeriter
habito confilio, M arcellum CordJtbam, vt cam in po;
te/late retineret, J2.:--Cafflllm lcgat1tm HifPalim mit:'
tit. P at{cu ei diebm affèrtltr, conuentum Cordttbenfon ab eo deftcifJe; MarcelL/tmq1ic aut'lJolt1.tlue, aut
néceJ1itate addltibem,(namque id varû mmciabatur)
conftntirc cum Cordttbenfibru; 1 I~ cohorteJ legionli..
V. Cjlltt flerant Cordltblf in pufidi.o, idem focere.; Caf
lùu> l,if. r(.bm iNCenfuJ , mOllet cama l & pom'-,
,
l B E
it i:
Dd
~
�DE
BELLO
ALEXAND.
ro die Segouiam adJlttrttm ~i!tce"fe' venit. 1 hi habita
42 0
LWJCione, rnilitHm teflt/lt ammOi : qUOI cogrloJèit, non
jùa , ftd C4àrù abftntù cfutj[a fiÛt fidtjJimoi eJfe,nulIttmCflte pcricu/urlt dlprecatltrOI, dl.m per COI Cdlfàri
proleil'iCta rejfùueretllr . Interim 7hor.•t,( ad Cordltb,mt velerei legionfU adducit: ac, ne dijjèntlOnù miLùlm t/t{tl~m ftditiofa mift:tJtm /ùa9.7 videretur,natllra;
jàmtl,vt contra ~Ca(]iUm, fjui C,eforu namine rnaioribus v,iribusvtt videbatt,r, tf(f'tè potentem opponeret d'f,nttatern ; ClI.PornpetO ft prouim'iarn recttper.zreve/le, pa/am diélimbat.(;j:" forfitan etiam hoc jcerit
odio Cttjtrù, & amOre Pompey: cuius nomen mlllri"
pourat ttp"d cas legiot/tI,fP/tU M.Va1'ro obtimteral:
jed,id qlt.l mente cormnOfm ftcerit , conieUura flùi 1/'0
poteft. Certè hocprdlf7ho~·ius.ftrebat..,: militfU adco
fotçballmr, vt Cn. Pompey rlomen if, fiutu il'iflr:pft(m haberent;ftequenJ legionibtu C01ll,,!i'lttU obuiam.
prodit, ne(ptc tantùm v.irorttm ,.fed cti, lm matrttmfil'l'rli/ilu ,ac pr..etextatorum; deprecautrcf1/c, ne hofltli
ad'teJJ/lt Cordubam diripcrent: namft contra Ca/Jiié
fitltirc Cltm omnibus; contrit C,efàrern ne focere cogeuntur, orare. 7 antdlmultltudinù precibus, 6- /achrymù exercma commotm, cltm videret' ad CfljJùe7nJ
pcr:fqlterJd:t~n ",hlloplU eJfe Cn.P~mp.ciJ nor~inc , &
~nelltorta, tamfjuc omnibus Cd!fortawô , qumn Pompcùtnù,Longinum cJJè in odio, t/CqltC.fe COnt/cntum,ne_
':llec 1/-1.'M arcefLum comr: Cteforù cdlejJàm poJJè perdttcm:J lIOmen Pompcy cxfiutis dctraxcnmt, Mar~
t'c/bem, /flti (e Cef4ru caujfam deftnfimlm proJitcbamr) dteccm ~dJèlUcrrmf, Prtetorérltrj1lc appcfiamnt; ft}
fibi corheen/um adiuxmmt; caflr/Iepee ad Cordubam
pofocnmt..,. Ca/Jim ço bldllO circitcr 1 V. mi/Liapaf.
1
fl~lÎ1'l-!.
�L 1 TI E R J.
{H
folem à Cordllba, citra fiumen Btttim , inopidi cot/lPeUIt 10 co excclfo focit caflrill: liter,u ad regem Bogiedem in M t/ur:taniam ,0' ad Ad. Ll'pidmn Proconftlcm in H iffani.1m citeriorem mittTt ,follfidio fih
prouincitti.? Cttfarù cauffiUfltampïimlt1rt vmiret. Jpfe,hofltli modo, Co rdltb ëJium agr·osvaflat,cf.drjicia mccndlt.CuÏlu rei deformitzuc, arque indil.llltzttl', le,giones,cl'U!' J'viarce/Lurn jibi ducc7ll cepcrant.adcu.m conCttrrerunf; vt in aâcm edltCerentltr, orant; prirlfttte
corifligmdi fibi potelfM fieret , (fltnm CHm tanta contl{'l'mita nobiltffimdl cartffimtCcj? pojJeflionu Cordrebenjium in confPeEht foo rapinif ,JrrroJlammA'pte confomerentrer. ./V1t/rce/Ltu,c1tm conjligere mifrrrmllm putaret, qu'ad (:):... viéforis,f:j:'" viéh demmentttm ad eundem Ca:,(arem effet redundatumm ,1IC1'tefli.1f potrfla tù effit, legio7lc;f Btttim rranfllucit, attpte aciem il1/fruit. Cllm Ca/Jùtm comret pro ca(ltù fotj aCJCm inftruxiJfe loco fùpmore videret,caujJà interpofim,qttod
is in dlCjuum non defcederet, Marce/lus mditibw perIùadet,vtfi in cajl-r.t reciptant .' itaqllc copi,u rcdl4cere
cœpit. Ca/Jùts.cpto bono valebat,M arce/Ltl.mq:ee ùifirmltm ejJefclebat, flc~greJfw cqwtatu legionario.rfe' recipiem es,comp/llru 1IouiJJimos il1 jlttminù ripu inter~
fecit.Cùrn hocdetrimcnto,qllid tranjitr.ujlllrninù viti;, dlfficultat({que habcl"et,cogntlitm cjfot,Marce/llis caIfra Bdltim tramfert: creb~'oqt,c vterfjl Legiorlu in acie
educit; neque tamen conjligitllr,proplcr !ocoru dijJicul
flUes. Erat copifs pedcjfrib1u IImlto jirrnior Marcclhu .habcbat enim veteranM /egiones , rmtltifth prœ!i:Js
e.xpemu.Caffitu fidei. magù, qttàm 'virtMiiegionttrtl,
t"ofljidebtllt-. itarfltl!, c1ml caftra cajfris co/latrl. eJ!èrvf:...;
& Marce/lm lomm tdoTlelfm caftellr cepiffit, {j'ltO
. fJ)d 3
�4U
pE
BELL O ALEX AND.
prohibe.re aqua Caffianos p~!fet; Longinm.' veritui:J.
'ne genere. quo~m ob(i~lo~",' c/auderetur m regton~
blM a[ienu ,fibrepte mft§ru , noŒu filenrzo ex cllflr".
proficiflitt4r, celerIque itinere Vllarn come,ndit; 'lltod
Jibiftdele e.lfe opldltm credebtIL. rhl adeo con:ttntfa
'ponit mœniblM cajfra, vt & loci nal~jra , ( l1amq/te.
V!la in edito monte pofira eff ) & ip{a rmmitior;e vrbù > vndiqlec ab 0ppltgnatione tJtt.u e./Jet. h,utc A1arcd/lM infiquitur> & ,qtUlm. proxime poteff V lLaJ1'L,
caffra, cajfrû çonfirt : locor/tm eptc cognitn l1atltra,
tptO maximè rem deducere volehat.., ,nuelJitl{te cff
adduEttu: v! neqlte confligeret; cuilMfi rei [acultM.
effet, rifiH-ere inci(atû milttlblM non poterat; nctj/t,e,
vagari Caffium latùu IHrteretur; ne plures ciuimtu,
ca patercntur, qUit pa1ft erant Cordlebenfis. CaHellù idoneù 10,cld co/Lo.catÛ , opcribltfJue. in circ~titu; 0pJdi cont;Jnuatû , V/Lam, CaJ!ùémql~e munitionibuJ
cla1tfit~ 0!.,tt prilM qultm perficermtur, LonginlM 0'TImem jùu,n eqltitntl-em emifit.' quem magno fibi vfui
fore credèbat ,fipabula,ri fFtementarIcpte Marce/lllm
?Jon pauretur; magno alttem impedlmento ,fi claltfls obfidione , & inutil;'" nece!farùl7n confomerctft,,·
1tUntlt1l;. P aucû dieb~f,i literù CaJJii acceptis , rc:'C.
IJogud cmn cOPo/s ventt; adùmgfrqlte ci Icgioneffl..J
qltamfèctt'm adJstxerat ,compluréftpte cohoYft;; at/xiliarùu H ifPanOYllm. nam(pte, vt in cmilib1u diJ!enfiofli/nu accj,d~e confoeuit,ita temporihm illù in HiJPania nOTl nu!lli. ci;timtes reblM Cafiif fltedebant, phtres MarcelLo fouebant. eAcceditmTn copys Bogud
II,ddexteriores MarcelLirnunitiones. p#gnaturvtrrmfj,ue acrùer, crelmJqlec vt accidit , fortullaflpe ad vf!Hm~tr"nsftrentcviétoriam: nec tamen vn,!uam a{,.
.. - .
.•. _ .
operibU4
.,.
�LIn E R I.
·42.J
operiblM de~cllitttr MarceILta.hrteri1'1'L Lefid:t4e.-.:
citeriorc prottincia cum cohortibta lcgionariu xx xv,
rnagnôtjlte nurncro cquitum,& re/iquomm attxi/ion"i,
venit ca mente VILarn, vt (inevlLofludio contcntionu
Caflii,Marcelilque cornponerct.huc venimti fine dlebitzuione M arcclLuJ ft credit,atque nffert,CajJim con
fi'àfoùft terlet pr.tjidùs ,jille co, quod pf.ufibi Îtlris
dcbcri,quàm MarcelLo cxiftimabat ;fiue co, qt~àd,,,e
prœoceupatta animm Lep/di effet obfe'1tào ad'terfor&,vcrcbatur.pomt ad VILam caftra Lcpidm; luque
h'abct à MarcelLo qttidrrea?11...J dmifr: nc plIgnctur,ùlterdicit:ttd exeundHm CaJJiIlTn inuit7:tt.fidémq, (ua1?'L
in re omni intcrponù. Cltm.j diu dubitl1ffit CajJùu,
fJllodfibi focICndum'(l't!duc L epido e!fèteredcndmn;
mque vlittm cxitmn eonfily jiti rcpcrirct, fi pcrmancru in jèmcntid;poftular,vri rnu,.,ÙiorJeJ drfiieercntur,
fibi9?liberc:-.:itm daremr.rJOn tan/um indutiis/n[lis,
[cd propè iarn eonHittttaopera, et'tm eomplanarmt...
Cltfiodite9s mtmitiomtrn ejjènt dcduflte; auxil~a regis
in id caftcl/ttrn 01Vfarecll;, qltod proxirnurn crftt, rcgiù cafirû,ncquc OpÙl411tib/ltJ o7lmibuJ,ji tamcll in 0mnibm fitit CaffiIM,(nam de h,ûtu conjè:imfia dllbim.batur)impetum flccrulbt.., compLuréfouc ibi milites
oppreJ!èYltllt.qttod nifi celeritcr,indigl1atione~ & alt).'~'io Lepidi, prœliurn cffit dircmptum--; ma/or ca/amitM effit accepta. Cùrn iter Calfio patefoElm!l CJfèf;
caHra tUWareclùu cum Lepido eO/lùt?Jl.it. Lepidta
codem rempore, Man'elLtlfquc Cordlfbam cu~ fu$
proficifcitur. 'JIGarbonem fub idem ICmptU T rebo/lÏtu
Proconful ad prollinciarn ovtincndarn venit .de C/ti~u
aduentu'Ut eogflO/tit Calfim,legiollfU, qUit, fcil. hab'l~
.rat)equittttltmql1c in hiGçrna diftribr:it ,' ipfe,omnibus
Dd 4-
�4t4
DE
DE L LO
A L~, XA ND.
foù reb fU ce leriter correptù, M afacam contmdit; i·
biqlte ad/lerfo tempore nlluigandi. '!tlue; cOllfcendit,
vt ip(e pr.edicabat,r,efe T rebonio. (9" Lepido,& .il1al"
cello committcret;vt amici eius diélirabat,ne peream
prollÏ7lcÎam minore mm dignirate iter focerct, cuius
magna pars ab eo dcftcerat;vtcetcri exifltmaball0>
n4Jecunia il/a,e,t· inftlûtù rapillts confiRa,;n poujlatem Cttiufquam veniret .TrogreJfus Jeèunda, vt hiberna,tcmpejlatc, c1tm in I berum flurnen, no[fù vitandte
cauJfa,(e cOl'ltubJfet,il'lde,paulLo vehementiore tempefla te, nihilo periculofius ft nauigatllrurn credenJ, profi[fus adtterfùft uEtibus ocrumntibus omo fluminù,in
ipjifjilltcibttJ,clmt neqlte flcélcre nalfcrn propter' vim
fluminù,nequc direEla/1'L.J tanlù flul1ibus tenere paf.
10 Jêt,deme~p naui,p mit.
t C V M in S)'riam C.efar
ex uEgypto vemjJèt,atquc ab iû, "IÛ Roma veneri t
ad cl1m,co/{nnfccrctJitcr/fCfue vrbanû tlnimadttertc'
ret,multaROrtldl rnafe.ctJ inutiliter adminiJfrari,nefJ.I
vllam partcrn Reipfotù commode geri; quod& con- /
temiollibus T ribuniciù pcrnicioftC jèditionef orirtnt1tY;& ambitinnc,atqtte indulgentia Tribunomm.mi
litum, & quilegionibus prtCerant, mttltll contra morcm,con{?iéwdinémt'jue rnilitarem fiercnt, qu.t diJJoluendif. diftiplind!fttcritatfJque effint;eaCjl1c omnia fla
gitare aduentttm.fùurn vidcret; tamen prttftrendum..,
exifltrnauit, (ptM in proumcitu, regionéfl;ue veni./Jet,
CM itn ,-clmquere conftitutM , vt dornefltcis di/Jcnfio
7li.~UJ liberarentur,ùtra,lt'gé['lue acciperrnt,& o:terll1Jr:em hoJhum meturn deponcrent. HJ!.c in Syria, CiItcia,v1jia celcritcrft cOl'l.fFlu't'ttm fPerabat; (Jllod hte
prouinci.e m~/lo beiLo prcme6antur. lu Bithynia,litc P '0
to plus onerû vidcbiU impcndere fibi . N on enim ex,
ceJTiffo
,
�LIB E R 1.
42.5
I:~f!iffi PontoPharnttctm audierat,neque cXUj[urU71l
ftttabat, cum fClmdo prœ/io eifet vchementer inflattu,quodcontra Domitiurn Callûnmn fecrat. Comrnoratm ftrè in omnibm cùûtatibm, quct maiore! (unt
dignitatc, prctmia benemeritü & viritim, & public.è
trtbuit:de controtttrfiu vetn'ibm cognofl'it,ac Jlatmt
reges,tyrannos ,dynaJlIU prouincict,jinitirrJl!fèpte,qtû 0?'fine! ad eum cOrlcurrerant,receptos injiderl1:-" con ditionibm impofitu prouincidl tumdiJ!, ac defondendtt,di
mittit&Jibi,& populo R.arniciJ1imos. paucu diebm
in ca proumcia conjùmptu,Sex. Cttforem,amicum,&
necef/arium futtm, le'{ionibm Syridl praifPctt; ipfc eadem claJlè,qua venerat,projicifiùur in Ciliciam. 0,im prouincidl cil/hate! omne! euocat T ar(ùm:quod o ~
pidttm ftrè torùu Cilicidl no bil1JimumfortiJfirmém':J1tt
cft. ibi,rebm omnibUJ pY'()uincltl" & jinittmarum ciuitatI/ra conffitutù,mpiditllu proficifcendi ad belùmü
<-'Çerendllm non diutim moratl,r;magn1fotte itineribm •
per Cappadociam conftEtù,bidttttm Maz.,acd! comma
ratm, venit Comana, vetuftijfirmtm, &fmrriJJim~tm
il1 CappadociaBellontt ternp/r,tm'1ttod tanta rdigione colimr,vt focerd/Js eim detf m~ ieffate, imperio, &
potCJJtia fecund1M àrege confenfii gtJW;" tlLtU! habeatur:id homini nobilijJimo Nlcodemi Htthynio adiudi~
Cttuit : qui, regio Capp~!Oc:tJ1z.: gcnere ortT,u,profter
II.ducrfom flrttlnarn matorMn fucrum J mutattant";fk
generù,iure minirn~ dubio ,vct1!jfate tdmen intermiIfofacerdotillm id repetebatfi'atrern aJ(te/7L Ariobarz.,anù Ariaratem,cum bene rmritm vterque eont/7L
de Repub.eJ1èt, ne aut regni hct:- -edittu A r-iaratem follicitaret,aut httre! regni terrerel ,0riobarz.,ani attribltit,fjuiflb eim imperio,ac ditio,!c ef!ct: ipfe iter C(]J-
�-
416
DE
BE LLO
ALEXAND.
ptttrn fimili v,tlocitate confic~re cœpir. Cùm..., pril/,ùu
PontI/m, finéfque qa/logrttclte accefj,ffit, 7Jeiornr/#,
tctrarchru GalLogruitf,lunc tj1lidem p<cnr totmo,quod
ei netpte legib/#, neque moribt-u concejJilm ejJe ceteri
tetrarchte contendebant,fù1e dubio autem rex Armenù minoris ab ftnatu appelLatt-u,cùpofitù regiù irIjîgnibt-u,netjue tantùm pYùlatoveffim,fd etiam..., reorurn habitu flpplex ad C.tJàrern venir oratum, vt fihi ignofi"eret, quod in ea parte pofi/tu terrarum..."qutrnullaprttJidia Ctfforù ha{miffit) e:~:ercrtibu& imperi(f
'Jue in Cn.Pompey camù fitiJfet: neq~1C enim ft iudicem delmlJfe eJfe c~ntroucrjiarJtlIz populi Romani, fa
parere pr'4è~1tibz-u imperiu.C orltYa CfuemC tf(ar,crtm
ph/rima fùa cornrnemoraffet officia, qUte Confo Lei decretu pub/icu mbttiffit;ntmque defonfionem cù-u,mtl
lam poJfo exc/lfotionem..., eùu imprudentitt rrcipere,
coar:.'!,uiJfet; qu~d homo tanttl! pr/ldcntid! , ac difigentiti! [cire potltiffct ,Cfr~ù wb nn, f ta/ùl1ttqu e!encrer; v bi
SmatU6,popstltnue R .vbi 7(e(fmbl.effit;quu deinde
poft L.Lenmlr1ffl...J, C./l4arcellmn Confit elfètfla mmen [e.col1cedere id foR um (itperioYibru .(ùü beneficiü,vcteri hoFfitio,atque amicùùe,dig nitati,tI!tatique
hommu,precib~u eor;;m''1rei frc CfuenteJ concurriJ!ent,
hofJite5,atqtte amiei Deiotari,ad deprecanaum...,: de
contromrJiù Tetrarcharum pOftea fè cogmturum effi:
dixit; regiumvejhwm ci reftituit. Legionem autern,
qr-eam ex genere ciuillm [uorum Deiotaru&,namra di[ciplil1tùJ1te nof/ra conflitumrn, habebM:.." e{J1eitatf~m.
que ornnem ad bellMll...J g ercndurrt adducere iuffit.
II
tCum in P011tU1n venijfet, copiâ.rqlte omnu in vnum loeum co,giJfet;tjlllt nl/mero,attjue exercimtion~
bel/orum mediocru erant; (e.veep.ta enim legione VI,
(peam
�J.
4\7
"Nam fecllm adduxerat,Alexandria veuranam,mtll
fÙ laboribtu,periculiJi fimélam, multi[cj) militibm,
partim diffiCUIt ate itinemm,ac nmeigationuTll,partirn.
qebritate belLorum,adc'o demimetarn,vt minus 00 ho .
minumin ca ejJct;yelùPI~ erat I l r./egionfA,vna Deiptari,dult,qulf. in ca prœllo, quod Cn.Domitium ftâf
ft Ct~m Thamace cripJimfM,jùerant) legati, à Pharnace miJ1i, C.ejàrcm a.dcunt; atque in primü depre- .
cflnmr, he eiuI aducntus hoftilü effit.fo[lurum eJ'lin:
omnia Pharnacem'Jud; imperata ejJetJt. maxim/qlle
commemorabant,nufLa Pharnacem au:âlia contra Cd;
forem Pomp'eio darevoluiffi; clem DeiotarfM,qui dcdijfet tamen cifatüftcifJet. C.efarrcrpondit,Jèfii'ye d;quijJimum Pharnaci,fi, q/~1t polliceretur, repr.efenta'turm ejJèt. monuit autem ,vtflübat rnitiblfI verbü
legatos ,ne aut Deiotarum pbi obiicerw4:..- , f;mt nimü
eo g[orùlYtntlty bt!neficio, quod auxiliaTompcio non
mififfint.' narN ft rmlue libentim focere quidq#am."
quàm fiipplicibus ignofèere; neque proutnciarttrfJ PltMictU inturitU condonare iü pofJe,qui non fitijJclllL in,
ft officiofi.' idipfum qteod commemoraffent, officium
vtiùUJ pharllaci filtjJc, qui prol'idiJ!èt , ne vincerefur, fjuàm jibi, cui di:! immorm!eJ viéforiam tribuiffènt.'itaque femagnM,& graueJ iniuritU citJium
manorttm,qui in Ponto negotiali ejJcnt (ptomam m
integrHT11 reftitteere nO.11 pojJct , cOrlcedereTharnaci:
llam neque inttrftaü arniJfam vitam ,·neque exJèf1ü
virilitatem reftimere poffi;quod quidem [itppliâu?'fù
grat~iuJ rnorteciufA Romani fubijJcnt:Ponro vero decedere~ eo,tftftim;fomi/iali pl1b!icammtTIt remitteret;
ceterâque reftitl'cret fociü cùtibzWue Romanü , 'JUil!.
L IDE R
r
J
J
J
1V.-
J
l'enC'4 eHm effirvt.., :fi fteij{et ) ia7'fLJ lune fibi mittcret
�/Pl8
DE
BELL O
ALEX AND.
mtmera, acdona, qUte bene rebu-s geflù, imperatores
ab t4mici-s tfccipere confueJfent.mi(erat enim pharnaces coronam auream .Hü refPol'1jis datü,le~atos remi
fit. vit Pharnaces,oml'1ia liberaliw' poILil'itf,u;CùrrL ,
jfHinantem,ac properantem C<t(àrem"rperaret /ibentiu-s etiam crediturufoù promijfi.r,quàrn respaieretur,
quo l'eleriu-s,honeftiUffJJ ad res magü neceJfarùu projil'ijz.eretltr,(nerf/ini enim erat ignotum , plurirnù de
cauffis ad vrberrL Ctforem reuocari ) lentiu-s agere,
decedendi 4:em pof!ulare longiorem , pa Eliones interponere,mfumma fmjbar i G'œpit. CteJar, l'ognita l'allidi,ate hominü', quod a!iü temporibu-s natura foùre
confoeuerat,tunc nel'effitaleficit adduélu-s,vtl'eleriu-s
omnium opin,one manum corJfereret. Zela eft opidl~m
in Ponto,pofitt4 ipfo,vtin plana lùl'o,(atù mttrliturrL,
tumubu enim naturalù,velutmanu foElu-s, e.'t·celjiore
'lJndiquc fo fligio foflinet rmmtrrL. circttmpofiti (ullitImie opido riMgni , multlque intercifi val/ibm colles:
quorum editiffirmu vnus, qui, propterviUoriam Mithridatu,& ù'.ftlicitatcm...J T riaY/j, detrimenn'tmque
e.xercit;u noHri, foperioribm lacis, atque itineribm
pttnc cOlliun[tù opid~ lmagna7JJ in i/lù partibm hab et
nobilitatem.nec multo longi9rrnillibus pa.f!uurrL 1 J 1.
IIbeft ab Zela.hunclocllm Pharnal'&!, veleribm paternorum fe!icùtm caftrorum rejélù operibm" copiù
omnibmfou OCCltpaUtt.CIiJà r cwn ab hofte mt/lta paf
foumv ,l'aflrapofuiffit; v,derétquceM valles, quibm
~'egia cama munirmtur, eodem imerua/lo fua caftra
munitltrM;ji modo ea loca hqfles prior&! non cepi[(em ,qu.e multo cram propioraregu caflrü; aggerem
componari iubet imra munition&!. ~o celeriter col
lato ,proxima no[f( ~ vigilia quartzt"legioniblM omni.
hm
l
�LI B E R!.
4 19
btu expeditù ,impedimentifi r:n eaffrû refi[fû , prima ûtce,non opinant/hm hoftibuo,cum ipfom locurIZ.J
ecpit in quo Mithridatujèmndum prœlium aduer}m r ria,-ùl7n flarat.hue omnem compo~tarj algercm
è cdFtrù fèrltitiaque agi iujJit; nequù ab opere mdu
difledcret;cÎart,fPatio non amplim 00 paJfulIm,imereiJâ v al/ù caffra hoffittm diuideret ab opere irlcepto
Ctejàrù eaflrvrurn.PharnacM)c~rIZ.J id repentè prima
blee animad1tertijfèt,copiac[ua; omnM pro caf/rù inftruxit,Cj1tM,interpofim tanm locorum iniquitatc,confoetudine 7nagùperuulgata militari credebat inffrui
C efor ,vrl ad opvu (uTtm tPlrdrmd.tm, quo plrmu in ar
mù u nerentur,vel ad oflentatio1/tm regitt fidllCid!, 11e
munitione rnal.u'9uàm manu,deftnderc lO'lem PharnaCM videretl~r: itac;ue dererritus non (ft, quo minm,
prima acie pro vallo inftrufl:a , re/l'luft pars exercitm opU! jhccrct.At PharnaceJ,implllj'mfitte lociftf~'
cimte /Ùt e aufJiciù, & religionibvu indlt[fus , qui/ms
obtemperl/Jfè eHm po ffea twdiebarrl1ts ;Jiue paucitate
noffrorurtJ,CjItÎ in armù erant,compcrm,c/~lm moye 0perir quotidumi,m"umam ilLam ftrr~orurIZ.J .mulritudi
nem,qud! aggerem p~rtabat, militurIZ.J cJfo crcdidiffit;
jÙtC uiam veterani fidl/cia exercit11S foi, '1uem CterIZ.J
Ie,~ione x x J I.in acie conjlixiffi, & vicijfo !egati eius
gLoriabamurfimul contemptu e:'-:ercit#s noffri, qttem
pu!fùm àJè, Domitio duce,ftiebat;inito eonfilio dJ'mieandi,defccndere prd!rupm va/Le, cœpit.cuius alitpeandm C<t.(arirridebat inancm oflentationem, & eo loco
rniLitum cohortationem , '1"em in locurIZ.J nemo famt.r
hoflùfobitrmts e.lfet: cum interirn. PharnaceJ eoderIZ.J
gradu,'1 uo in prœlittm defcenderat, v a/Lem ad[cenderç adt(cr[us ardUlmt.J ço/lem inf!rttflù COfiù eœpitj
�430
DE
BE LLO A LE XAND.
Cifar im:redibili eius vei tern,eritatc; vl'l (iducia m":'
tUAncque opim:lns,imparat/t/''J.7 oppreiTui,eodem tm';
porc milites ab operibuivocat, arma capere iubet, legioneJ opponitiacitm inflrui~.cleùtJ .rei fobit-a trepidatio maj(mnn terroremattultt nof!ns, nondum ordinibus inftruau. folcatuegitt 1"ddrigttpermiflosrlli/itCJ pemtrbant; qUte tamen celeriurrdultitudine te/o'rum opprimurttur.infèquitur htU acie.s hoflùtm; &,cld
more jUblalo , conftigitur, multum adiuuante mmwa
loci,p /urimum deorum irnmor'talium benignitate : qui
ct'tm omnihùJ cafiblls belli inttrfont;tum pYtl.cipuè m;
qui~uJ. n~hil ratio~e potuit adminiflrari.Magno aft]?
acYt commIt! prœ/to jit,[fo,dexlro cornu,qJlo vetcra11tf
/egio v I.erdt collocata, initiuTfi viflorite natum eftab
eapartc, ct'tm in procliui detrudercntur holes, multo
tarditu ,fd tamen iifkm djù adiuuantibui ,fini/lro
tomu, me'didtJ1-tc acie i totlt profligamurcopite regu.
qUd! quà"f facile fobierant iniquum !oeum j tam celet'itergradl' pulf/t, pr'micbantur loci inùjuùatc. it,uJ.t;
'l'fmltü mi/itibus partim intcrft{1ù;partim foorum rùi
na opprefJis,qtti veliJcitate cffugere potèrant, armü ta
men proicflü,vaLLem tran/grt'ffi,nihil 0.;'10(0fuperi()~
re inermes proficcre foterant. at lloftri, vi{1oria l'fllt;;
flbire iniqtmm focurn,munitionéjo/1~e aggre~i non duhitarU1/L, deftndmtibuJ autcrl't iù cohortibvu caflra,
l'fltM PharnaCC1prd!.jidio rè/iquerat , celerit.ér caftrù
hof!jum funtpotiti.lnterftfla multitl$dine omni , aut
capta (ùormn,Pharnaces cum pauch- equitibuJ profugù .c/Si nifi caflrorum oppugnlltio focldtatem atm/if{et liberiu! profitgimdi , viuUJ in C.t,(arù pôteftdtem
Ildduflus ejJèt.T ali vifloria totiel virtorC/tfar incre
dibifj cJfl,~titia affiffus, quod maximum be/lum tan,
ta ce;;.
�LIB E R
J.
'Hl
ta ctleritàte con~ceY'at:erâlque /ùbiti periculi rccoY'
d~titme) ld!tior ) cp/6d viEtoria focilù e:r: dijJit"illimù
rebuJ accideral.Ponro recepto,prd!da omni regia militib~ condonata,poflero di c cum expeditis tquitibvu
• ipjèproficifcitur:lr.gionem v r.decedere ad pr.tmia,at-
que honora accifiendos in 1mliam iubet:auxilia J)eiomri domum remitrir:l J./egioneo cum Cee/to Vmtiano in."Ponto reliquit. Jtll per Ga!logY~c;a71L, BithJmamqlu in ~Jiam iterfizcit: omniumtj? ear:/m prouinciamm de controuerfiis cognoftit,&ftatuit iura irr.
T etrarchM, ~el.es,cittitates diflribuit. VYithrida~
tem Pergamenum,a quo ran. ft'icùer,celeritérljue ge
/fam in vEg?pto fupra ji:ripfrmt# , regio genere ortum,difciplillis t!iam regiis educJttmn , (nam ttl1rl.J
Mithridates , rex v4jù toti~ ) propter nobilitatem
Pergamo p.lY'JtIIlumfecum a!portl1rterat in caftY'~,mul
t6f7ue tenuerat annos )regrmB oJPhori conffituit''luod
fub trr.perio "Pharnacù fitera,,; proltincia}que pop:ûi
Romani a Barbarù alque inimicù rcgibm, intcrpofito amicijJimo rege,rmmiuit.Eidcm T etrarchiam,legib~ Ga"o<~rttconjm)iure gentû, & cognationis adiudicaltit, occupatarlt, & pojJeffam paucis ante annù
à Deiotaro. N eepIC tamen vfl!uam diuti1# moratUJ
dl, quàm necejJitM vrbanarum feditiomtm pati
videbatur. Rebm ft!iriJ!imè ,cel(rrimlque conftélù,in 1ta!iam çelerius
omniu71L opinione
venir.
�431.
~~
~~~"'~.
7~f(~~\1
'.- ~f.~ . ~
· ~ ' 5~",('- ~~
J.j; ~
~1.l.·"
. -: ~,~~. -f!dI~ .
A.
..~
~
~
~
H 1 RTl 1; rue1~ 0 P PlI;
COMMENTARIORVM
DE
BELLO AFRICANO
LIB.
V N VS.
Libri de he/lo Aficano capita.
C~[lris in Afric:llTI rc:ditus ex Sicilia & leues aliquor PIt-
3
4
6
7
8
9
10
II
g'.u: ad opHllIm AdrumctlUll,ClIl Conlidill.çprxcrar.
C.r:bns C:llhdltaç mfiducla ~mllbJlda,cill[dtmql\1.: f(:Cltdllm eum Lablcno,PetrelO & PIfone pra:liull1.
Scipionis & Pompcij filij apparatus cOntra Cdàrcm: &
L:tbicni Petrcique cum Scipiolle eoniuného.
Regnum Iubx à Cxf.'lrianiçinuadirur.Cx fJr dllm f\h'iex valhtx.allxiliul11 acceri~r , lèlè in o 11:ris conrim:r.
Labimianorum aliqudt dcfcébo .lel CxClrcm , & eiue· '
dcm fccunela eum aducrClfiiç pugna. & f'orrimdd CCI I
turionis cuiuG.lam Cxüriani.
Gramlo [axca in Cxf.lI'is c.laris, eiUklémque binx at/uer
fus Labiemull pugu:I! lèCUi1da:.
Adclllél:is ex Sicilia auxiliis 0/11' difèiplin.tnl militarem
rell:ituit: equeIl:riquc prcdio infdiciter primum , po..:
Il:ridie fc.:1iciter cum Scipione dcpllg nauit.
Cxf.lris ce1eriras in perfcquendis hollibus,& eiu(dcm in
c:tfhis curo loco ponendis prlldc:nria.
.
C.t:['ll'is diligc ntia in fuis cxêrcendis,ciultlémque fa: licitas in prœJio acluerlùs Labicmtm) & alrcro aclucr[us
Scipion ml.
Pra:hj à Cxfaris miliribus iniu([ltlml'Cr.1tOl'is ùiÎti fa:lix eucntus,& illuIl:ris de ScipiollC viél:oria,
Vrie:\': vrbis c1aclcs. Catonis volulltaria l\cx.lubx R egiç,
itémque Pcrrcij, Conûdij, fau(l:i, & Scipiollis interitllsjCx[.,rifque in ltaliam profcél:io;
CiESAl\,
�Î.r13ER 1.
43~
AR S AR, itinerihus ;ltffù conftEéü;
nttflo die interrm./fo, ad x T v .kgf.[ an.
Lilybeum peruenit:ftatlmque oftml
' ,dit, fcft nalm velle confcendere; dtm
J.,~_
' non amplius legionem til'omtm have'retvnam, cCjuitlfqlte vix ne. ta6ernacu/um fccundu
litus ipforn conftttuit, vtpropè jllJc1UJ verberaret. Hoc
eo confilio fiât, nequismortt quidqtu:tm fore !peraret;
& vt omn~ in dier,hordfp,c parati eJfent.lnciditper'
id ternpUJ, vttcmpcftaus ad nauigandum idonctU no
habcrcf. nihilo tameh minm in nauibus remigt:1 , mi·
litdfol1e ccntinm:,& nulLàmpr~termittere occafionem
proft[honù : cltm prttfcrtim ab inco/u eilU prouinciàl
nunciarentnY aduerfariorum copitt, eqtlitlltvu infinittu,legionef reg;tf 1 v, /euu arnlaturttma,'{na vu, Seipionu /egiol1C1 x,e/ephanti c x x, ,clafféfqueeJTe com..
plurcr. tamen non detcrrebatur, animot'juc, &!Pe con..
fidcbat, 1ntmm in diCl & nazm /ong~ adaugeri, &
oneraritf. comp/ures ei5dem conClwrere, (f) legio1ft:1 tt'l·onum conlfcrJire Jin hù veterana /cgio V ,eqltitum ad
l l.miILia. legionibtM coUcElis v J, & equitum 1 J. 'rnillibvu,vt qUtt1'tC prima legio venerat, in nalte! longtf.l,
irnponebatur, eqt,ite! aUum in oneraritu. ita maiorem partern nauilJm al1tecedcre iuJlit, & ir/fi/am petere eAponianam, qlU, non abeft d Li~'Ybtf. o , ib/qttt
commorattM 60napa~tConmi venditpublice : deir/de
eAllitno Pr~toril qtti Siciliam obtincbat, de omnibuJ
rcbtM prttcipit, & de rtfiquo t'xercÎt1t ce/t'riter 'imponmdo. Datu mandatu, ipft r1twem confC'ertdttad
~ I.K~l. 1an)&, reliqtlM naues ftatim eR eonfccuttM.
,ta. vento certo 1 cclerIqut naztigio vcElm ,poff dicm
q1'a)'tAm (um Jongù pafte;' n.l~tjbus in. (on!pcffu111.J
j
E,
�434
D E .B E LLO A F R l C.
c,Aficl! venit.11arrtCjue orJerari.e rclùpu. pr.tter paic;'
CM, venlo diJpetfl, at(flte errabund.1!. ~ilterfa loca PC4
timtrvf:.,. ClJtpeam cfajJe prlfftmehJtttr,deinde 'l'X!a~
polim. comp/ura pr<fterta cafteUtej & opida non 10110 d
à Jnt:JrirclinCjuit. Poftqttam Adrumctum accejJit.vbi
pr.ejidium er.:!t adtterflriormn, cui prd!Crdt C. COl/fi..
dlM, & à CfstpM ftcundmn oram maritlmam , cmf/.
cfp tittltlt Admmeti Cn. Pro mm M aurû citciunu.
'l,Ii/MU! appamit. J'bi p4JuUifPer Cd'.for 4nte portrmt
commor4tU!J dJtm re!irjliti naltéJ.conumirent, eJ.:ponit
éxâeitu'!1' CJtiu! nurn~rU! in prttftlltia jilit pedit,ml.
Il lotni!liu11t, ù!uitum C L.caf/rWllcameoptdumpo.
fitù, fine iniurÎlt cltiufipta cOllftdit ; cohibétqt!e OlllneJ
àpr.t.da . Opidani Interim rmmlJ /lrmatù complmt.
arlteportum}i'cCjumtu confidtmt 44ft defndendll7no
tptontm llumdUJ 1 1. legionltm intus cra!. C ejJ.r cirâi
opidum veéfU4 ,natura loci per[peé!a, redit in cajrra.
'/Jon nemo Cltlp,1l eitu.imprtedmtid!i alfignabat." (f1't~d
neque certltm loeum gubematoribm. pr.tfiElfh ue,
qi/em peterent, prd!cepcrat: neCjfte, vn/JOS ipfius,con.(ùettttMtJlte fuP(riortb1t~ temporibll4 jùerat, tabelLM
figJlatM dederat ;vt in tempore 1ji perfeElù •.fomrn.
(!Cr/mn petermtv"ùterji. qltod rninimè C.eforem ftfll~
lmu. namcp u nttflltm pormm terr.t 'V'l{ricd'." (fl/o d.y
fis d~cJtrrerent > pro ceno tUtll1ft ab hoft·um pr.cfidio
fore fùfPicabatltr;ftd fl rmit# Ofl~ta.m ~cct'.Jionem cgrejJiu aumpab"fur. L. Plancui mterzm tegatu! petit à G.tfare, vtfibidaretfocultate'm cum Confidio agendi. ,fipoffit aliqua raNone p(rdJ~ci ~dfanitatt't/7,Jo
ifWJlIC,dttta focttftate,litertt/ confmblt; & e'1U captiuo
dat perflrendas in opidltm ad Confidillm. ~à fimrll
1ft/l i captiuU! pmsmijjèt,Lit,m rfli..s 'lit ,rl1t mandatrtm~
~q/7fidi~
�LIB E It
43f
1.
iCDnfldio porrign-e cœpiffit> priUltfjuàm a~cp'eret;lù.
Vnde,inquit,ijltu? T um r:aptiuUJ > Vento a Ctt.fare.
T unr: ConfidiUJ , Vmu eft ' imptit, S cipio 1mpml.t0 1'
hor: umport popltli R. deinde in conJPeéfll flo iapti1mm ftlftim interjici û,bet : /iterafrflte nond1tm per"~
alti ,ficuterant fignlltlf , dar homini cmo ad S cipio~
l1em perfo:mdM. p oftquam. vna no&,& die adOjidHm confompta, nt9ue refPonfom v/Lum tf Conjûii"
â.JJllmr; ntque ei rtliqlu. copilf foccurrebant; ne911t
eqxitatu abundabat; & aa opidum oppltgnaDdmnJ
nort fotio copiarum habebat, & ell4 tiromlm ; nequt
primo athtentlt conuulnerari exercitslm volebat; &
opidi egregia munitio, dif/icil!flJue aa oppugnandm'IJ
mit amffUJ ; & nunciaJ'anùtr auxi/in. magna tq11ifAtZ,U opidanis jÙPEetitu vmire: non e.ftvifa ratio aa
oppJtgnatltUlm op{dum commorandi ; ne 'dûm in ea re
C.f(ar effet ocr:upatUJ,circttmùtntUJ J tergo ab equita.
fIt hoftÙtmlaboraret•.itaque,caftra cltm mOltere veliu.
fobito eX opid(J erupit multitudo : atquè eq:titatUJfob·
fidio vno tempore eu C6lft. flcr:urrit > qui erat mij{us
ab l'lba aaftipendillm accipiendll7n : cn.ftraqlte, vndtt
Cifar egreffUJ, itet focere cœpetar j occ/epant, & elU{
IIgmm extremum in{tqui cœpmmt. 12.!!.~ rés atm II·
1Jimaduerfo effit,fubito IegionaYtj confiJhmt, & l'lU;"
,~,ql/amCfuam trI/nt pallci, tamen COlM tAntam,multiruamem altdacijfim"è conrorrunt.,. u1,ccidit r~ incredJbiliJ, VI eqttiteJ minU>5 x xx. qa/li. M4tlrOrwm
tquimm ( r. ml/Lia Loco pe/ltrent. vtgerlntqul jlJ op;~
dum.PoP9uii repulfi,ft) çonieéfi rriitintra munitione/.
Cifar i'er conjhtutHm ite con tendit. fuod mm Apill4
focerent; & modo infiqt~erentler>modo rurfoJ 4b Iqui.'
!J61U in opidJsm T.tpelitrmtllr: ,ohorribUi paHcH IX .
:e 1
z.
�,gO
D n TI E L t ' 0 A F RIe.
.vüe.ranù , qUM jcum habcbat, in extremo agmiJlfJ
colLocatù, & parte c{peiratU!, iter Imiter cum rcliquù
focere cœpit. ira) qllanto 10ngiU! ab opido difèedebrt·
tlw,ta~to t~rdtoru ad mfcqll-etldum ~:ant'7X.!!mid,e.
itJte1'1'Tfl 1"1 ttmere e.... opJdh' , & cafte/Lu legationes ventre, poUiced ftummtttm, parato/fjue ejJe, {pete impe:".
2 raJfot, fttetre
t {raque eo die caftra pofuit ad opidT;'
}(ltJPirlAm K almdu [an. ind~ moitit, &'peruenit ad
opidum Leptin,liberam ciuztatem,(!r immuncm. Legat; ex opido venùmt obuiam: libenter j omnia.fa~
[furos, (PStC ve/let, polLicenNtr. 1tr:uflte,Centurt'onibus
IldportM opidi,6- cuftod~J' irnpojitis : ne fjUù miles in
fJpicbsm. introiret, tmtinim-iam foceretmipiam incold!,
mIS longè ah opido fèetmdum litU! forcit ca/fra. E ôd"ë
naHU onerari4., & lor~f!;4. nonms!ld! cafit aduenerunt-.
'1'elitpt~, vt eHei nunclatum, inçertte locormnVricam
f[J(rfoJ pttere vifl font. lnterim Cefa~' à mari non di.gredi,rufjUe med,terranca perere propur nallium er.)'orem,efjlûratIJm1'ue in nauibm ormum continere, vt
arbitror, he .tgri va/f"rentur: tlfjuam in nalles iubct
t:omportari . 'R..Jmigu interim qui afjuatum ènaui;m exierant ) fBbito e9uitcf Mauri, neque Opi'14Znti~
bm Cl1farianù, aMrti) multos iaclt!ù comminera,.
Htnmt) 1'IOnnu/lof·interftcertmt..,. latent en;'" in .inJi..
dijl '}lm efjltÙ inter conllallesJ& fubito e.t:mnt, non vt
in campo commUJ deputnm~ . Cifar interim in Sardi
niammsncios cltmlimù, (!) in relitptMprouinciM fil1i
,;,n1U dimifit,vtfoi auxilia,commeatm, fotmcntHm,
[ImNlatfjue literlU !egiffent, mittenda curarmlf:., : ex..
oneratfflue partim nalti/nu longù , R.abirùtm Po~
jh",m7n in Siciliam adficundttm c,ommeatffm accer~
findllm mitf;t. fnterimeurn x. nauibmlongù ad rer
-
lirulU.
�LIB ER
I.
41"
[i'lUlu nauu omrarùu con1ttirmdaNf1t~ detrY'tl./fmt,
& firmtL mare tuendum ab p8ftibuo iubet proficifù. Item C. Sallliflùtm CriffJUm Pr~torem ad Cercùmltm
in!ù1am verjùJ, fjuamadttcrfarq tembant, cumparte
'I1altium ire iubet; quad ibi mltgnum nummtm frltmenti ejJè tludiebat. H tteira impc:abat, ;taquewli.,;/tique prd!cipiebat, vt,fifier; foffit , mc lomm vlLttm
c.ttlf:fuio haberet, nec r~lora tt:rgùmfotio.ip,{e interva,
ex perjùlu , & incolis eognitis eondttionib~u $.âpionu, & q1ti cum eo contraft bellum gercbarJt, mifo"Ari. ·
7(Jgium enim cqUttatll.1n in prouincia Africa S cipio
alebat. tanta homimtm erat dernmtia , Vt rnallentregis ejJè veEtig!llu', (ptam eum cÎttibuo irl patria in fou
Jammu eJ1è illcolurnu.Ctffar ad Il 1.'J\.[. on.! ~n.(Aftr4
mottet ': Lepti'i~te v 1. cohorlium prttJidio mm Safirna reliéto,ipfe ntrJù.r,vnde priJ.ie Vertert.ft, RJifPimtm
C/4m reliqJtu cOjljs comurât: ih/q,~c flrcinu exeràtz,u reliéi-u,ipje' eJlm e.ipedsm mllrm profiâjèitltr ci?'cu
villao frurrterttaIJ/m; opidan1fJue imperat, VtplAUftra,iumenttÎque omnia[eff"antt,r. 1ta'llte magno frl('lnerlti irmertto numero, ~ulPinam redit. Hoc e'Urn. iccireo e:>.;iftimo flciJJe, ne rnaritima opida poffft vaeua
re linrJ1ter~t, prtefrdioqlufirmatll tid clajfis reeeptac~/a
muniret. {taque J ibi refiElo P.Safèrna ,ftatrt'bJu,
fjltcm Lepti proxIma o'pido reliqllcratc1/mlcgionel iubet eompormri hg/la in opidum 1,u1mpl:mrna: Ipft tU
cohortibuo VI] , (FJ.'l ex vet,eranu legior,ibuo in cliltJ{e
tJlr:" Sulpicio & V atinio rem gejJèrant,e.'..- opid~ 1{Jt...
J)JtnaegreJfz,u, proficifi:it~r ad portmn,rf'ti IIbeft ab opè
mlllia paffimm I l : Ibf'1ue'cfa/16m fob veJPH-u1fL.J
&ItTnea copia coufcendit. oimiibz,u in ();:ercitlt ilffci;s,
t:tJ re'luircntibH41171peratpris corrftùùm rllJfgno metH.
Ee )
ao
�413
D~
~ELLO
AFRIC~
Ile triftitia [oOicitabantuy. Part/a ~l1im cllm cDpia, (jj
omni expofita in Aftica contra ma..,.
_F eopitu~& infidiofl na~ionis. t(l'titatlRnqUt mms 4
mtr'abilem ~ ft eXpofttOI vtdebant: nequt 'l'1idqu4m
fo~atÎ:J;,n pr.tfntia. n~qu_e a~xilium infooYle"! eonfili~
animaduertebant, nifi tn 'pJi,," 1mpmuoru Vltltlt,
vigor, mirabi/!'lue hilaritate~ animltm enim a(tum.
ttJereétumpr.tfegerebat. Huie aefJuiefcdumt ho:
m:inCJ, & in eiUJfcimtia, (!) cOl1Jilio omniafoiprodi.. '
uia omnCJ fore fPerabant". C.tjàr, in nttlt~bUl vna. no[fe confompta: iam c.tlQ albefcentc , ckm proftcifci f~·
naretur,jubito nllUÙtmparl, M'lua timebat, ex err0 4
,.~ tôdem conft reb'tttur. H AC re cognita, Cttfar ce/eri4
ter de I1truibtu imperat omne! egredi, atque armatos
in litore re/quoI aduenienter mt/ite! exfPeUare. { tzft'jlUJine mora nauibU4 eu in portum reC(pt~f,& adue[fu miLitum,tquitumque copiJl,rurful ad opit:btm RufPi.nam redit,at'l~ee,ibi caftiù conffttutu , ipfi (:ltm co·
hor~UJ expeditu x xx, frumenttltum rftpr0ftétiu.e.~
iD tft cognitum C~faris eonJilium; ilium eum claJfe
nauwfU onmtrijJ, qu.t dee,r:;aj[tnt, fobfidto ire, clam.
hoffibf.U VO!UlJ{e; ne caJu imprudentt'4 Ju.t na1m in
daffim adHerjàrioruln inciderent; neque eam rem eOI
1.Iof/otij/èfi:ire,fjui in pr4id&s reli[f:i militè1 ftûj[ent, ne~
propttrfoorum paucitat;em,& hoftium multitudinrm,
metu deficerent. 1nterim,cùm iarn C.tftr progrej[/oU if
fit Fcaflrù circiter millia pajJu#'m 1 1 l,pel' lpecu/t-tto.
Yt'4,& ant,ceJfort'4 equites nunciatztrei, copi/U hoftiü
h~1!â !o11gè à fi Vifol. Et hercle cllm eo 1'Juncio pufttù
ingepf ctmJPid cœptUJ eH. H ae recognim., C.tftr
tclerit(rù#Jet, et]uitat'llm vniuerfimw ,Ct/iU4 copia11t.J,
~4bNif in- prtt/intiA nOI1 magnll11l.J , & .fogittarjoJ~'
~a tironum,neque
- -
'luom~
�LIB E R J.
411
:'fltorllm pai'ltIM t caSlriJ°fe.ctp1l ~xit'r4t mmurUf, açcerfi,atque pr4infttim fiil1a fi 1~1!ifÇr COfÙf14i: ipft 1t11tt~edçY6 cum fAuciJ armatu.!4mqtee,p~m prpcl1Lo hojhs COllfpici poffit • milites in campo i"betga/car" &
(Id pugna,m parlitri,quoru om11;no fJumerr.u foit X}\X.
coJ?orrl~~m,ctfTlJ etptùibIH (" p,&flgittariiJ, & hofles
irlrerim,q'~oru", d~x erat Lab;emu, & dito Pacid~,
II.cùm dirigunt mirabdi Longitudine, n-pn peditunt..J)
fld uJ!#turn conftrtam..,-: & irzter eos leuù arrn~tllr~
N 117!ûdM,&flg#tarioJ pediteJ interpofummt: &~
ta condenfolt6rant, vt proeul G,ffarianipedtftreJ copias arbitr4r~ntllr:& dextrltm 4C finijlrum cornu ma
t'~f~ f9 uùr-t m eopiiJ firm4!ter~t,hiterqn Ctt.(ar flçiem
4~rzgzt fi?'np/icem, 1If pomw,propterpllucitarem :[af,tttanos ant~ flc;m~ conflituir:uptÙU dextrofiniJfr6'JIU ~omu opponit:& itfl prtfçipf,t,vtpY'ouideren;C) 11~
multitlldinç etfu;tatus hoffium c;'rcum;unirentur.ex~
/fimapat en;'1n..Jfi cflm pedeffribt-u copi~, {lCi~ il1/lru{fa, dimicatumm. Cùm'?'trimrue ex!peElatiofieret~
1Jeque Ctf.Jàr (eremOU(ret; & cunt..JI!!0fum pfluc#aU cpntra magrram 1Iim hofliuTn {trcif}çio magù fjf1 tt m
'lIiribm, decert(t.ndunt..J vidçret ; /ùbito aduerfariorum ttj1tiflltUf (eft extendere,&in latitudinern-; promouere, colléJqtte compleE1i , & CS!jârt? e9ftitluu~ •
e.\"tmuare , fimulquc ad circumelmdum cpmpfl-fllrl!
ft cœpmmt. CIfj4riani eqftit~ eorUm mutrftudi~(~
d.grèjùflillep4n;C. eAciq intçrjrn ?7!e(-#~ C'WE c(mc1t'r~
re,:e çonflrentt~f, fobito ex condenfis fttrmu '1{,urnttlt lel~u armat,tr.t c1lm eqt~itibw pr(Jçflrrlmt, &
'nter lrgiol1flrio! pedires i(tct~/a coniiciunt. kic ç~~
CifP.riani in eo! impetftm ftciJfent;illoY!Wl ~quites rt/
fitgtebant : pedite! interim rtJiffeblfnL , dum CfJlei.tef..
°
- _ .
-
-
•
Ee
i
1
�440
1
D E B li LLO . A·r RIe.
rurfU!,eoncurfo renouato ,pediiibvufou foccurrermt.
Cœfar,nouo $eriere fugntl. oblato, Clt~ Imimadueruret,ordine! juorum ut procurrendo turbari, (pedite! enim dllm eqttiteJ longi/15 àjignu perfe'lulmtur, laure
nudato à proxirnù 7I{t.midu iaculu vulnerab.mtur,
equite! tttttem hoftium pilum rnifitu Ct.rjù {ltcile vitahant)edicit pel" ordirJU, ne ql~u milu Il jignu 1 v.p,de! longim procederet. EquitatU! interi771.J Labteni;
flortmt mtt/tltudine confivu , Ct1!farù paucitatem circùtnire conatllr. Eqzlitu Ifdiani pal/ci, mtlltitudine
hoflium d~ftJ/i,equu COl1Uldneratu. ptmILfltim cedere:
hoftu,mag ù,mag!.fpte injftr.re .im, punifo ternporu 0mnibm legiomlnu ab ho/hum equitatu CÎrcUTmtentu.
Ctl.far!Jcjtte copiu in orbem compuljis, intra cancç/Lo.f
omne! conieai pugnare cogehantur. Labiemu in e']I,o,capite mtdo ,verfari in prima acie ,.fimul foos cohortar/,tJon nt/mf/uam legionarios Ctfforû ita appellare: J<.!!.id tu, inquit,rnile! tiro,;lIm firoCltI144 e!?VOl
tptoque tjfe verbu infotuauit. ,·n magnum mehercule
vos pcriéulù;n., impulit.mijèreor v1lri. 'l'mn mi/t!,
:lX!n fum, imptit, tiro, Labiene,[eddelegionc X.veteramu. 'l'1I1rJ Labienus, N011 agnoflo, inquit,figna
demmanoyurn. Tum mile!,Iam me,quùjim,intellwe!.
~ im'11 c4fide1n de capite deieeit, Vt cognoJù ab c~po.r
jlf;atque it~ pilum viribus c~ntort~m,dltm in Labienltm mittere contendit, eq/lt grautter aduerJo peRori
affixit;& ait: Labiene,decumanum militem,qui te pe
tit jèita eJ{e. omniùm tlffften animi irt terrorem. conielli,& maximè tironum.circumfP.icere enim Ctefarem,
l1e9~e atnp/ùf..J foccre,nifi hoftium iatltla vi/are. CttfaritJterim,confilio hoftium cognÏto,ùtbet aciem in Ion
,titudineN '1u"mm~xima11!:-' porrigi) & Illternù COl1tterjis
�441
L ' 1 BER r;
tmfigna
anU
uerfrs cohortiln-uJ vtvna poft alterarn
deret.iftt coronam hoftium dextro J finiffrOCfue cornu
mcdiarn diuidit;& vnarn partcm ab al~ml excl~forn:.
cCfuitibus intrinfecmlldortus,cum pedttafu ulu con,ie[fù infùgamvcrtit:neCfue longius progreJ{U4, vm~
tm infidiM, Je ad fuos ret'ipit. idem altera pars ~Cf,e~
tum,pedirurnque C4à.r.u fiât. Hu rebm f,eftu, cy
procul h"ftibU4 repuljù, conuulneratfJ'q-ue ad fua prtfji
dia fefe,vt e'rat inftnt{;tU4,recipere cœpù.I'Ilierim M •
.-petrciU4 , & Cn. Pifo cum equitibUl N7tmidù 00 c.
ûeéfu, pcditatuqtte eiufdem gmer,ù fatu grandi, ex
itinerncUa fùbftdio fuu ocmmmt. At cohortes, fui>
ex terrore ftrmatu,rurfufJue renolttJtù animu,legtonarios, conuerfis equitibus,ferecipientco ,.n01tiffirnos
adoriri,& irnpedire cœperunt, quo mim:.sJe in caft,a
reâperent.l-I.lcre anirnaduer(a,CtEfori~lbetjigna couerti,& medio campo redintegrari prœ/ium . Cùm ab
'hoflibU4 eodem modo pug;naretuy;nec comimu ad ma
nU4 rcdiretur:Cttfarffrtue equitco, iUmeTftRque ex nau
fa recentifiti,lan((uore,paucitate , VU/n.eribU4 defotit ,ara ad infequendsem hoftem,perfùtmmd/nnque curjum tard.orem haberent;dieii parH.mgHa iam reli- 1
9ua eJfet;cohortiblU ,equitib/tflpte circumdatù, -irrrperat,vtvno ia{tu contenderem,netjue. rcmitterent, donec vitra vltimos collts hoftes repltliffint; ttrtJ3 eorum
cffint pdtiti.ifttquc,jigllO tiato, clem tlnn hojm ,languidè, negligentérque tela mittermt ,fobito immittitcohortes,turma[9ue foorum:attjùe plm{lo temporu/,tJojhbU6'nufLo ncgotio campo pl/LfiI , p#colLlm"ue deie,[fu,naétiJocum, at']we ibi paultdp~co7nmorati 1 itll
era~t !nftméli, lroiter.ft a1 flM r~cipizmt munj-
v,t
honemtem'lue otdl4erfqry ,mille tlçcepei~~tm demu1Tl-l
�iJ41.
DEn E LLO A F RIe.
ft ad jùa pr.t.[idia contltlm mt.rnterim,'ea rt geFE,t, 0~
pn-elio dirc'Il1pto, ex aduerforiùperfogtt plltre! ex 0mni hominum gmcrc & prd!terea intercepti hoffirem
compluru equim,peditéffue,ex q~tib~1& cogniturIZ..J 4f
hoJ"fùem confi/:'4m,eo! hac mente &conatltvenijfo,vt
l1oHo,atqlle imifitato genere pree/y tirone!, legionari!'fue pauci pertw1bati, Curionù exempto ab eqlûtattl
circumuenti opprimerellwr : & tta Labienum di:<iifo
pro concione; tantam fefmultitudùum au...,.tliorunt.J
aduerfarii> [ubminiffraturum,'ute tiam cedmdo in ipfa viEloria fotigati vincere Mur,at tpu àfoù [uperarentur:fplippe non il/orufib i confider tt, pmm'em quod
(ltlditratRomttlegiont4 veteran M diffèntirc,Juque ùt
Africam velletranfirc,deinde ,quod tmnl1io in Afi'i.ca[ua! milite! cOl1fùetudine retentc!,fide/eJ iam ibi ef
ftciffit;maxima autern al/xi/ia haberet N umidarll7n,
equitum 1tte lellü tlrmatur.e.Pri/,terca o:fitgaJprœ!ia'fue Pompeiano, qUO! fecrern d Bnmdttfio tran!portauerat,e tfuim Germano! ,GaILifCb,ibùh poftea ex f!ybridi> libertinù fru/flJue eonfèripfcrat,armaumu,t'iHoque ftenato vti condocuerat. prctterea reg;a al/xilia,elephante! C KX,equitatlVCffte Înnumerabûù: dein
d~ legionu con[criptct ex Cltiufoue mod~ generù àmp/im XI I.rnilMmi.HIle fPe,atqueea audacia inflammattf! LabiclZl# cum cquitibl# (jalLù , G~rmanlfiJlt(
DCC c,Numidanlm fine ftenu 1 1 x. m,llebUJ,pr,etcrea Pctrtiano auxilio adhibito equitibUJ 00 C ,peditum de leuis armafttrtt quater tamu fagittariù ; /te
jimditoribm, hippotoxot((que compluribas .-hù eopiü
pridic non.!an.pop diem tcrtium, qr4trm Afticam at~
tig;t,in càmpù planiffimù, purijfimlfolle ab hora diei
fJl!ima vflJue adjÔlù occaJùm eft decertatunt..>. 1n C~
J
prœ!it!,
�LIB E R. 1.
44J
prœlio PetreiUl gr~uiter ittu! ex Ifcic rucJ!i:. tC.e 3
far inttrim Clfjlr" munire diligCl1tÙf4, pr4idttt jimA.
re maioribUl copiü,vallumtjue a6 Dpi do Ruipina vr'jue ad mare deductre, & el caftrû a!urum eode~;
quo tlJtÎtu vItro, citrOqllt commèare ,auxilia9ue fine
periculofi"i fuccurrere poffint:te/a tormenraqJ ex na,tibtu in caf/ra comportlln,.remigum partem ex clarfi,Gallorum, RhodiorltmqueJepibatarûmquc armare,
& in caftra cuocare ;vti,fipoffit,Mdem rarione, qua
4duerforq,leuu armaturt& interitéf4 inter eqttitel fuOI
interprmeretttr, fagittarif[que ex omnibm naltibus 1·
thyre-Ü,Syriù,& cuùtflJlgeneru duaü in caHra corn
p~/trlbU4:fe'luentabatjÙtU copiM .attdiebat enim Seil,01um pofrdiem tertiu~ eitu diei,quo prœlium fa{fum erat, appropinqttAre, copiM fuM cum Labieno,
& Petre;o conitmgere.cu;"u copill legionum Il X. &
t'luiNtm J v. milliu111..J tffinunciaba1JtJer .officinlUfirrarùu inftruere ; fagittRfl!ue , & te/a uti jitrentcomflura.curare,glandeJ fondere,fude.s c(}mpltrarc;litertU
in Sicilit'lm,nunciofque mittere, ut fibi cratel , mattriémque congererenf ad arietel, cuiU! inopia in ~ft;,
~a effit.'f'Y4tere4firm~, plumbum'lue mimretl/r. e- .
tiam animadtterubat.fumento fi in <VIfica nifi imporf?-tovti non poJfe:priore enim ;mno,propte~ ~d~ter
famr!4m d~leaU!, qu'odjhpendiarq aratoru mibw cf
ftnlpfli,meffem non eJfe foa~1n..> : prlf,UrM ex omni
..Africa ftummtum aduerfarioJ inpaltca opida, & bene munitacomportajJe, omnlmque regionem ~fic,e
ex~nantfJe fumento: opiM ,pr,tter pauca. qU4 ipft
pr4i diü tueri poterant,reliqlta dirui, arque dete)'1,& eorum inco/IU imra /ùlf pr4idia coegzfJe comm;"
grare,agroJ de(irlftS,aç 1Îllfflltos e.fJt. Hllç neçeffirare
fo:u
�D E BEL L 0 A F RIe.
Cifar coaElI#,prtttatos ambiendo,& bland~ appe!lâtl::
do , a/iquantltlum fi'umm ti rJUmen/m in fia prifrïli4
cOllgejJerat; & co parcè vtebatl~r. Qpera imerim ipJê
quotidie cirCl#m~rl!,& .tlternJU cohortl!J i1tftationt ha'bere propter hoft:ttm multit"dinem. Lanl# faucioJ
foos,cfI/Orum nummt1 mlt;'(:i1Jl1IJ foit,iubet in plauftru.
e/fdr1l1netum depDrtari .'lI'(juef interim Ctfaru onef'aritt er-rabtmdtt malt vagabantur incerttt locorum,.
atq~ ~aHrorum fuorum;quM fingula4èaphtt adurr(anoYU1rL complures adort<eincenderant,atl/ue exptlgnaueY dm.Ha crenun ûata Cifari,clajJef circum irlfoltu,porttifque d~fPofoit ; 1"à ttttùu commeatfM fupportaripoffet. M .Cato imerim, qui Vtictf prMr~,
Cn.Pompeiumjiliurnmu{tù vetbù,affiduéqtte' obiu1gare non defifteb~. T uIM,imp tit, (lt(tter, tftùu tl.tam
&ùm effitp1nimaduert;iJ{t:r, Remp .Ilb·audacibUA,flelerat/foue ciuibm oppreffiem..o,bonofoue,altt interftElos,
allt exJilio multlttos,patria ,âllitatéque carere;gloria,
& animi magnitudine elatus, priuatH.r, atq~te adolf.,
fc:ëttllus, p4terni e.wrritus reliquiU colleffü ,pd:né 'op
prtjJlITnfondituI ,& tÎeiett#l'l 1taliam,7/riJ lm que.'R.j7nlfnam in libertatern 7/in4icauit: idémcpte Sicilial'n,
Afocitm, N wnidillm, Mam:itaniam mirabili cele~
"itate IWmu re~pit .J2.!!!{m.1 ex rebut fibi eam digni
tatemJ1't~ eft perg6TTtt:4 c/t.trijJima,notiJfimaque, corzciliauit; adoJefcentul/tfque , atque equef Roma';mf,
ïriurnJ'bauit,atque.ille,nonùtt amplisrebus patrù ge
flu,11'Ufue t"",-, e.'I.'l'CJkl1ti m"ifJr,um dignitttte parta,
,ietpte t"ntu· d,enff~ü , nMniJtif.% clM'itate prtfditus,
in ReTl1f.efomgreJfies:t'$ cornrà, &patl' u nobilitate,
444
&. ~igni.~/e )& pe~ te .ir!'fatù ~!,imi ~nagrJitt:d;ne:
-d,hgm;M~ttdJfI'Ml{}f11tC"tnttm6'~ proficiftétl5
ad
�L I B ERr.
<\.41
" il paterntU clierm!tU, auxi/ium fibi, RèÙJ; pubIic<f- ,
atfJ. optimo oeù/ue eiflagitllNtm? H i! verbù.ho"!inu
g r.1/'ti{fimi wcitAt1#! Ildolefèmtuitu ,mm naulculu cuit/hue modi generi}tJs x x x. inibi ,paucu roj/Yath'~
pr(ljiEhu lib VI ica eftin Mauritaniam,regm'tm'h BI)
gudû eflingreffu,: expedit0tfue e:cercitu mtmerp ftr1I0rum./iberorum r I.mi/ùJlm,CIÛIJJ parteminermem,
partem arrnatltm habuera!" , ad opùlum ~fl"trun-l.J
accedere cœpit : in 9uo opido pr.cjidium foit reg;u~.
Pompeio adHenienu, opid"n; vflJue eo PI1jJi. propù/s
ellm accedere donec ad jpfIU pOTtM,IIC mWl'um appropinquarct,jù bit 0 eruptioT/e fl Ha,proftratoJ,perterritô[que Pompeiano.r in mare paJ!im , na/twue complelerttnt.,.lta, re malè gefta, Cn.Tompeiulfiliul nall~
inde auertit,nequepoftea litu! atti~it; clllffémque ad
~~(ù/Ml!aleareJ verfi#! con;tertit.Scipio inttf'imcum
116 COpm , Cft/lU pau/iD ante demonflrlluirnul, V tic~
grandi prlf(idio relié/o. projiflus. primi,m A drumtti
èaftra pontl;deinde,ibi pmtco! di~ commoratUJ,rlfJélu
itiT/ere foeo,cmn Petre~, & Labimi copiû ft coniungit;atque,vnu caftru fallû,}} J. miliia pafJuum longè confidunt. EqHitlltuJ interim eor,.m circum Cifaru rhunitiones vagari, Atf/ue eoj,q"; pabu/and; > aut
atfuandigrat;a extra va/lum progrefli e.lfent, excipere,& ita ornneJ d4uerjàrioJ in/ra munition« continere.quare Cttfariam grllluillnnOnlt font conJii[fati;ide~
Cju'Od nondum neque ab Siedia, ne'h"" Sardiniacom
meat.HI fopporratHI trM... ; neq"e per anni. t~mpHJ in
m~rI c/a;Jesfine perieu!o vAgar; potment; nef/Ile Am.
pl/Us1nilliapaJfuHm v J,ume AfouquolJuo verfoJ
tenehantiP4b ulii inopia pr,tnebantur. f!.!!f' n,çtjft..
I4tUOA[fj vtttra,,; mi/if" , t'lH'tl{qHe 1 qui militA
�"
., ...
~H~
DE
BELLO A,FRIC.
terra,ntari.ffi beUa ç~nftciffint,&, p~riculù,intJpiâ9Ui
talifope ~fJerJt.confl,"aa:~, alg~ e lu~re ~olleéfa, & dqUà dulc~ clota , & Ua mmentl5 eforunttbm daf1:l., vi4 tam eorum prodttubant. t Dum ha;ç itafiermt,rex
Juba, cognitil Ctejàril difficultatibm , copian:m9H~
paufiitatt,nOrt eflvifum dari !patùm1...J comllllefèendi.
augmdarurnque eim 0pJrm. itaque comparatil e'Plitlem magnil,pedit1'tmCfuecopiu,(ubjidioflù, e%"ejfl#
è regno,i,)"e cotendtt.P .Sitim interim,& rex Bogua.
conuenE1u flù COptÙ;cognito r~gù Jublt. egrejJu, proFm eitU regnurJ1...J copùu fllM admouere: Cirtam(p,e.
opidum eùu regni opulentiffimum aaorti, paHflit dieIllY p'tgnando capiunt,& pr.eterea duo opida Gmt/orum,quibus CÙ1n conditionem ftrrent, 'lit opido ,xccdç
rent.ldque fibi vacuum tranfderent, conditionlmljue
repudiaj[enG i poftea ab eU capti, i1Jterfl[fii font 0mnu. inde progrelfi agros opidJque vexare non dififlunt.J2.!!jbm rebm cognitu,!uha cùm iam non lon.gè à Scip;one,atque atU ducibUl àbe./fets capi! confilium,fatiUl e./Jefibi, [udt!,'! regno fùbfidio ire, '1ua111J
dum If/iof adiHturU4 proficifèeretur,ipftfi'o regnd expulfm,forfitan vtraque re expelleretur. itaqlte rurfU4
ft reeepit,atque auxi/ia à Scipiorte etiam abduxit,fiJ,i!uych rebUJ timens; elephantifi x x x.rellflil,[ui!
finibm,opidifisfuppetitU proftflm elf· Cifar,cùrn defou 'nterim adHentu dubitatio in prouincia eJ!et ; neljuequiftJuam crederet ip!um ,fld a/ir/Hern legatufJ1J
eum copiil in Africmn vmiffe; confcriptû literu cireum prouinciam,omnet ciutttfte.t flcit de [uo adltentu tertiore.!. Interim nobi/eJ hamineJ ex filù opidil
1"'0fogere.& in caffra Crt[aru deumire, & de aâuerfiriornm ejlU AçerbÎtlJtf &Tu4tJitl/,téquHOmmtmorA6
reçce..
�LIBER 1.
oH?
cœpnunt: qtJor~~ l(lcry'mil, tffJer~l/fqfle C.afo'Y'
commotl~ ,cltm amca constttiffit m/fattlttI caffrtJ,~
/fate inita cunEhs copiis ,1I1txil.ifrfs. coafJù,beflum CHm
aducrforii.r jiJisgererc inflituit;Literf[que ce/eriterin
Sictiillm ad eAlJimum, & Rabirium poflumum conferr'otis, & per Caracojjmmmiffi,r, vtjincmora, aut
vll~ cxcufarione hiemis, V(;'itort~7I'Jqlte , exercitUA fihi
quamcclerrime tran!portaretur, Arricarn prouinciam
perù'e ,jùnditÛfluc euerti à fuiJ immiciJ : qt/od niji
celerittr fociis foret jùbuentllm , l'rtfler ipfam..., Aftcam un'am > nihil, ne tefJum ql4idem, 9ftOft recipeyen! , ab il/orum..., fee/cre, infidifPtue relùptum jùtufilin. (uque ip(e in tanttr. (fatflflinatione,& exjpefJar;one, VI poflero die> q:tàmmijiJ!et literM, ,mncittm'l"ein Sicilul11'LJ, claffim,txereitttmcpte morari dicerer,noUes, diéffllie oculos,memémque admare difftofù~s ,direEtOftJlu haberet. nec rnin4m..., . ltnimaduert~
hat enim villM exuri,atros vaffari,peclu diripi,tmcidar!qlte, opida eafhfLâque ,dirni, dejMque', principéflJue ciuiratJtm autinterfici,aut in c/ltellù teneri,liberos eorHTn ob/idum 110mine in fruitmem abripi:his
ft mifris [utfrntpee fidcm irnploranrifnu, atlxilio propur copiarum paucitatcm fJ{e non poJ!è.JllilitCS' in4
terirn in 0ptre exerctre,caflra,mulIire,tttrrts,cajhll"
focere ,mol0fue iacerein mar~ non intermitterc. Seipio interirn tüphantu hoc modo eondoufocere inftiI1tit.I "inHrl4xitacùs,vnam fonditortl11Lcontra elephant~s ~ flUte quafi ad,eerforiorum..., loeum obtiJJcret,
&, eontytl eorum fontem aduerfam 1.1p.illos m'inuto/
1,mtteret:deinde in ordinemelephantos conHituÙ. poft
,aDJ alltem aciem (ùam il1flrttxÏt: vf,cùm ab aduer-'
p .riù lapideJmitti çœpifJent,r;) (Iephami perterritif
fe
�448
DEn E LLO A F RIe.
.
adfooS cMllertiflènt, rur,0.r ~ fia acte lapidi6usrn;f
fis eos conuertcrent adlterforn hoftem: quod ttgrè, tardéqtte fieb.tt.audrre tnim elephanti ml4!rorum anllorum doélrina,vfttqlu ve!ufto vix edoéti, tamen com.
'muni periculo in aciem prodzwmmr.Dum hd?c ad Ru
JPinam ab vtri/'lue ducibu.r adminiftrantljr,C.VirgiIiUJ Petronù4l,fjui Thapfo,opido maritimo,prd?erac,
cùm animadlurtiffot naUl1 fingttltU mm cxercim Ce
jàris,incertM !octJrum,atque caftrorum foorum vagarùoccajioncm nafbu, nauim, quam ib~ habuit aElIJariam,cornpletmilitibuJ, & [agittanis : eidem fi:apha,f
tle nauibus adiungit;ac finguLtU nautf Ct1-farian.u
fàlari(œpit:rtJ cùm,plz,re,s adorrus,puljùs.foga.1/fJue
inde difceffiffot,.nec tamen defifferu pm·dit ari, forû
incidit in nauern,in qua erant duo Titi H ifp.mi,adolefcente.r,T ribuni Legionis v ,quorum patremCd!.far in
Senatumlex:erat,& ct'lm his T.Saliemu,Centurio legionùeiufdem,JlliM.MefJaU.am legatum obftderat
Mej[antl.,rtJ (iditiofiffima oratione apud eum eft ·vfo.r,
idémlJtte & pecuniam ,& ornamenta triumphi Cttfaris retirlenda, & cuffodienda, mrauerat.,. & ob hM
cauf!M timebatjibi. hic, propter confcientiam peccatormn (uorum, perfuafit adolefcemibus, ne rt'pu.~na
rent, jlfl'h Virgilio tranjderent. uaq?ddu[h 4 T/"irgilio ad Scipio11em,cuffodi61U tran.frliti, & poft dimt
JI T.funtinterftf1i.~ cùm ducerenrur ad necem,pe-tiffe dicimr maiqy TtWS à centurionibur, vti Je priorem,t:fI'4àm ftatrem,interJicerent; idi1 ab e4-f focil'e impetra!ft,atque ita ejJeinterflflos. Tltrm.t interit/l..J .e"fjuitumJqult pro vao.o inftationibu.r e!ft folebant,ab vtrift!.? ducibu.! t!fuotidie m,etui.! prœltis inter ft pugntt,..
ri non interrnÏltunt. 't1onmm~l~arn etiam... Germanis
.
Callique
ro-
�l I B E R 1.
""~ !1
Gall/que L abieniani el/m Cd!forù ccp/iti/ms ,jidc da ta;itlterft eolloCfuebiît/tr. L a6iemu Interim e::m p.lrtc
eqltitlmu Leprim optdum , ellip" ,eer-at Safei?:a C!t7/Z
cohorribm 1 l l,oppugnare,acvi I1rmtlpcrc,eona6Iltar:
Cf/lod à defonfàr-i611J propter egregiam rmmitionem opidi, & tm mentofu rnl1/timdmem jlCite,&fine pm eu
/0 def'mdebatltr.quod vbi eitufi/cere eC
jJIÎt4ftUflp ùu
non mterrnittebat;&eùin [ortf: ante porta tl/l'ma den.
fi adftitifJet,fcorpione awmlltiU1 mijJo,lltCfue eorum
dwtrloneptrcufJà ,& addecumanam dejixo, reliqui
perterritiJùgaJe in eafira recipiunt.~o fi,Do po/l M
font decermi opimtm tenrare.Seipio interLmfor?: CjHOtidie non long'è àfitù ettftrùpalfibt« ccc .injlritere a...
Clem, ac maiore diei parte conjùmpta,rmjÙJ Je in caft:a recipere. J2!!.9 d '/tm flpiU! fie ret;r,eque ex Cd!firrJ-J" eaflru ql/iJquam prodiret,netf1upropim etU! e
o,eJtU
accederct; delpefla p"tientia C tf.J àns, exerC/t1Î.ftuC'
ei~J,vnilterfis capijf pradllflù , elepham!fèJue fltrmu
X xX.ante aciem i rtjfruGfùfC/unm /tuijJim èpo/uitporrefla eqttitu,pdàumCfue rnttltintdil1e, V i. 0 te'rnpore progreffi-u> lutud ifa Ion!) aC e[ aru caflru conflittt in
campo.f2.!!:j btu rebt« cognitü ,Coffor tUber m iliUs ,Cfui
extra mUII;àones proceJferant, qu/que pab/~ I(/nd,>a1tt
hgnandt i 111ft uzam rmmiendi ,grat/Il va!lum petierallf >CfUtf(JJ cd (,;mdem rem opm eram, omnes intra
.mumtionesmimttatim,modeftujdinc tJ/multJt aut ter·
rorefi recipere,llttj1Je in opere confiftere:cqultibm alttem >.Cfui irJ ftationefiterant, prd!âpit , vt vfèflte cà /0eum obtincrent , in CfIlO palûo and eonftitijJènt, donec ab hofle miJ/itm telll"(1' adfe pmee~iret: tjltàd ft
prOf/tU accederefltr, Cfuam homfhffime fe intra mt~·
t/ltlonn m;iperent.lllij (PIOf/tU: equitauei edicit 1 vt:;
FI
�4jO
D E B E. LLO
A F RIe.
tptifiJuc fin loco paratl# , annattéfil'te pr41"o e./fet .ai
h.!!.t· non tpfè pcr Je cora,cùm de valLo perjpecularttur,
fld mirabili peritl# fcientia bellandt, in prtClorio/èdms,per/pectllatore", & rJUncios irnperabat, cpt'" jieri
volebar. animad,urtebat enim, quamquam rndllm u
èjJem copip aduerfarlj f efi, tamenfope àfifir[atu,
pu'fis,perterrit/ff1te ,ft) conceffam vitam,(f} ignora pec
C.7.ta. (f1tibU5 rebm nUl/ruarlt rantafoppaeret ex tpformft inertia.confl·ientidcf1le animi viaori.!!. jidltàa, vt
ctl/lrafita adoriri auderent. pr.!!.terea ipjùu nomen auEtoritdfipu magna ex parte, eorum exercltr,u mimlebat audaciam. tlt'm egrel.itemunition tU c.t/frorum , (;;'"
llalLi,foffar/tmque altitltdo, &. extra valLum/hù C.tel,
mirabilem in modum confiti, ve/fine deftn[orib~u aditttm adlter[arits prohibebant ,fcorpionum , caft1p~tka
r"ltrft, ceteron'tmtjue telomm, (pt.!!. ad deftadendltrn [0lmtparari, magnarn copiam habebat. a~1tl( ht!-cpropter exercitl# foi prJ!{cntu paucitatmt , 07 rirocinium
prtCparauerat: non hofftum vi, & m eUt commotU5Japientem fi, timidltm1ue hoflium opmioni prtfbebat.
neque icci.rco copitU,q~tam(J1tam erantpauctC,tiromem_
qlte,non edit ce bat in aciem, fju'od viétoritt foorum riif~
fideret: {cd reftrre arbitr.tbatttr, cltiupnodi vlUoria
effitjùtttra. mrpe enim fibi exiJhmabat, totrebUJ (TCfl:ù, tantlfolte o:ercitibtu d:uiElu , tot tam clark' ~L
flor'js par/u, ab relicptis cOPo/J' aduerfariormn fooyum
exjitga colLeau ,{c crumtam adeptum exiflimariviéforiam. itwpte cOl/ftiluerat glor,am, exfoltationém97
coru pati, donecfibi veteranaru legionum pan alùpuIin fiomdo comrneatu occurriJ!et.Scipio interim paulli
/per, vt arJte di;'(~, in co loco commoratlM , vtrfuafi defic.,:ij[e Cffjàrem... videretur pau/latim reduCitji/.tu
copi a5.
J
�i
1 nE
ri. f.
4S1
ropi,ü in Ca~Yll;, & , cOl1cione a4uoca':z' dè f~rrr(j'r~
fio, dcfPerattoneque exercltm Cifarn ve:ba ft,Clt;
& cohOrtrlffÙjùo.r, vitioriam propriamJe et» brcltZ dtz:.
nmtm pollicewr. Ctfjàr iubetmilitu ritrfoJ ad 0P1M
redzre, If}", per clluJfam munùiomem, tirones,in laborè
defiuigare non intèrmittit; Interim '1X!!midtl., qml//que diffugere qUDtidle ex caftrù SciPion"iâ,& partim
;n re.e;mtmft conftn-c ) partim ,cpto,d ipji, maior!.frue .
eormtt benrficio C. M ar~ vJifùiffirvL, Cifarémque
,ius ajjinem e./Ji: audieba11lL) in eiU5 castra perfi',gcre
catemalt'{n non intermittunt. quomm ex mlmero cleEfi" hornin/bm , i1Z,tjlrioru qctu/os , litàu ad fuOJ ci:.
Ut:4 dàm , cohdrmim, vt-, manufoé1-a, ft ;.fùOfltue de~
flnderent, (j) ne fui:.· inimicù , adJterjàriiftft aillo audientu effil'vL, mit/ù; (])'ltm hu ad ~fJinam Jiunt;,
legt/ri ex ~cilla, cùtitrlte libern ; etiam vndùjllC ad
Cd!fmm veniu71t;flqùe pRratOJ, (pû.cumque imfe:'
Yllffet, & libemi animo foEturos pol/;cenfltr: mntum
orare, ft) petereab eo,vtjibi priljidium daret, qù'o mtùu id, rtJ fine pericvûo, focerepoJfent:.f & [rU1nentü,
&,qutfcum'h nu eû jùppeteret,communùfolutùgra:"
tia fobminiftrat1troJ • .f:!!!jbU5 yebU5 foiilè à Ctefaré
impetrtttù, pr4idz6cf1~e dato,C.MeJ!ium, dai/ici"
fo nfh1m poteflate, AciUam ù,betprofictfc'.!2.!!/bm ré .
blM cogmtù, C onfiditu LongU4,tjui Adrumet~ ami l 1.
/egionü·U5,(f:} equitibU5 D' C c. prlferat, ce/enter, ibi
farte pr~fid'i reMfa, cmn 11 x. cohortibU5 Acilla~
Ire comtndit. MeJ!im, celeriU5 itinere C01Jftél-o ,prior'
-"IetlLam Cl1m cl1hortibtt,-5pémeriit. Confidùu interim; \ _
cum ad vrbem ci;' cOPo/J" acceJ!iJfet,& anirhadueriijfet
prtf.jid',1tm Ccejàrù ibi e.lfe, non tlHfuS péricu,lo foo reni
flcere 1 mt/lÇ1, ~'e ge{fa pro m1f/:itudine hominH~~
FI
~
,
�1P,
DE
BEL L b
A f
R.
1 C.
ru'rfl# vidmmetumfe rccipi! ;deinde,palleU poft dieb,l# equcftribl# eop1j~ Labieno adduUis ,mrfl# A cilliumos,eaftrù pofrlki;obfidere eœpit. Per idternpus C.
Salluftil# CrijpUJ, quempaucis aiuc diebus mtjJùm a
C Itfilre mm claffi demOflralûm~,C ercinna pemenir.
CltiUS aduentu C;.7)eciu$ , t2!!.ttftorius v ir,qui ih i emn
grandi fmnilitt fiu: pr4idio prtterat eommeat!ti parml/um nauigiltm naf]tfS eonfcendit, aefi fi4!?, commen.
dat.Sa/lltftius interim Prtttor,a-1:: ercinnatibUJ recepttt-j ,magno numero ftltmenti inuenta. nattes ol,cra.:;
ritu,quarum ibifotis magnaeopiafitit,eomplet atque
in caf/ra ad Cttforem mittit. A ILiemu iuurim 'Pr.oc<mjùl è LilJ·b.eo in naucs oneraritu imponit lcgJonC's XIIC, XIV, & ((JUites qallos D .C C, !unditomm,
foggittal~iorumqHe miUe,tlc fecu ndllm commeawm ill .JJfticam mittùad Cd'-forem:qult naues,Vent1lmfeClJn
ditm naéfte,l V .die in portum ad RtlJPinam,v hi Cifar'
caJlra hablterar, inco/llmes pmtenemnt. ita Cctf or•.
duplici ltetitilt, acvoluptate vno ternpore altélm) ftum.ento,auxildftifte,tttndem fois exhilaratù animo,at- .
que leuatafllLicitudine,deponit legiones;eqteité.fJue e."(
nauibl# egreJfUJ,iubet eX langtlo ~'e , naltfeai refieere,.
~ dimi./Jos in .cajMla,7tmnitionéflJ.( d1Pbn~t. t ..t2.!!:ibus
rebtu SCtptO , (flJqueplm eo efJentcomltes mmtri , &
rcqui-,:ere C. C4arem : que vitro eonfiuJfet b~/bem
inftrre , ae laceJfet"c prœ/io, fiebit 0 commut at:tm non
fine magno confilio foJPicabantltr.itti/l/te C;;" eil#pa . .
tientia in magmem timorem eonieéli, ex G ntdis duos.
qftOs arbitrabanmr fieu rebUJ amieijJimo! , magnu
prttm&! , pollicitationibtlfque prof0fttu pro perfugu
ffeCII/andi gratiain Cttflrù eaftra mittunt.quifimul
ad eumflmt dedlJ[fj, pe~i~rl1'!.t/!"t ftbi lim"etfine peri
a
.ft/le,
�l- J BER J.
ptlo verba pr%qlei. Poreftate fitc1a, Slffenumero,inquitmt ·, Imperator, comp/ures Get1eb, qUI fomtu
clientes C. Marit, & propemodurrJ. omnes cm.es 1\..0mani,qui funt in legione) v. & vhad te volutmus, 1~
maque prtf}1d,1l. corif1tgere;fld.cuftodiu equzmm N u~
midarurrJ.,qltV id jine periculo mÎt/us foccremus,impe ..
diel'am1tr.mmc,data fdcultate,pro fPecultttoribuJ11?if
Jià Scipione, adte cupidiffimt venimus, vtpe-rfPicerermu,rJon qUtfj ljJtf,autinjiditf eleph.:ntù ante caftYa~
portrÎflpte vafLi jJétlt ejJe1'lt 'firm'tlquc conjilia vrftrtf
Contra eafdem beffiM" comparationémque pltgn.e
cognofceremus, atque ci renunciare1fJus . .!2.:fi collazt>dal i el Cd'fare ,ftipendiJque donati,ad reliquos pcrfoglU dedtlcuntltr.quornm orationem ce/eriter verit/U
comprobauit. namque poftero d!e ex legionibus ys,
tpttU Gewlinominauemnt, miliuJ' /egionar& complrerel à Scipionein caftra CtI'forùperfoge.rrtnt.Dttm htfC
ad RttfPinam gmtl7tltr,M.Cato,qtti 'ÇJtictf prurat,
de/eilm quoti4te libertinomm , vfforum ,[e-iuoYttm
denique,& cuiufquemodi generuhominum Cfui modo
per dtatem arma ferre potera.'?t, h(tbere , àtque Jùb
manum S cipionu in caHraJùbmittere non intermitt;t.
Legati interim ex opido T ijl1ro ; ,in quo tritici modùt
rn:t~ùa ccc cor~pormta fuerant,a rJegoftatoribzu ~ taIteM, aratoribuflJtte ad C~farem venere: quantaCjuc
/ cOfia fmr.enti apltdfl fit, docmt ;Jimûlq'tee orallt,vt
fibt pr4dium mtt.tat, quo fi/Cili:-u & fttmentum, &
copitf.full- confcrumtur. -0:!JbUJ Ctffar in prifcntia
gr4 ttM agit; pr4idtlemque bmti temporeJe mifJierum
dtXt~;cohorttltufqlte adfoo! ciue.rùebetproficifèi.P.5 ittt-u t~terim,cum cop~s 7\ljtmiditf fines ingrej]ïu , ca ...
ftello tn momù loco mlmito lacato , in q,eod 1ttba,belU
Ft )
�4~4
DEn E LLO A F RIe.
gerendi gratia , (!) fumentum , & rtf Ceter ai, tjU.c ad
bellmo vfui[oIent effi , co~portaue~at , vi. e'\1mgnando, eH potinu. C~..ffr.pofttjuam leg~onibUf vuuan ù
) 1. eljuirtt,tu , leuffh arm4t llr€f, t'opttU jÙtU exftcund~
comr1:ea. u auxerat ~ nmtCf v 1. oneraritU ftatùn lubct
Lityb~um ad re[,ljmm~ exercitun; tranJPormndmn.l
prlfic!fci.: ipf v J. K al. E eb,r. cir'citer vigilialrimt1~
imperat,.!}ecultatore!lapparitorefi omne! Vt jlbi pr.c ...
flo effililf· ttaque omnibUf irfcip ) neque/ùjjiicamibm,
vigi.tù~ tcrtia iube/ omne! /egione! ex caftris ed,tCt,a'fh
fi confqHi. ad opidltm 1\jtrfinam verfoJ, in quo ipfr
pYd!Jidium ha5uit,& quod primllm ad amicitiam eùu
accclJi.t. inde parmI/am procli.ttitamn. ,4igreffiu ,Jini..,
ftra parle campi, propter marc legio,!e! ed~tcit. lû;
famplU mirab,ft planicie paut mi/Lia paJ!imm x v.
quem iugum ingenJ à mari ortu'(n, neqUe' ita prJ!fll.
tum ) v du.t theatri efficit fPecic1'fW~ in hoc iugoco/LCf.
flint e)(:celji p.auci ~ in qUi,l;1tJ fingul.c tltrre! )fPwdd! i
fingul/f, pemetcre! crant co/localte : (Jltarum apud vllimam prliJidmm, & ftatio jÙtt S ctpionù . PoftC
J1ttttlL
CdJfar ad mgum, de 9 J10 do cui , ad.(èendit; tttlj1-ee in;
vnumqu em~ue colle~n turm ~aftella9ue focere cœpit.
a/que ca mt/11#fèm,hora cJfim; & pofltJfeam non ira
/ong'e ab vltlmo co/Le> mm#; foit , qUtf proxima foie
cafltriô aduerfariorJtm,." in qua docui cffi prttfidium,
ftation/";ljue 1'X!!midtVl~7n ; p~ullifPer commoratUf,
perfPcttarf1lc natura locI, equ,tatulrt fta.ttone difJo- .
]ito) legionibU6 opm attribuit; brachùtmque medtQ
~ugo ,,6 eo loco, ail. qmm peruenerat.-,vkue ad·etl1'fW"
vnde egreJ!U4 ,"dL, i:ebet dirigi) ac 1J)uniri. CJuod
poffqu4m Scipio> Labi.enr{f;ue anima4IJertertmt-~
t;rui'1Y~ 011Jl1~ ex cl{Jfr~ e~/t[fl? , t{q"é'Jue equeHrà
inflruéla,.
j
l
1
~
'1
�LIB E R
J.
1S)
;,nftruéla, àfuis mttnition;bU5 circiter paJfU5 00 progredi,tntur,pedeffrémqttc copiam in fcunda. a~ie,rni
mu ptlffiu C D.àcaftris fuù,con/fituunt .Cttfan n opere mi/il er adhormri, mCjue adrterfa riorum copi15 m aueri.iam,c1tm non ampltU5 pAjJlIU7tt 1n .inter h~ftmm
acùmfiulfiJlu munitioneJ e{fo animadstertijfet;intfllc.\·ijfltque ad impedimdoJ milir(-J jÙOJ , & ab opere
'depe/Lend()J hof/em propipu accedere ; necejJéque haberet legionM à muaitionibUJ dcducere; imperat wr,ntt 1-1is panormn,71t ad proximlem collem propere accwrrercnt,prtejidilfm inde det/~rlfa rQnt , locumque caperent; (odlmqr.e iubet kU15 'armnturlt paucos conf..
• qui fobjidio . qui mijJi celtriter, NumidtU adorti,
part;,n 7liuOJ capùtnt,nQrml1lLo S eqltitM fogienteJ C071Ult!neraueml'//'G ,loG'oq/4e funtpotùt. Poftquam id LabienUJ animaduerrit , quo celerùu i15 attxiliu11L {èrTet, ex acie inftruEla equitat1u fit; propè totum Jcxtrum cornu auertit, atque fois jÙJ{.ienribmfuppetitu iit, Labte17UJ'J'LJ
l re eontendit. ~d 71bi Ctt,(4r conIpex
J fui alarrj
equitatu
;
fi
(tb {UÙ copiif longùu abfceffif
. Erat.,in
imrmfit
hoffes
finiHramad intercludendoJ
na,lv.tu r
perrnag
ur,vilLa
e~ campo,vbi ca rer gcrebat
tllt,~
irnpcdieb
pu
um
pro(JJctI
Labieni
Tlb exf/ruEla,qlu:
interttfarù,(e
C
1
cquitt1t1
ab
uertere,
ne poJfet animad
cludi.iracflte non prlU! vidit turmtU Julianas, qllànù
fioJ cttdi à urgo ,(et/fit .ex qua re fobito in terrorcm ca
IlerfO tquimttl '1V:!..tmidarum,reéfà ,n caftrajùg~re con
twdit.GalLi,Germani93,qui rcflitoran'G,cx jûperiore
10 co,(t) poft. tergurn cirOlmltCnti flrfitéyqlte refi'ftentc!,
concldumur vnùterJi. 52!!0d v bi legirmes Scipionu,
qu.e pro taRris erant inflmét.t-,anjmaduertersmt; mefIt,ae terrore obef.cat.t, l ornnibru fortis in jùa caf/-(If
.
Ff 4
�4)6
D E
BEL L 0
A F RIe.
jù«erc cœp,ertmt. Poftea~ Scipion~,ei.u.r'h copiif Cd~/t
P\o,co!LibûfiJ~e t!xturbatu: tltque tn c~fl..,..~ compu!jù.
cum rf'cepttlt Ctt(ar cam mfJi!fet, equtmtumiJ.,om11c'rn
il/trafilM munitionf4 recf'piffit , campo purgato, animaduertùmirifica corpora Gal/orum Germano'rumque, qui part':m eius attéloritatem erantex Ga/lia ftcmi,partitn.J' pretio, polLicimtionib/tfqlJC addl1tri,ad
ettm ft cOI'If/tlerant,nonmtfLi qui e."· Corionif prœ/io ca.
ri ~'onft'l'1lfftùjl parcm gratiam in (ide parj,-nda prli.pare vnbteral'!t.homm corpora,mirifica JPecie,amptitudi71étme,c~(a totn'campo, .Ile proftrata diuerft: iacebal/t. fiis rr.bus/!:rjlù, poftero die Ctt.(ar ex omniblU
'prtfjidiiuol)ortes dedllcit, tItque omnf4foauopùu in
campo inJlm:âf .Scipio,jùù malt: acceptù,occijù,vlIl
ncratlfli.?,intra (utU contimre fèmunitioneJ cœpu. C.cfar inrtrtt[f fi, acif' feclmdttm infimtU ittg i radice!, pro .
pittSmlmi/ione! Imiter acce(fit.ilÎmque minus 00 paffoum ab opido fTz..ita,qltod Scipio tenebat,aberant le
~if1neJ !:t!ian.tjcl'tm Scipio,vcrinu, ne optdumamit"'uret, vnde tI qua ri- , relio/"i[qt.te reb~u Jubleuari eiUl
n:ercmu COl/Ji(,(:uer'!t,edl~flu omnibus copiù ,cflladm
plrti aâe inftr.tR a, ex inflituto fio ,prima eCjueflri
ttsrmatim d,re{fa, elephantffpte tttrritù interpoJitù,
arm.:ltifth, /ùpperitU ire contcndit. ~od vbi Ca:(ar
Ilnim.?ldttertit, a,bitratu"J, ScipionertJ,ad dirnicandum
pardtltm, adJè certo animo venire,in eo /oco , qucm....,
pat.~/Lo tinte commemoraui,ame opidtem cOfirtit, fuam'pee aciem mediam co opido tcxit.dextrumjiniftrum'lue cornu,vbi elephanti erantJin conJPcélrs palenti tldmr[ariommconflitlût.Cftrtt itlm propefolu occafotrw
C~'pr o,:j}cElallijJèt, 71t!C!I!e C•• co /oco , (J'so conflite?,Ilt, Scipionm1..J progredi propim ft an~'madJlertifet,
IOCOlft~
�LIn E lt
1.
457
lodque ft magis deftndere ,Ji ru coegifJèt, q~tà~ i:z
campo cominUJ confrftere auderc; non cft vifa ralto
propiUJ accedendi eo die ad opidttm;q1~01lià ibi prd-Jidium grande 7X...l4midarum eJJè cognoutrat, hoftl{quc
mediamaciem fuam opido texiJ!è;Jibii difficile foElu
eJ!e intellexit ,fimul & opidum..> vno umpore Oppltgnare,& in aciein cornu dextrum, & Jiniflriê,ex iniljuiore loco,pJtgnare, prd!fèrtim cÙm..> milite! à manè
diei,ieiuni fub armufletiJlènt defotigati.ùl/.9ue reduaù (ùis copiù in caHra,poftero die propiUJ eorum aciem ùljlùuit exporrigere 1n:mitione&.lnterim ConfidiTM,q~ti vicilLam, & 1 l x.cohorte& flipendillriIU Nil
midù, Getu//foue obfidebaL, vbi C.McjJim cohortl~
hm prd-erat dite,multt'tmque experim, magnlfoue ope
yibTM {Ilpe admotù,& tÙ ah opidanù incenfis, Ctl11ZJ
proficeret nihi/.fobito 1luncio de equeffri prœlio allato commottU ,ftttmento miu; in cafi'rù copiam hab~tc
rat,mcenfo,vmo,oleo,ceterifiJue rebtU,qud! ad viEl-um
pararifolmt,corruptu,eA cillam,quam obJidchat,deftruit;atfb,itinere per regnum [ublt foElo, copilU cum
Scipione partittU,Adrumetum Je recepit. [nterea e.r:
fÙ'undo fommeat1t,o/uem à Sicilia mifèrat eAllienUJ~
nauù vna, in quafoerat O.CommitU & L.7ïcid ia,
eque& Romanm,ab re.fidu-;;-;tajJe,cùm erra1tiJ!ef,delat~9ue e./fet vento ad T hapfom,à Virgilio ftaphu, na
tttculij'i aEluariù excepm eft,& IId Scipionem dedufla.Item altera nauù triremi~ e:1: eadem c1ajJè, erra"unda, acumpeflate Ild uEgimururn de/ata, à claffi
T~arl,& M.O[fa:JY eftcapm; in ,!ua milite& veterant cum vno centurione, & nonnu'fLi lirone& foeru1te:
q1l0s VarU4 ajJerlttlto.fJine contumelia dcducendos cu
'l'ault ad Scipionem.qui,pojhptarflad eH~ peruene ~
.'
�· "H8
D E BEL L 0 A f 1t l C;
rIen l, & amefitggrftum eù« co nftitcnmt, 7'{on v eftr~,
inq1tit,!pont e vos, certo fi/o,fèd dLlus .fc e/çrati vefty,;
Jmpcratorù implIljù, 0~ irycrio conBo.r, ciuu, & 0;- •
ptimum q:u:mque nefonc confaart..q~l()s quoniam for
mmlin noftram d.etulit potrflwc1I'L·,fl id, quod focere
debetù, Remp~lh!icam e>lm opt, ma. qltoque defonditù.
cerium eftvobù vimm,& p(felmiam, dona'n. qU4proptcr,cpudjèntiatù,proloquirnini. H ac hllbim.oratlQ,m, SClpio,cùm....., extJhrnaffit ptu fo o bcne.ficio fine dw.bio ab iù gralitu fibi aelum m ,potejfaterJJlù diccnd.i
ficit. Ex eU Ccnturio /cgionû x 1 v, Pro tlto,inqui(,
fomrno benefici.o,Scipio ,nbi,gratiru aga, (non enim...
frnpcrlIItorem fC appello )qltod mihi vitmn,incolumitatémqtte,bel/i ittrecapto'fo!/icerû. & flrfit7W ijfo vterabencficlO,fi non cr{umrmtltl fi:el'I-.l adirmgeretur.
Egfmccomra Ctflrcm....." l mperatorern rrJeltn"LJ, Ilpua
Ijuem ordimm duxi, eil~(èpte e.wrcltum, pro cJjivu dignitate,vi[foria5uc nrnplius x X ' v l.anllù depugnll
tli,aduerfiv.,armatt!f.tuc ro4i/r.tm?ncquc ego ijfttd fo'
Elunu ji:m,& fc rnagnoperc,vt de negotio dejiftauldhortor.colftra miloU enim....., CI) pùu contcndtU, fi minus
tJmè cxpcrttt6 el .fieu nunc cO,'{l1ofcM:elige ex tuù cohortem vnam,11fam pMM effi firmiJJimam, & conftiWe contra me. ego ttWCJ1l..J ex m&Û commilitonibU4,
q/tOJ fume in tlttt tenu potûla te, non amplivu x.fommn.tltnC cx virtl~te no.flra intelligu'9uid ex tllÙ copiù (}erare debetU . pofl911arn hlte CerJttiri~ prttfnt i
Ilnimo aduerfm opinionem eius eft locutm;ir4 percitm Scipio ,arq/te anù"i dolore incenfloU,anmtit Centl/.
rionibm,quid jiaivelLcf;attjltc ante pedu Cent/trio.ncm interftcit ; rcliquOfcttu vetCyanOJ à tironibm iu-
bufcerni.eAbdltciteJil1quit,iftQJ~nefi,rio feelcre (011tnminatos;
�LIB E R
1.
taminato.r; & cttde CÙtÙmL 'pginato.r·fice~·tra, 7{alIllm dedl/éli {un.t." & cruciabiliterinterft[h, C{tt:onet
flll(em m,bet inur lel,iones difpertiri , & Commf1tm..,
cum Ticida in conFfeélumfit" prohibee addrm.12.!!.,a.
ex re CdZ(ar commOt1u,eo.r,quo.r inftationibus cum/on
gû nauibUi ppud Thapfurn cufl-qdidZ cauffa eJfe iu./forat, vtfoù o'nerariù, longffctue na/4ib,u prtt.Jidio e[flnt, ob negligentiam ignomirJidZ cauffa rli1(littcndoI ab
exercitu 'cgrauijJi'lllltrfJtJ"e in CO! ediEI-uï'fL proponendum curauit. t Perid tempm ftrè Ctt,firù e.'Cerci- 6
tui res acciditincredibilis ~udit:e . narnque, Virgilia'l'Hmligno conftélo ,circiter vigilia fimnda noétu ,nimhus cum faxorum grandme (ubito eft exortU6 ingmI.
(V"fd hoc aurem incommodum acceffirat, '!t-tod Ctfjàr
non more jùperiorum Imperatc1rlem,in hibernù exetcitltm contmebl!ilL,fld in tertio, ql/tlrlo lue die proce(iendb 1 propi/tfque hoftem accedendo,caffra commu- pie bat ; operéfJu~ fociend(J, milfttU ft ci'rcumfJiciendi
non habcbant f CIIltatcm.Prd'.urea ita ex Sicilia exer '
cimm tranfJortzl/tcrat,vt,prd'.tcr ipfom mi/itcm) & arma,neqlle VtU,nCtll1e rnancipùem, nCCjue vI/am rem...,~
quit. vjùi miMi cJfc confûeuit,in naueJ imponi paurenon
• 111'1'. in Aficam auum1JOnmodo ftbi qttidfJuam...,
annoropter
etiam,p
flcquifiar:flnt,aut parauerant;/è4
re'flIC caritatem,anu p",rta c01.1fompfcra1?t.12.uibm
aCfJfliepelllbuJ
fob
pauci
perqu(l
bU6 att~nuafl,opido
jèebant.reti'lui,ex vrftirnentù tentoriolu foffù,atcpte
a'ru~dl~ibU6,cOrt/f9ftecontef1u;fermanebant. itaque
fobtto tmbre, grt{ndinéque confec/lta, f.rautf:ti ponde~e,tenebris ~ a(p/a'lue omntU fobruti, dijieél!que noEfe
tntemp.efta,igmbU6 exflinétù,re6tl[qlle ad vif1um pertm,C11tl~1t1 cqrruptM) per c4flr!l pajfim..., vagabantur1
�460
D E
BEL L 0
AFR
r c.
ftutifi capita contegebant.,. Eadem noUe v.legionl#
pi/arum cacumina foa fPonte arfount. Rex intenm 1"
ha, de equeftri prœlio S cipionu certior foUm,euocPltl'if9tte ab eodcJ?'LJ literu, Prttfi[to Sabllra (lem parte
~x~rcitUJ contra Sitium reliEfo, ne fecum ipJè aliquid
Ituél-orùatu haberet,exercitUJ Scipionu à terrore C.e
ftrù cum 1 1 J.legionibUJ, uftlitibu.fol4c fenatu C D,
N1tmidù fine fenu,peditiblt.flh cim armafUrtt grandi numero,clephantifr;h x x x.egreJfIM eregno ad Sc;
pirmem eftprofo[tIM.'PoftCfuamadeuJ?'LJ pernenit,ca/lrio regiu florfompofitu,cum e'ù copiù'éftJM comm~
moraui,haud im longe Sc/pione ,·onJèdit.Erat in ca
fois Cte.(aru fuperiori tempore magnm terror; &,ex·
fleElatione copiarum rcgiarum, exercitm eùu malTil
fuiPen/ùme Ilnimi ante aduentum I/4btt. commouebalur. Pofl"tfuam vero caRra caftris contulit; defJeElif
tÎtu copiis,omnem terrorem deponit. ita qteam tlntUf.
~bftns hablterat a ~/[loritafC1'J1..." e/lm omrtem prtffns
Jimifèrat.quo foRo focile fieit inu/LeUu, ScipioniadJitum animttmfidltciamqzte recr.i.r adutntu. nam poft"odie vniucr[M folU, rcgi:fth copiM cum elephantil L x.produEiM in tt-ciem,quàm rfmiofijJime potuit,
inJlruxit; ac paulLolongùts progrefTlM àjùùmunitio.,'11i/;1# ,hdtld im dit~ commoratlM , ft recipit in cama.
Cifar, poftqttam animaduertit Scipioni auxi/ia ftr'è~
pu. exfPeElaffit, omnia conueniffi, neque m01'am pugnimdi vllarn ftre ,periugumfommHm Cl4m copiù progredi cœpit,(t) brachia protinlM ducere,(t} caftella m/~
nire, propù'tfque Scipiomm capiendo loca excelJà ocCUpare contendit. Aduerjàri:J, magnitudine copiarZlm
c~r1ifi,proximum co/Lem occupaummt, atq1,e if? /ong'UJ fibi progrediendi eripummt focultltterlMmfdem
a
collis
�4.$1
LIB E R J.
'(loitiJ occupandi gratia Labiemu confilium ceptrtrL;
&'(PIOpriore loc() fùerat, eo ce/eriU4 occurrerat. Erat
conttalùsfotis magna latitudine,altitlldinepr4!.mpta,
crebr;s locis fPelunc<f in modum fobrutis: (pttt- eral1lb
tranflunda Cttforiantè,quàm ad eum co/lem, quemc4
pere volcbat,per1!enirctur: vltraque eam conualLe7rl.J
olùtetum venu, crebris arbotibU4 condeftfimù. H Îe
dlm La6iemu animadtterttJ{et,C.eforem,fi vellet eum
locii occupare,prilu neccJ{e conuaflcm,olùtetum~ tràjgrcdi,eorum locormn peritu~, in infrdiis mm parte efJlûtatus , 1cuich armatltra confldit: & prtt-terea ,oft
montern,colLémque equitfU in occulto collocauerat;vt,
c,it?n tpfè ex improlti(o legionarios adortUJ effet,!'.\' col
le ft uf1titatus oJlenderetJrtJ rc duplt'ci perturbatw C.e
for, eiu.fflfe eJcercitus rlCqtte retro rcg~'ediundi, neque
vitra proc~dendi ablata focttltate, circmnuentUl conciderefur. CiIj4r,eq1fitattt antè prdmijfo ,infèius infidiarll?n,cùm ad,eu?n forum veni/fet , abJtji, fiue oblili.
prtt-c~ptorurn L.wieni,fiue veriti,ne inft.!!a ab cquitibUJ opprimerentur,rari, acJinJ!,lûl de rupe pro dire, &
furnma peure collis. Q30s Ctt.{aris equitf'4 conflcuti
partirn Mterftcmmt,partiT/1 vitlil funt potiti. deinde
protinUJ collem petere contenderJtnt atcjlee cumJdecly
fa Labier/i prttfidio,celeriter ccctlpauerunt. LabienUl
CUm parte equitum vi.'C fùga jibi peperit faluum . Hae
re per equitesgeJla,Ctt-far legionibUJ opera diflribuit,
~t1ue ;n co co/Le, (P'O ert1L potitUJ) caRra muniuit.
1em~e ab fois maximis caJlris per medium campum,
e :egzo~e opidi JI'z.ittt-) quodinterJùa caffra, & SGiptoms m planicie pojitum erat,tenebatt'tr1ue d Scipio.
ne,duo brachia ir/foieuit dIJci,& ita crigerc,vt ad an- '
.gu/um ~t.~~YlJm,finiftrHmqIJe el1u opiâi &ol1utnirmr.
7
�'f6~
D EDE LL
a
AFR
t c:
ù hac ratione optU infln,ebat." 'lit, eie'm propùu dpi~
dum copi.u adrnOltiffit ,oppugnaréq/tc eœpiJfet, teéfti
taura fitis munitionibU4 haberet J ne, <lb' equitatUl
m!tltitudine eirturnuéntU4, ab oppltgnatÎone dcterrirctttr. Prd!terea, quofitciliUJ eo/l09 uia fieri poffillt,;
Ji qui perfogere velLent, id quod anteaJepe acciù/;at m'al;nomm eotumpericulo,tum flcii :, & fne pirieulo fieret, volttit eliarn expefiri, CÙÏ'1'L propiU4 hdpem acciffiffit haberéme in animo dimicttre. Acci~ebat uiam {Id re/iquIU caujJM, 'JTtOd Û loeU! depre/~
filJ erat,pltu/Cjue ibi nomm/li fieripoterant .Acf1tatidnemim ldnga;& angllflavtebatztr:Dstm h,ec opera; ,
(fU"- dntè dixi fichant à li!gionibus, interim par! aciei
ante opus inflruffafob hoffe /l.tbat.,. EquitCJ barba::
ri, Ïè/~/jqlle arrnatur.s;,prœliù mimttù cornimes drrntcabatft. Oefor ab eo operc clem iarn [uh veJPmtm co; ,
pitU ;n caffr'a redt/CeretJ' maKno inmr[It)~um omni eCjttitatu;/cu!qlu armaiutll,btba,ScipibJLllbiemu) t'ti
!eg ùmdrùs impetuTiZ ftl'erunt. Eqttitu CtfariaJ/i, e'x'
'lit vnùt.erlte,jiibùd.fb hoflùtmrnultitudinù pulfi, partf7IJjJCr teffimnt; 'l1~<f rel aliter aduerjàriis tecidit.
namque C,ifàr,t.t· rncdio itincre copiù rcd.t[fu, equi.
fi hwfui! au,\'ilium tulit . Eq1lttM aute17Z..J;aduentu le'gionum animo addito,cormeifi.r equu in NUrMidtU tli
pidè ill(èquentu, diJfmfoflJue impetum ftcerunt,tttCflle
cOs conultlneratos vfque in cajlra rcgia repf(Ietm/4:..,;
mul"J.f1ue ex iu imer./Fcerunt,quod ni in rtoflern preelium effit eonieflltm; p'Ulttlfllue vento fiatus omniu17Z..J
proJfteEbhuJ offociJf}r,/ l~ba cum Labitino tafti in po'
uftatem Cifaru vcnif{cnt; c1uitatuhttc cmn leu; ar'..
matura jimdiftls ad intemecionem de/ettts eJfet.1me.:.
rim incr,dibj/jtere;..'!egioniblSS, 1 Yi & VI,' ScipioniJ
mi/if"
rr
�LIB E R
1.
'iG;
"lf'rilite> diffiv!.ere partim in ca/Ira CcJàrù,ptl~ti~ in
'j1Mm qUtfcf'u potera't règionem per/unzr,: ttmu/ue
equites cu'riani,dlfft)î Scipioni,'Îr1.fl11U COpt'-s,compl~
'roi f {'ôdern conferebant.
t D itm..J h.ec cirmm Vz...t- 7
tam ab vtril/Plue ducibm admimSIrantur, legio/!e>
dlld!, J x.& x. ex Sicilia nal4ibuJ onermù:' profirJ.e,
clem ian-û non longè portlt 'RJtfPind! abeffent, c~n
JPictlu naue> CIf(arianM qUtt. in /fatione apHd 'Thap(ùmflabant,veriti,ne in aduerfmorum, vt injic!iandi gratia ibi fommorantil~m,claJJew inridermt.-, impmdentC1 vd.l in altum ded,rttnt l dc,dÎ1l, multumfJ:;
iaUttti. tandem,multis p'oft dir:bm fi/i, Ïltflpiaqlee confiéli,~d C,rforem peruenmmt.f2:.!jbm legi!Jnibm e:~:
pofiN!, mcmor il1 ( tufia priftin.e ltanti.t militZ1:,.ù, ac
rapinarwlI CCYtormn homimtm panmlam modo cauf
jùlarnrJtléhuC,rp.r, quad ~uicmu 'Tribu."1uJmil.x.
Icgio1'lu naul!m cornmeatu, fomiliafiur, atque ùlmen,ù occupa/!ij[et,neC;1te mi/item vnllm ab SI ci fia jûftll'liffit; po(fero die de;~fJgf'ftt/,C011Hncatu ornnium. /egiontlm TribJmis, Cmtftri'onibfthllc, Maxirnè ve/lem, inquit, I?ominc,f fote pcwlantite, nimi.tcfs libertari; aliquar:dt:' finan ftcij/mL" mctei lenitatu, modeftitt, palientttf9] rationem hablliJfmt.fd "'!1foniarrt..J
t'pfifibi neJue moduTn) neqJte terminum CO:1(lÙtntllv,
(ptO ceuri dij]imilitcr f f.cram , egonm ipf do Cllm en
tllm morc militari cnnftimam. C.A/lienc) 1uad in fmli~ milites pop/1lt R ?7nilnicontra 'R,pnp. inftigajH;
rapmd[q~e perrmmicipia flcij/i; 11/6d 1Ue mihi Reitk
pJ/bl.trl1tt1/ufitifti;& pro rmbtlb~u tU.1m firmi/iam lU
11untai in nauer impofoifti:tua'flte opera,milifibufrJ.?
te~porc necejJAr;o ReJPltb. caret; ob caf rCf ignorni.11I:t CIIUffiJ) 'lb c.wrciwmeo fI remOI1t:Q: hodléqH~ e»
a
.J
J
J
�164
D E
BEL L 0
A F R I C.
Aftica abeJfe,&,quantumpotes,profirifci iubeo.itém·
que te, A.F ontei, quadTrtbttmu mil·fèditiofm, rna lufoue cùtU jitiffi, ab exerciw dimitto. T .Aliene,
M .Tiro,C.Clujiane,cùm ordines in meo exercitu b~
neftcio,non virtutt, confècuti, ita vos gejJèritu, vt neque belLo [orteJ,rteque pace boni, aut vtiles jùeritù; &
magu in fedùione, concitand!flJue militibm, aduerfariorurn noftrorum Imperatorù, quàm pudoru ,modejlù~ fùerit~ ftudiofiores ; indignos vos effi arbitror,
qui in meo cxercitu ordineJ ducatu ; mijJij'Cflle focio,
&,quantum poteJlù , abcjJè ex v1fiea iubeô. 1tacpe
tranfdidit eos Centurionibf.U; &,adjingu/os non tIlmpliu. jinglûu addituifemu,in naui imp'mendos jPtlratim curaltit. Getuli intertm perJitg,e, (pta! emn literu ,mandat!flJue à Ctilfare mijfosjùprà dom mm, ad
[uos ciueJ p(flecnùmt:quortlm auilorttate focile addle
ili,Ctffo~t/ch nomine perfuafi, à rege Juba drfi:t[cltntj
celeritérque cunili arma capiJmt; contraJuere/?;m1..J
foccrc non dttbitant. 0Jbl16 rebm cognirù, Juba diflentm trip/ici belLo,neceffitatc coa[fm, de fou eopiù,
tjltM contra Cdlfarem adduxerat, v 1. cohortC1 in fil1el
relTni {ui mittit. qui ejJCI/IL pr.tfidio contra Getulos.
C~p:r braehiu perftau ,promotiflh eb v{C/rte, 'Zlt te!um
ex'opi~o abù~i no~ poffet,eaflra munit: balijlù,fcor;
piOflib/t!quc crebru ar/te (Yontem caJlrorum, contraf/:I
opidum eollocatu,deftnfores murt deterrere non intermittit:eoql/c v. legionel ex [upcrioribm caffrù dedu~
cit. J2.!!/',fleu /tate oblata, illuHrioru notifflm'ch eollfPeElum amicorum, propintfuorumquc ejJl>tgimpant."
AttfllC inter fè collotfuebantur. (J1't.t rel quid vtilitatù
habcret, Cifarem non folLebat. namque Gct",'!i ex e'J1litatu regio nobiliorÇ1J equitum91 prttfeEti, (9,sorum
paml
�LIB E It 1.
4Gi
patres mm Mario antè meruerant, eMfrue benefici(J
agru ,finibltfque donati , poft~S)'lllf. vtilortam fob
Hie'mpfalu regù erant poteftate dati) 0(C~(ion6 ca..
pta, noéle iam luminibm accenJù, cum equu J calont..
6UflJue fuis circiter 00 peYjùgùmt in Cifaru caftra,
fjlt.e erallw in campo proximo fi' zittt locata. ~d
poft'Juam S cipio, 'Ju/'Jue cum eo crant, cognouerunt,
cùm commoti ex tat; incommodo effent) (&-è per id tem
pus M.0.Cfuinium cum C.Saftna cotloquenum vi~
derunt. Scipio mittitadeAquinium,Nilattinere , eif,
cum aduerfarys colloqui, çl~m nihilominm eiUl fer.
monem mmciuJ adfè reftrret, dicerétque , ne reli'l'ta,
fjltdt. vellet,perageret. viatorpaffea ab Juba ad eu1lt
eftrmJ!m,CfJji diceret, audienu Safrna , fi' e-tat te rex
col/oqui. 12.30 1!uncio perterritm , difceffit, & diil(1
audienJ fitit regi. vru venijJè hoc cùti Romano.miror,
t:tJ ,eÎ,9lti àp~pulo R.h~norC6 accepij{et , incolurni patna , flrttm(flpte ommbm, Jubtf barbaro potites obedienmn. fitijJe,quàm aut Scipionù obtemperaJ{e n/.fJ1.
cio,tlut,c<tjù eiUfdem parth' ciuibml incolumem reuer~
~i malle. 0.tque etiam fuperbim Jublf. fo[hem non
tn M'~'Juinium, hominem nouum, paruumifonatorem,fdin Scipionem, homine il/a fomilia, dignita~
te, honoribHfque pr4htntem, nam cùm Scipio [agu/fi
pltrp.ureo anteregu aduentum vtifo/~tm effet ,dici.
tur Juba mm eo egijJe 1 non 0partere- slll/m eodem vti
v~ftit1t)at'Jue ipf vteretur. it7:ltJue-foélltm eft, vt Sci~
pM ad album/if veJhtll7n transforrct, & 1ub~ homini
foperbiffimo ,inertiJJirnoi,obtempcraret. cp opero die
vniuerjàs orl'mium. copitU de caftri? omnibm d(dltcut;
\Ir, fop:rcilium qlsoddam. excclfom nafti , non longè à
C1à ru caffrû aci6m ,onjhtulm/j at'}] ibi confijhmt-.
qg
�4(;6'
D E BEL L 0 A F R l C.
Cefar itemproducitcopitu, celeritlrCfuo, &s inftrunü;
anto foM 1flunitioneo, qulf, erant in campo, conflit/tit;
fine dabio exifhrpans,vltro adttorforioJ,c1tm tam magnù coptfS, auxilJJque regh- eJfentprttditi, prornptù:"[que profiütijJènt, ante ft concllrfuroJ , propùlfltuefè acuffuro.f.& OCf/IO circumue[/tu ) legionW3 cohor:zrtr-t4,
ftl,J'J o data, accefJùm hoflùtm l1ucupabatur. ip(e enirn.
àfois rmtnitionib1# longias fine rfltiotle non procedebat; Cfu'bd inopido VZ,.zta,quodScipiotenebat,hoftittm orant cohorteo armatlf,. Etdem autem opido ad
dextnlm latlu ei1# cornil, erat oppojitltm. verebaf1tY'que, ne. fi pt'If,ur;.f!,reffies effet 0: opido erttptionefit1a.
ab laure mm adorti conclderont. prtl!terea httC1t101'te eum cauJfa tarda/tit, Cf/tad erat iocm qltidam peritnpeditt-u ante aciem Scipionù ,quem jùù Impedimenta ad vitro occltrrendltm fore e;viHùnabat. '1X.3n
arbitror eJ!è prtftermittendftm , qltemad1fJodurfJ eXeïcitU5 vtruY9ItCjùcrltntin acù:trW illflrttéli. ScipilJ l10c
Tnodo actom dircxit. Collocabat ln fronte fÙM, &.1ub.e iegioneJ ; poflea autott ~tmidtU in fùbfidt aria acie,tta cxtcmtatoJ,G.- i~ IOllg~mdin~m ~i~c[loJ, vtproml jimplex eJfc aCtes a Icg/onartld' mtùtlbt-u vidcrelIer.in cornibt-u autcm dttple.'I: eJfe cxijhmabatrtr. Elep/M.rtfOl dextro,jiniftr~(J1tC cOYnu ~o!localtcY'at,ttqlJa,
ftbm imer eos interl1-altu tnterteéhs. pq(f a:Uem elephiitoJ ,flr!naturM l ::ucf,Nttrnidafli.?fobfhttttrat a1txi~
liaru. Eqltitaturn fenatum vnilterfùmin[UO dextro
corm4 tÜjPofuert/lL. finiftrltm emm cornu opido Vz:.ita
clt/ltdobatttr,ncquc erat jjJtltiitm etf/titatus explicadi.
propurea 'l'{~/midM , leulf:f'tc armatl/r~ inJirtitlltrW
7tJttltttudillcm ad dexterarlt paY'temfodl "tici oppoftt'·
yrl:,jèrè InterJetto n,n min1# 00 paffittnn jjwio) & ad
çollhi
�LIB E
ft
fS?
J.
}o flû radiceo magù apptderat, longi/rflptt ab aduerforiorûm, fulfoue copbI pro1ll9uebat:td hoc CO~fi(LO,V(
cü ac;,{';J [ 1. interficocltrriJ!èntinitio certammu pal' .
Iq logim tim c(Jlûtatm cireuueflm ex improuifo clau.
deretrnultitudine fua exe~eitu Cifarû,4t'jue permrbatü iaezdû eonfigeret. H àlCfoit ratio Scipionû eo di~
prœ/iandi . Cifarù al~tem aej{';J hoc modo fùit collocarn J vt ab finfjlro eilM, cornlt otdiar, & ad dextrum
pmteniam. H a/JUit legionem 1 1c, VII, in finiHro
corme, xxx, x X 1 x, X III , Je 1 V ,'le je 1 1 x) X X V J,
in media aeie : ip(um atttem dextrum cornu, fecundli
aciem flrè , in earum legiomtm parte cohortium collo~aI'urat. Prrtterea ex tironum let;ionibm pauclU Itdctcerat. Tertiam a1tte~ aciern in fini/fmm flum cor111t contuleral/:.." &vflJue adaeiti fol, media~ let;o- "
mm porrexerat , ft} ita eotlocateerat, vfifinifÎrit ji/um
cor~lt trip/ex ejfet',i~ e~ confi/io fteerar.. qt~'odfoum
dexmtm iatlfJ rnumtzombm adluuabatur,finijfrié aute'fl e'jlûtatm hofttUm m~lltitltdini refiftere poJfet. eod/mque fourn omnem contu/er at uJuitatHm : & 'juàd
ei pamm confidebat J prrtfidio kir équitibm tegionem
v. prrtmiferat; leulm'j1te armaturam inter equit{';J interpofoerat.,. SagittarùlS variè paffimis,locù certh",
maxim~qlte in cornibm ~ollocalteraL . Sic vtromm~
que extrCttm injfruéti, non p/1# paJfimm ccc. interieéto fPt/tio, qHod flrtè ante id tempm ".ccider'!tnu~h-"
'luam'1/tirt dirnicaremr,à mdl1è vfptt ad hora x. diÇ;
perftitmmt. l amque Ctifar dum exerCiNtmreduc.ere
intra rmmitionC1JillU cœpifet ;fobità vniueifiû tqui-; .
m~m vlterior Nltmidaru~, Getu'on;m.~ue fine ft~-.
71':'" ad dextram partemft moltere , propuifèlue CttfarI! çaftra 1 quI. mmt ir; colle, ft confirrt cœpit. ftenari-,
J
J
Gg
l<
�'4-Gg
D E BEL L 0 A F R 1 C.
mttem LalJieni cquitru in 10co permanere,lcgion/flflte
diftincre : cùm fubito pars equitatU1 C.e(aris cum le1Ii armatura contra Getttlos iniuJ!ù, tiC temere 10ngiIM
frogreffi ,palud/m'lue tran./j,reffi, multitudintm hoJ!ù,m(i',j1inere pauci non potuerunt; leu/que armatura deferti, ac pu/fi, comeulnerat!q'-te, vno equite amif
fO, rliu/tis eqttù fmc&s, leuis armatf,trtC x x v J . occijù,lId foos refogerul/it:, • ~ fecundo equeftri prœlio
frtlo, Scipio ItCtus in ca/fra noae copilU redltxit. quod
proprittm gaudium belldntibU1 fortuna tributre nort
decreuit. namqUe poftero die Ctf.[ar Cltm parte equitatmfoi Leptim ,jil1menti gratia,mifit. in itinere prttdatores equites N um/dlU , qetu/Ofèrltc ex improl~ifO
adorti circiter centum partim oceiderftrlt, partfm vilto
8 'mm po't1t) fimt- • t Cttfar intcrirn qltotidie legione.r
in cttmpltrlJ dedftcere, 4ftjUe OpIMJaure, valLttmqlte,
& foffitm per medium campt-trn ducere,adl4er(arioYtfm
fJ'Je excuifionibU4 iter officere 'l'Ion intermittit , S cipio
iiemmunitionrucontrà focere, 6- in iugo, neà Cttfore
~xclltderetur,approperare, 1 tzt ducru vtrique & in 0peribU1 occupati crant) & nihilominU4 equeJhib1#
prœlys interft q1totidie ~jmi~ab~nt . ['l'Iurim Var1#
daffim,quam antea Vttclf,humt-Jgratia, fubd/~xerat,
cognito legionis V 1,1, &,11 X" ex Sicilia aduennt: ccIm'ter dedlt"t; ih/tllte Getfûu remrgtb(1) cptbat(fJ1fC
tomplet; infidiandlqttegratiaprogrcfJus, ~drttme
tum Cltm LV . nauibus pemenit. Otius adJtentm infiius Ccefar,L. C/jpium cum claJ!e lé x v Il . nauiurfL>.
nd Thapfom vcrfùs in ftationem, prltjidy gratia com'htellttu fui,mittit: itlrr/ql~e• .Q.:..,Aqltilam Cftm " I I J.
lIaltibu! lOr/gis Adrumttmn eadern de {tlufJa pr.emittit.Cij}1iuJ,(j1&b mltmijfus,cderiter pcmcnit:Arfltila,
tWJpeftat~
�LIB E R I.
4.69
tempefl-atc iaéfattu, promontorium foperare non potUlt; atcpte ~ngulum q",en~am tuhlm à ternpeftate naEfm,cttm claffè ft longim a proJPeéht remouzt, reluJlt~
claffis in falo adLeptim, egreJJisremigibtu, paffimfb
in litore vagantibU5>partirn.in opido, viélmfuzmercandi gratia progre(]is, vama à deftnforibtu ftabt/lt."
~ibm rebU5, Varas ex perfùgù cognitù,occajione.mfUlUm,vigilia fècUda, Adrumeto ex Cothone egrefftu
primo mane L eptim vniuerfa claffè veéhu , nllUes 0rterarùu,qu~ longizu àportu ilf faloftabant, incendtt.
& pClltlremes d/~M,VaCitM à defonforibtts, nullo repugnant.e cœpit . Cd!far interim ceferiter per nunCto.~ in
~affrH, cÙrft opera cirwiret,certiorfoétU5, qulR. aberant
a pOrtlt millia paffimm v J,equo admiffi,omifJis omnibus rebns,celerrterpenu:nit Leptim: iblqut:. moratItJ•.
o"}nes Vt je nattes conjèquerelltur, prirnùm ip';; nauigtOllem paruum confi;end'i; m mrJu AqmlLam,m1flti. .
tudine nrmigiomm perterritum , attpu trepidantem.
naéfus, ~oftium claJfem frui cœpit, rntmm V4,mf,
celeritate Cd!farir, audacitéque motles ,C/lm vniuerjà
claJ{e , comtrrfis naui{luf , Ad:rumetum verfof fiegç,re
cont endit.0!fm Cifar in millibltS paJfuum l V,.coltjèCJttuf,reCJtperata quimpteremi, cum ommbuslitu ept.
b,atu ,atque etiam ho/hum cuftodibus c x x x . in û,
natte captu, triremem hoftium proximam , q/tlf, in repugllltndo erat cormnorata, omif/am rcmigum > epibatl,l:rum',h cepit, rcliql~1R. nalees hoftùtm promontoriu fup.e
raru?'lt,artjue A drumetu Ùt Cothonemfi vniuerfo con
tuler~nt, Cifar eodem venta romontoriu fuperare no
p~tUtt ; at93 ,in falo in llr/choru ea noUe cor,nmoratuf,
plma,lucc Adrumetum acccdit; ibit};1'IalfibltS onerarys~ fju.e er,,-nt e.wra Ç,othonem, ;ncenjir,omnib/tfq/~_:.
qg )
�470
DE
BEL L 0
A FR 1 C.
reliqu~ alijs 4utjùbieéfù, altt in Cothonem eompulJis, paullifjm commoratU5,Ji flrtt ve/ltntclaJfe dirnicare, rurjùs (e reeefit in caftra.in e4 naue captU5 cft
p . Veftnm , qq~tes Romanp.A > & P. LrgariU5 AfanianU5 ; quem C,tfar zn H ifPama cum rcliquis dimiprat; &yoftea feadTompeùtm contttlerat; inde t'x
prœlio ejfftgerat, in e,Afticdm9ue a4 V flrltm vett(raL. 12!!.~m ob perùtrium > perfidiamque Ctefor Ùtffit
necari. P. Veflrio autem,quod eiU5 (rater 1Vm~
pfcunillm imperatam numeraueraL , & quod ipfè
Juam eauJ!am Cltjàri pro bauerat,fè ?'0[rdfj claJfe captum ) c/,tt1f.J ad rteeem duceretur, beneficio Vari ejJè
pntatum , pallea foculmtem [rbi nullam dlftam tran.f
etmdi,ignoult. Eft in eAftica confo entda ineolamm.
vtin agris, &in omnibluftre vi/Lis [ub temt JPeClU"
condendtftumenti gratia,clam habeant, atque id propter bella maxime, hoftiumque fubitttm adûtUm prd:parent• .Q!!,tt de re Cifar eerrior per indieem fiIElm;
-çertia vigilialegiones 1 I . cum equ:mtumittitJ eaftri4:
foù millia paJ!uum x ; atque indu magnf) numero (rttmenti onufto Jrecepit in eaftra. -R!!JbU5 reb1u cognitù, Labimm, progreJftM àfuis eaJfYù miffia paJfuum
VII . f eriut,m:l, & co/Lem, per qu.cm C~(àr pridie iterftccrat,lbl eaflra duar;im legtonum focit; atque
ipfe quotid,c exiftimans CItfarem eadem flpe fturnenmndi gratla eommeamrum, elem magno eqt:titatu, leu/que armattira infidiaturU5, locùidon,ù eonfèdir~
Cttflr interim, de infidip Labieni e.'t: perfùgis cerrior foél-U5, paucos dies ibi eO'(l2morat tM , dum hoffes
quotidiano inflituto ,fo,pe i.tùm fociendo, in negligmtiamaddztCerentur,fu6ito mane imperat porta dee/(_
'PIllnale,f.i9'!..CIft 1 1 ~ . vçter",nM eum f4rtt erlJjm:lI~
fètfkl:'
�LIB ER
I.
471
fècplitatfJué,equiti6U! prtimiffis,neqtle opinanteI infidllltor~s /ithit'o,in c01'ma/libus llltcntu , leu,i armatura
concidit circiter Djreliquos in jùgam t/4rpifflmam C0rt
iecit.Jnterim LabienU! ctlm vnitJerfo equittttu jùgien
tibus[UU foppetias occurr;t. cuiU! virru multitudinis
dm equitu pauci Cti.fort'ani it;trru [uflt'nere non Pl)}
flnt,Ctifar infiruElas 'egiones hoftium copiis oflmdtt•
.!!.!!J foElo,perterrito Labieno,ac retardato ,[uas eqtûtes recepù incolu7n(4 .Poftera die Juba Numidas eos,
']ui,/oco amijJo,fitga,ferec6peral~ in carlra, in cmce
ornnes[v.ffixit. CliJàrinterim, quofliam (rumenti impia prernebatm·,copias omnu in ctiftra canductt;atcpw
pr.tfai a Lepti, RufPinlt,v'fC;/Iti. ,reliéla,CifPio,AquiItffJ.?claJJe tranfllita,vt alter Admmerum, alter Tht{pfom mari ob[iderent,ip[e,caflrù il1cenfis, 1 v. noétis
fl.Jigilia,~cie trtffruéta , impcdirnQlltù in jiniflra parte
colloeaw, ex eo /oefl profle fl:trur, &peruemt ad opidum Agarjquod 4 Getu/if flpe aruea oppugnaturru,
[ummaque vi pcr t'p/Or opidanos erat deftr'fom. ibi in
campo cajlru vnù pofitù,ipftfamentzttu circum vilId! cttm parte exercitus profiEhu, magno inuento hor• dà,o/ei,vini,fici nttmero,pattco tritici,atque recreato
exercitu,rediit in caftra.Scipio imerirrMognitQ Cte.(a,rù difceJ!ù,cum vnit~erfis copiù l'cr ;'ltg~m Cœfare1'lL
,fiib[eqlti cœpit; atqtle (lb eiU! caftr.u millia paJ{uum
, VI) longe trinu CftJlris diIftartitu copiu , confèdit. Opidum era;t, Zetta, quod aberat à Sc.ipione
millia paffimrru x, ad cùu regionçm, & parte77lJ
caf/rorum collocatum. à Cttfore al/tem diucrfonI..J, a.,c'
remotum,quod crat ab eo longe rnillia pa./Juum x J 1 x.
huc Scipio legiones 1 l, ji-l1mmtandi grafia, mifrt•
.!2'!!}Jd poftquam ç,efar. ex perfit.gu (o<.~nouit, çaflr'f
Gg 4
�47t.
D E BEL L 0 A F RIe.
ex campo in collem, ac tutiora loca, collocatif,at~ ibi
pr4idio reliEto,ipJh v.vigilia. egreJ!U4 pr/JJter hOflùtTl/.
çaflra proficifèttur cum copiu, (;)'" opido potitur : tegion~ Scipionu comperit 10ngiU4 in agr';" ftumenmri: &,cùm cà contenderc conaretur, animadJtertit copùu hoffium iù legionihU4 occurrere fuppetitu. qf~.e
r~eùu impetumretardauit. /tw{ue, capto C.Biotio
.Regino,ec;uit~ R .Scipionis fomiliariffimo J{pti ei opido prderat > & P.~trio, ec;uite 1\Jm. de conuentu
Vticenji,& camelif X X 1 l.regu adduUis, prd?jidio ibi
cum Oppio legatorellEto, ipfe fèreciperuœpit adcapra. Cùm ia7n..J nonlongt: à camu Scipionu abeJfct,
qUd ettm neceJfe eratprtftergredi; LabienU4,AfanJ/ljque, cum omni equitatu, leu/que armatura ex infidii.r
adorti,agmini eiU4 extremo ft offirunt, at'l'le ex co/libU4 primu exfijhmt. f!..!!Jd pojfquam Ctifar animad1tertit, equitihmfoù hoflium vi oppofitis ,forcintU Iegionario.f in aceruum iubet compo.rtare, atque celeriter fgna hojfibU4 inftrre.12!;od poftqtlam cœptum cft
fieri;primo impetu legionu, equitatm, & ' CleU armatlIYa hoftitlm nullo negotio loco pllljà, & deleEta cft de
colle. Cùm iam C,efo:r exiftimaffit hofle! pulfos, deterritOJquejinem laceffindi fo[furo.f,(!) iter cœptum pergere cœpiffit; iterum celeriter exproximu colJibm erumpunt,atque eadem rlltione, qua amt: dixi:in c'cflrù legionarios impetumjaCÙt11t 7f!!midd, leu!j'(J11e
armaturd,mirabilivelocitate prdditi; qui intey equit~ pugnabant,& vnà,paritérque cur;w equiti~U4 aeeurrere,& rtfogere confoeuerant. CurtJ. hoc~pimfaeerent,& / uliano.f prtJficifcente! infèquerentur,& r6fll.erentftante.f,propim non accedermL, & fingulari
gmere fugn~ 1Iterentur; eOJ1ue iltçulii çommlnerarc
[at~
�-' LIB E R
I.
47;
fatis eJlè crcderent; Cifar intellexit, nihil aliud illo~
conari,nifi,vt ft cogermt cafl-ra in co Loco f~nere, vbr:
omnino aqutt nihil ejJet; vt exercituo ct1U tCt1tnUJ, qUIà quarta vigilia vfque "d horarn x.dui rJi~ilg1ffl-~f
fèt,ac iumentafiti perirent.Curn iarn ad fllu occafum
e./Jet,& non totos c. pajJ1U in horù 1 v. eJfetpr9grefj'UJ,equitatu foo,propter eqt~orum inurÏtllm, extrema
al:mineremoto,legiones inuiccm ad ext'rermtm agmC1J
euocabat. ita vimhofl-ium, placide, lemtérqtte proudens , per legionarium militem..., commodiU5 / ùflinebat. Interim eqttitum N urnidarurn COpidl dextra,finiftrdcJ1te per co/Les percurrere,corondlrh in rnodu1JJ cin
gere mttftitudine [ua Cifarù copi/U, pars agmen extremum tnftqui. Cifariani inurim..., non ampliuJ tru,
a~tt quaf1tor milite-sveteranifift comlertiJJent,& pila
viribus contormin 7XJtmidlU inftftos co!'itcij[ent,am
plim 1 l.milLùtm ad vnum terga vertebant; ac rurfiu
ad aciem paJ!im,conuerfis eCJ1'tù (e colLigebant , atque "
in JPatio conftCJuebantur, & iacula in legùmarios con
iicübant. lm Cifar,mod'o procedendo, modo refiftendo, tardius itimre confiElo , no[fù hora rrima omnes
fios ad vnum in cafhù incolurt/es fauciù x.foétiJ, rcduxÏf .Labienus circiter cc c,amijTis,multù vulneratù, ac deftiJis infta11do omnibU5, ad[uo.r {e recepit.
Scipio interim legiones produéfao cum..., tlephantù,
quos ante cajirain acie , urrorùgratia, in conJPeUu
Cdlforù collocauerat,rèducitin caftra. t Cttflr con- 9
Ira eil1.rmodi hoftium genera,copi/U fu/U,non vt impcratorexerciturnvereranum,viUoré1ftCjuc m/l.1Cimù reb1U geffù,jèd vt ianiJla tironM gladjatore-s condocefit'cret, q:lo pede ftrecipete1/1t., ab hoftc'\:J'-- CjutmadmoQum obHerJi adutrfariü,& inq1J4ntlilo fP4tio rpRe-
�D E BEL L 0 A F R 1 C,
rent,moJ'o procurrerent, mod'o reccderent, commù1Itrentltr9ue impetum,tlc propè quo loco,& quemadmo~
d,tm te/a mitterem,prtfcipit.mirijicè enim ho/hum le·I4U armatura anxium exercit1/m nofl-n.m, atque follicitum habebat:q1lia & eq~/itef dctcrrebatprœliu71'l.J
inire,propter equorum 'nteriturn; quod eos iaculis in~
terfieùbant ; & legionariufn-J militcm d~fatigaba1J,fj,
propter velocitatem. grauù cnim arma tu rit milef jim~11 atcpee ab hu infèCtatUJ conftiterat, in e6[quc impetlemfourat • i!li veloei Cflr[u facile pcriatlum virabant. f2!!jbtM ex rebtM Cl!farvehementercommouebatur: quia quodcumque prœlil/m , qltctlef erat commifJum,equitatu fuo,fne legionario milite, hoflitl71'l.J
. equùatui,lmlque armafUrl! eOY'llm mt/lo modo par cf
fè poterat folLicitabatur autem hù rebm,quod nondlt'm
hoftùtm legione5"cognouerar,& quonam modo foftinere fè poffet ab eorum equitatu,leuiq1 armatura,qult erat mirifica,ft legionef qttoqlte acuJjilfem. Accedcbat
etiam hlte cauIJà,qu'od dephan/orum magnitudo,mul
titudôqlte militum alJimos detineba;t, in terrore, clli
vni rei fllrncn inuenerat remedmm. namql1.c elephantO! in Italiam tranfPortari iuffirat: 9140 & milCf 1'10flerJPeciémque, &vù·tutem beftite cognojèeret, & cui
parti corporu eiw te,f"t~ facite ~dlgi po/Jet ; Ornatllfque, ac loricatm elt'phantU5 eum effet , qUI! pars c;tM coYporù nuda fine tegmine relinqucretur, vt co
tela coniicermtur ; prlttcrea vt Ù47nmta befliarum 0dorem,ftridorem ,fj;eciem, con/ùctuaine captarufn-J;
non reformidaYCItL . .Q.!:!jbtM exrebtM largiter erat..
€OnjùutlM.nllm & milite& beftiM manibm pertraEfahant,ears'tmque tarditatem cognofèebarv~ : eqftitéfque
474
in eo!pila prttpilata coniiciebant, atque in confimu~
dinem
�t
l BER
1.
47S
JinemtqUIJJpatientia befliarmn adduxtrat,. Ob hM
caujJtU quit! foprà commemoralti ,foïlicitabatur c,t,~
far, tardiôrquc) 6' co nfidcratior erat foétfU , & e~:
'priftina bc!landi conjimudinc,celcritatlqHe excejJet'at,nec mirum. copitU cnim habebat in Ga!l~a bellare
confuetJU ) locü campeffribm) 6' contra Ga/los , ho, mines apertos, mmirnéque infidiofos; qui per virttttem, non per do/;em ,dimicare cotfùeuerunt. film au(cm erat ci laborandttmJvt confoefoceret milites, hoIlium dolos , injidiM, artificiacognofcere,& qJtid ftqltl,quid vitare conueniret. itaque ) quà htf.c ccleris.u
conc~per'ent,dabat operam,vt legiones non in 'lino loco
contmeret,fd,per caujJam furncntandi,huc,attlue ilbt,c ~aptaret.:ideo quod hoftium copiM ab ftjitJque vc·/ftgto, non dijèeJfùrJU exiftirnabat.,. at9ue poft dienu
I l I.produfftu acettratimfitM copitu,ficutinffruxe· ~at ~ propter hofhum cafira prttrergreJ!m , equo loco
tn1Mi!tt ad dlmtcandum. Poftquarn cos abhorrere videt,reducit[ub veJPerurrw legilmes in caftra. Legati
interim ex opido Vacca, quod ftnitimurn flit Vzittt.,
cuim Ctf,[arem potitum eJfe dcmonftrauimm,veniu71t;
fettmt,& ohftcrawt,vtfibi prttfidiztm mittat;fc res co,!,
piltres,qutt vti/es bello fint, adminiflratttros. Per rd
, tempm de eorum vtJluntate,ftudioque erga Cttfore1'JL
tran4ùga[uos ciues focstcertiorcs,htbam regem cele~
ritercum copiüfùü ,antequam Cttjàrü prtlfidiu1rL eo
· pC?'1leniret,ad opidmrü acCltrriJfe, atque, adueniente
rn1tftitudine cirCllmdatll,eo potitum; omnibUfqlte eiUI
opidi incolü ad vmem interftElü,d8dijfe opid1tm diripiendum,delendumq?milttibtu. Cttfarjnterim, 1,1firato exercitu,ad Xl J.Kal.Apr.pojlcro die produElü
'lJnireerfiuopiù,proçej[m lefoü cafrris miOiapaffi'uv~
�D E BEL L 0
-476
A F R l C.
à Scipione circiter 1 I. millitem interieéto j}atio, in a~ .
ci e con J'litit. cp oftquamfatis, di utpee aduerfari 0 s aft
·."d dimicand~tm inuitatoJ',foper(edere p'egna: animad~ertit"'educit COpiM. Poftero die caftra mouet, atque
iterad opidum Sarforam, vbi Scipio Nt~midarurn-,
habtteratprlfjidiu1lW, ftltmentûmque comportz:tuerat,
ire contendit.quod vbi Labiemu animaduertit,Clt1lW
equitz:ttlt, liftict armatura agmm eùu extremum carp"ere cœpit:atqlte ita lixarum,mercatorum9:J,qttiplau
flris merces portllbant, intcrceptis forcinis addito ani1J1.o,propiusJaudaciufque accedit ad legiones;quod exi
flimabatJmilites~(ub onere,acfub flrcinù defotigatoJ,
pugnare non poffi. ~tf, ru Cd!farcm non ftiILer~.
naJJJtlue expeditos ex jing/dis legionibm ccc. mift,te! cJf' iuJferat.itaqtte eos,ir/ equitallt1lW Labieni.im~
miffoJ J turmùfoomm(ùppetiM mittlt. T-um Labienus, conuerjis C914ùjign0 rU11'L confpcébe perterritU4,
tllrplgime corJtendit fitgere.rnultü eùu occifis ,compluribsu vulneratis .Mt/ires !egionary adfoaft rccipul1t
figna ,atquc iter inceptum ire cœpeY'l1nt. Labiemu per
1t,.(um fomrnum colli<l dextroifU5 pro cu! milites fobJèt]t1inondeJiJlù.Foftqteam Cttfarad opidmn Sarjieram
v,enit infPeétantib~u aduerfariu , interJi:éto prttjidio
Scipionù,cùm fuis a1txilù~m ftrre non a~lderC1'ltJ flrtiter ~'epugnantc P.C orne/io Scipione eftIJcato , qui ibi
prtterat,atquc multitudine circtt.mlunto, interft[fOque,opido potitur;atqllCJibi ftmnento exercitui dato,
popero die ad opidllm T ifdram perumit,in 9UO Confiditu per id temp~ fùerat CH.mgrandi pra:jidio,cohor
tIque{ua gladiatorum.Ctt(ar,opidi natura perJPeEfa,
atqlle inopit~ ab oppttgn.ctione eiU4 deterrittu ,protin~ prOfoétHi circiter millia paJfuuÎ71..I 1 V~ ad ~quam
J
a
.
flr;it
�LIB E R
1.
471
ficit caftra; tltque inde Iv.die egreJfuo ,'1edit~utfU$
ad ea caf/ra,qu.e ad a.A.lJar'hab,terat.Jdem focttScipio ,'atque in antiqua c~ffra cOpt'1U reducit. T habenenfès inrerim.". qui fub ditione,& poteflate I~tb.e eJ!è.
confuejfent,in extrema eim regni regiane martuma [0
cati.,interfiéto,regio prttjidio,legatoJ ad ,Cttjàrem mt!
tUn/;rem male geftam docent;petunt,orantque,vtfoy
flrtunis prteftô,quod bene meriti eJfent" auxilium fir'ret ,Cttjei1',eonfm conJilio probato, M.Cril/mm Tribu
71um clt'm cohorte ,& follittariis ,torment!(que complu
ribm prttfidio T haben~m mittit. Eodem tempore ex
legionibm omnibw militfU, qui aut morbo impediti,
aJa co"!meatu data, cum..-fignû non potuerant, antè
fran/ù'e m AfiClt?7l-,ad mi/lia 1 v, equitfU C D, ftendit01'e1,fogittarilque 00 vno commeatu Cttjàri oCCUrrerunt./mque mm his copiw ~ & omnibm legionibus cdltéfisjicJtt"~ inftruéhu, l 1 X. milLibU4 paJTuum à
fuis caftris ,ab S cipionis vero 1 v .millibus paJ1ùum,lon
conJ!ùit in campo. Erat opidlfm inft'tft caflra Scipionis,nomine Tegea,vbi prœfidium equeffr'e circiter
CD .hahere confumerat.eo eqHitntlt dexwaJiniftrarft
airello ab opidi lauribIMoipfè,/egionibm eX caflrü e~
duilis , atque in ;,/go inftriore inf'fru[fis; non longitu
fi~è 00 paJ!m ab fois munitionib#! progreJf~J , in acit:
confhtit.PoffcJ1~am ditlrius in vno la co SCtptO commortrb~tur , & tem!lu diei in otio,confurr:ebatur; Cajàr
equttum turmMjilOYUrn iubet m hofhum tquttatum,
(pti ad opidumin ftatione erat,focereimprcJfione~;
leuéiluJHt armaturam,fagittarioJ fimditorlfiJJ eôdem
[ubmittit.f!.!!Jdv/Jicœptum eftieri; & equù concifati~,Iuliani impetum ftciffint;P acidius [1/:01 eqtsitu
exporrige~c cœpitin (ongimdinem,'llt haberentfocul-
ge
J
�·
473
D E
BEL L 0
A F RIe.
taumturmM lulian-u circttmfimdere , &nihilomii
nus flrtiJ!imè,acerriméque pugnare. ~od vbiCefar
Ilrûnuld,tertit,c C c, quHs legion.ibU4 habere expe
ditos confueuera;t" ex proxtma lègtone, qu~ li prailio in acie conftiterat,iubet equitatui{uccurrere. Lahienus interimjùù cquitibm auxilia e,!uejfria fummittereJauci{(qpac defotigatù integroJ,reCentioribu!
'lue viribus e(Jt~ites!uhminiftrare. Poftquam ecptitu
1ulia,;i C D.vim hoftium; ad 1 v.millia numerofoffineré non pourant, & à leui armatura Numidarum.- .
'lmJnerabantur;mihutatfmque cedebant; Clifar altera
alam mittit ~ qui fatagentib,-e-s celeriter occurrermG.'
~o foRo,{ui fublati v.nùterji in hofles im:préffione ftEla, ln fùgam aduerfanos deder{UJt,rnù/fU occiji.r, com
pl,!ribzuvulneratù.inficlltiper 1 1 l.milliapaJfuum...,j
vflh in colles hoffibus adaf1ù,[e ad[uos recipium. CdJfor in horam x.commoratlU,jicut crat inftruilm,fi ad
fu.a caffra ruepitomnibUl incolumibm.in quo prœri(J
Pa~idiUJ graùiterpi/o per caffidem caputitfm,complurlflJue duces,ac flrtiffimm qltiflJue inurftili, vul10 nera'ti~jùnt.
t Poftquam nulla conditione cogere:
adtterforios p0terat., vt in dJ9U1tm lot/~m defcenderét,
iegionlemque.p~ricu!um foccrmr:.,; rte9ue ipfè propiUl
h#em caJ/ra ponere,propter aqu~ p~nrtriam ,ft po/fi
anima~rterct,adH,erforios non eorum virtutt confider(,fèd 1t9uilnlm inopia fetos, delpicerefi intelLexift ,
pridie non.v1pril. urtia '7Jigi1ia e/,reJfU4) ab ~g-4r.
x v r.millia paffuum no5fe progreJfUJ,4d Thapfurn,v-.
hi Virgilim CUln grandi pr4i.dJo prli(rat.caf/ra po~
nit,opidttmqt{c (0 die cireumrnurti're,cœpit, locaqM;7
Jonea,opporturuîo/ue complurlt pr.ejidiù ocmpare; ne',
hofl'1 intrllre ",d[e, ae loctJ interiora caperp pojJe.r/it..:.
Sâfia,
t-:
�· LIB E R J.
iï9
Stipio inter;m, cognitü Cttfarü confiliü) ad necrlfitatem adduam dirnicandi , ne perjitrnrnltm dedecfU
fid;jJirnos fuù rebfU 'l'hapjitanas, & Vïrgilitmw a
rnitteret, conftHim c,cfarem per [uperiora loca COrtfècutm,mi/lill pajJuum 1 1 x.à 'l'hapJo binü caflrü cofdét.Er at flagnum falinarum, inter quod, (J) mare,
anguflùt. quttd.1:moJ n011 amplùu mille & cpûngentos
paj[m intererant:quM Scipio intrare, & 'l'hapfim.nü
auxilium flrre conabatur : quod (umrmn Crtforeln.J .
non flft/lerat. namque pridie in eo loco caf/elLo munito,ibiq7 trino pr4idio rehao, ipf curn reliquü copiü
"~n~tu c~Hru T hapjitrn operibm circummuniuit .sci
plO mtertm,exclufm ab incrpto itinere,fopraftaunu.
poflero die,& noUe conflUa, crt/o albefcenu non longe à caflrù, prte(idirJ'lue. quodfoprà commemorauimm, 00 o.pa/fibm, ad mare ver!UJ confedit, & capra munire cœpit.~d popquam Ctfjàri nunciatum
eft,milit&! ab opere deduflos, caf/rir prà!Jidio AfPre.
?late Proconfule Cllm legionibm I l . 'reliflo; ipfe cum
e:.:pedita copia in eurn lomm citatim contendit ; claf
fifipar te ad 'l'hapjimwreMfa,relitptM mma it~
ber poft hofhurnterguln.J quammaxime ad litm appelLi ,jignumquefilUm ob[eruare ; 'Iuo figno data ,jù- /
bito clamare foao, ex impro/lifo hoHibm atlerJisinCl-tterent lerrorem; vt, perturb,ati,ac perterriti reJPiter~ popterga cogeremur.f2!!! pfJpfjuam Çifar peruenit ,& animaduertit aciem. pro va/LQ St;ipi011Ü capri!, elephantifque d~xtro finiftrofb cornu coflocatu.
& nihilominm parte~ militu71J caf/ra rlon ignatti1e~rmmirr;ipf)acie trip/ici colLocam.'/e<.e. -,ione 'Î ,[eCU11dafjue de."'trocornu, Il x, & Ix·fimHro , oppofitü v.
legiombU! , in qUllm~ ~cie IJnte ipfo ,oYn!!a (j1l;nù,
0
�~80
\"
D E BEL L 0
A F RIe.
cohor/ibus contra beftiM collocatis ,.(agittl:lr~/S, flndi;'
toribus in vtri~flJ~e cor~ibus ~ijJ}ojitis , leu!9.? anna>fura inter equw:. mteru:[fa, tpft pediblts circum militr,s concurfans,virtutlfque vete~anorum, prœliaque
filpenora commemorans, btandeque appe!14ns, ani'lnO.r eorum excitabat.T ironM autem,qfli mtnquam in
acie dimicaffint,hortabatur,vtveteranorum..., virtutem tfmularentur,eorumque fom4m,nomen,locumrpu:,
viüori4 parta , cuperent pojJidere. itaCfue in circum- ·
eundo e."I:Crcitum, animaduertit hoffM circa vallum..,
trepidare,atque vltro,âtroque p4uidos concurfare,&
modo ft intra portM recipere, modo inconftanter, immoderatlq#e prodire. Curnque idem â pluribu.r animaduerti cœptum ejJèt;{ubit'o legati, euoeae/que obftcrare Ctffarem,ne dstbitaretjignum dare: viéloriam...,
jibi propriam dqs immortaLibus portendi.D ubitante Ctt.(are,attjue eortlmJhtdio, cupiditat!c/ue rejiftente[tb/que ,eruptione pugn'ari, non pLa cere clamitante,
& etiarn atque etiam aciem flftentante flbit'o dextro
cornu,inùtJfit Cttfaris,tubicen,à militibus coallllS,c4nere cœpit. ~ foEto ab vniuerfis eohortibusJigna
in hoftem eœpere ir;forri ; cu.m eenturionr,s pefJore adIterfo rififterent,v'que eontmerent- milim, ne iniuj{u
1mperatoris concurrerent,nec quidqllam proficerent.
~od poftquam Cefor intc/lexit, incita~is rr:i/ittt111..J
animis reJifti nu//o modo poffi;jigno ftllCu.lttS dato,equo admiffo in hoftem contra principM ire contendit.
eA dextro interim cornufonditorC!, fagittari!9.J concita te/a in elephantos /i'eqstcntes iniicimvt-·.Q.!!.P fitao,heffi~,ftridore ftmdarum, lapidurnque perterritte, .
ftft COl1uerterc , & fitOS poftfefequentes ,jfiparo(que
protcrere, & in portlU valLifrniftaalU ruere contendunt.
a
�LIn E Ft J.
dunt.[tem M auri equite1, tjlti in eodem cornlt curn elephantù erant, prtfjidio deferti,principe; fitgiJmt. ita.
celeriterbefltis cimtitis'/egione; vallo hofhum funtpotittf:f!) pa,tcù acriterrepugnantibU1 interfiaù,re~ùf1Ji
concimti in caftra, vnde prid;e erant egreffi,cOfùgmnt.
7X!;n vid~t1tr eJJe pr.eterrnittendum de virtute militù
veterani V .legiollis. lh1Tn, CÙ11L in finiftro cornu clephantlU, vu/mre ié"lm , (!) d%re concimtu5, in lixam
inermem impetum ftci!fct,eûmcf1tefitb pede fubditum,
demde genu innixl-U ,pondere fio, probofcide ereUa,
vibrant;q~e,jlridore maximo premcret, atque enecarc~;rmle; !"cnon poruitpati, qfttn fe armatU11L bcfti~
off~rret. Cjltem poftqlt'!.!fJ elephantU1 ad fe telo inflfto
ventre ammaduertit; re/iFto cadauere,rmlitemprobo[cfde ctrcumdat , a!qJte in/ùblimc extofllt armafltm.
qui in em}rnodi periculo dtm conftanter agendsJmfibi
vidcrc( ,gladio probofcidem , quo ertllt., ctiCItmdatlM,
c.edere ,(fltantum...> viribU1 pourat, non d(ftitit: qU()
dolore adduéfvu elcphantlM, milite abieélo , maxi'no
cmnftridore, cmjuque comte~(ùs ad reliquM beftiM
ft rccepit. Interim, T hapfo qtÛ erant prlfjidio, ex 0f.i~
do erttptionem porta maritima fociunt; &, filte V~(UM
fubfidio OCC1~rrercnt ;fille 'lit, opido dt'foto ,fùga fa/lt.
tC1'lL fibi pararent , elTreditmtllr: atque ita per mare
vrnb~!icl fine ingrelfi ~~erram pete~ant- : 91t~ àferuir.
pucrifque,qzti in carlru crant,laptdtbpu ptlffque pro.
hibiti ter'ram attingere,rmjiu fe in opid'tm recepcI"unt.
1 nurirn Sciptonù copiùprojhatir, faffim i toto cam·
p~ ftgientibzu,conftftim Cttfaru lc!..tone; confequi,fpatutrrtrflte fe non darc colligendJ. qHZ poftcpt a1'lL ad ca
caftra,qttd:. peteball1t-, pcrfitgerztnt, 'lit, reftétù· caftrir,
rmfus fft aefènderclIt· dltccm aliq1mn rco/uirut, qztcm
J
H.h
�4S;o.
D E TI E LLO A F R J C.
refPieerent,ettiUJ aùéforitatc,i'.'leeri,ôcjlte rem gererent.
'lui poftqua adfter:,erent,nemme tbt ejJe pr4idio J pro·
tinus,armù ahteEhs, zn regta eaftra jùgere contendunt.
J2!:...'opoftqnam pentenentnt, ca quocpee ab Iltlianù te
nert vident. De!perata/àlufe, m quodam.", ('olle conjifhmt;atqtte,armu demtffi.r,fallttatio?lcm more miltfllri foctïit.qttibUJ mi.frù ca res panso prttjidio jùit.naw'lue tlti/ue! vcterani,irfl & d%re ineenji,rJo modo, vt
parcerent hofti, non pourant addttci ,fedetiam ex jùo
exercitu ilLuflres vrbanoJ , quos auRores appel/abant,
eomplul"es aut vulnerarunt , aut imerfteerun1:.,. in quo
mlmero fitit T ulliUJ 'R..Jtjits I2!!..ttjforiUJ : qlti, pilo
tranjieè1UJ confolt'o à miltte, inter,it. item PornpeiUJ
RufilJ',brachium gladio percuJ!UJ, nifi cderiter ad Cte/àrem accurriJJet,inter,iEfw:1 effet. 'J2..!!.,o foUo , cowplllres eCfuites R. Senatorf[que pertemti ~x prœlio je'receperulI;f:,,; rie àmilitibUJ, Cfttio,: tanta vléforia lieenttam fibi affumpjiJ!entimmoderatè peccandt imptmitatls propter maximtU ru gefttU, ipji quoque interficermtl/r. itaJue omnes Sc/pionu militer, cùmfidem.....
Cifarù implorarmt, infPertante ipfo Ciftre,& àmilitib1u deprecante, eu vtt pararmt,ad vrmm fiml in.
terftEh. Ctf(àr,trinù caftrù potitUJ,occiftfcj3hoftùem x.
mtlLt6UJ,fogatlfJue co7ftpluribUJjè recipi!',L .m!liti btu
arnrjjis, pllUCU [auciis,in cafrra: acftatmL ex It:'nere
ante op,dml'/. Thapfom conftltit; elcphantr1fèJue LXIV.
ornatoJ',armatOfozte rom wrrthUJ ornametl/que capù >
captoJ' ante optdt/ra inftruëlos conftitflit:id hoc eortfilio,
fi poJJet& V/rgt/iUJ ,qufCfuc C117ft co objidcbantttr, rci
malè gt{ftfjùormn ùtdicio àpertinaâa dedltci. deinde
ip{eVtrgtliïi appe/Laltit, irmitattftqlte ad deditionem,
juam(ptc lenimum (;;'" clem'içiarn. comçm,ortlreit. Cfltera
poftfjuam
�t.
1 BER
411~
J,
pofoJ?ttlm animaduertitreflmifùm fibi nOf] ~are , ab 0'"
pida reccffit.poftcro die,diuina re foEla,conctone ad;to"
c<'lm,in coJPctIu opù:lanorum milites colLauda~ tO~U7fi
<fue e:cercitum veuranorum donauitprtfm~u ,acflrt-1Jimo ctticptc , tiC bene merenti pro foggeft'A tribltit.
t 0c/fat im indedigreJftM, C.'1\.!bilo Procorijufc Il
CJtmI II. adThapfitm ItgionibtM> & Cn. Domitio
cum 1 1. Tldrtt,vbi ConfiditM prtttr~t,ad abfidend;!'/l1.
rcltElû, M . M eJfala V tièatrl..J antt prtfmijfo ,currH~Jlûtaw ipft eôdtm iter focere contendlt. E(j11Ùe! in·
urim Scipionu ,qui ex prte/io jùge'tarvtJ , cùm VticV/m
TVerfo.t iter focerent,pmtenitmt IIdopidum Paradr/m.
vbi, dlm a,b inco/u non rec;percntltr > ideo quod flrm.
de viéloria Ctfjclrû prlicurrifJet,vi opido potiti,in me.
dia flro lignù cO{lceruatû , o'TImibltflJ1~c rcbtM e(lrJl1n..J
cangcJfu) igmm..- fobiiciunt, Itt(Jlu ciu, opidi inca lai
clûuJquegenerû , tetlltfrque , viua! , conftri&O.f!llt $rJ
flamm'1rtl coniicùm,t.- • atque im tCcerbiffimo afficiulVb
fitpplicio: deinde protimu VtiC4m.., perucniJsl1Jt., . S't~
pmore !empore M. Cato) qllbd ·Vticenfibus , propte,.
1lC11fficmm ügù 1ulid! ,pamm.., in foû partibtM prd!..
fid& ejJè c:àfhrrU!l~c'l'a;t." plebl'ln inermem opido eieCfrltt,& anteportam, belLi cauJf4. caftriâ ,foJ!d(J1~e par·tm/a dummXatmHnierat, ib/rpte, cl1jfodtÙ circurfida"
rù, habitare cocgmtt: Senatum auu,!, opidi cltftodia
tenebllt.Eorum cajlra &l'q1site! adom,expugnl'lre ca:.
perum ,ideo qu'bd co.t pdrtibus Ctifdrù fouiflè fciebant.
vt,'ei,.· interft[l-ù,eorum petllicie doloremfimm vicifce..
re,~rl44".VttcenfiI,animo addito ex C/tfarù viéloyia,la,.
PldibtM, foftibttfq equiteI rcpttÜmilt. itaque,pojftpWfJ
"/fris 110n potllt:ant potiri, {l'tiâtft in opidu coniece·
rHiJt;4ffjUI ibi mHlto'i f1icenjù inmfo(erunt; d.017)v.!~
Nb ;
•\ f
."
'
.
�D E BEL L 0 A l~ RIe.
eorum eXl!.ttgnauert~tlt, ac. diripuc:tt1u• .!?.!!ibus dt11'/.
484
Cato perjûaâ~Îc nu/La rattor,'c qltTrct, Vt jeetmL opi~
dl1m dcftndmrvL ,& eil-dp,raptnr.;ttc defifterC1VL, é "
qstidfibi velLentfciret ,ftdand.i corum tmportunitatJs
gratiaftngttlu H-S c .druifit. }dem Sy,lla Fauftus ft~
clt,ae de[ua pUltma largtt~u cff: vna~J1te CHm iù ah
Vtica profieifcitur,atIJl in regmtm ire catend,t. ComplrtrfU interim ex fùga Vticam pcrttcniunt. quo r omnef ~4to conuocatoJ', vn,,1 cum ccc, qui pCClt1tiam...
Scipioni ad be/ll1mfiJ.ciendmr. cormtlcrant, hortatur~
vt[entitia rnamtmittercnt, opid/tTntjllCdeftnderci'vL .
12!!:-omm cùm partcm ajJe7ttir~, partem ammum,m,en
témqlte perterritam , at'ptc in ft/glf d1finatam htlbcrc
intc/le:âjJet ; amplius de ca rc agerc deftùit,naulfJ1tt
iù ttrtribuit, vt! in qwu (ptifque partC1 vclùt, profici-'
fleretur. ip[e, omnibU1 rc!Jt1,f dtligentiJJm'tc conftimtù,
liberù/ùù L.Cltfari, quitum... tbi Procj114forfoerat-,
commendatu,&fine jitjpicione, V1tltu, aN!fu:ftrmon e,
(j1tO fopcriorc tempore Vfits ft/crat, eùm dormitum ifjèt, ftrrum intro clam in C1tb~cltllt~ ut/if, atque il aft
rrt.l7tjiecit.cpti dum , animanondu?1't e:cpir.tta,collàdij.ft; tmpetlt foüo in cubimbmL,cxfoJpictOne medICUJ,
fomiliaréfcJuc contillcre, atql~c Vtt/mM obligare cœ~
piffe'/lL,ipfifou man~b"H vltb~;u ,cmddiJJimè diuellir,
Iltlflte animo prlt[efltJ ft mtertmft. .!2.5cm V ticenjes
(J1eamJlldïtl odey;t/ilt partmml,rtttia, tamen ,proptcr fiIU jù'gularem ùttel,ritatem,& q1tod dijJùmllimU1 re~
Itijuorm'l't dltcltm fteerfl;t. ,quJdquc V ticm'n mirtftcis
open/m. mlmtCrllt, turréfcJ/lc a1txeraf, ftpttltura 4ftci/mt.Dlto i/7ter.ftllo, L . Cltfar, vtaltquod fibi ex ea
,-e att:.:i'i;.im pararet, cÎùtQcato popttlo,cortcione habiflt.
t'ohortalur omnC1 " vt port<f aperirentur :ft il1 Ccefarû
clcmemù.
�L l il E R J.
4R)
tlemmà rnagnani..- fPem habere. Jttt/pt,C, p~rtù patefo Ut-i,Vtica egrejJ"u,Ctt,,(ari imperatort obmam profictfcitur. M rJjàla, vteratimperatttm, Vttcan:w p~r
t:enit,omnib/tfoue portu cuftoâùu ponit. Cifar,~ntmm
Il Thapfo progrefJuJ,Vfcetam pemenit;vbt SCtptO ma
gnum fi"umenti numemm f armor.mL , 11elorum, ceterar1Îmq1le rerum cum pamo prlfjidio hahfUrtllt.." hoc
aducniens potit;ir: deinl:le u1 drumettmz.~ peruenit•
.!!.,:-O cùrlt fille mora introijJèt,armu,fi-uméto,pwmid{JlIe co.'ifidcra:a, Ott.Ligario,C.Confidyfilio,iftti mm
ibi fieerat,vttam?oncef1it.deinde eodem die Adrttmeto egtcffuJ , Liuincio 'Rsgttlo ibi cum legùme reliElo
V Ncam ire contédit:cui in itincrefit obttiU5 L. CttfarJ
fobmJqu,eft'adgemta proieât,vitamc;ue jibi: nec amp/HU qlttdql~am deprecaner. cm CIf:(ar focilc, & pro{ua ntlltitra, & inftituto conceffit. item Ctf.cindJ , Cete;o,
P .Atio,L.Celù,patri,&filio,M. Eppio, M. Aqui11o,Catonü ftlto, 7JamajrppiqfJe Meru ex foa conjùetudine,tribuitjcircitér9.? noElem luminibU5 acceulls Vticam pcruenit ,atql~e extra opidum ea noEle manjit.
poftero die mane opidttYn...J imroiit; concionéque aduocata, V ticenfts incoltu cohortattu , gratitu pro contm fludio erg'a (e agit;ciueJ autem Romanos J1cgotiatoreJ, ff) eos,qui inter ccc pccuniM contuleraltL V ttro,& Scipioni, muftu v crbü accufà,oJ", & de eoYltrl'l..J
jècleribU5longiori. habim oratione,ad extremuYn...J, VI:
fine ment prodiret, edicit:fè eu dmn:axatvitii coneef
fumm,bona quidè' eorum ft vend!tltl um,ita tnrhen,vt,
'lui corum bona fia redemiJJet,fè bonoru venditionem
indiél:urum (f) pecuniat1'LJ, mle/to 1Iomine rc!atururt/,
vtincohtmitatèretinere pojJent• .f2!:!jbp.-5 mctll exfm..
gltibU5Ae vitai,; exflo promçrito dejperatibfu,fi.tbit~
H h ;
J
J
�~S1t
DEn E LLO
A F RIe.
oblatafalute,ltbentu, cupidich eonditionem acceptrut:
ptrier/mtque à C<f!far~, vtv~iuerfi~ Ccc. vho rJomine
peeuniam t"!per~ret.zta'h bu mt/ltu H -S .hio impoJito,vt per menmum fcx penfiombUJ populo R .foluerët,
nu/lo eorlim reeufante, aef eodem aie d 'mmrw na! 0.1
prtlldieantf:4,ltllti gratitu agt~t Ctt.{ari.Re.\· .interim [#1
ba,vux prœbo jugerat, vna cum Petreto tnterdm in
vi/lh- latitando,tandem, noillmlù itineribUJ conft[fio.
;nregnupcrucnit; atque adopidum Zamam,vbilp(e
aomicilium,coiugu, liberô{que habeb.'u·,qztO ex eunélo
'l'egno omnem peeuniam, cari/fimdflJue ru comportauerat." quôdqtle inito bello opcribUJ maximù munie.
rat, accedit. 0 uem amea opidani , rumore exoptatlJ
de CtIlfaru vifiorta audito, ob htU eauJàs opido prohi.
Imer/mG, qu'ad, beU.o contra populum R. Jùflepto , in
opido Zama, lignu congeftu, maxima1'l'L in medilJ
flro pyrtlJ12,..J con7rfltxerat ; vtfiforte bello foret fopera.
11#, omnibUJ rcbtM e'o eoaumatù, dehint: cùûbUJ cun~
[fù interflC1ù. eod/mque proieilù) ignefobieilJ. tum
demtl1'f/..,Jfi ipJi infoper interficeret, atque vnà Ct/,m...,
liberi4. COflÙtgibUJ , àuibUJ, cunElaqtlC gau regia
,,-rnnaretter. rpoftqttll1'l'L/uba ante porttU diu ) mlt!uémtjtle primo minù,pro imperio egijfet mm ZamenfibUJ;demde, cùm ft parwn proficere intellexijJèt, pr~
"WU4ru09ue ora./fet > vtlft adfooJ deoJ Penate! admitttrent; 'lIbi eOJ in flntmtia perftare anim4duertit,
necm;nw,neeprecibwfoù rnoueri, qu'a magwft recipermt; tertio p~tit ab eù ) vt fibi coniuge! liberô.ff!e~
"edderent. vi-fèeum co.! a'!portare,.. Poflyuamfibi n~
hilomn;no opidanoJ refPonfi reddere animadlurtit,
7ml1a re ab iu impetrata,ab Zama dtflcdit> at9ue ad
'fIiU.tr.n jùff1'l1..J çum M. Petreio , p4HcrJèJue equitib1#
feco~.
�LIB E R
487
I.
ft confirt.
Zamenfù interinz..., legatos de iis rehm ad
C<tfarem Vticam mittunt, petlmtqt~e ab eo •vti an:è~
qZlàm Rex manum colligeret, ftftq? oppllg"a~et ,flb~
tluxilium mitteret "ft mmen paratos eJfe , [ibl, quoad
vira fuppmref,opidum,[éque ei rejèruare. Le$atos
colùmdatos Cd!.far domum iubet antecedere , ac (ÙUrrL.J
",duentum prd!.1'JUnciare, 1pft,poflero die V tica egrif.fus,cum equiratu ire in regnum contendit 1memn in
itinete e:~ regiù copiù ducC1 cornplurC1 ad C.xforerJl.J
venùmt,orantque,vf fibi ignofctIL. f!:!jbm jùpplicibm venia data,Zamam perttenium.Rllmore interÎ1n.
prrlato de eius lenitate,clementiaque propemodltm 0mnC1, regn; equitC1 Zamllm peruenùmt ad Cdlfarcrn;
lib eoqtte font mew,periculôqtte liberati.Dum hJ!.c vtrobique gmmtllY, Col1fidius , qUt T ifllr<t cum fomilia foa,g/adiatoria m,anu, Getul/flpee pr<terat, cognita c.edefuorum,Dormti/que & legionum aduentll pcrtcrritus,defperata[alure,opidurn d~(erit,flqlte cl'l111..J
'/-lm paucb' b4rbtltrù , pwmia ont/fous ,jilbdllcit, atque in regnum Jùgcre comendit. quem Getltli ,fui comitu, in itillere, p,d<t cltpidi, concidmz,L, ;féque in
q#afcumquc potucre parm confortent.C .imerÎm {/i,rgi/ùu,poftquam, terr'h mar/qlf-e claltfiu, fi uihif proficere intellexitfuafque interflilos,aret jùgatos,M.Ca
tOT/em V ticd,fibi ipfi mar/lU intuliJ]è,reX,em vagltm,à
foû d~(ertH1'J1..J, ab omnibUJ afPernari, Sab/jram,cillj-.
qlle copilU ab Sitio ejJe deletM,Vrictf,Ceejà;-em fine TItO
ra recepttj1'J1..J, de ranto exercitu reltqlti"4 efJe nulLlU,
fjU<t fibi,fui!i liberü prodeJ!ènt, à Caninio Troconfit/e ,qui e·um objidebat,fide accepta (erj~,& jùa"omnia,
& opidum proconfuli tran!dit, re),,' rnterim 1uba, ab.
wmiblU çittiuuib114 e.wlu[U!1 defperata (almt, clml-l
.."
, lih 4
.
�48'S
D E BEL L 0
A F R 1 C.
iamconatus effitcttm Petreio ,vt per virtutem intdrfié! i eJfe viderentur,ftrro inter fe dcpugnarvt.,: ( atque
jirmiof imbecilliorem Juba Petreium fociû firro con
fompftt )deinde,ipfefibi cùm conaretur gladio tranfti-.
cere peéhu,necpojJet,precibus pmo foc impetrauit,
vtfeinterficeret;!d9ue obtinuit.P.intcrim Sitùu,pul
ft exercÎttt Sabur<t:prlfjèEli / ublf,ip[o~ interfiRo,cùm
iter eum paucif per M attritltniam ad Cd!farem foceret,fort èincidit in F auffam,Afranù'tmque qui eaffU
manum habcbant,qua Vticam diripun-ant,itérque in
Hispaniam tendcbant.& erantnumero cireiter 00 D.
itacpte ceferiter noéturno tempore, inJidiu diJpofitù,
eos prima luce adortm, prlfur paueos equitfU, fjui ex
primo agrninefitgerftnt, relifjuos aut interficit, a1~t in
deditionem accipit; Aftanium, & Fauftum viuo! capit Cltm coniuge,& Meru. cp at/cu poft diebm,dijfcntione in exercittt ortlt,FauftUJ,ft) Afranim interficiun
fur. Pompeilf cum F a14jh ltberid.:tiflrincolumimum,
JudCfue omnia conceffit.Scipio interim cum DamafipPO,& Torqtitf,to, & TltCtorio ~/ftiano nauibmlon~
gù di1/,multumque iaEfati,c/,em HifPaniam peterent,
adHipponem Rel.ium deftnmtur, vbi clalJis P.Sit~'
per id tempus crat. aqua patteiora ab amplioribYA cir
Ct/rnttenta nauigia deprimurltur. ibÎCf14e Scipio CUffU
iù,quos paullo ame norninaui,interiit·C,1àrinte~im,
Zamtf, auélione regia foaa , bonI.ft}s eorum verylitis)
'llti CÙtr:.; Ramani contra popul/4rfl R.arma tuÙralvG~
prlfmifrfjfte Zllntenjib/ou,fjui de Rege excludmdo con
filium ceperant,tributù, ve[figaliblt!qlte regiu ahrogatù,ex regnÔtpse pmtincia fuéla,atCJ.1 ibi CriJPo Sal~
luftio populi Romani Proconfolc cum imperio reliéto~
tfft Zamtf. egrej{rII Vticam fcrecepit. i6i 6onuven-
a
ditis
�L Î B' E R
J.
489
Jiti5 emtm, tJui /ùb l tlba Petreioqt~e ordinu d~xe
.rant.,item Thapfitanù B-S x x. mil~ta,conuentut eo,rumB-S x x x.millia,Adrumetanu H-$x x x.mll
lia,collurntui eomm H-S L.rnilfia,rnultdlnomine,imponit.Ciuùaw,bonaque eorum ab omni iniuria,rapi.nlfoue defindit,Leptit~nos, quorum Juperioribm annu Iuba bona diripuerat; & ad Senatum...., quefri per
legatos,atque arbitru à Senatu datis,Jua recepcrant,
x x x. cemenu millibm ponderis olei in annOJ fingulos rnu ltat, ide 0 qu'bd initio ,per diffinfionem principumfocietatern mm Iuba inierant, curnque arrnis,rn;
litibm,pecullia ùmcrtu. T ifJ.ritanos, propter humilit'Item ci,ttitatis,certo nurnero furn enti multat.His reb"u geflu, Idibtto bm.Vticll. claiJem confcendit,&poft
diem 1 l I. Carales in S ardiniam peruenit./ bi S tdcitanos,quod N afidmrn, eilt/que claJ!ern recepera'tlt,co
pi/fpec iuuerant,I-I-S c.rnil/ibm multat;fY pro dccumu oaaua! pendere i1lbet : bonaqltC paucontm...., VCltdit: & ante diem I l r.Kal.f2!!jnét.naues confcendit;
& Caralibm fecundùm terrarn proucétt#?d'IPdetrigcjimo die, co quod tempcflatibtM
in portubm cohibebatttr,ad vr-
a
bcm....,~man'Z..J
venir.
�49 0
,
~ik~t:~~@-=:g~~'
A. Hl RTl 1; tVel,OPPII;
c 0 MME N T A RIO R V M ln f.
DELLO
HISPANIENSI
L 1 D.
V N V S.
Lib-li de bello HiJfanimfi capita.
1
1
'2.
Rcdims Cxftrls in Hilpaniam'& cius IibcrandJ.: initùun
ab cOllcln faéb'lln adl1crfuf) Cn .Polnpeij filios.
Cx làr lClIïbus aliqllot pra-lus ad oppidum Atcgllam fa..:
él:is) tJnocm opidanos in dcc!itioncm recil)it, & vrbe
potitur.
3 Atcgll:lnor1l1l1 pcrfidio., & pœl1:t:lellis pugna C;x;[.uÎs [ccunda, itémque altera il ducllo inltiruta.
-+ Cxfuis yiél:oria ex prœ lio,& c"des Pompeianonml ma
gn:t,Labicniguc & VHl inrcritlls.
5 Cn.Pompcij adoldèéti~, jl1tcritus) & cap1!lt 111dibrio' pro~
Iatllm:opidorlI111'lUC 111ultaruI11 dl: lUtiO.
1 '9)iJ'?_~~~ HA RNA C F
fuperttt(J , Afica reu-
~.?,l~~ I!(p.t!;§~
=- :ii/j" en. p""p", projùgiffmc,y"", & vi
~( ~ ~ ~~ pta,qui ex iis pree!iù C'U17'0 adoltfcm-
terioru fi1panitt potituuffit,dttm Ce
P' , :-;~-~i3.4 for mtmeribuJ dan,dis in ltalia deti-
mtur; quo .{ilcilùu pr.tfid,a contra~ompararet Pompciw, in fidem vnittft;ttiuH.l tùûtatu confogore cœpit.
ita,partirn prccibru,partirn vi, bene magna comparatd mame,prouinciam vaftare cœpit. 12. !!..ibruinrebui
nonnu!/If. cittitatC5/ùa fPonte auxilia mmcbant:item....
nonnulLIf. porttU clattdeball~:" ex (JI/ibm .,fi qua opida
vi ç~pm~tJ cùm- aliquh C,'I; M ciuitate optirnè de en.
..
.
--
~
Fampeio
�,
LIB E R
49,
J.
pompeio m~ritlu ciuü effit, propter puunitt magnitu
dineJ7LJ aliqua ei inflrebatlJr cmiffa, vt, de me~zo
foblato, ex eim pecunia latronum largitzo fieret. tta
paucis cormnodù hofle hortato , maiorei augebantur
copitt. deoqfte crebrû nunciû in 1taliarn miffis, ciuitat(/ contraria: Pompeio auxi/ia fibi depoflI4!~b~lliL:
C.Cifar Diaator I l l, defignatml v, mMtuwnerthm antè con(è[lù,cùm celeri fWinatione ad be/Lu con
ficie7'ld '1Tn in HiJPttniam conueniJ!èt, lcf!.ati Corduben
}t1,qlti à Cn.Pompeio dfèefforant,Ca:Jàri obuiam ve-- ,
17iU1I-L: à 1ttibm mmciabat1tr , noaurno /empore opidtlm Cl1rdubam capi poffi: quàd, nec opinantibm adImfarrû eim pro1JÎncia potitfU eJfet:fi7m~l1ue , ql~àd
tabcflarij à Cn. Pompeio dispoftti omnibm locis e{flnt ,qui certioreJ7LJ Cn.Pompeium de Cttforû adl1cn~focerent .Multa prd!urea verifimilia proponebant•
.f2!:!jbm rebm addlt[[-m, quos legatos antè e_"CeràtUt prifecerat f2.!!:jnttflp PediuJ7LJ, & f2.1/intum F a,bium~a'ximumde [UO aduentufocitcertiort1, vt,
'II/cm fibi equitatum_-, ex prouincia ftciJlèrllG, prtfJidio
rnitttJr(nt.ad quo!. celerim,qudm ipfi opinatiJiint,apfropinquauit,at'lue vt ipfe vo/uit eqllitatttrnfibi p~tt
fid/o habuit. Erat peridem ttmpl# So:. PompetU&
fi"ater,qui cum pra:fidio Cordrlbam tCflcbat.'quod eitU
prouinci.t caput tJfe exiflimahatur: ipfc aUUJ7LJ en.
cpompeim adolefcCfls V ILam opidum oppugnabat, &
ftrè iam alùjuotmenjib1l4 ibidelirJ6hatur'1<!!J ex 0pido , cognito C,tfaris ad1,entu, legat. clam.., prtffidio
Cn .Tompei:f,Cttfarcm cnm IZdiJfent: pqterc ç,œperunt,
vtfibiprimo quoquetempore[ubJidm m rnitteret. Ci/,far eam"ciuitatem omnitempore optime deJopulo -Rtf ·
m~n~ merita~ eJfofc~~ba~J.~ I~ ç~hor!~fecuda Vij:~/Ùf
:0
�DE - BEL L 0 HIS PAN.
iubet pl'oficifci,parîq1te c~uùeJ nti1ner~:quibP.J pr lift·
cit hominem eùu prOUt't~'d! notum...,: e;r non paru!n.J
492.
fiientem,L./unmm Pat:ccum . .Q.::!; cltmad Cn.Pom
-pei; prd!jidiavcniJJet;il1cidit idem temporü,vt tempe
flatc .1duerfo,velJementfCfue vento ItffltUaretttr. 0 Utt
vitempeftrrtü ira obfl:ltrabat,ur, vt VIX pro'\'imu;;;-COgmfcere pofJèt. CltiUJ incommodttm fommam Vti/lmtem ipJi.rpr&bebat. lra,citm ad locumvenerunt,iubet
binos Cfl',iteJ incedere , & reaà pcr aduerjàrioyutrU
prtfjidia ad opidum..., contcnderc. medilfi1te ex prtt/iJiu cltm qUlircretur, qui cJfen4:_. ; vmu ex l10ffrü rcjpondit;vt filcatverbumfacere: nam id temporû; conari-ad r!furum acccdere, vt opidltm capiant, & partim ternpcflate imped,ti vif,ilu non pourctnt diligentiam prlfffare , paytim-l ilio refponfo deterrebantur.
Cùm ad porram appropincf1'tafJènt:fie:no dato, ab opidanu funt rec{'pti ; & pedite!, equitéflf1te clamorefoüO,dtfPofitù ibt partùn.cjlû remanferl', cruptionem in
aduf.rjàriorum caftra flcerunt. Sic i/Lttd cùm infiùnti b"tI accidiJfe~, cxiftirnahat magna par J homimmL,
qui in iù caffrü ji,iffcnt,fe propè captos ejJe. Hocmif
fa ad V llam prtifidio,Ctifor,vt'Pompl'ium ab ea oppu
gruitio'!.c dcducl'ret,ad Cordubam contendit, t'xi itinere loricatoJ viros fort"! CI~m cfJuitatu antè prtfm~(it.
qui fi-md in co nJPefJum opidi(e dederunI in ef:jUÙ, recipitmtur.Hoc Cordubl'nfib~u necp't!(quam potcJatanimaduerti.Appropinquantibm,ex opido bene m(/gna ml,dtitudo ad equifltfUm concidendttm cttm l'xi[- .
fet;loricati vtfora fi:rifjirntM,ex C'lIJÙ dtflenderunt,
& magnum prœlium ftcenmt,ftc, vt ex ~nfin;ta hominum muttitudine pauci in opidumfè rectperent. Hoc
timore addu&m SCJ.'.PompcimiiterlU ftatr,miJit,vt
a
-
"Ieritcr
�L l
t3 E R
J.
~93
€cleriter fibifobfidio venirct; ne priUi Cltjàr Cm'dubarn caperet,cfllam ipjèilloveniffit.Jta Cn.Pompàm
V/la PI'Opi: capt-''1-,literis ftatris excitUi, curn coptlf ad
Cordubam iter jàccre cœpit.,ctt.(àr,cùm ad.flrm:enB~
tim ven1fèt, neque pi opter altit1tdinfmflmmnu mm!
ire pojJèt, lapidibus corbes plmos dermfit. ita) in(ùper
ponte fll&O,COpitu ad caf/ra mpartito trtlfi!uxit. c·
Tlebant admrf;/A op,:dm'lL èregionc pomis trabes, vt
fopràfi;ripfirhm,bipttrtito. Huc cltm Pompcius CUrJ1.J
fois copiis venijJet, ex aduerfo pari ratione caftra polIit.Ctt.(àr,vt eum ab opido,cornmeatt1que excluderct,
lrat:tJlum ad pontem duaÏ!: cœpit. rp ~lyt idem condi· ,
tio?'le Pompeius.Hîc inter dllce1 dltos fit contenti(J, v·
ter priU6 pontem occuparer.ex qua contentione 'fltoti.
diana minutzt prœ/iafiebant,vt ?nod; hi, modo i/lift:.
periorM difècderent·f!.!:'l- re; cùm ad maz'orem conten
tionem..." vemJ{et,ab vtriJèlue cominus p1'lrJn. ini"uft,
dlt1n cupidius lontm fludent unere, propterpontem...
coangu/fabantur, & fh/minù ripis appropinquantes
coangufTati prticipitabantur.hÎc alteri alteru non [0/l'tm mortcm morti exaggcrabant,jèd tumldos tumulis
e.'!Ctequabant. ita dùbus compluribrM cttpiebat C,f[a"
fi qua conditiorlCpoJfèt,aduerfarios in t8 cf1mm loc,.m
ded':c~re,& primo q/toque tcmpore de /Je/fo ,de,cernerc. Cttm.., animarluerterct adtterfanos mtntme velle;
qUO! ù'eo à via retraxerat,vt in tt.quum deduceret;co. ..
piis flltmen traniduéfM,no fiu iuber igl'les fieri magno•.,.
ita firmiJJimum eius prifidùtmAteguam prificifcittlr.
J d ,ùm Pompei1M ex perfogis refciJfet,M die per via·
"um tltJguftiaNarra compbtra,multOfqj /ani/fM retro.
xit,f!} ad Cordubafi rceepit. Clf.fo r murlitionibU4 A ..
teguam Opp1Jgnllre ~ & brachi~ cirçumJuce" çŒ'pit.~
r
�494-
D E TI E LLO HIS P A N.
Cui"" rci Pompcio cùm..., nuncim eJfet aflatuI, tU J;6
prDficifl:iwr. Cuiu. in adf~entlmz'f r<fjidy cattlfa,Cifa'Y"
complura ca/fclla oc~ufafttt'fattfm (.tb eqlJ'ratu,par...
rimvt p~de{fres copu, m ft,lttone,&m excuhùu c4ftrü
pr4idio e.(Jè poffint. H;c in adt/entll Pornpe~ inciditi
'lit matutmo ~tmpore ne~ula effit craffilfima . im9J in
il/a obfcurattone cum altcjlMtcohombuI, & eqlliturl'l
"furmu circumclllduntCtRfarû equiter, & concid,tnt,
jic,vt vix in ta c,ede pauci effugcret. J nfeCJuenfi noUé
caftra[ua incendlt PornpeiuJ,(:):.. tran.rfiumen Sal(a7'ft
perconuallei cafl:rainter duo opida, Areguarn,f!) Vell
6im in monte cOftittlit. C,e[ar in munitiombui ceteri!?Jt
tJlt~ ad opiduTIJ. oppugnandum opw fiterunt, a'Tuerem,
vinetfJèJ.J agere ù'flitltit.Hd;C10 ca font montu1d,rtJ na
tt~ra edit~t ad rèm militarem,(flttt planiâe diuldltntllr'
S .lIfoflumine,proxtmè tnmen Atet.ttam,vt adflurnen
jintcirâur paffimm duo millia.eX l'a regione opidi in
montibuscaftra hab'lit poJittt Pompcius in con§leEfu
vtrorllmCJuc opidlJrllm,71eqtlefou aufus ef/jùbjidio 'lit'
rtire.eAquiltu habuit,& figna Xl r 1.1egionum.fed"p).,
ljuibfU ahquidjirmamentift o,:iftimabat b.~bere, dttte
j ùerut vernacu/d;~qud; à rcbon!o t~ansfitl.~r/lnt)t:!)v
tl~ foè1a eX co!onu,qud; jùerunt m hM reglOnibllS.quar
ta (ilit Afamana eX Afi-tcd''11utm {ecum addl~X(1'at.
reiiqud. eX fùgitùtû ~Itxiliares confiftebant. nam,de le
,ei armatura,& equitatu,longè & virtute, & num~r(J
lIoftri erantfoperioreJ.Acccde/ntt huc,vt l0n.~.ius bcllumtillctret PompcÏ1ts'9Uod locilfunr edita,& ad caftrorum TIlul1itioneJ non p/lrum idonea.nttm flrè totiuJ.
w/teriorü H i[panitt rtgio,propter territ ftcunditatcm.
inopem,difficilémque habet 0Plugnationem,rJ} non mi
nitS copiofom "fj'lationem,HiÇ efiA7lJ proprer B arb~~
r
l'OrHm
J
�LIB E R J.
49S
T'Omm rrebr.u cXCSlrfione! omnia loca qUte font ab 0pidù 'remota tlfrribm & munitionibus refinentur,ficul ill Afi'icll,rudere, non ugstlù, u l untlf. rJjùmtlcj:tl!
inJjù bbentJPewlM, &, propter altitudinem, longè.
lat/que proJPicilmt. 1rem opidorum ma.~na par.reius
pTYJUir'CItf. montibus ji:r'è munira, & nt/titra excellentibm locù 6ft conftltltta , vt firrml aditus, adfcwflt[1uc
liabeM:., difficile!. ittf. ab oppugnationibus nt/tura loci diftinmlur : vt ciuittttes Hispanitt non fociIC ab ho
jùbns capiarm/r: quod in hoc comigit bello. 'Iam, vbi
inter ~egllam,& V cubirn'JutC opid.tjùprà fint[cri
pfa , Pompeilts habuit caj/ra conjfifuta, in conJPeEtu
dl/omm opidonqn,ab [IIU caUris circittrmillia paffi/l1m 1 v. gru7111fs rft exreILms rultura , qui appel/.mlt"
casrra Poftumiana.ibi pril!fid& ({luffa caftel/um (ifar
habuit conftittltum. Pornpeitts, q/Ii eodem iu(!,o tmebatttr,loci rttltllra,& 1/l'odremotttm erat tf c~ù Ctt
[arù,tf1limadtlcrfcbat lo.â dtjfiCl/ltatem. cff, Cfllodfltt'I,line Salfo intcrcLudebatur, non e/fo permijJù,rltTtt Ct..(arem..,'lIt in tama loci d1ficlûtate ad[lIbfidi~lm committendmnf. mituret. Jfa fi'ewJ ()pinione,tertia vigtlill pr~(iHus ,caftelltlm oppr4gnare cœpit,vtlahoranti b1;l.•'jucC/t"eret .noffri,cùm tlppropinqIMJ{mL, clam01"e "cpentino,telodtrnqHe mltltimdineiatlu.rfocere
cœpertmt; 'lItJ mag1lt1mpllrurn hornirmm vulneribus
afficerent.f23..o peratlo,clt~fJ e.wafl-ello repJegnarc ca:
piJ!ent,f!7 maioribuscaflru Citfan mmclUS effit allalU!>C~/TfJ 1 1 l.legioniblfs cft proféf'{J",&,C!~m ad eo.r ap
proPtrio/uaJ{et, fùga ~rrerrm .mu/tt font interfttli.
comp/urcl capti:tn qmbttJ rmrlt~ prtftere4 armis e~fo
ti fitt, cnmt;Cj1!Orllmfcllta,fimtrdara LX Xx.lnfèCfllenli luce Argltcfim.c:c 1ta/;~ ''lulratll '1Imit.u. fign",
'F
�496
D E BEL L 0
HIS PAN.
S~ttTlmtirtorum retulit
v.quce ab opidanù apitfuo {Ii
co perterritu! rft, qu'ad equitu ex l ra/ia Cltm v4!J;renatc ad ('.:farem vunijfènt.Ea noHe PompeiU! caftra
incendit,.& ad Corduba1rL verfl14 iterfocere cœpit.
Rex,nornme Indo ,qut C~tm ~qUttat1l fucu COpiM addu
).·erat,' dum cupidiU! alme~ .adfter(ariorum..., in(equi4
tur, a vernacuhr legtollartu exceptl14 cft, & interft 2 élU!.
t Poffero die equite-! noflri 10lJX,iU! ad Cordubam verfus profecuti fom eo!,(jtû commeatus ad ca
fora Pompe~ ex opido portabant,ex i ù ca:Jti L . cum...,
iument~ ,adn oftra add~Elift~t. caftra.E~dem die Q:;
MarCttu TrtbulJU! mtl·r m pt;jJèt Pompcij , ad noS"
transhwit.
& noûù' tertia virzilia in opido acerrime
'.1 "'6
pllgnatum cft; ignémqttc mulmm miferum, fiet,tt.& 0rnne genu! , quib1U ignù per i.t[ftu [olùltJ cf! mitti.
F!oc prttterito tempore, C .FlendaniuJ, equef Rornamu excafhù adtterfariorum ad nOf transfitgit. Po{lt:
ro die ex !cgione vcrnacttla milires funt capri ab c(ptitibus noftrù dl/o,qui dixmmtjèferuos eJfe. Cùm venirmt, cogniti funt à rnilitiblu, qtei ~mtea CI /m Fabio,
& Pedio jùcrant,(J) pt Trcboniotran·rfùgeram.Eis ad
~'(nnflendum mtllctifldatafitcttltas,(;)'- d rnilitibw nofrits ~nterftai fo l'V"G. Eode;;w tempore capti f{tbe!~.,rit
qui a Corduba ad P~mpetUm rniJli c~ant, pc~p erawJ?
ad caftra noftra pcrf4encral1A:.." pr~ cijis rnttiU~UJ rnilfi
font fo[h.Pari confu~tudine,vigiljafecunda ,ex opidlJo
igncm mJeltum,telorurnCjg rmtltttndmern MélandiJ, bene magnum tempus confump(eTl~nt,comp!ttréfJtlc vIll·
neribu.f afficemnt. Prlf,terito noéfis ternpore,cruptioncm i11lcgionem fextam ftcerunt, cùm in opere noftr;'
diftenti cffint,acritérque pugnare cœpmmtJquoru~
vis repreffa ànoftris,etfi opidanifuperiore loco defttt0
debantur,
�L 1 BER J.
49:1
debantur, ~. cz'tm eruptioncm focere cœpi.(Jènt, tamen
virfutc milirnm noftrorum , (f/fi, ctji mftrtore loco prirnebantur, tamen rCp1t!.fi ttdUè~(ar& bene multù vu~-:
nerihU! IlffiEti in opidltm fe contulerul'vL.. 'P oftèro du:
P ornpeiU! ex cajh-ù/ùù brachiurrL.J cœpit adjlumert
S4 '(ûm {ilcere: (:;'- cùm no/fri cc;uitC$f.IlIt,iinftatione
foiffint àpluribt-4f reperti, de ftationc [un4:,., deiefli, &
occifi tre". E 0 die rv4. Valgim, fenatorù filiU! , CltiU!frater in caftrù Pompe1j foijfet ; omnihru fuù rebuJ
reliflis ,equurrL.J confi;éndit, & jitgit. Specftlator dê
legione feClmda Pompeùtna captUJ d miliribU!, &
irtterfo[lU! cft. Per idcrrL.J tempiM glan! miffa cft in"fi;ripm; quo die ad opid/tm capùmdum accedercnt,fèfeflutum ejJc poftt/lmm. J2~a fPc nonnulLi,durrL.J fint!
periculo rmtrtt!n ad.fcenderc, & opidum potiri foJfe ft
JPerarent, poftero die ad mltrU7rL opU! fneere cœperlt/vL. ,& bene magna priorù muri pari deùfla cff,
quo jàüo,ab opidanis, acft fuanl7rL partium e./forvG$
coferuati,miJfoj focerè /oricato!: Cjldq1te prlijid& cau/faprd!poftti opido à Pompe;o eJ1ènt orabtmt.., . .0:5/Jmrejpondit Ctefor,fe conditidn,es dare, non accipere.
conjùeuiJTe. f2!!j cùm in opidum reucrfi eJfent, re~
,lato refPhnfo ' clamore jùblato , omni gcncrc telorunu
mzifJo ,pugnare , pro muro toto cœperul'vG, propter
quod firè magna pars homirtunw, qui in cr:tjrru noftris ejJentj non dttbitarunt, quinir'ntptÜmei7LJ co did
ejJentfo[luri. ita,coront1. crrcurndam, pugnatm11..J eff
aliquanditt vehementiffirnt. ftJ'nlelq1te balifta mifJa à
noflru turrerrL.J deiecit: qllll aduerfariorl1m, qui iri
ca tltrre fil~rant> v. deieéli /ûnt, & puer,qui ba/iéfarti
folùU5 eratobferÙltre. Eo prttterito tempore, Pom-'
petU! mm!ftltrnen Saljùm caftellum 'conftitt/it : neql6//
,
t
1;
�49S
DEn E LLO HIS PAN.
à noftrù prohibitus : folfâque i/La opinione gloriattu
eft, qttod propè in noftru partihlU loeum tenuiJfet. item il1ftquenti die, eadem eonfoetudine , dum longius
proyquitur, quo la co eqlûtes noflriftatione1'JL habuerant, abtf1tot mrrntt cumlmi armatura, ill/petu foRa,
la co fun'L deieEl-tt, & propter paltcitatem noftrorllm
equitum,fimttlque leuiarmaNtra inter turmtU aduerfàriorum protritte. Hoc in con/peélu vtrorum'1ue eajlromm gerebatltr : rtJ maiore P ompeiani exfultabant
gloria, longim ruod noflrù eedentibtu proyqui cœpiffint.!!!!J cùm aliqlto loco à norfrù reeepti eJfent,vt
confieffent, ex fmili virtltte clam ore foEl-o > aduerflti
[unt prœlitem focere.F ere apude."CerCltus hu eff eqlleftru prœl& eonfuetudo,ellm eqltu addimicandl~ d;mi.f
Jo equo,eum pedite progreditltr , neqltatf1ûipar habetur. id qttod in hoc accidit eertztmine. Cùm pediteJ ex
lmi armatflYtt leai ad pugnam eqllitibus noftru nec 0:'
pinàtibm veniffim;idi, in prœlio animaduem! effet;
compbtru equitu defcenderunt.itzt eX1i!:ttO tempore (quu pedeftre, pedeJ equepre prœlù-em focere cœpit; v.f
que eo, vt ctedem proximè à valLa ftcerim.in quo prœ
/ta adJterfariomm ceciderunt c x x 1 [ 1 , comp/uré.f
qlle armù exfùti, multivltlneribus affiéfi in caRra
font redaé1i , nomi cecidmmt 1 r I , faltc1J XII peditu, & equitu v.Eivu diei inY'1l1entitempore,priftina
confo ~tltdù,e , pro muro pugnari cœpmm eff. Ct'tm
"ene rnagnam rrmltitttdinem te/arum ignémque no·
/frù defi:ndmtibus inieciffmt; nefondum, crudeliJ!i.
m11mque focinus fimt aggrejJi ' in confPefMque nortra
hofp/te J, qlà in opido era1'/lt- > iut/~lare > & de muro
pr~âpitu rnit/rere, cœperut,jiCJtt apud BarbaroJ:quod
poft homimtm memoriam mm'luam efffoéfum.H ItitU
die;
�~519
LIn E R 1.
1
diei exiremo umpore à Pomp4ianiJ tlam ad nof!r.oi
tabelLarilM eHmijfus,'lit ea noéle turref,aggerem<J$ '11cenderent,& lIT. vigilta eruptiontm focertnt.itzt ign,e
telommtJw mttltitudln.t iafla, citm bene,magnam pa~
tem muri confumpjiffint,portam, fltJlf e regtone, rtJ 'ri
conJPeéfu P ompeij caffrorum fierat , Ifperuerllnt, cOpilfth totl!, eruptionem ftcerunt J fècumque exftûemnt
calclftzts adfoJfM complendM,& hllrpagones ad caJal.
q1t.t,jiramcmu ab noJiris,htbernomm cltlif/à,6'.dificau.
rrant,dirlundru,& incendendM; prlfterea argentum,
& veHimenta,vt, dum nof/ri irl prttda ktini'rentun
ilLs ctfde foRa ad p"tfjidia Pompeij ftredperent.nam,
quod exiHimabat cos pojJc conahlm efficere, noéle totavltraihat filmlen Saljù;rwinacie. Ouod fol1lt'1rt
lieu nec opinantibu.l noftrù ejJetgcflu;;;;tamen virTltte feti repi/fos mlllr/fiJue vulneriblM ajf'tétos , opidô
repreJfmmt , prttda9tte, ft} armù eorum... funt poriti,
vÙlo/cpte alic;ttos ceperunt, qui poftero funt interftrJJ,
die. Eoàémcl'IC temporetransfogammciauit ex opidQ ,ltmÙm1...J , Cf/ei in mnicltlo foijfet; iugulatione 0';
pidanorum...- faall, clamaffi fotimu Je nefondum , &
fiellU ficifft: rlam...- eos nihi! meruiffo, quare ta!;'
l'œna afficerentur j'lui cof ad arM, & focos [u01 re':'
cepiJfent; eijque hofpitùtm fcelere confllminajfo.' mul;.
ta prtfterra diJeiffi: qua oratione deterritof amp!iui
;l',gltlationcYIL non ficiJIe. 1 ta foftero die T ulliu& legatus Clmü Catone Lltjitano venir, & apud Cltfo;.
r~m...- verba fi:cit.,V ti~am...- q~idem d& immo~tztlCJ fèciffil'lL, tuus POf!1M m"lef,quam...- C~. Pomfe'lj; follm
'effim;& ha ne vtrtlltu conftantu/m m ttulvtCfoha,ntln
in illiu& calamitatc , pr.tf!arcm , cuiu& fim1f.t, laudlJ
quippe ad hanc forNirJlim reçidmme.." 'lit ciuif 'R....i
,
J
J
2.
�t OO
DE
BEL L 0
HIS PAN.
Ï1uligmte5 prttJid& ' & propter patritt luéluofarn perniâc1'/'LJ dedamttr hojhum numero .' qui net}ue in ilfipA profiJCra ~cùprima:n fl~ttenam',neCflte in adJterfa
ftc,mdam obtmulrnfUVlflo,nam: '1~t leglon14rn tot impet:u flflentante!, n~flltrrtu, ~tUr)'J(foue 0 perw:u gl,tâiorurn tflH1, te!orttrnt}fte mijf:u exJPeéfames, viEti,
6~ tÙftrti J Pompeio, tuavirtllte fÛferati faluten1..J
~ ma clemcntia depofcirmu; petùnuj(pte, 'lit> 9uale1'/'LJ te gentibm pr~flitifli ,jirnile1n.J in cittium deditione prtfjlM. 'R:..;miflis ùgatù, ât1'/'LJ ad portum
veniffit Ti. T ulli:u, eùm eum introeJtJ1tem C. An·
timim infecutUJ non eJfet, reuerfiu eft ad portal1'/...J , ft}
hominemapprehendit• ..Q!!.~d TtbrritU ,,'nn jù:ri animfldrtertit, jim/e/9ue pugionem edttxiflèt) manurn eitu incidit. l tarejùgerU/'/;t., ad CIt(àrem ... . Eodémtpte
/emporeflgn~(èr de le(ione prima transfitgit; & mtnciattit, quo die equejlre prœlùlrn ftlElltm effet, [UOfi~,<no periJfe homineo X x x v. rJC9ue lieere caftrù Cn.
Prnnpeij nunciari, neqlle dlci peniffi quemquam.
Semm, cuitu dominm in Ctfj<'irù caftrù fitijfet, vxo7'~m(J1le" & filimn i~ opido relùl,ma,t ~omimtrn ittgulau,lf, ,c:r ttacla?~ a C~forl:S prtifidm ,tn 'Pompei; eajlm difceflit , Ô' 111dwltrn glan~eJèrtptmn mifrt, per
quo;' eertior ficret Cttfar, (ft/dl t~ 0plda ~d deftnden.
dltm compararentur. 1ta, lacrrs flcCeptfJ', cltm in 0fldttm rctterfi e!font , q1tÏ mittereglandcm./èriptam[0Icbant, infeCflte11ti tempore duo Llfjitani.rratres transjitgd!- mmciaru17t, 91tam PompclU! eoncioncrn ha/mij..
flt: qltoniam...- opido fubfldio non pojfet venire, noébt ex adtmfarioru1n.J eonfjJcEfu ft dcdltccrmt.. ad
mare ver(u1'/'LJ.' vnum refPondtjJè, vtpotim ad d,mi((md"m âifèenderent ~ quli,1n jigmlm jùgtl: ojl-ender~r. t~
ttfm
�LIB E R I.
.
~OI
tum qui ita loctttm eJ!et,iugulaftt~.!ode~ t!mpore
tahellary eim deprehenji''Jui ad optdtt ve.meb~t, 'Juorum literM Ccfar opidanù obùcit,&5'J~~ vttafibt fCurct,Ïltffit tltrrem ligneam opidaftorttm mcendere:t~ji
fieijJèt; eift promi/il omnia conuJ/itmm. 'Juod dtffictle
Uat Ji éfle , vt eam tltrre~ ftne perieulo cfttÙ incenderet. lta foéluruo de ligno ,t'tm propùu accelfiffit, ab
opidanù eftoccifù~ Eademnoéletranfùgammciauit,.
cp ompeÏllm, & Labienum de iugulationc opidanorllm indignatosejJe. Vigilia fèC1mdapropter mttltit1tdinem te/omm tltrns ligl1ea , 'J1t~ noffra jùif{et,
ab imo vitùlm ficit, vfctue ad tablelatttmfècundum, &
tertittm. E odem umpore pro mttro pttgnatum acer~/",:è, & tur;rïm noffram, vt[uperiorem, incendmmt.
teelreo , quod ven/lem opidanifemndum habuerun-t.,.
Jnft'Juenti l/tce materfomilitu de mttro ft deiecit, (f)
ad nos tranftliit, dlxltcpte ft cu:m [ami/ia eonftiNtNtm
habrtijfe, vt vna transfùgerent ad Ctfarcm, illam
opprcJfam..J' 0' iugttlatarn. H oepr.uerea umpore
tnbelL~ de mttro funt deieŒt, in 'Jttibm fcriptum eff
inu.entttm: L-J14 imttim Ctfari.s; mihi vitam tribuù~
quoniam li Cu. Pompeio Jum dcftrNu, 'J'talcm me
ilLi pr4liti, tali virtute , (J) eonflat/tia jùtumm me in
tec]Jèprttftabo. Eodem tempore opldanorUrtllegati~
']ui anLea e:'âerant, C~farem adimmt, fi fibi vitam
coneederet , ftfe infequenti die opid{/~ eJ{e deqituros. Q!!Jbm refPondit, ft C,efarem eJfe) fi4lmqtlC prtfjlattmlm. im, ante diem XI. ](alendamm
Marty. opido potitm,Impmttor eft appella'1M. t 'Et 3
Pompml4, ex pcrfitgù cf,tm deditlonfm ppidi foüAm
effefcifJet ,caftramouit Vçltbi~ ver(ùs J (cd cireum
~tlloçfl caftella difPofuit, & munitionibtU ft eontiner;
1i )
�~P1.
D E BEL LOft 1 SPA N. .
cœpit. C~farmouit,& propùu caftra caftrù contlJ/it.
EodeJ1t..J tempore mane lortca,tm vnm ex letione
vernacstla ad no;, transfogit, (!) mtnciauit. Pompeium opidanoJ V tu:benfù conuocaffi ,~ cJ.f.f11,e imperauiJJe ,~f, diltgentta adhlbtta, perCf~trerc1Zt.., 'Cftti e}ftnt fu,!-rftm partium ,itémque ak.erflrioru11;l,-! v iélor.icc foUtory, Hoc prdlterito tempore l in opido, quod
fitit captu1'rW,jlrum efi: prehenftU in cunimlo , qltem
foprà dcpz.onJfrauimUd dominu1'rW iugulaJJe. û vit/tU cff comb.ujlm. Eodémque tempore Centur;onCf
l~ricati II x. ad C4f,remtransf-ugerunc: ex Icgion,
vernacrda, & e'quitC1 noJlri cum aducrfariorum eq'tiribm congrclfi font, & faucÎj alù/uot occiderunt c;c:
Imi '!-rmatura. Ea noéfc fPeettlatorC1 prehenfi feru;'
111~& vnU4 ex legione vernacula.Serui fù1z,G in crucr.mfu~!ati ; militi ceruicC1 abJcijJtt. Poftero die equitf(! ~ cum leui armatura ex ak.erjàrioru1'rW caftrù al
'lOS trf:l':tdùgerunt~ Et 60 tempore &irciter x 1. eqJtite&
ad a(juatoru noRros excucurrerunt, mnmtlLoJ inter...
ftcerunt, itCTQ a/ioJ viuoJ atJduxemnt. Ex equitibm
capti font Çtl"litC1 1 1 X. 1"ftqtll:rtti die Pompeùuft. .
curi perCHJJit homineJ L X XlV. qleÏ dicebantstr ejfe
foMorC1 Cttfarù -piEforitt; reliquof in opidum iuffit dl!'tf,ttci; ex quibUd 4!itgerunt ç x x, & ad Cttforem vc~
neruift. H QC pr~terito tempore ~ qlû, in opdo ~tc~
gUI{ Burfmolenfù capti font, /egatiprofoCti funt CI~m.
""oflr~' ,vti mn ge!fam lJl~~(àuo/enfibU5 yeforrmt"
'l'tid!perarent df en. P'omJeitJ~ cHm vidcrc1ft hofPit~
iugll/ari: prdlterea mu/taftelerfl ab iù fieri, qui p'r<tji'~
dlj calif/it ",b hl.f reciperent1Çr. t2.!!J ct'tm ad ofidum.J
v,miffont.noftri,fjl1ifoijfe17t e'fUite! Romani & S mata.
f,f4.f r1~n
1lJ!(iÎnt7;oire in ofidl4m. prt:eter 'lll),m fjua
fùfJ'
,.
~/~
�LIB E R
J.
S03
t:oo eùeÎtatts filiJfent.Q,!!pltm refPonfis vltro,cimf'lu~
acceptù,I:!;-redditù, cùm adnoHros ferectper~nt, qlt~
extra opidul1'L.> fitiJ!C]'Jt) db depr.eJid$o ~Uf~/ltt) e~ auerfione /cgatos ùtgttlarunt.duo reliqttt qUHx eufogerui1t, Cttjàri rem geffam detulerunt, ft} fPeculatore$
ad opidum eAteguam mifèrunt.t2!!j cùm ccrtum com
perijJènt legatorum reJPonjà ,ita elfe ge/fa, quemadmoduJ11....J iUi re/Ulij{ent, ab opidanù conc~lifù folio,
eu11Z.J , q,û legatos iugu/affit ,/apidare ) & ci mamt-S
intentare ceperu11.t-, ) ilLim opera ft perife. ita , vi:.:
periculo libcratUJ , petût ab opidanù, v t ci ficeret
gatHm ad CtR:[arel1'L.> profù'icl: iUi ft [ati.rjaélurmrLJ.
Poteffate data, cùm inde ejJèt profiélm pr.ejidio comparato , atm bene magt/am manun'LJ ftcijJet) & 11.0étttrno tempore per follaciam ùt opidum ej]ët rtecptuJ,
tltgldationem magnam foât. Prtncipibu., qui fibi
corttrary foiJ!ent interftElù , opitbtm in foam poteffatcm rccepit. Hoc prœterito tempore , ftnti transJùgd!.
mmciauerU11L, opidanorum bona venderc,ne cui ex~
tra vallul1'L.> fieeret e:-:ire) nifi difcinElum. 1ccirc~,
qu'ad ex quo die opidum Ateguae!fetcaptum, metu conurritos compÙtl'e1 proflgere in B ethuriam, neque fibi vllam jJJe?fJ viElorite propofitam habel.v;, vtft
. quù ex noftrù t-ran.rJùgerit,in ICltem arrnat;mtm conii.à, eltmlf"te non amplim x VI accipere. 1nftquc,lJ!i
tempore C.efar caftrù caRra contttltt, ct' brachium a4
flumen Saljùm. dt/cere cœpit. HÎc durn. in 0plf.re no,;,
ftri diffenti fjJè;IJtJ , comp!t~rCf ex fuperiore /qco ad...
;terfarioruJ11....J decurrerul'vf:..,. necdetinentibU1 noffrù,
7J1.ultù telù inieElù, complt:re1 vulneribm affi~cre . Mc
tttrnen J vt ait EnniUJ,noftri ce.(lere parumper.j:taque'l
fY~~er ,(mfoe~~~Î3.~~ J,&,ùmfi nojfrh- 7~r:z.ad/U!rJtw~.
~ 4,.
'e-
J
�~04
D E BEL L 0 H J SPA N.
fjJet cedere Centltri01llu ,ex !egione v. flumm 'tranf
gredi duo,reftitucrsmt aciem, acritércflte e:t:im;a virtlltepllmu,cllm agerent,ex foperiore loco m/~!titudine
telorum alter eomm concidit.ita,cùm il compar pra:lium focere cœptjfet, & cùm vndiqlte ft circumleenirj.
flnimaduertijJet,parmnper ingreffU1 pcdem offendit.
flHiU5 concidentu viri cafo palfirru ?lI,dito,cum compiltres adtterjàriorum concltifùm facerent, !Cfuites no/lri tranfkreffi interÎore loco aducrforios ad vallum ateruœ,erunt. lta, dum cupidiU1 intra prd!.fidia illortemfludent cd!.dem fttccrc, à turmù, & ltlliarmatura
font intercilifi·~rt1m nififumma virlU1fitiffit,vi'Ii capti cjfent. nam & mlmitionc prttjidi; ita coangufiabantur, vt equites !patio interclufo vixft deftndere
fojfent. Ex v/roque gcmre pugnlf. complttresfont vulneribU1 affeUi,in (PIeU elitlm Clodim Aq1titim.inter
t'peos itacominU1 cft p"gnatum, vt ex nof/ru J prd!ter
1 I. CenltJrionu fit mmo dcjideratus,gloria ft efferentu. Poftero die ab Soricaria vtrlf.'J.7 cIJnucnire copitt.
N oft?'; brachia ducere cœperum .Pompeit-U c1tm animaduerteret,cafte/jo ft excludi v1Fpauia,quod ab Vçubi millia paJ!ùltm v.difiat ,hlf.c res neceffario voca/Jat,vt addimicandttnw dtflenderct. neqltc tamen If.9uO 10 co foi poteftatem fociebltlG,fed ex grumo excd·
fum tumulum capiebat,vfque e'o,vtmcej[ari'o cogerc'(Ier iniqljumlomm fubire. f23ofoElo, cltrn vtrommfJ.,
copilf. tr/mulum excellentem petifJent, prohibiti à noftru font,deieéHqlte planicit. f:!!!,tt res ftcundum nof!rù tfficiebat prœlium; vndique auterru cedentiblM
fld/~erfariu , noflri magna in cd!.de verJàbantur. qui~U1 mons non virtUJ ,falmifoit: tjtti fobito tunc,nift
f'~'lefjerajfot, ~ paFtçiqribus noftrù omni au:!(i/io priJ
J
J
-,
~
-,
. ,
--
-
1I4ti
�LIn ERr.
uatieJJcnt.na eecidemnt ex leui armatura CCCXXIV,
ex ügionariu c xxxm, pr.tterquam qttO~II7~~rrna,
& jpolia jùnt al/ata. lm pridie II. Centf.{Ytomt tnt~"~
necio hae aduerjàriorum puma eft ùtata. 1nfquenft
die pari eonfoetudine,cùm ad eunde /oeum mu prtf.:
fidium veniffit,priftino ilLo [uo vtebanwr inftit'Hto, ~a
prltter equites nulLo Loco J,cptO ft eommittere aud!bat.
cùm noftri in opere eJfent,equitum copi<t concurju.!
cere cœperunt. firmtlqlle vociftrantibUJ legiorumu,
cttm lOCllm efftagimrmt,vt confuetiinfcqui exiftimare poffint ,ft'paratiffimos eJ{e ad dimicandu~, no./Iri ex humtli conualLe bene longe [ul1L~ egreffi , &
planiâe in <tquo loco conftiterul'/I"G. rlLi tamenproctt/dubio ad congrediendunL in eum Loeum nonfimt
aufi defèèdel'e, prltter vnum Antiftium Tttrpionem,'
q1ti,fidms viribU1,ex adlttrfariis fibi parem effi neminem cogitll:re cœpit. hic, vt [mur, AchilLt~"U1t1e
mnon[(cpte congreffit-J. i2.:. Pompeiu. Niger, equ(;S
.RomanfM 1mlieenfis, ex iIlcie noHra,ad congredien- ,
d"m progreffm eft.quoniaftrocittU e,Antifli:f omnium
mentes eotterterat ab opere ad fPeEtadum, aciCf [ul/If:...
difPofit.t.nam inter beIL~toreJ,principlfipLe dubia erat
pofta vtEloria,vt prope videretur finem bellandl duorum dirimere pugna.itaauidi, eupidIquefùa~u qui}que partium,expertorum virorum,ftmtorumfjl volun
tao hahebatur.f2!!pum virtltte alaeri cùm ad dimicandurn in planiàemfc contltlijJent,fèutontmi llludu illfignù pr&fo~en.J OpU1 c&latum ,qttorJ,tTn plegna
ejJèt propè projél-o dirempm, nifi propter equitunL
COl1C1jJitm vt Jùprà demonflrauim(1) leui armatura
prttfid& cauffa non longe ab opere caftrorum con/fiti{jèm, 1/t noflro.! e'fui~Çf .~'!. ~eçeftu 1 d~ (Id ç~rtr(l rl-
F- '
�~o6
4
D E
BEL L 0
HIS PAN.
delmt, ItdtlerfariJ cupidùu.!ùnt infcuti. vnitterfi clamore foéfo i7l1pewm dederulz,t.,. lm, metu perterr;'i.
cr/m in /itga e.lfent, muftis am1Jis in caf/ra ft recipiunt. C.cjàr ob virtutem turmtf CaffitU1tf donauit mil
lia XII l ,0- Prd!foéfo tortjltlu a~treos Il J & leui armaturtfmiltia x. Hoc die A.B.ebiuJ, & C.FlauiU!,
& A. T rebef/ùu,e1uùe& Romani rViftenje& , argento
propk telli eCJltÎte& ad Ctfjàrem tranJfùge~un-f:.., ; tjlli
nUllc:auerunt,eqttite., R ornano! c()tliuraJlè omnc,J,qtti
in eaJlris Pompe1j ,.jJèllt.vt tr,tn/itionem fluerent ;fr...
IIi indicio atmlCJ in mJlodiam ejJe coniet7:oJ, etjltibm
oecaftone capmft trallS/iigilfe. [rcm hoc dle litert/, funt
deprelJcnfo, QU41 mitte/;ac Saonat Cn . Pompeim.
S.v'G.E.V. Etji,prout rlom/l. fi:/iciriU, ex fntentia
aduerfaria! adhuc propu/fos habemlv., t(;I,men,ji tftjuo
/OCo fui patefla/cm foccrent, ce!emu,fjllàm vûl-raopi
nio 1l,belluw canftciffern.S ed e.xerclWrrt tironl/m 110."
at/dent in call1purn drdltccre,nop-rJjiJy adhucFeti pr4fdys , bellmn duclI"!. nam 1i;/~?;ldtU Ciltitale& circumfder/lt-,inde {tbi commeatm capùmt. .Q~'lr( & cilf;fatCd noftrarum partiurl't con.frttabo, & be/illm prim'
quoque !empare conficiam. CohortCd animo habeo ad
vos mittere. Proftt1-o noflro commealUprit~ati nuerflrio ad dimictlndttm dl'fcendent. / nftquenti eem.pore cùm noffri Icmere trl opere ~Iftenti epènt, equ~
fCd in a/ilttto, dum !Ignan/ur, tnterfoElt fun-f:.., aht.}teot . SeY/ti transfùgerunt, 'lui nunciauerulvt.., ad
I I I. 'lI(Jrlarum Marty prœ/iumajfore adSoritiam.
quo foElum cft, ex eo rempore mctu7ft eJ[e magnum, &
eAtùtmVarumciYCtlmcafieiLaprujfc. t Eodie
PompeÎUJ cafframouit, & circa Hif}alim in oliuetocrmflitir. Ctffrr pri"!, fj/~~m. ~~~(Jm eft pr°ftéJ~~
�LIB E R I.
[Cm.t hora circiur v J. vifo rJl. if7;t c~flr~ ~otù V ~It
bim pr4.jidium, qllodTornptim reüqUltJ~t1fit, vt tJ~
cendermt, (f) dell/lo opido in caflrtl matorll ft r~Ct
permt. 1n(èqlienti tempore V mtifPonte Opl~lI:n Cltm
oppugnare cœpilJi't, dditione forta, ùer ftctt m Carrtlcam, contraque Pompeittm....caHr.t pofuit. ]Jqm.peim opidum , qu'ad cOli/ra [ua pr4dia porttttf clau.fijJet, incendit. mi/tfque, qui jiwrem fu/lm in camu
iugltlajJèt,illttrceptU4 eft à noHrù, & jùHe percuJfm: .
Hinc itinere ft,Eto,;n eampum M~mdenftm ct'tm cf
fètventum, ~aftrt/ contra Pompeium confiituit. Seql/ent; die eùm irer forure C.e(ar mm eopiù vellet, rtnunciatttm cft ab fPecttlatoribuJ,Pompcimn de l 1 l.vi
gilia in acie fletiJfe. Hoc mmcio allato, vexillum propofuit./ccireo mim COpiM ~dltxerat qHod VerfoUlIcnfium cùtÎtati fieif{cnt ftmtoru .anrM iiter.u rmjèrat, Ctt
flrem no/le in eonuallem dej'ccl1de1"e, cp/ad rnaiorem...,
partem exereitm tironum habtret. ri tt litertt vehemmur eonfirmabant mentu opidanorurn. 1f7;t, hille 0-.
pinione ftetlu,totum ftfocère poJfe exiflimabat. Etcnim & natura loci defndebatur, & ip/ùu opidi munitionc, vbi enHra habltit conftituta. N amql/e, vt
fùperim dcmonffrauimus,!oe4 excellenti" mmuiù eoti11eri,intentallum.... prouinciam diuidit. S cd rationc
,,/tilla placuit tacere id,quod eo ineidittempqrc.Plani.
cies inter vtraf/ue cafira intercedebat, circitcr millitt.
paffimm v, vt auxiiia Pompeq duab"u deftnderemur
rebm,opidi execlJi,(f)ioei natura.Hine dirigms prox;
map/aniciu 4.quflbatllr,cuim dceurfum anteccdtJbIK.rium, (pei ad eorum acee./Jurn fummwn... efficiebat loci.
;ni'luitatWl. 'lIl:.am paluftri,& voraginofofolo C1~rrc-
.,,~ a~ drx..~iJ!'J fa.r~~'!I:·(t}fttfo.rJ.,~!n ~~~rm ~i~~H.am.
�508
D EliE LLO HIS PAN.
vidiffet,'1fon habttitdubiurJ'W,tpein media planicie in
dimicarldurn adluifary procederent. hoc
erat in omnium conJPea,t.H IIC acceddJttt, vt lonu tlla plltnicie equitatum ornaret,(t} dieijol!fque {erenitM,vt mirificum , & optandum temptu propè ab dij!
immorm/ibm iUud tributttmeffit ad prœ/ium comrnit
tendum.'7I(Jftri ltttari,nonnuili ctiam timere , tp/ad
in etlm 10curJ'W rel ,forttmttrJ; omnium deducerentur.
, vt,quid1uid pofthoram caf/ri! fieret,in dubio poneretur.!taque noffri ad dimicandum procedunt,id 1uod
adlterfarioJ exiffimabamm ejJe foauros • .Q::.i tamen
à Tnunitiom opidi 00 paff/bm fongim non auaeba1'VL
proccdere,in (1'10 fibi. propè murum aduerfariy conftitllcbant.!ta1ue 110ftri pro cedltnt, interdmn ttquitM 10
ci ad'fCYjàrios ejflagitabat, vt taü conditjone Contenticrent Ad viéloriam. N etflte tamen ilLi àfla confuetudine difcedebant,vt altt ab excelfo /oeo,aut ab 0f~
tio,difcederent.'JI(tftri pedepreJfo propi#A riuum mm
appropinquttJfcnt, aducrfariJ ptltroctnari /0 co i11iquo
non defleerwvG' Erataciel x I l r.aquifi! conflitura,
qUd!.lateribm equift/ru tegebawr, eltm leui armatur"
mi/lib:u V) .Prd'-terea tltlxiltareJ aceedebantpropè al. ; umm tantltm.Noflra prtR.jidia L x x x.eohortibm,(t}
I I x.mi/Libus equùum. lta, eùmin extremaplanieie
iniqllum in locum noftri appropin1ua.JfcllL , paratm
hoftü rrat flperior.vt tranfeundi fl~eri~ iter'oehementer cffit}crieuloforJ'W· .t2!!Jd CU'(n a Cttfare effet
animaducrfûrn,ncquid temere culpa [ua fecm admiftcretur, eum loeum definire eœpit. ~od eum hominum auribtM effet obicaurn,molefte,(t} acerbe accipiebant, ft irnpediri quo minU5 'prœ.1ium con,fiecre pof'fillt.H~cm~ra a41ferjàrios atacr/orC1 ejJiC1~bat, Ctttf(ptttm ad
,.
.
fa ris,.
�LIB E R 1.
PSI
fl rù eopi.u rimore impediri ad eommittendum prœ/ium.! ta (e efforentM inic/uo loeo foi poteftatem foc/eham" vt n;agno tamen periculo acceJfUf eorUTn h/l.be;.
rentur.HIC decumani foum lomm cormt dextrttm te~
l1,cbant,finsf/rum l l 1.& v.legio,itémque ceter~ ~uxs
Ita,& equuatUf.prœtium, clamore foHo, commtttitur.
HÎc etji virtute nof/ri antecedebant , adleerfari; loco
foperiore deftndebantur acerrimt,(f) v~hemert.r fiebat
ab vrrifql/e clamor,tclorurnque m~IJUf concltrfUf,fic,
vt propè nof/ri diffide~'ent viélori,e, C011];rejJUJ enirn,
& c/tl7nor~ ?,1tibu5 rebUJ maxime hofleJ c(Jl/terrentltr~
in co/latu ptir~ erant conditione. itarjlte ex vtroqlte ge
mre pllgTJ4., curn parem virtu~em ad bellandmr; contftliJ1eJlt,ptlorum mi./Ju.fixa cltmulat/tr,(fj concidit ad1tcrfariorJtm mlûtitlldo.dextmm d(monflrrmimUJ deCttm(mos cornu ten1tiJ{e,cpti, etji eran'L pattei, mrnen
proptervirtHrem,magno adltcrfariOJ timore eorU1n...
opera affietebtmt,quodfoo loeo hoftr,svehementer prem cre cœpmmt,vr ad fubfidium, ne ab laure nofo'i oc
cuparentuy, lel:io adtterforinmnz.., tranfduci cœptafit
ad de,'l:tr1l71?'.0!.1 fimul cfl mota,equitatUJ C<tfarùflniffrttm cornu pumore cœpit:at 0/ exirnia virrute prœ
,lit/ln focere inciputn{,vt /0 cm in acie adfobjidium ve
niendtnon daretur.l ta,c1'trn clamori ejJèt inteymiftm
gernitw,gl.lldiorurnqtu crepittu allribm oblatm ,im,peritorttm mentt:1 tlmore prttpediebat. HÎc,vtait En
rl1l-u,pt:1 pede prernitur,armù teruntur arma, .!tdllej".
fori6j'1 ue '!)ehemc~tiJJimcf'tgnan~t:1 ~ofl,ri agere eœpmmt.cftubr-u op,dtmlfiett fûbfidto. ttlt.lp(iS Libera~
l,bUJ fofi,fitg aticj? non fûperfùi~nt)nifi in ettrn,locurn.,.
con.fogif[è~t,tx quo era~tegre!Jl.in q11a prœ/io cecide~
r1tnt milita hominum WCftçr x xX .ft} fi quid ,,",pliU1.
�5to
DEn E LLO H 1 ~ PAN.
prtt,terea Labiemu,At~m V' artu:,9uibm occi/il vtrifque jimtU cftfoElttrn: ttemtflte ecptUtU Romani parrim'
ex vrbe, l'artirn c,~ prouincia 4~ mi/Li~ 1 l 1. '1I(fflri
defderatt ad homtnum oo'far~,m pcdttum, partim e"
qllimm,jàuclj ad D • Aduer'farwrum a'fuil." font ab/a
tte xur,&A~na, & fofctU. Prtt,urM dUCM belli xvn ..
captifont.Hos habuit ru cxittU. Ex fùgahac cllrn 0piâum Mundam fi!;i conHituiffint pr4id,'um; ngffrt,
cogebarrtur ncceJfario cos circumualLare. Ex hoffjmn
armu,pro édPite cadauera colLocabantlW ,fcuta,& pi
la pro valLo,infopcr occifis,& glad~, & 1J1Ucronfif,&
capita hominum ordinltta,ad opidum coriUirjà vniuer
fa hoftiurn tirnorcm, virtHtifi inflgnia propoJita viderent, & valLo circurnc/uderenfllr aduerfarij. ita GaiN
tragltlu,iacu//fCJg opidum ex hoftium cadaueribu! co",
plexi,oppugnarc cœpmmL. Ex hoc prœ/io V' aleritu
adole/cens, Cordubam cum paucu eqttitibU! jùgiens,
Sex.Pompeio,qui Cordubtf. fieiffit,rem /(eftam r~fèrt.
Cognito hoc negntio , 11/O.f t:CfllittU , 'ft / od peC'ltnitf. fiCl:rn habltù,~ù diflribuit,& opidanü dixit, ft de pa-ce ad Ctf.jàrem proftcifèi , & fecunda vigilia ab opido
difctjJit. Cn.Pompeilt! IIllttcmCUrfL equitibtU pallcu,
'nonntllL![que peditibtU adnaualc pr4idimn parte ttlfera conUndit CartciarfL. quod opidurn abeft à Corduba milLiap4fumn C L,X, x.12.:!fd ad,oflallmn milliarium veniffit,P .Calulctu!, que caftrM antea PomP~iJ prtf.p0fi,tUJ effit, eilt! v,erbu nun~ium mitti~, CH',!
'l'ni7lU-J btlLe habe,-n, vt muteret ltéhcam, qua m opedum deftrri poJfet.LiterÙ m~fJif, PompeitU Cartciam
deftrtter. J2!!j ,llart~m par'ttttm ftmto:tJt eJ(ent c,onu,'"
lIiunt in domttml'fltO erat delatU4:qUt arbttratt fu1u:...
clancld/lem vmijfe,vt ab eo,fJutl,vtllent,de be/lo requirf;flnf.
�LIB E R J.
5U
'r t'l'tnt. Cùm fi'erfltentia coueniffet,de /e0 ca P,o~peùu
eomm ln fidem confùgit .(.efar eX prœùo r?fmmOne or
~umdata Cordub am venit.atti ex c<tde eo re(7tgerant,
7
• .
•
f ontem occ/~pautrtmt.C;-t7!t co rffitventum ~OmI1Clar
f,
cœperunt, nos ex prœlio pau cos fupereffi,qllo COt~(7/gt
remm? 1ta pttgnare cœper;mt de ponte. Ccf.fa r flumen
tranjiecit, & cafora pofuit.Scapula,totimfidition üfarnili<t, & libcrtinorllnL capm, ex prœlio Cordubam
cùm veniffit;fomiliam,& libertoscormocalût.Pyram
fibi e:.\:truxit, cœnam afferri q Itàm optimam imperauit .item,optimü /ùper additu veftimentü, pecunia",
& argent1tmin pr4èntia fomiliif. donauit.Jpfl de te~l
pore cœnatûf;'uinum,& nardum identidem jibi infùndit.lm. notliflimo fempore fermtm iuffit, & libertunL~
qui fitlJ{ct eùu cOlmlhinm, alterurn fe iugulare, alter/trn. p)'ram incendere.Opidani autem,fimttL C<t(ar ca
pra contra id opidurn pofùit,di[cordare cœpmmt; vique eo,vtc/amor in capra nostra perueniret,(flltt firè
inter C~farianos, & inter Pornpeianos eram. HÎclegi{jrm,qt~tt ex perfogü conjèriptd,partimopidlfnom1JS
flmi ,qui cran! à Se.\·.Pomptio rnanwmi;Ji,twlc in CIf,farü adutnwm difèendcre cœperunt. Legio XIII. 0 ~
pidum defindere cœpit:nam ciun ia repugnarent, tt/rru ,ex paru:,&mt/rmn. oCC1tparunt.Dcnuo legatos ad
C<tfarern mirtunt, vtfihi legionl.'4 flbJidio intrornitteret.Hot: cÙrn. animaduertermt homines fot,itùtÎ,opidu
;ncendere cœperu2V~ . Q:!jfùperati ànoJlrü font, cT
linterfiai hominttm milli'l x X I I ,prtf.terquamextra
'lmlr/lm qui perienmt.lmCffar,opido PotitU4,dum htc
detinetur ~.'JC prœlioJCf.llos circummunitoJ [uperilU Mmonffra"Jrmu,ernptto~/ern flcemnr:a) hene mltlth' interfiUü,in opi41/rn jimt redafti.C 44rRiJPalim "lm
�51%.
DEll E LLO
HIS PAN.
contendijfet,/egati deprecatu7il venerunt, /ta, cùm (}.
pidum fefe t/teri di:'Cif{et,Caniniun1 legatl/m cum prtf
jidio intrornittit.!pfecaflra~d opidumponit. ErtlltJ
bene magnum mtra PompetttntU partei pr.ejidiu17üJ
quod Ctfjàru prttJidium receptum indignahatlmclarn
cuidam Phifoni,i/liJqui Pompcianarum partù~m fùif
fetdeftnfor acerrirmu. fs tota L1ijitania notiffirnmie
rat'I!.ic;cl~m prttjidio in Lttjimniam prcficifcitttr,&
CtfCtltum mgrum,nomint Barbarum,ad Lenittm conuenit,qui bene maj!,nammame17ü Lufitanomm haberet. ~trfmin HifPalim opitUern denu~ noillt permIt
1"'J;m recipiwr,pr4idj,em,vigill[que iteglllam .Portal
p~'d!cludunt .de integyo pugnare cœpenmL. Dllm hlfc
gerumur,/egati. CarteienfoJ renunciarunt,qtt'od Pompeium in pottftate haherent ; 9uàd d/Ur: Cifari portal
iPrttci'lIfifJent, ilLo benepcio fu1l7nmaleficirtm exiflimaba1lt fe /ucrifo cere. Lufitani HifPaLim oppugnâre nuL
10 tempore difiJlcbant. ~d Cttfarcitm animadlter
ttret,ji opidltm capere conrcnderct l vt ;'omines perdit; incenderent,& mœnia drlcyent./m confilio habita 71oétu,patimr LujimnoJ eruptio71C7il focere,id quod
confuJt~ non ex~ffirnaba71tferi. im, irrumptndo naues,(pe.tad Bttttm flumcn fiti!font,~ncl!ndttl1t-,> N oJlri
dumincendio detinentur,ilLiprofogiuntJ& ab cqllitihmconciduntttr. O/JO foao, opido rccupcrato AflarrJ.
.iterfoccre cœpit.;X;ua ciuitate Jegati ad cl~ditionem
vencrunt;Mendenflfèh;qui eX prœlio in opidum con
fitgerant,ciemdiuttm circumfiderentur,benè mufti JC
ditionemfociuntJ&,c'um effentin legionem dirtri6uti,coniurant inter fe, vtnoétu jigna dato, qui in opido
fùiffint,eruptionemfocerc~t. ~l!i c~dem. in caffr~ a~
minjfltllrent.Hac re cogmta,tnfe1lfepu noUe, 7JJgtlu(,
tlrtiai
4
4
4
4
�·
B 1 il E 1t r.
sr~
t'ertia ; teJfera data, extra vallttm omnesfitnt concift
MundM[es ducu.C<tforin itinerertli1ua opida oppugnat ; qu~ propter Tompe~um dijfè~tirec'œperant:.
pars e~at qUdi, .Iegatos ad Ctefore'f!l mi/erat :farJ ,'Jtl~
Pompeiandrùm partium cJfent falttores. Sedttto~c.
concitata, partes occupant; etfdu fit magna ,fauCt~
PompeùH nattes x X x occupat /ongM; & profug:t.
J)idüu , qui Gadis daffi pr4uiJ[ct ,qd quem firnH~
nuncilU allatm eft,eollfcftim flqui eœpit,parfim pedi~
tatibtM, (!) partim equitatibltS ad per[eqUendum celeriteritey faeien!. Item 1 v die nauit,ationce07'lfo[ta, infiquuntur, Cfui imperati à Carteia profo[ti fine
a1~afitijJem; adurram app/jeant. D um acplantur;
Dt dt. lU c!ajJe oeeurrit , naf~eJ ineendtt, nonnulltu e,t.pit. Pompeiuscumpauéu profi/git, & loeum quen~
dam,munitllm nattlra, occupa!. Equitu,& cohortes.
quit. ad fJerfequcndum miffit, effint,jpecstlatorilnu antè miffis ur,tioreJ fiunt, dtem, & noéfem iter faciunt.
PompeitM humero, & finiftrocmre,vehementer era~
foucitM.Huc accedebat,vt etiam ta/um il1tOrfiJfet:qu~
ru maxime impedtebat, Ita lte1iell à Ittrre, qua ejJèt
alLaNts,in ea ferebatllr. DifitantM more militari,eùm
d Cifari>' prdi,fidio fUtffit eon.IPeéftM,celiriter ((!u;tatJl.
cohortibUfque circurnc/uditur. Erat acceJ{tM/oei diffi~
culttU . ?l&m iecirco,quod prop/err"os à no/lro prdi,":
fidio foiffet eonJPeUlU,eeleriter rnunitum loeum natu~
ra ceperat jib; PornpeitM, quem vix magna multimdine dedufli homines ex fitperiore loeo defenderi
poJ{ent. Subeunt in aduent/t noftri, depe/luntur ttlù~
J2.!!jbsu eedentibtM, eupidisu infoJuebantur adl~er
farlj,&. çonfeftimtardabat ab acceJJ1'. Hoe flpilUf",~
llo,ammadl1ertebamr,n()ftro magno idfie~tritlllq:
�~14
D E BEL L 0
HIS PAN.
Opere eircttmrmmire iriflitltit, pari autem , 6' celeri
fefltnlltione circurn muni/jones in iugo dirigttrlt, vt
d!.quo p(de mm adrmfâriis congredi poffint. eAqtÛblls ct'tm anim~duerjitm e{et, f lfgaftbi. p."tt.jidrum capùent. Pompm~, VI Jitpra demonftomi1n /o f4,flmciUJ,
& itltort~ talo , teCtrco tardabaUtr ad f ugiendum. 1tlmqlee propter loci dijficultat(m s rJetjue eq1to, neque
5 -z;,ehieulo fàlu~ifodl prtf.l!":iU parar( poterat. t Ctf.1CJ
a noftrui vndtCfùe admmiflrabatur, xclufl mlenitzo'
nt IJmifllflJue attxiliü. Ad comtalLmi autem, atque
exeJüm /oeum in JjJûunca Pornpeùùfo orellitarc eœpjt,vt à noftrù non Jttcifè im~eniwur, nifi captiulJmm
indieio. lta ibi int(rfieitur. Cùm Ctfjàr-gra,{iebamr
H iJPalim,pridie 1d* Aprilü eaput alf,ltttllt,f!} populo
datum l'ft tn conJPeaum. Int(rfeElo Cn. Po,. peio adolefcente Didùu, qtmnfop"à de1ll0njlrauÙNUJ, ilLa
affiilu1 /lttitia,proximo ft y(apit uajù/LIJ ,normr.lùif
que naues ad reficiendumfi~bduxit. Lufitatii, qui ex
pugna fuperfuenmt,ad fignum ft rucperHnt, & benff '
ma;;na mam~ eornparata,ad DtdùmJ fe reportat.Huc
etJi non aberat di/igentia ad nattes tuel/dM ,tamen
nonnMnquam ex eaftello prrpl(r eoru crebr.u (Xcurponer, eiiciebatttr>r:frji'.propè quo,tidianis pugnis injiditU ponunt, (f) tnparltto figna diJ!rtbmmt .erant parat;, qui naue! inemder~m,;neenf1)ue q1(j fùbJic!iurn
repeterent. iJ fic depofitl eram, vt a nul10 confPeélu omnium adpugnam eontenderent. 1ta, ct'tm ex eaftello
Didùu ad propellendu proce!Jiffit (um eopiù,jignum
à L1Ifitanu toliitttr, naueJ incendttntttr: fimûf9,ue qui
in caftello ad pugnam proceJfeYant,(odefignofie...~ien
te> latrones dum p(rfequutur, à tergo infididl clamore foblato eirclfTn.ueniunt. lJidim 7'f!agna mm virttete
'/lm
�LIB E R
5:~
1.
cum cornplttrilm inrerficitur, nonnulli ta pllgna [ca-
,ph4s,qUtt ad litUJ fttcr'ant, occupant. 1tem. c~mplures
nando ,ad naues,qlltt ùtfo/a fiurtmi,fl rectptllnr.Anchoru.fublatù, pclagtu remù pettre cœperunt. ,~,e
rU,eorum vit4-fobfidio fuit. Lufitani pr&da pottUfrtr.
CttfàrGadibll6rttr]tM ad Hi!palim recurrit. F abira
M aximtM, quem ipfl ad prtffidium oppugnâdl/m re/ùpeerat,operibUi aJ!iduu,hoftéflJue circltmf eJè inurcltifi, mterJe decernere, faEla cilde bene magna, cruptionem faciunt, N ofiri ad opidum recuperaduTn occafionem non priltermittunt & reittfuos viltOJ capi;;t,
ac deinde V rfiwnem proficfc!mtur,quod opidum mag~a rfJunitione continebawr,fic, vtipft locm nonfiblm opere, [cd etiam natura editUi , ad oppugnandum h0fté appeteret. Hoc aCciderat'luod atpta, prttterquam in ipfo opido,non erat: nam circumcirca rittu-s mtfquam reperiebatstr propiUI mi/u4 pajfuttm
Il X.l2.!:!-dl reJ magno e,'at adittmeto opidanù T um
prlfterea accedebat vt agter,materiéf:Jlte vndcfllit~
]lmt tttrrC1 agi,propiuJ rmllia paf{uum V 1 n01/ reperiebantur. Ac PompeiUJ/lJt opi,diopP''tnationem tutiorem efficeret,omnem matcriam circmfJ opidum [tICci{am mtro conc.rr:eJ!it. 1ta neceJfario diducebantur no'..
ftri,vt à Mrmda, ltlam pro.t:imè cepcrant, mauriam
i!Là deportarent. Dum h~c ad Mundam gemn/ur,
& V rfào~em,C,tfàr, cùm à G~dibUi ad H ifPa/im je
recepiffit,tnJèqtu:nti die, tonnone adl.ocam., commemorat, init;o Q.!!.lft
, urlf ru~ eâ prouincia ex o1tmibus
prouinciu pemliaremjibi conftitij[e,& ,cf1ttt potttiflèt,
eo rempore bentficia /atgitwn effi· Jnfetfxenti Prlftltra ,ampl!ato honore ~ velliga,/ia, 9u~ .Metel~U& impo,fitiflet, aS matu petilfe, (!) cu peCilmu proumciam 11-:.,
,
Kk
2.
�~16
D E BEL L 0
HIS PAN.
beraffi:firnultpte patrocinio fùfèepto, multü legilJ1,#
abflinSenatuminduElü,fimulpl4blic.upriuatâflpee
cauJfM multor1tm inimicitiü flifè~ptù, defendiffi:
{uo item in cDnfulatu abfontem,qutt potui./fet c'iimoda
prouinciti tribuijJe: eoru omnium cornmodorum eJ!è &.
immemores,& ingratos in [e,& in popuûi R.hoc bcllo,(f} in prttterito tepore cognoJ!e.Vos iure g~ntium,ln
rp'it,& cittiu R.inflitutu cognitu,more Barb"'t'Orurrt
populi R. MagiflratibuJ focrofanElù inal1;mflpe &
flpim attuliftld';& luce clara CajJiu in medio foro nefariè interficere voluiftû.Vos im pacefemper odiflisi
vt mt/lo tepore legiones defint pbpuliR.in hac prouincia haberi.apud vos beneJiciapro malcjiciu,rnalificia
pro beneficiü habcntur. im neque in olio concordiam;
neque in bello vlrtutem vllo tepore retinere potutjlù.'
Priuatm ex fuga Cn. Pompeim adolrfcens à vobü
receptm, fafcu , imperitémquefibi arripuit. M uitù
interfellù ciuibU4,attxilia contra populum R.comparauit:agros,'veftrâmque prouincia veftro impulfu depoptdauit. 1n q~o vos viflores. exiftimabatis~ An me'
deleto,non ammaduertebatu,x .habere [t'gzones
fOfulumR.tiudi nojolùm vobis obfiftere.
fld etiam Cti/Hm diruere poJ!ent!
'1uarum laltdibm.
&virtuteJ
~
Defo,!t nrin#lifla.
�i
F R. A N C. HOT 0 M A7(.1 'l V rzI S c. 1 ~ C 0 M~
ment. ClfJàrù 7X.Jtt(~
~
OMM Il N T À RIO R V M.) pimardt;
frp l1I-A-[eÛ'a.ç appellat. "c4~p inquie,
, ~")
,~,
1
CIl If1,./Ç erpl1I-A-eeArlJ Î't?-ea.rptv. Mc ius
Strabo -&uoI-A-V1rp.t:tr;.., lib.4-. Nam Cicero
in epifiola quadam ad Atticum, qum[ fui
~....
Con(ulattls commentarillm initio appel.;
l.trat, idem t'auto poIl: ~P.II/7p.tL nominat. EIl: autem Ci5II1cnt.lrillS, hue Commentarium,(nam vtrunqué proritifcuè
dicitur)propne! [criptum,quod domi cominetur,nec in vuJ&L15 effertur. !taque Cicero in ea pro Sylla, vbI de fui Con':
l11latllS commenbriis loquiiur, ait eoç priuata fiJO. cufrodià
tontincri. Sic Commentarij Pontificum {a:pe: Commentarij Ca:Ctriç de Repub. interdu~ in Philippicis appellantur, in quibus <tua: ad magifiratlls fui & Reip.rationem pertinebant, perlcriplèrat. Cie. V crr. VI J. Audite d~crctuni
hlcrcenarij Prxtbris ex iE~US eommellurio . . RecIta c<?mrnentanum. Idem v. de !i11lbils: Duo gencrahbrorum {unt:
Vnum populariter fcriptum, quod t'~4I7teA)(6V appeHabiid
nlterwn limatius,qnod in commcntarllS rcüqucrunt. Po!l:ca.
Vero conliictudinc fenfim faétum cft, yt lil>ri omnèç Com.:;
rnen~arij dicerentur: quafi qui ab initio inftituti cfrcnt , ve
doml cominerenrur, neque in vulgus edcrentur. Cuius rci
bcnipla paisim:tpud Ciccrollcm extant.
,
CAP.
G
J.
.fillia Olnnls.] Imo, non Olllnis certé. Nam omni, ici
partes qtlatuor c!iuidit\lr ,quard.r.jltc pars qu:c lb Alla .
liA
�:;.
FRA N C. HOT 0 M. NOT .iE
brooibm ad Pyrenxum montcm extenditur,& Naa'bonen.
ii~ appell,ttUf, pr,xtermiffa cft. Q0netiam Ca:far HcllIcrios
G :t!lorum nomme :lllClllOnc~ appcllat. vt mox: HcllIctii,
inflllit,reliquos Gallos vu'tutc ~rxccdul1t. ltem: 1\'011 tile
dubillm,911in tonus Galba: plurJll1um Hcluctij pofftnt.Par, ccrn qll~qlle It:tlix'propè mediam G,IIlix nominc appella[:1111,& a <?al~ Regl111l ,RonuIlorum tempore OCClIp,lt,un,
nt:I1lO nefclt. Led IntelilgendlUTI cft, CxCtrem e,1]11 Jolam
Gallüm,qux iplius tempore vcrè G:dlia, e:at , id eft G:ll1iç
parcbat , hoc loco defcnpfiffc: qua:: vero ln populi R. poteihtel11 venerat, prxterl11i!iffe. guam mod6 prxcifè Prouinrirtm,n~od6.'01Jjunél:è Grtllittm p~Ottincitfm (Jtcm vt Cic.)
appelllt.SlC Phn.Galh:t,Jl1qlUt,01l11l1ç. COmatl VIlO nominc
:ll'pellata,in tria populorum gentr,l diuiditur: amnibu~ maximè diflintta. ~ Scalde ,ad Sequanam, :aclgic<l:ab ea ld GarU11l11J.u1 ), Ccltlca, e,ldc11lql1e , Lu~dllncl~IS: i,nde ld PyrenXll110ntlS cxcur[lIm, Agll1tanJ.l. ~nenal11 III lib. Aimoini Monachi, I.cap.~Jocl1S bic iu exCcriptus cft: G.t1lia igitur
omnis , [ed ca Comata, diuiditur in p,trtcç tres. Nequc eIlim Ammiano a{{'entior lib.x v. ita [cribenti: Temporiblls
prilcis, inquit, n'un Iatcrent hx partes, Vt barb3ra:, trip,mitx fuiffe crcduntur:in Cdtas , cOklt-m Gallo~, dillifà:, & AqUlt,lnOÇ & BclglS : Jingll ~ ,inflitllti~ , IcgibM<juC dilèrcplnteç. ~afi vero vcl Cxf.-tr, vcl Plinill~ propter ob[clIrit~tem
pancm illalll Narbollcnfem prxrermj[erit. Nt'quc prxtermittcndum cIl: , quod Galll ,le prOllll1Cta, qua fi de aüa qua,
dam GlJlia 10~ueb;lIltur., velut C,ntogn~tl1. , lib. 7. cap.14'
Rclpicite nnltll11al11 Ga! Itam ,quç JI1 proUl11ciam rtd3éh,iufC & lc~iblls commlltatlS, [eCUl'lbllS ulbl('éh perpetua premitur ft'rwtute.
'
,/11Ilftn.fi'lu;wli.] l\tbgis placerct, ,/flter<1m:vt cil: aplld
Aimoinul11.
I pfowm lillgU<1 ech".] Dio libr? 39· [cribit, n;nÎoneç 'lux
cis & tram Rhcnum incolul1t , antlqUl[Uç Vl10 Celtarum 110 -minc appeUatlS,poftta vero,qui ad dextram habitarum,GaL
los:glli ad lxlLtll1,Gcrm~nos clfc nUI1ClIpltoS.
Lin.~lIrt,in.r/-itlltù,) ldem Ammianus lib. x v. Non cldem
igirur omncç G311i linguâ vtcb:mtur. Trcuiroç quidem Ger
nllnicl vto~ linglla, inrclligitur ex pra:f.ttionc Hicronymj in eput. ad Galatas. Pr;ttcrca Belga: à Gcrmaniç cran t
ort~,
�tN LIBR VM
-t
J
Ceti & nonnulli inter eos adhunc German i vocaban tur, vt
infr~ lib. 2.. cap. 1. Aduatici autem ex Cimbris & Ieutoni s
lib.l.. catl.8.Str.lbo lib'4. oi dY..oiJir;,vo~ J'''tipt pw 'l'~ 7'CÙI~
... f
\ 'rp
...'PP
,
?: '
\ ~
'TIKIS ipUÀOU ~.ctl'
ct Tt 'l'dtç
O'(Qp-et.T(
Qy "et.:,gt:O'KU
Jaç ';1 I!""
.."
1 \
•
7'41 7',, (,;71et.\I.
Fort'fim i 8.11,1f.) Intd libro rec~ndo fcribi~ plerofqu~
llelgas a Gcrmanis dre ortos ) Rhcnum que anuqultUS teadutlos.
H um'w;r~tr rrou;nri;r.) Sic omnes libri , in queis edam
Aimoinicus. Videri tamen pof[et vox P(OII;nci~ fupcure .
Nam Ammianus locum fic cx[cripfit: Horum omnium apud vetcrcs Bclga: dicebantur dlè fOrtilSimi , ca propter
quod ab humaniore culm longç dilèrcti, net aduentitii~
dfœmim .ci dclitiis, diu cum Tranlrhenani~ tertauere Ger"
manu.. Sed confcrendus alter & Ca::faris & Ammiani locus.
vbi ex cOntrario fcribullt ,Aquitanos propter propioquitatem prouincia:.,moribus ad mollitic m Japlis fuperari;af[ue
f.ltlos tandem, (ùb Romano rum imperium redatlos fui!fo.
Denique vctcrul~ ha:c opinio fuit, prapter Malsiliz prz..
[crtim ciuitatis cultum. N:uu lunin.lib . 43, Ab his , inquir,
( de M.1.(sili(:nlibus loquimr ) Galli & vfum vira! cultioris,
depolira & m,Ltlfucfttla barbaria) & a~rorum cul~1 & vrbes mœnibu s cingere didicerunt.
. ' '.
~a de cau!Ta. J lniignis locus: Germnnos vlTtum mili...
t-ari~ ca\Iff.1tn & Belgis, & Hcluetiis pra:bu.Ufe. quod cnam
de Heluetji~ P. Oroiius teftatur. Totus autcm hic 10cu51
nota parentheiis includcndus en: ne dcfcriptionem Aimo"
ini fcquamul': qui pagina: propè vnius,locum immutawt;ÏIt
quo tamen non (lm rerum forta{fe,quam auttons hwus Of"
dincm conturbauit.
EOf'um 'l'na ,""rs. ] HuilJS pronomi nis r:ttio erat, Vt ad
proximos,id cft Belgas rcfcrrttu r. Iraque refrifsimè locunt
Alluomus fic mrcrprc utuc:Eor um vna parG, qw [peciaütcr
GJlli dicuntur, &c.
'
IlIjeriorem p"rtem Rluni.) Sic Aimoinus. ntinnulli InUriorem. quod ab[urdum ell-. Nam infcl'iorcm aPl'~l\at) qu<i
in marc influir.ltaque StrabQ, p.t~I J inquit,
êH.bQ,,(d~
7;;' p~vo'r.J.
a (am f4r1tin.] Aimoinlls: 1tt 44 film. qi.lod placer:
.
-AI\. ~.
*"
\
�FRA N C. HOT 0 M. NOT JE
.fid pyren.eos.] Aimou1Us; vfIue ad Pyren.eos,quod abiudico.
Partcm o ceanj.] Ira placet. dm apud Aimoioum vox
Oua"i delit.
ciJûttfJ/ peTfl/l,fir.] Ob(curifsimus locus. nam fi ciuitati
Hdlletiorum pcrlilalit, regula luris cft, vt rcfcratur .lel vnilIer(os, quod ,Publicè fit pcr nuiorem pa~tcm. ~omodo
igicur, qllod Cllllt.t:S~roballlt , pofi:ea ln crunen & lUfpliciû
vocaffc:t? Hoc. l1Ulll obfclIrum effc fareor;cogitandumque
arbltrOr, ecqmd pouus legendum fit, Ei , vel Eis, vel Eù
irlf,. prx[cnim cLlm in aotiquis libris mox [CqUltlll" , CHm
omniblll fUIS cop~;. yt de 1I0bilit.lrc tannlm & corum cliemelis coniurltio mtelligatur. Dio umcn lib.38. & alij compltlr~s hanc migrltionem v~i~erfx gentis I-lcllletix commut\l co~filio !u(ccptam .cxllliman~ .. V crùm id pofi: Orgc~
tongls mortchl pubhco conlilro faél:llm oponct. C1ui- ,
tas .lUtem nomcn efi: ex eorum nwnero (vt ait GelJillÇ)
<lua: "".~JC"p.,. & multiplicia limt. nam & vrbem, & ciuium
multitudincm, & ius ciuitatis fignificat. Apud c.d:"lrcm
autem plerungue ponitur pro gente, qux CLlm eadem lingua, twn eti:lIn eodem iure ü(iTémquc lcgibuç vtitllr , & y11um unperium,vnumque magif1:r.mun fùbet. vt cLlm ~n.
fd llominatur Cillitas 13iturigum , Sucl~lOnum , JEduorum,
Aruer}'lorum. $Jc lib. Ciuil. Lcap.2. Cluit.ltcm cire in aunis:
cùm Populum R.fignilicet.
Vil'rutt pr.cflarmt.] NotanJum edam quod infra Ca:far fcribit, Hc1uetios florclltilSimis rcbus domos fius rcliquiffe; ne ~uis cos putet i00l'i;1 coaél:os ad .IoOi= confilium
tlcfcendiffc.
.
'ru' i comillmwT.) Vo~ Tuti,ab~fl: .W Ill :1 nof1:r? exemplari v'tcri, Ulm ab co codlce al1tlqUlfsllllo , 911cm mlill Hcn1 iUII; 5tephanuç vir longè dotl:il:' imus cOllunodauit. Rcél:è
autclllabef1:. nOllenim iccirco iJlos cllligraffc {cribit, quad
tIIti concÎllcrclltur: {ed iccirca vJgari & gralrari bdJicofos
homillc\ non potuiffe, qued VJldiquc nlcura loci,tanqullll
ferx ca.Tceribllç,colltincrclltur. Nam Cont;nerenuey Icgendum aroitror. Sic infr:l. ca~9. Idque Jlatura loci fic municbltllr,&c. Et lib.3-'.lp.I. ~i vicu.ç altilSimis montiblls vnclique continetur.Et lib.6.C.lp.I. PerpctllÎs paludibu ç fylulfqllC 1l1111liti. Vox igimr Tur. [ub vcrbo M/~nil j, pl 0 glo~
filbfm-
�1 N LIB R V M
1.
~
ût1.fcript.l in coutextum irrepfit. Et hoc idem !lunc video
Facrnulll & Vriinwn ob!èruaifc.
Prouinci4mn0ftramab He/uait.. ] NUl1cAllobroges 11gnificar. Itaque pcrpcram Aimoinuç loemn hune de or;t
luaritima,& vetere prouincia imcrpretatur. . \
.
..
!-ege confirmant.] Lcgem hoc loeo pub.b ec totlljÇ ~lUl
tatts con!i[io, & ex ciuitatis auél:oritate [ancltam, Intclligerc non poiliunus. alioqui f.1él:um Iegc probatUIll in crimen
11011 vocarctur. Legelll igitur modo paél:ioncm & fcedus
COl1iuratorum dicit.
Cflm proximù ciuitatibru.] Hxc c1andeftino Reri poruiffc,
tnirum cft. nam fœdera ciuitatum nomine non niJi public~
conJ.iljo fiunt.Sed tamen cùm in crimen vocatum Jit, pnlL1ta hxc conJilia fuiffc nece!fe cft.
Lege ,onfirnl4nt.] Rurfus Legclll pro fcedere & paél:ionibus cfandeftinis intelligi Oportct.
.
.
.Amuus appellatru.] Mirum eft,tlntam Senatus populîque Romani potentiam apud exteras gentes fuiffe , yt Re~
gcs Catis ftabilcm fu:uTI fortunam non putarellt, llifi Senatum R . fiu J1nperij :mél:orem hahercm. Itaquo magnis iaél:uris & largitionibus Clm Jibi auél:orjtltcm comparabanr.
De Illore autem appellandorum RegllIn, fcrip1i in Mani1ilIlam Ciceronis.
.
r t idem cona.retll~ perfoad~t. ] Et hoc perfottdtt,.& ilI.l 'luit
mox [C{juuntur J IllS probttr, c glo!fa llltcrprCtlun Jumpt;J. ~r
bitramur.
Su.e eiuir(!ri! imperirtm.] Imo Exercitus, qui ex Hcluctiis
cxceffitrus crat.
Rrgllo occu/,ato.] Videri poffcnt lbundarc.fed Re<>llllJl1
modb non pro regioniblls, (èd pro imperio & rcgi.t ~igni
rate poruic : quali dixiffct , Si RcgÎlm dignitJ.tem occupcnt.
PotentifIimos ," firmiflimos. ) Nofl:er :llltiqllllÇ, Forrifti1/J11. quod Idem video in libro Rom.!: cel1tum lbhinc :ln lm
imprcffo. Sic fitp. HOrllll1 omnium fortif\in'ti fltnt BclO'a:'.
Tics alltem ~opllloç mcit, Heluctlos , JEduos , & Seq~a
nos: quorum hi cluo tOtill ~ G.tllia: principatum obtmcbant. de pril1Cipam certè omnibus :\t1niç inter fi:: COnten<\erat:t. vt l~b~o. fextO capite ~. Sequ~no.ç cnim pro Ar!lCrtus) & vlçifsun hos pro illts, C:dar lJlterdUIn lppcl.
..,
.
AA 3
1
�(>
FRA N C. HOT 0 M: NOT lE.
Jat : vt alibidiximus.
Omnemfllltm fltmililtm.] ~i vcI in po{feCSionibuç ipfius.
~c ru!hciç rcbus , velin veébgabbus excrcend.is operas dabanr. Nam hunç Hellletlorum veél:igaüa eodem modo redempta habujffe, vt Dumnorigem apud AEduos,CDllièl1ta~
... neum videtur.
clientts .ob~ratoflIut ruas. J Liber Henric. Stephani: O~
berraroréique [uos. quod edi ab[urdum vidctur , [amen [citari nihil fUit incommod.i. Tacitus lib.3.Aliud vulgus, oba:1J.torum aut cJ\CJ1ti~ arma cepit. ,
l'er ços. J eum lUd.iClbus aTm"- intentarent.
CAP.
1 J.
Oft, eit" ~~rttm.] Mirum cft plus Orgetorigis mortw
qu.lm VlUl confihum apud HeluetlOs potuiITe. NUllC
tllim publicum confilium ad illam priuatOrum coniurationem accelsiffe , inteJligendwn ell:.
Sibi -vnumlutrJ!fue.] Codex Henr. Stephlni erudirifsimi
viri, sibi 1uen~ut~Sic etiam Ald.inus.
Opd4[Ul' om"i".] His adl1él:is vcrbis, omneS quo, videre licuit ,hiilorici, Plutarchu.ç, Appianus, DiÇ>, Tacitus,FloTUS , Crojjus confidenter affinnarunt, vnil1cr[,m gcntcm
Helucti:un pUbJlCO confilio, vaftatis ilgri" patriiiquc [ClÜbus rehébs, in Galltam CUJ;ll vxoribus ae Jiberis dcmigra!:
fç : vacu:Unquc totam illam rcgiollcm rcüqui{fc. Ego dubirand.i cautus habco non paucas. Primùm cni11l fi verum
hoc fui{fet, cui dl1billln eil, quin Romani,qui paucwis .1ntè
anni~ finirimam A llobro~um regioncm oC~\l'parant, confciljll~ in illam vaçuam po{fcfslOt1Cm llluahfienr? Deinde
fupl:riùs C~far dixir, migrationlS iilius conlilit~m l nobilitare ran~ùm, & cl~m argile arcano captum fùi1Ie: palttmque plçbis aliquam belland.i cupidam clandeilil1l~ conli_
{ilüs concira{fe. Pr~tefea cui probabitur in tamis Heluetiorum finibus opida tancummodo fui{fc XII: indj~cnJ.f..
que omnÇ!s patri3! deiè:rend~ animum habui!fe? cum in
pcrmulris regionis illiu5 partibus agros feraciisimos ~xi• mé<J,uç frwnenrarios cfIe confier::le paulo poil capi.7.
Ç~lar dilllCidè [Cri~at , res Hcluctiorwn; hoc tcmvorC?
P
.
fia.
�1N
LIB R V M
I.
?
P.orentiCçimas fujffc. Cauffr igitur [ua: Cx[.1J' [cnùt , qucm
Suctonius [cribit, in hoc GaUico impcno, nulla .;tlantum !lis iniufti ae periculolj belli OCc.l1Îone ab.!bllUl e: g,c3"
t{[quc fcras vitro becfsiffc.;:adeo vt nOllnulb III Sen:ltu G. ~
lis CLUIl Jedcndum eenrucrinr. Verimtis .tamen mdiol l1lu l{[
tlS fopcrfilllt horum librorul1l locls :. {cd prx[crtun apu
Ciceronem Iibro Epifiobrum ad AttlCUlll pn111o, EpIHola dccima[cptima: Arque, inquir, in Rep.llune ~Uldcm 111.1ximè Gallici belli vcrratur mctus. 11.l111 AEdm ffatreS 110!hi pugn:l1Jt , Scquani malè pugnarlll1t : & Hellictii line
dubio lunt in armis, J.xcudionélquc ili prouinciam (Id cft
Allobrogas) ÙCilUlt. Senatus dccrclIit, vt Con!ùles Jll:l~
Gallias Iortirellrur: deleauç habcrerur: vac;uiollCs ~lC VJ.lerent, legati eum auaoritatc mitterelln1r, qui adirciit
G~lIix cillitates: daréntqlle operal11 , ne ex eum HclL1etll~
~c lUngcrCnt. ~ibus ex verbiç per[picuul11 efi, pnmu111
l11ter AEduos Seqlllnorqllc ( qui in dirionc & fide A ruer110rum crant) bcllumflli{lè: quod CX[lr phniùs cxponit
hoc ipfo libro capite lèptimo,& Liln 0 fcxto c.lpitc quarto.
Idquc adeo diuturnum fuiffc, vt Ariotllfl:lIs qud SClIu.lIl is conduél:us, [ubfidio t;:is vcncrat, quatliordecimiJm ;1nnosin iis locis Cf)nfedifl~t. Dcilldc c!lm Allobro"U11l fines
Romani per vim 11Uper oecupa!1ènt, quorul11AEdui :l111ie~
locij:te f[;lues crant, Hclllctios tam propinqu.\ btronll.111
vicinitate pennotos-, [cre Arucrnisiul1xilfc, cxturlionéf·
que i!l Allobrogieam prouinciam adncrli.lç Ro. j1UnOnlll1
prxlIJ1~<\'\ccrc cœpI!fe. Q::\l tlunlllt~1 Romall: nllllU:tto,
pcrtCrmunl Sen.uum, ea quoc C1eero)cnb;t, & IUnlllll tcrroriç indici.t fucrunt, dccreuiffc. 1.1l1~ verCl cùrn idem :tddit
Sen.trulll I11cruiflè, ne G::tllia; cillitJt"'s (~[c ellJl1 Hclll('tlj~
conillngen:llt, cinnon per1iliclIl: ofl:clIdir,I Icluetios.l1ol1 pa
tria: delèrcndœ, i~,l belli Romani\ infercndl eon(l!io 111.1nus illa~ co~gj{f~? ~ocl aut.cm CXh'tf a\igllotics lèribit.
Hellleu(lS ln animo habuilfc in SanrOIlI1111 hllc~ proficilèi:
intelligendum cfl:, Samoncs Aruerno lul11 clienç(;s ,ac proinde Sl'<}1I1norum [ocio~ fui!fe: e\lmquC! .10 AEd4Îs p1':r111Crentur ,.~dçm quod Scqua.nos f~eilrc: (!xtc~n:\ql1c aüxilia ex
Hduct~s eOlldllxiffc? qll1 p~m111 bomme agrorum aIleél:j~
p:lnun :t Santolllbus 1Il1l1tatl vxorcç .le hbc.os Ctcum cduxe
~ans: vt C).lJcllladmodulll Gcrmal1i in Selluanorum {jl1ilni~
.
AA 4
,.
....
�Il
FRA N c. . HOT 0 M. NOT lE
ft:des fixeut, fic illi in Santonum 'agros emigrarcllt: ibique
[U.lS [edes', domicihaque collocarcnt. Nam illcolis vaIl:a[Jill Gallialll fuilfc:, etiam illu~ argllmemq dl:, quod HcIIIctico bc:llo confc~o , lEdm t~.men Boios deuiél:os rcti1l1lCrllnt ,c6[quc in [ms finibus aduedils Aruernorum pofcntÏam prx1tdlo fibl collocarunt. ~oci. autem de in·
ccnlis opiqis , vieis & frllll1entis C:eflr Lèribit : pril1111111 ve·
riiimile non videtllf, propter illam cauflm qU2m [uperiùs expofiti: quod Rom:mi celeriter in illam regioncm
irruiifcnt: dcinde fi qllid incenruorum fuit, l'.robabile cil:
id;i npbilibus & 'pr:efeél:is milit;uibllS accidif[c: qui cùm à
maglIl:ratlbus {UlS prohiberentur timirus, con1ideratis , tic
Romanos crabrones irriure metuentibus , vi è finibus filÎ~
pcrruyerunt , & in oppida :edificiaquc aduerfatiorum gra[..
!iti iunt. Dcnique multis ex locis poIl:erÎlls inteJligetur,
l-h:luct.ios lEduorum agros populatos elfe: Sequal10s nulla re vlolalfe: C:efarem commeatu & frumcnto ab 1.Eduiç
[ublellltllm : magna<.J.I!C .c~ parte eorum precibus addulhun , bellum {uicepi{lc: ltaque Sequanorum opes fregiife,
eç>lglle domitos <le !lIùnétos in Aeduorum ditioncm redcgilfe. quod libro 6. ca~ite4. dilueidè teilatur. ~Jm oc ...
clIpancl:e Gallia: occailonem Romani Vnie.l111 & opporruJlitsimam habuerullt.
Bojos 'lui trans Rhenum.] Satis coniht, Boionull gentcm mult.ls terrarum oras p;u~ag.ltam, multis in locis mcmoriam [w nomini~ re1iqwflc. Sed hoc quoqucloco Boïos cos il1tclligi app:uet, qui Hcluctiis vicini eram. Omnis
cnim iile eXCIcitus ex finitimis Hcluctjorllm coafrlls cil.
~1J.nql1am trans Rhenum incolebant, Vt [cribit ' Cxf.1r•.
Tacitus libro de monbus Gcrmanorum: Inter Hcrciniam
fylu alll Rhenumque & Mœnum H91uctij, vlt/:{iora Boij,
G,t11ica vtr.lq~e gens, tenuere. DIClt autcm.' Incoluerallt:
~lIa1i nunc non incolant. TUIl.C enlln crant 11' Galha, & in
Noricum v[<tue agrum profl:~, Nonc= vrbë oppugnarant:c6ique übi focios Helueuj adIUI1Xeral1~.
V jx quo JinguU carri.] Non dublto qUlllllt corrigendulTI
~l. Cicero pro Cxcina; Omnes imroitus , qu.t adiri pofC~.Lt in curn fundum.
.
..
N "'per pacati.] Corrigcn.!um vt 111 alllS plerûqllc a11ÇiqlÙ SI& in Aldino:Nllfcr P~fulo R.;awi ~r~IIt.Erroris c~u[
lalll
�l N
LIB R V M"
I.
9
Mm notx pra:liuc:rullt: NUft" p,,,,ptlcari,é:7 c• Dcc,Il: t:uncn in
hb. Hcnr.Stc:ph:tni.
.
.
Inte"fines HtlMtiorum.]V.c.Hc:luetiorum Jl1 tcr fincs &
Allobrogum. ' .
. .
!
: Perpro ..imiam no~ram.] Non vctcrCm prouulCllffi: qua: ,
prol'riè Gallia prouincia dicitur . {cd l'cr fines Allobrogulll ,
<Jm(Vt~110dè dlxit)nuper pacati POp.R.fllcrallt.
, . '
~l/amm~,,;mmnpQttjl militum.]Vox p~t.f1abc~ a noIl:ro
antlquo & a Rom:lno,centulll abhinc alllus edlto,Hlquc 11Uhi probabiJius vidctl1r.
Maximls ;t;1I(Yib,u.] P lutarch us oél:o dicrum fi,atio t :U1tl1Jn itinccis confeétum (cribit •
. Rogarént'l"c1It eilu.] ~al1to conciunior antiqtùnoflri &
Romanilcél:io,Roga.c ~,tet/U?
Nlilluma!iud iterltaberent.] V.C.Alilld iter h.lbcrem nul
Imll .Aldlls,lter haberent nullum alilld. Vctus l'Llcet .
. L.Caf/iNm.) AppÏ.1n.in Celtico [cribit, hoc idClI1 aClaudio Paulo rc1:ltmn in fuis anualibus. Extlt hifioria in Epit.
LlU.65·& apud OroŒb'5.cap.I7.
."Âd idfU ..fipr.] Facrnus:...A'nte d icm iduum...A'f yjlium:Cju:i
loclItionem antiqu:lm & vfitltam cire f.ncor : [cd tum , opiIJo,r,vfilrpari folitam. cùm is dicm pr:rfinit, qui cam infdl:a
TC abirc nollct. Dies autcru ad merliam noétcm produccba~l1r.Sic lib.Ciu.I.cap.r. Vti ante certam dicm Cx{ar exercitl/m dimittat.Et cod.Jib. Polliceri [c in prouinciam itUnlln,
JJcque ame quam dicm ÎtU.l1US fit,ddinire .Sal.lufi.inCat~I.Ce~
tcra: mllltitudilli diem ftatuit, :mte quam fine fraude hccret
ab anms difccderc.Et noIl:er lib.7. Impcrat ccrtllm Imlltum
nllmerUIl1 cilfitatibllS,quem & quam ante dicm in catha adduci vclit. Et cap.t. Armorum quantum qu:rCjue Cillit~~ do ..
ml,quodquc antc tempus efiiciat, confiJ~uJt .. At Cx/ar.hoc
loco Jta dlcm prçfinit,vt intelligatllr,l1Ihil ad dhun pertlncrC,vtrum el). obcatur,nécne. ~inetiam. vfitata ha:c locurio
cf}:vt hb.cllI.2..cap.t.Ediéhlmque prxmlttlt, ad qu:tm dicm
maglflntlls libi pndl:o cffe vclIct.ltem lib.7.cap. Labienllm
Trc poniumql1c horutur, li Reip.commodo f.tccre po!lint,
fic! cam dicm rcucrtantur.
Qlfi injl,ummrJo~tln/lm.] Hoc diél.um ind,efilùtè fal{u?l
~fi. ~n cmm lacus 1J1 Rhodamun, {cd COntra Rhodanus lJl
!.aqUll ~Ul~~'!lb illfcriore t;un~1l partc laÇ~1S in RhOc\:lnUOl
�JO
FRA N C. HOT 0 M. NOT A!
inf!uit , vcl potius conf!uir.Itlque 1egendun1 arbitrar ~à!
pra::[ertun yt locus vnde perducl mUfUS cœplt, notcrur. J\1)1l
cnim .t {ùperiorc, [cd mfcnorc lacus parte opu~ infiituj cœ~
pit: propè d ponte Gcncux vrbis. Nam quod Glareanus le~
~endum: putabat, ~~m Rumen Rhodan~m inRuit,primùm
a C:l;{ans con{uerudme alJcnum ell : qmlcxccntis lacis R ho
dallUITI virili genere pronunriat, ncutro nunquam. {excen,~
ris locis InjlletTe;n, Influere Rhodanum nunq\JJl11~ Dein~
de hJftoria:: rationem. contllrhat, ':t non intel ligatllr,qu:ü:t~
cm parre dUCll11acena cœptafit: lumma,medl:1., aninfima.
CxJàr libr. 7: P erp (mam e{fe palud cm'lux i!lf!ueret in S\!~
quaM./11.SJC mf.Fllllllcn Arar in RhotJ:tnum influit. Et !ibro
tenio: ln Rumine Ligeri, ql10d influit in Oceanum. Et lib.
4. Rhenus in OCe<1J1Um influir. Et mox : R1lOdal1uç mll[ris c~pitibl1ç !11f!uit in O~canum . .lml de ~ .. ha?c exel1l:
pb {lI.nt.mfrd. cap·9· ~:t Rumen J~tern~lttjt. & c:tp'iq. ~
proxJnlll!11 1tcr e~at per Alpes.& Ilhr.l..m fin. ~l minime
arduus :t/ccn{uç vl(lt-batur.MHum cfl: aU[l'!U ,quot! Ammia.~u.ç libr.l~. lèrihit , & acco~ confi~mant , ~hodan~1l11 aqlI~
lI!ll1s p.t1udlS.nen 1111[cen : [cd altrJn[eclls,mqUlt, (ulTIrnitatel vnda:: pra.'terlabemcm [cgnieres , viml1ibi impetu mo·
1iri. ~od idel11 Pompon.Mel.llibr.~.aftirnl:lt .
.fi /iù1l.tdù.) Mendul11 perll,icllul11. llu(yu,lm enim alioTlun menlinit. Itaque in Antiquo noflro & Romano & Stephall.pcrfpicuè lcgitur .,A'/ij, vr,facilè appareat limjh:m vocern paulo filpcriùs dedfeJocllmquo ita corri!;cndllm:Hel~
uetij ea {pc dc:ieél:i, alij nauiblls iunél:i$ r:ttibulgue faél:~, alij
varus Rhodani,&c. Pl.lcet edam Amiquus noil:cr & Romal1us,Ratibu[quc c0l11pluribusf..1él:1S.
Mummpcrducit. ] MJrwn ~il:,tam multos eruditmillius
muri vcfugia etiam nunc prape Ge~leUal11 ~lJueftJgare.NaOl
murUl11 Cxfar, pro maccna po{wt , 'lux hl1.C .'emclUCI clt.
Sic libro ièptimo cap.S. A medjo colle ex gradtbus faXJs [ex
pedum ITIllrum perduJCcrant G~lli.~t cQdJib.cap·!3.Fofilmque, inquit , & maceriam [ex 111 altlturunem lledun: perdu:xerant.5ic inf.lib.l..cap.S. Q!!.emlocum duplicl aluihmo mu
ro I11wlÏerant, tum magni pond.e{is C1.xa & prœacutd.s trabes i.n mura collocaram.Et lib.6.eap.pelluI.Pra?Jidij tantUll1
c{l,v~ ne mur us q~Iidcl11 çjngi yoJlît. yb; de vallo ca!ho-\,Uln
lQqul~l)r.
f.:)(,mpl~
�1 N LIB R V M 1:
Extm?'o Populi R. ] Frcqllcns locutio tft,~o.rc &
Il
CXC1l1-
plo.lèd, Exemplo Populi Romani non memlOl me Icgtffe.
·
. Prxtor quema(1mo dum more
C lcero
pro CçclOa:
. .&él:cxcmploopiml:tri poflit,l1on habebit.Et Vcrr.~. Hoc lruC 0 mclu iudicibus,nullo more,nullo exc:mffilo, ecquall~:cl~l put~. rr
. li"
'd fWllct '1 montlS'C:llC,&C.
Prxterca li populus lU
11 et,qw.
~us. populi R.aliellumlV idendu~ igitur, ccqUld vcrbum
,ulJ.. delit:vt fic legatur : Negat fc more & cxel11plo ,~op
R.iniulfu po!fe, &c. Cicero in Pi[onem: BeHum [ua (pont~
gercre, in regnum iniu!fu populiac renams ac~cdere. Item..
Pr;rfidium tu po~uli R.cull:odtam pro.U1nclx , lluuffil populi
[cn:ltu[que dil1uilifes,fi tua: mentis compos fuiffes?
Eo dl!i' w"rore. ] Atqui hoc tempore Sequani Aeduorum
ho11:e5 c:rant,eorque de principatu Gallix deieccrant.libr.6.
~ap.+.lnteIligc.ndum c11: igitur , Dumnorigem Acdu,llID lùis
mfidelem fUlfic,Sequanorumgue partes c1ancnlum (ccumm
·dfc::vt aliquanto pp!l: cognoicetur. Itaque Heluctij cùm in
~c:duorum fints perllenerunt,eornm agros poplllati [unt.
ln Sd.ntJnum fin es.] De quibus non prxtermmendum e!l:,
<Juod Ca'[ar [cribit paulo poll::Helueum .1clegifiè locum ex
omni Gallia opportunifiimum, ae fruéluolittiml1m. Nam
ha::c nUllG quoque [010 Santonico 1.l11S tribuicur.
J:ii
CAP.
I
III.
N sebufid./Ios.] A pud Cicero Prolemxl1m , P linium, Stra-
bonc:m, Scguliani dicuntur. ittmque apud 110!l:rllminfi'à
lib.7.C;lp.n.. Acduorum autem clientes appcllantllr libro [cptimo cap.lf.
, .
ltcf Je de pop ../o R.m<ritos.] CauIlàm Str:1bo expomt hb+
J
oi U~OJ l(!f~ ~u')-Î'tv';;ç p4Jl-'rlj4JV àvol-'<i(ov~ , ~ rr.;,ptJ_'i>P~'
- 0.
•
_I.\
,
•
19' 'rp ~VTI1 ttl!f 0!1'ÛIV'OV ttl!foç 7lMJ ~/ÀJCt.V '(St.1 !1'ul-'l-'«'_
'7"
::t,ia.v.
Inmdebili l~njtd.te. ) Vidi qui L~ftjt<tte m allent, propter
vcr[um LucretlF~od [llpcrc{l: Vbl tam volucn h:rc leuitaçe ferunt~r:& ' quia nin.tialeuit~te fir,vt vifus faliatur.quafi ve
non etlam lCntltudine nmua fallatur. Vt in vmbra [olarij,
& in gnornonc horologij. Aimomus quoque hanc [eriptufalll retinens,itil [ubiunxi~; ~od !lOS quoquc peripexirnUSI
ro
�,.
ri
FRA N C. HOT 0 M. NOT lE.
ae admir;ui {llmlls tant.'l! magnitudinis fluu..iü tam tardo motll proRncnrcm.
.
ItJOpit7anw agl.ref(ru. ] PauClS guogue p0!1 vcrfibus [cribit, (e hoc prxho pnuat~sJl1JUnas vlcum efie. Vt mirulll ILt
Plutarehum [cripfi{fc,non Cœfarem, lèd Labienum ipiius Je
g~tum hoc primo pra:lio eum Heluctiis decerta{fc.rdclU ca- _
men video ab Appiano relatum in fuo Celtico.
Ci";tM Helueria.] lafd tamen d..ixit Bellum Hclueticu..
S:tllul1:.apudNonium: Dua: Galliœ mulicrcs eonucmum vitantcç:pro Gailiea:.
ln 9uatuGY ta~os.] Pagus dllo !ignificat. nam modo pla
pra:fcél:llra, reglOl1c & vicinitatc ponitur. vt lib.6.cap.~. vbi
<le SUCUIS logultur: Principes n 'glODum atgue pagorum in ..
.ter [uos ltIS dieunt.Eodcm lib.cap.4. In Gallia non [olùl11 ii)
011111 ibm eiuitatibus arque pJ.gis partibùûluc. Modo pro par
te eiuimiç & hominum mllitituclin~.vt h?c li~.cap.8. Pagos
ccntum SUellOrlll11 ad npam RhelU conledJ.lJe. Item libr+
cap.r.SuclIorum célltul11 pagoç nominat. Mirum autem videtur ,gll:ttlIor t:tntùm Heluctix ,ccntum Sueuix pagos numerari. nui fortl! R.;:.atuortlecim legcndum fic, al!,c alio loco
mcndum[ubjit.Sic ~trabo lib-40[crlbit, BclglS efic Êiç ~tY
'TfJtrUJ't"l:t t$ofl1 J'/npnp.{ Vtlç. Tacit.de mo1'ib.Gcrm. Nul~ •
.Ias GermanOfUm populis vrbes habitari latis Ilotum dt: Ile
pati quidem inter 1<: iuntbs (edes. ~olunt di(cn·ti ae dJucrfÎ,
vt fom,vt camplls,vt ncmus placU!t.
.
<:~f"rem"no aie {tci/fe.] Pro ccfarcm intlquus noller &
Stcph.& Rom:lI1us lllum.quod magis probo.
De mtia"igilia. J Yigi lias ad clep[ydJ:aln in partes quatuor diuidebant, vc nOn ampliustubus hons !bnJul11 cirer.
.Eas circuitores crebri ob!èruabant. Tubicincs aut~m locab:1I1t:Cornicines rcuoeabant.P lura Veget.lib·3· cap.8.
y irtlltt '1JS1m dolo. ] Sic de Gallis apud ~ircium de bell?
Atrjc.Bcll~re conhlCtDS cOlltra Gallos,homlllcs apcrtos,nunimiquc iniidio(os, qui per virtutcm, non per dolum dimielre eonfileUCll.Ult.
fi"tmtm~,iampTodtT(t.] Sic Y.C. Dum amcm Ac pro
fiut legatur omnia quadrabunt: NOO1enloCl memonam
l'rodct.Faern~s,& fccundum Cl1IU Vr/inus, corrig~b~.nt,Me
morix prodcrctur. cd non loca ip[a, vcrul11 !CS III us g~f1:a:
produlltur. Cie.\' crr.6. lmagim;s;ld lnemonam pofiematt
.
prodel::
�l N L LB R V M J.
q
prodendam. Et lib.de Ofric.l.. vt hos bencficiiç aŒcial11uç,
<]uorum memoria lib cris pofterifquc prodawr.. Et 1Il.Ep1ft.
,Ca:lij ad Cic.1ib.Fam.8. Aliquot ex tam 1ll11lm nus 111 0 n,lmentis cxtarc, quod Iloftra: amiéti::c mcmonam poitells
quoque prodat,velim.
'
L PI/onù auu",. J Suet.in Iulio:$ub idem tempus CaIpnr:lùam L.Pi[onis fili:Ïm ,{uccel1i.lri iibi in Confitltatll dUXIt Y~orcm.
Confùe/fe Oeos.' Sumprum'vidcmr ex vetcrc Poctl, cuius
ver[us Arift.p~of"rt Rhet.l..
J'ctffA-CdV J iffL'T' ~tJ~OlctV tf>{ pc,JV
/-,2"d.ÀGt. il J'CdènV fJTV.'{{U.ct'T' J!iliI' i'yfL
tIlYoÀÀo/Ç (,
'Tdç O'VfA-tf>opct1ç iI-J.{6c,ll17v '61nrp!tv~S"~ p«ç.
Eandcm
fcntentiam ckgater Chudianu; vedl bus dl: per{ecuwç, 1ib .
.I.Ex C],uoillud cft peruu!gatum:Tolluntl1r in altum, vllap[u
graLUorc rtI:lnt.
Pop,elumR.effe rej/'m.] Milites cnim qui Ca11iano p;x1io
hlp('raucrant , obfi,hbus d:uis dimidia rcrum omnium parte
plél:i hll1t.Liu.epit.6s.
..
.
.Aap;n;' pop.. ltltio1libr'fl,ue.] L1Qcr Hcnr.Ste.ph.&: noftcr&
Romanu5 hoc.1mpliuG: Rapinis,pabul.ltionibus, popu1atio~
nibMquc.
1
C. A P. Il II.
l\.f..Aj,iftràtfJi rr.eer~nr. ] Mirum eft duos llomjn~rj , qui
IV hUllc magifiratum gerallt, Cllm libr.7.cap. 6. ii::ribat.
hlmmo in periculo Aedllorum ciuitatem fctiffc , c!uod cùm
finguIi magifirams anriquitllS cre.ui coiÛllcffcnt, duo t1ll11
MagifiratLuu gcrcrcllt. Itaque PrltCTat fi ngulari llumero, IcgcndullI putarem: vt {olus Li[CllS ci MagUl:ratUl pr:efllcrir.
CÙ11l hxc llIultiç ab hine annis fcripfiffcll1 ,vidi Manutij doéhli'imi ;1dolc[ccntis {cholia,in quibus teilatur idem Nicafiq
EIlcbodio placuiffe.
Vergobrc·tttm. ] Gcnnani nodonem Ccrmanic;i Ilomini.~
ob{cruant,Obcrej!, pTm1L1s,princ~ps. V'l>crg, opcra.quafi Maglfter operll~~.L?Cl1S oftcndit,hanc Galliç pancm. magnalll
cum Germal1ls hngua: affinnatelu habUi{le. Hl1I\ls j1utCIQ
Maglfiratu~ ctia mmc veftiglaAugu!1:oduni manent:vbi qUt
1 flll11mUllÙll ciuitatc bonorem gcrit,Y'l'erg appcllatur. ,
�14
F lt A N C. HOT 0 M. NOT}fi
Obtinert ,ml poflènt{Vidcrur legcndum l'"ftint: vr lir [cri.
fus: EtC! iine Cz[are cO,traScq~a,nos tucri principamm n011
pofsint, qucl11 bcnefiClo Cz{ans adepti crane, ramen L1tius c1f~ Gallis Scquams, qU,l~ exteris Rom:lI1is parere.
Sequanls autem ademprum prmclpatum,& Aeduis à C~ farc tradimIn, parct ex lib,6. cap4l'moria.] Notanduf!1 Pl"incipesviros in CaIlia publiclllorum Humus exorcuille.
Si'1 uid accitlM Romanù. ] Vidi qui nomem GrauilU interponerent: vt plulè> pM.', Quod liquid ci à,Ca: {are grauills
·accllitffet. Scd lœc pra:cluo dl: antlqllls VJ\tltl, & ominis
cauffa lta loqllcbantur, vt in Comment. de v6-b. iur. doCll1mu~. ,
Obtinma.i per Heluetios.] Codex H. StCphani, Per HeluctiQs rcgni obtincndi. Facrni,Regni l'cr Heluet.obr.
~od pr.ellum .eq~eft,e:] N,on abcl\: [ulpicio mcndj,
SUI,l t ' lUI cx v e.tu il,o !lbro lle rcl\:Jtu:lnt: Rcpcriebatquc IllqUlrcndo Cx/ar, IllltIum fuga: pra:hJ cqlleftm aducrli paucis ante: dicbm :l Qumnorigc atque cius cquitibuç f.1él:um
e/fc. Scd & immodica muwio cil, nequc Ca:iàr [uperiù~
filga: mcnrioncm feccrat.Valde lic placeret: Rel'criebat eriam Ca:Tar inquircndo, pr:rlio eC]uel\:ri adtlcrfo, quod pau
eis antè dicbus ciret Elél:UIl1, initium fuga: faél:ulll i Dumllorigc , &c. Scd !ltillS cl\: melioris Codiciç auél:oritatem
cxpcél:arc. Vulgat.l certè leél:io non omnino improbanda
dt. Vetuç ql!idcm H :Sccph,codcx fic habuit,V't cil in vulg:tM
ris: {cd Iloll:cr Almqllus & Rom~nus h,oc modo: ~od
pra:Jium cquell:re aduerfum pallcl~ ante dlcbus dlet fa~
éhlll1 , initium cius filga: E'lélum :l Dumnorige àtquc cius equitibuç. nlm equitaru.i,&e.
.
'"
NonmoJo iniufTu foo.] ~a:n potel\: eur ClUS rCI vcmam
Dumnorix à Ca:üre perere debncrit : cùn~ ncquc Aedu.i in
prouinciam rcdaél:i eJfent, ncque Ca:[ar ~l1p~rlllm in cos
haborct. opinor, quia S. C. faél:um erat, vfI qUlcunquc Galliam prouinciam obtineret,Aeduos cerer~[que al1licflls populi R.defendcrer.lib.I.cap.13 .dcllldc, qUIa C:dàt Aeduos
in printiparum Galliœ rcl\:itucrat,ac propterea J1larum Patronus erar.l i.6.cap.4.
C,nJomtre diei,.] Verbum Pieit glo/fema e/fe non dubitatUros arbitrof, qui in a.o.tiquis allétonblls ver[ari [unt.
CAP..
�1N
LIB R V M· / f.
CAP.
l
I~
V.
Ab;tnltm Itgawm propeu.] Q!!i ex vetel i libr? Pro-
J pr"I GTtm rc1htuunt velhoe vno guantuD1 lphs crc:(Iendum lit, declu ant.
tamen in Stephanico quoquc legcb.ftur: Jèd pcrfpicuè abJùrdl1m cH.
.
5;(";'1u. 111 tx"'e;tu.] Sceph. codex, Et;/'I extwl.tt. _ .
....A GaUjeU<I.mts at1"eiI'lJignib~.) InJignia truht!1dlCCbantur, qUlbus ornan eram, v~ a cctens mtcrnoict po(~
(cnt: Vt dicctur lib. 2..c.6. Placet am cm Romani,& Facrnuu
& Stcphanici libri fcriptura, Gallicis armis,iine particula A.
H e1l/uiOlCajfra mo ..ijJè. ] N oftcr antiqulls, Romanll~ &
Stcph.H ofles.quod non di(plicct.
P<wr;onù equilkm.) ln turma equites [unt duo & triginta: qui iis p~œeft, Decurio dicitur. Vegccil1s.
. Pmllum Jlta. ] Ancipici prœlio) inqllit Suetonius, cquos
dJl1:11m:bat, & in primis JÙlIm , quo m:lÎor pcrm:ll1cl1di neccJmas imponeretur , :1Uxi!io fll gœ erepto, Et de Catilill.1
codcl11 modo Salluft. DClIl remocis omnium equis,'luo militibus exa:quato periculo animu~ amplior c{fet, ip(e pc,[cs
cxercitul11 pro 10co at<llle copji~ infiltllit.
p/ltt lt" ge fa c?a .] Phalangcm paulo poll: dcmonftrad fc
dici , eù01 acies conferta ita (ùpl.lcis in caput fcuti s,iifquc inter Jè comingcntibus cegitur, vt pilis ab hoftibus emiGi~
offen di non po~it : Vt dicctllr infra cap. vit. Scd hane rem
Optl11lC OroJius deJèribit 1i.6.Hinc illnd llluenalis, Iuntl:xque vmbom; phalanges. Hanc ROJllani Tc~uJinem appellabant.ltaquc Dio Nicœlls in Ctl:.mio, Vbl Tcfiudinem
dctèribit ,~dÀctÎ''''ct & ,tfÀt.Wlw pro eodem pofuit. Mirlltn cft autcm quod iènbit , Jùpra cam tcfiucünem non
modo I;omineç aut equos incedc~c , verùm edam vcl~icu
la: Ind<:qllc Tcftlldllm nomcn Jumptllm. Grœcl dlCunt
f'W;<I tml ~etY. Liuius lib'34.Sublatis deinde fllpra capita fcu- .
t!s, contÎnUatl{qll(' iu inter fe, vt non modo ad cxcos itl:lIç,
led nc ad inJèrendum quid em ex propinquo tclum loci
qUlcquam c{fQt,teftudinc f.,éb Jllbibant.
pilom m rranfixis. J.Sic 1uoquc PolybÎl!~ pilum <J~o
ItQ,?l lll Vtcbanrur blcubltah Qngltudmc clcicribic, crahit!l,line digitali , {piculo ita préta,~ço, Vt primo iatl:u inRc-.
l'retur ,nec cudli ilof[ct.
sic
ln,.
�FRA N C. HOT 0 M, NOT JE
Gallù mas,n? cUi pugntlm.] Itenun llotandum, Gal10nrItt
nomi11l: Hductios appcllati.
Dipar/ira jllt.',lmmt.) ~dcUS o/tcndit lcgcndum cifc T,.ipartito.nam tnph:xacH:s lI1fl:ruéb efl:.
..
V ;él,S'" flmll1lotu refl {terer.] Ne rcgrcdlln Romanos pof
[cnt. Paulo p,?fl: a~tem noftcr antiquus & Romanus profi,.
f/ine-ret , apertc fcnprum Ilabcnt Exçiperer•
.fid "P~rP.erl/m.] Facrnu~ & }(oirtlnuç Ad vcfperam. ytrumquc dlCI fatcor. [cd i1/ud C;rfari f.1mifiariÜs : vt În&.l.
ClP' vlt.Acritc~ vtri~quc ad yc[pernm pugÎlatUm cil Et de
bd .CllU. Maglftns Jmpcrat nauium, v( primo vc[pcrc [caphas ad htusimpulClshabcant.
Maz.::r.uac tra.~ula6.] Nonmilli, Mater.u. VrfillÎ & $rcphani codex, MataTM. quod Gallici tcli gemls fuiffe docuerullt alij ex [criptoribus antiquÎs. !taque' vnwn add.1111'
ab illiç prxtcrmiiliun locum ex lIb. ad Hcr.". Vt liquis Maczedol1cs appcllarct, hoc modo: Non tam cito Sàrifia: Grx~
Cil potiti lunt: aut idem GaIl os fignificam, ruC.lt: Nec tant
facilè ex Ita1i.a Materis tranC1lpina dcpulfa eft.
lIH1ullamrart,mnollis.) Faernus& Vrllnus, N"lla pMte_
Mcndo(ê omncs. legcndum vt in vctcriblls uoftris libris,
Nil 1J.UTI parrcl1l. Nam hxc vetus locutio cil:, nota crudiris
ol1lnibu~. Sic l,b.f. cap. 1. Scd nMxitl1l111 partcm béèc .ltquc'
l,ccore viulffit. S(;d (;x!=mp(orum pkna flmt omnia.
16
CAP. V 1.
Otfe illlertlfiJTa.] Mirè 'diél:um pro Noéèe interllcnicn'
te, veI noéèi~ imcrucntu. nam intcrmittcrc, omittcrc'
cil:. vt modb paulo antè, Nullau1 part cm no~ç itùlcrc illtcrnulfo.lnf.dixi[, Soliç occalil, cap. vIt. Acntcr vtrin'lllé
Vf'lllC art vofpcrtlm pugn~tlun oft: Solis occa[u ruas copias
Ariouiftlls in cail:ra rCduxlt.
Mjlli~ perurriri,indtIEli.] Notandalocutid, cÙlll'ad [cnfilln,nol1 ad vcrba res rercratur.
Prima not1e.] Sic nofter Amiq. & Steph". Fae'rninus [amen & Romanus, prima noéèis vigilia;Scdquemadmo~u~
Cxfar 'prima luce dicerC" coruucmt , pro Dlluculo , qUldnt
ctÎ.lm prima noél:e , diél:um a~ illo putcmus,.pro .CtcJ;1u[cuJol vt apud P laut.in Curcul.Pnma vcfpera. SlUC, lIl,!Ult,~lC
dia no" cft, flue prima vcfpera. Et apud hune noftru,P runct
vcfpcrc:
N
�1 N L t B R. V hl. t,
b
vdpere : De bdl.ciuil.1. Magiîtris im pérlt nauium, vt prj-
vcfptre fcaphas ad limç impuIfas habeant. Den~q~e tiC
toqlÙtur Aemilius Probus in Eumene: Hl[q1,lc pr.rclplt; ve
prùn:t noél:c quàm latifsimè poGint , ignes facial~t.. Sié ~10ft(:c lib.t:;:iu'3' Poftcro die C;r{àdimiliter, pra:rni.G~ pruna
hoél:e impcdirncntis,&c.
.
Boios) Boij ve C:dàr tup~riùsdixjt, tr:ms Rhenummcoluerant: nunc eùm Rhcnum omnibus eopiiç tranfiffent, bel
10 confeél:o f~des in Gallia intra Aed~orum fines ponunt.
Icaque C~l.titas illoru.m appell:ttltr à Cxlà.re }ib?cap.~: '
l'erennbll4 ...A~d~IS.] Opmor,vt cos Germams, qUlu1 Se"
<]uarus [ed~s Anoulfto duce fixerant,opponerent. nar1l fine
graui cauIla p:tud tanta }iberalitate non vtuntur.
ln r",tm iabmatù conditionem.j Libcrtâtem qllidem BOlls,
reUqllcrunt, qlla: ad corum per!Onam pertinebat. At quan.
tum ad fOrtuRa~, fhpendium illis anl1Ullm impo[uerunr. lib.
7·cap.1. ~oa J.utem {e<j.uitur Acccperunt ,in6mnibUs no'"
Hris antiquis rcfl:iùs lcgltllr Rccc.perunt.
.
. LittrÏs G,.rcÏ$ confdl.r.l Id eft forma Gr:Ecafllm !.iterant,'
fcd Hduetit> [ermone: vt omnes de quibus adhue andire
}ieuit,intcrprctantur. Scd vetcrum auél:ornm bmnium at~lIC adeo noirci huius eonlllerudo recl.tlllat. Ijanc (inquiè
lib'1.cap.ll.) Gr:Ecis eonfcriptam liceriç Illittit ,.ne lm'ercepta epiftola ,nolha ab hofubuç confilia cdgnofeantur. Aué
igitllr locum aliquem erllditi viri profç:rant; in guo Grxcill
litc.riç eon[cribcrc,vfùrpamm fit, pro licerarum formas ex'>
arare : aut filteantur hune Idcum eodem vt ilium modo in.:
tcrpretandum. Cie.de fitiib.l. Cùm qu:c Philo[ophi Grccd
fcrmone rraél:alù{fcnc, ca Latirlis literis Illandarcmus. TaCitlls de moribus. Germ. M onumenta & tluTIulos quofdam
Grxcis litcris in[cripto$ in confin!a Gcp:uani:E F0eri:Egue
adhuc ext.lre. SallultC:ttil. Litens Grxèts & LatHus dotb.
p.f.~lIere & [altare c1eg:mtius quàm 11eceffe en probx. Liti.
Jib·9. Vulgtl, tum Romanos puer os , fieut nUnc Grxcis, ita:
HctruCcis1\tcris erudi ri {olitos. Idem in fin.lib.1B. 'proptct
lunol~i~ Lacini:E tem p1UID ~fbrerri :Annibal egit:iblquc ar<i
~.ondidit : ~~dicauitque cum ~gcnu rerum àl:i ft .g.efta~
t~to Pumcls Gr:Eel[que htem mCeulpto. Idem 116'40. L!-teTl' Latini$ Grzeu<}ll<! v,raq~<i ;rCil infcripu erat. Cje,;!"
lID
010
�FRA N C. HOT 0 M. NOT if..
Di\,lin.L.Taruüus·jn primis Chaldaicis lireris eruditudd.cm
ramen )(.:1...9-' tJ7TEp(?,OÀ luJ V crLS· Q.god ifte fi VI1JIll Crxci
literam [ô(fct,l1011lldtuliffct . Ne I~lulris morer, quem:ld~
modllm & noftr:! ,& patrum h1:llOrLlmquc I11cmoria innnme ri fuerllnt in HdllctÏ:t qUI Latill~ (àibcrcnt : ira non dub ito,quin CxJ:~ri~ tempo.re nonnulli fucfInt aut nobdcs, aut
ücerdotC~, qU I 111 adolciccl1tla Grxc~m 1ll1g11am ,Mafsilix
fO!iCaffe, dicliciffent : e:iquc maiO!~es atque iIfuftriores res ad
iliUm vfiun priuatum confcripfillenr. Dcuiquc i11:o [cli(ù vc
teres non dixi(fem Crxcis Iitcris fcnberc:[ed Grxcarum liter:lrum forma. vt apud Tacit.lib. TI. NOUlS literarllm form as ;t'ddj(üt:comperto Crxcam litcratur:ull110n fimllI cœpt,un :lb[oIlldmque. Et mox, Et formx Iirc:ris Lati.Jüç qux
vcrerrimis Grxcorum. A~quc hxc quidcll1 h3él:enus.Q.god
autrm Strabo lib. 4. [cribir Gallos v[que adco ((!'ÀiÀÀnvc;(ç
fuiffe, vt etiam paél:a & conuenta Crxcè [criberent: nihi l
'p laut: huc peninct. prinll'un quia de Gallis , il lèplC Marçili:'C
finitimis <ülèrtè Joquitur: dcil1dc quia rem iIldm t.tnqua1l1
l10uam & lllO rempore v{ilrpari cœptall1 commemorat. 1:;-.:/1/5 qui ctYmct.) Summa omniull1e11: ad treCc.nt,l lexagil't
ta o€to··milli.l: iu quibllS erant dunt:lxat nCilnagima duo miJ lia,qlli arma ferre poffcl1t.
MiUilm~ c.& L~' ) 5uperfuerul1t ex prc;Iio ex:x:x milli.!.
Rebcllarul1t atque in ho[t iul~l nllmcro Il<lbiti fLlI1t ad [cx
millü. Rcliqlli Ol11nes in dcdirioncm acccpti limt. Remi{çj
flint er<TO ccntUI1l vigilltiquatliOr millia . Ponamus in itiJlcre q1.~tl1or millia depcriilfe .: t:ll~ lell filpe:'cram CentlUTI
viginri m i,Hia . qnol11odo impll[[c <;xl:trem arbitramur. Vcrul1l, vt vt fit, 111:a vulgan ratlOnc pcricrunt ad
CCL Il 1 1 r mi!lü.AtStrabo Iib+ <rJè)'T~T1C1..pdl!ovc;.) i n-.
18
•
1
oUlt,p.vpl<l. J'eç
1\
1
0..'
t7' \ .\.
\
IT6Jp..c;( T6'V OIEtpv<t.pnITC;(v. I,9Uç J ).OI7r'dÇ
7..
À'"
''7''''
ITtd(EJ}<I..f p..f..:rny.EV e1Ç o!t\9'o!tI~ 1 j\{Ç, p7rtdç {hl! \9 IÇ ')-fp";::J 1
0..'"
.,
7O.J.'t~ptt.v Jvc;(((!~. Circiter
<jlladragint.t millia periCrllJlt: rc11quos IllCOhlllleç domll~
n :ullllt ad oél:o milita, ne Gcrm:lllJS tlUI IIJorum fiJ1ltlll11
flllJt,vaçuoç :lgros re)inqLlcrCI1t. OLOlim quoque non amplmç CL v Il mlIlibm n umerat,qlll domo CX1Crant.qw bello
occubucrint, x LVII l11iUibus. Neqlle aliam [oluendi nocli
l'atioJlcm v idco,nifi culpi in hl>rarios, potiùs qu~m in [um-
M'L-vo'i'ç,op..0polç Jrnv , Ê'pnp..oll
mum
�iN
iiBl vM
L
~
mum ae diligentifsimllm auétorem eonfcramus. li Mill'
Milli" tlol/MinI" duo.) Plut:uchus hoc :lm~ US'
la
'" ta : (IUO d 'h ' r. , robabllius VI detur.
C<:ntnm non1<Yin
ml J lane ,p
1
~
.\
~
,0 ~
r 'r. ..0,' , ~ ,,' Il.Ue,lGtt fÇ oV"
'<j 7rÀ»~Oç 01..ut,À4Jr,,~/
ct.I'..OVIg. f-Vf' lLj rr;;; 11''''1......
•
"hç)c:Jl'..olti <t/ p.ct.:tt.u~~ PO/ct, J'ltllTd1- Malè aut~m .qU1
J
fic vcrtcrum :Atque ex his XIX millia ad pugnam aptl ..Nam
vox fJ.Vf"ù'tte rcpetend a erat,
,
CAP.
Yi 1.
Ecrtto tWfUC jn Dc cu,Iro.] T:-es po!l:rema:: voces ,ab[unf.1.
S
nofiro & Faenu atque Vrf101 lib. & item Romano . $tephanicus autCl11 eas retinet.P otdl: eerrc & prima tolli:vt cetera:: rclinquantur . vt paulo pofi, ~èd fo li ne in occulto
~uidem ~ucri audcrcm .Et 1ùpri cap+ Eadem [ecr<:to ab;.Jus quxnt.
EX-Vfo tel r.t G"lli.t.] Vidi, qui vocem 1'err.e tollendant
c~illllnaban~ impcrit~. Sic enim veteres loqueb:mtur. LilIIU.ç 11b.39. $lqUIS cdrutn qUI mm extra terri ltaliam
dfcnej
llominaretlIr,&c.
YlIOS ex om,ûb'~l Scqllttnos .] Hoc planè ineredib
ile videtur: Scqllanos , qui diLlmrna bella cmu Acduiç gdreran t , &
.Ariouillum fubJidio euoe.tran t, in illo AcdLlorum eonlilio
Înrcrflli!fe, & de Ariollillo exprllen do Cœ['1fem ro<Yalfc.
Qgare ncce!le efi,vn~n: aut :tlterllm ui1tùm è SequanTs,ccSl
que pcrfilgas intc:rfwfle: qllcmad modum fupèrlùs dit1uln
cll:.Dumnori,Scm Ac.d~um tam~n. $eqllanorllln p:utibus.!tu
dwlfe: tuorumq uc c!Umm eonillùs aduerfatum elfe .
.fiIt'fiIM J{mernO I . ] lnf'd lib.6.ca p+ Sequanos nominat : mox coniuna im vtrofque Aruerno~ . & Sequanos~
~antum autem ex Ca:[:lris hifloria.liect intelligi. Aruerrti
~lterius qlli ~~~m fat1ionis principatum tenebant ,fcdSequ ani
III fide & cJicntela Aruernorum crant, & non filO, [cd ArUcrnorum nomine bcllul11 contra Aeduos gcrcban t. Mirusi
Rmcill Crat $cquanorwn principatlls: qui cùm German orllm ope dominatum ilium obtinuiifent , nuhc ùlQrum 1i:r'"
uitutcm pcrfcrrem:vt môx [cquerllr,
..Amiriria PQPtûi R.J De Acduoru m Èratcrnitatc [uprà di~
étUIl1 cfi,cap+
f /(Qmam "/Ieni/Je. J Idem lib.6.ea
p+ ~a ncccfsieate :Id..
BB •
�10
FRA N C. HOT 0 M. NOT A:
dull:us Diuitiacus auxilij petendi eauffa Romam ad Seru"
twn profell:u s, infeél:a re redierat.
Cimbri Tentonf'1 " t • J Cimbror um arma primùm audit.J
[unt 1.0110 .D C X. L. Czellio Metello , &Fapyrio Carbone
'Coss.inqUlt Tacltlls hb.de monbu, Germ. Pofl:e.lcr cbrO
in. Galliam vcocrun t , ae tandem a c. Mario quanùm & itcm quintùm Con[ule in lralil .ad f1unlcn Athefill [upcrJ.ci [Ullt, anno DeL Il. Yaler.lib. S. Plutarch us in Mario.
Epit. L x v [1 1. luI. Ob[equellS & Orofim.
Re",!ui, tamfn jltgJ!.l Rcél:ifsimè Mtnutius cùm in aliis
imprcfSis propè omnibus leg.lwr T(lntu,m. quanuis in no{lro
antiquo. ) atque adeo in Romano Ièriptllln lit T(lmen. quod
dm hUle noLlro, tum etiam Ciccron i vlitatifsi mwn cffe
con{lat.
Obtemperaturos.l Sic Stephan. & alij complur es: vt pronomen sibi ad CzLtrem refcratur . Magis umen aliorum
lib. [criptura phcet: TemperatuTos: vt pronome n ad Germanos pcrtinca t. Sic cnirn [up. cap. z.. Temper aturos ab
iniuria & malcfici o exifuma bat.
CAP.
VII J,
O(umdeligerct.] Comiter hxe [ua mandata C:dàr narrat. Longè aliter HOnls !lb. 3.Cùm lcgati, illquit,di cercnt, Veni ad Czf.1rem. ~s cft autcm CJ!/àr? & li vulé, ve
niat,inqu it:& quid ad ilium quit! agat nofu.t GcrmJ.nia?non
ego mc.inter pono Rom:lIlÎs.
Siquid Jfe "Pelit,l Rell:è Faern.Si<j.uid [e vclit.& ita cfi in
noftro antiq.& R0mano , 'le: Stephal11co.
Arque tmolumento.] Fa:dus crror: & quem tandiu in
hi~ libris h:diffe p1.ll1è indignum eft. Corrigc ndum, MoU,nento: quo verbo Liuius & alij vtuDtur, pro magno labore,
opeu & molition e. H:t!c me a,nte deCCIlI:1Um [cripJiffe
tefies habeo innumcl'OS. p(\ft vero Facrlll editJ! [unt not:t!,
in quibus hoc idem .tb illo anÎllIaducrfum cognoui .ltaque
ab excmpli s profercn dis fuperfcdebo.
Re" at'1"t amieus. 1 De hac populi R. con[uctu dine {cripfimus in M'l11ilianam Ciccroni s. Nunc ilIud obièru.ln dum
eft, cùm AEdui fraues & conlàngu inei totics :l Senatu
,R. aEPcllati c:ffcm, ramcn AriouiftUI11 qui armis illos opprd~èrat 1 Regem lX amicum ab eodcm Senatu ;rppelb-
L
,um
�I.J
IN L J BR V M J.
tum fuilfc. ~t ex re de fideli Romanorum a~icir!a exifrima ri poreft, quibm nihil iuc~dius e~at, q~am g~nteS'"
extcras armis inter fe conRitl:an, & diuturrus bel'Î1s attcri.
1
. Senat," c(nfoifJet.) Ex hoc igitur S. C. belli ~uius getend! autl:oritatem Cx(ar furnplit, dmque trI1f0~rJ.~ ~~
buit: quod umen Dio Iib. 38. non attendit: cù~ fam.milltes C~(ari obücientes,bellum fil\c legc,aur S. c.mfcrn:C~
farcm autem rcrpondentem , bella quzdam legc lata,qu:-edam fine legc ex. tempore & /ùbita l1e~elSjcatc ger.i. . .
CtterofJu<amICol.) At OhUCl Czfan rocuit, Arioulllum
in hoc numero fuiffe,& aliguor amè: anrus Rcgem, amicum
ae focium appelhtum fui{fe.
Dictrlll ..m libi 0' cognofcendum.) Fac:rnus, Dijêend ..m.Sc:4
ÛC [ocutus efi, quafi clixi{{'et:Dicendum & audiendum.Nam
colloquium & communicatio quam Ca:f.1r pofiulabat ,di·
eendo & audlcndo,id en [crmonibus vItro citr6que hab cndIs, confumitur.
Longè ab 111sfrattrn~m.J Sic noficr, & Steph. Faernus &
Vrfinus: Longè futu11lm fracerlllun nomcll populi R. Sed
tata placet.
vu
CAP.
1 X.
N eo mllnermf, 'INOrl. tonutni!T~"t.) Sine dubio.. corri. ~endum cfi cOlllletJifJtt: fingulan l1umero: vt ln alüs ql!0s
Vlru ommbus. Nam Conllcniffct, pro Conuenturn clfee,
modo dixir. Er locutio efi vlitatiLSUl1a: neque c;emplo flun res indigct.
Inlra AnnOI X lIII.) Plleet fcripmra lib. Sc~phanici,
~"ter. nam Intcrannos Antiquidicepant pro Per ~nnol. Vt
~n Verr.l..i.1mpridcronotauimuç.Cicero III ~llltllna: ~i
1I1tcr tOt annos ne ;Lppellarit quidem ~inru,&c. Titinnius
apud Non. Marccllwn :~z inter decem annos ncquifii
Vnam togarn detcxere.
N afo4'f1J1(J' CimJmi'H.) Nofier anriqum & Roman.CimbTCU~. Nop dubito qllin Na{uam dic~t,qll~ nunc Na(àui~:
& <;unbreum, qui nrule 21mber. SIC alto 10co DuracIlun 111 PiQonibus numerat: qu~ familia hodiéque viger.
l"tQO/ljd~ d.rt:'jcHIIM.) Sic noftor & Stephan. & Rom~'
'JI' • . "
B~ j
I
�,.t
FRA Ne. HOT 0 M. NOTlE
nus. Sed Fac"lt:U iampridcm in multis imprcfijs rcétifsimè
rcftitutun1 cft. ~unc cnim pro copia villrpatur. vt infr.i lib.
~. Tantas Italix facult'ltcç.
.
.
,..AltLut1[dalis.] Placet noiln Anuq. & Rom:lI1i [Ci"iptPr:l,
,Alduafdulius.
.
.
RHne "II.ruscireundartu aTam effic;t.] Not:idum pro Hic
muro Gircundatus.
Diceb'antferre potuiJfe.] Placet Faerni (entcmi-t, Vt Diee';'
liant tollatllf prx(crtim hbris antiqulS luél:0ribus.
Non.maj,n ..m in Te mi/irari.] Ame ha:c verba Codex Ste~
phan. hlbuit, Magnum periçulum mifèrabantur. qua: ta~
men in multis imprcfsis reél:è pra:termi{fa flliHè, cùm ClC
loci fentcntÎJ.,tum cx Vaticani hbri auél:oritatc, quam Vrli1IUS protuli" intclligitur.
JŒquitate corldi/ionis.] Placet Faerni cmendatio:vt Cvllfli,jon~m legatur.
T.j1amentaQ6Jignabar:tuT.] Florus fic: Vt teftamcnta pafftm & JO plincipiJs fq'ibercntur: id cft cuam i primorum or
<lInwn mllitibus,
Ad Id roneiliuln adfllbitÎf.] Nam in concilium adhibè!p:mmr tautùm ,qui in ex"crcim impcrium, aut porcftatetn
habcbanr: COl1cio ad mllitcç 1ubcbamr. l\:oilcr Ciuil.libr.
:z..Dimi{fo concùio,concioncl11 aduo~at militul11 .
..fi C. iHarjo (l+/fiJ.J Auél:orcs paulo (upcriùç prodllximm. Qllod al1tcm.cx~rcjtll C. Marij par~m a.rque I.\'(i lmperatorllau.lem trJbUlt , Cl. cauffa cil, quod die pugna: int er ipfum & hoftes COJ1ftitllto, cxfa Gm hollium CCntUI11
qU.lclrJgintl milli-t: .apta, [cxasima. .Notandu1l1 eil alltcm Ciccroncm Galiorum nommc Ombros & TcutanoS
appclla{fc. Nam il1. ~rar. de prou: c?n[~1. Ip[c illc.' inquir,
C. Marius, cuiuç dÎluna atque cXJlrua vlrruç magrus populi R.luéÇiblls funcribldquc Jùbucnit, influentes Ù1 Ita1ia111
Galloru~ maxi!n:tG çopias reprcfS,r.
Q'Jam iifc Impt,ilfor ] C. Marius.vt quiuÏs Utinè pcrirus,
f.lclft per[plcit'sed Pllltarchus vel impcrito vtens interprete, vcl ip[c minùs pcntus, ira ClI:faris [cntentiam peruertic:
1
1 fJ':
•
l i n
1
_"":>.
1
P-117P.pE/TI.9I1J fJ,û,À.t.tJV y"'fJ-pPfAJV fJ-ct::tt OJrJ-frriloÀ.tfJ-lf,ç,
,
"
fi
"
'
P.WTHWTOÇ
lcJV fJ-ctp'ou ::t"p6JY r;-pctTIIÎ'0ç.
.
1
. ~er~j~HllmHltH.] De quo El'itom.Liu.97:M.Craffus Pra:-
çor fri:
�l N LIB R V !vl
r.
13
t~r priml'm Cum parte fugiriuol'um qua: ex .~apis ?er~l~a
l1I[quc conft:clllt, Feliciter pugn<1ll1t: exüs Jl1U11lCoru :x xxv
1ll111lbus: & duce corum GrJluco. ~od Idem PlutlfChllS l1l.
Cra{fo [cribjt.Tnmultus autcm inirium ex ghdlatorum familiis n:mun cil:: quorum complurcs Germatro.s fluife locnç
h~c apcrrè oftendit.De Gcrmani~ eoam bcftlarus memorabile dl: quod Scneca lib. Epi!1:. 10. ita [cribit: Nuper JO ludo
bcfbariorul11 vnus è Germanis cùm ad matutina [pcél:aclll~
pararetur,fè;cefsit ad exoncl"andum corpus. nullum aliudilli
dabatur fine cuflodc rc,retu,? ibi lignul11 id quod ad em~n
gcnda ob[cœn:l :ldhcrcntc lpongia poiitum cft, totUJ1lIll
gubm f.ufit, & prxclulls fauoblls ipiritul11 cliût.
f<.uos I"men.] Sllbaudicndum,$eruos.& hoc Cx[~ri fatnili,uc cft.
Deni'J.ue Gerrn.tlJos.] Probo [cripturam quam in libro
Stcphal11 rcperio: Dcnique hos c{fe eo[è1em,quibufcum [xpCllumero, &c.
J1C'Vi .'lores.' CI:mdio legato, & Var.inio prœrorc,& LCll
tlÙO & C.CraJlo coss.rupc:ratis.Flor.bb.).Epit.9~.
l1ICrmeJ.] Vide Flor.!tb. j.
•
H or Ji (1'+I.Ttrfllt,reptriri poff.·] Si" Aldus.
rc(l:iLh Stephani ltber & Jl1ulti pcruulgati: Hoç li quœrcn:nt, reperiru
poiTe.
Defariga!is Gallù.] Nihill11utand\lm.tametfl Defarigatos
Callos in quano calil poftularc conlùctudo vide.nur. )Cd,l-.
!iis loci~ non paucis ita locutlls cft. vt paulo infd: Commit,
tcndum non pur.lbat , v~puHisjlofiibl\s 'dici poffet cos a [e
clrCUmucl1tos.
.
RMione ac COI~{llio .J Dolo & Înfidiis.
CU,il"ationi ,] Mcndor~ in pcruulg.,u)ç 1 filpcriore feÎungitur. n .lm rcn{ù~ l:ft,polo & arec lùpcrato ç G.I Il Qç : guo dole>;
capl quidcm GaiE barba ri & il1lpcriti pOtllC(ll1t. at ROl1lJ1u
viu l'criti.$: caUidi,tanto pra:lcrtim 'dutrore n.o n pof int.
P~~f,rib erc lIudermt.] Ira placct:qu.tUUlS 111 Romano &
Aldl & Facrnilibris [criptll1l11ic, Vlqt.:rcll~ur.
Ptr?uua .."iu filicirar •. ] Neque vtri'-lllc lilPc'riori rc ..
fpondct , nequc fl'licitati.~ perperuitas in omni vit,t ad
b~lhcam fonulum pertinct. Sic igitttr l~cndllm .ar.,
bltramur: $uam innoccntiam , perpetua vita : fclic~t:l
!Cl\l ~ ~cllo llcluctiorlUll circ rcr[peétam. Inno,cnttal~
•
~ B 4
rcd
"
,
�i~
F Il A N C. J-I 0 T "M. NOT lE
fllttçm auariti% oppo[wt. Sed uene h~bet. video nunc Mt-:nutium in [uo libro iu emcn~ffe: & Imprcfsiffe.
Rtpr.tfentatu,rilm.) Sunt qw t'entar,,", corrigendum pufant: & Beraaldum auétor~m Iaudant. Imperité.Nafll Reprx[entarc verbum cft.lul"JS.' pro Ante dicm pr:rftare , aut
&ccre,aut [oluere. Cwus rel exempl.J. multa: in Comment.
'Verb. Iur. ~xpoliumus. Itaque mihi dubium non cft, quin
4pud HlrClUl11 de ben. Alex. mendum fit co loGO vbi lic
legitur: ~:rfar re[pondit [c fore :rquifsimum Pha~naci : fi
qu:r pollicerctur ,rcpr:r[cntaturus cffet. Legendum cnün
arbitror, Re pr:rftaturus effet.
Decima legione.l Hunc Iocwn Dio lib'38.explicans [ubjungit,moris fuiIfe,vt Roman:r Iegioncs ex dcleétuum ordine ap?clla.rentur. Frontinus autem lib. Stratag. 1. C.
C:dàr, mqult, aducr[us <?cr.manos & Ariouiftum pugna·
~tlrus ,confufis ftlorum aillmIS, pro concione dixit, nullius
fe co die opeu, nili decim:r legionis v[urwn: quo con·
.fi·cums cft , vt decimam tanquam przcipu:r fortitudinis tefiimonio cogcret, & ccteros puderet ,ne pelles alios gloria
virtutiç effct.
Pr.etoriam cof,orlttn. J Cohors prztoria dicebatur manuç peditum., quos Dux belli, [Ul pr:rlidij caulra, cireum
fé habeb;tt.
Primorum orainllm rtnturionts.] Hi limt Centurio primi.
pilj, Primus princeps, Primus haftatus, quorum maxima erat dignitas in logiolle.
CAP.
X.
Riouiffi copi~ .; . noftril.] Ita Ie~cnd,:,m cft auétoribus
, . omnibus annqtUS.nam mendolt: qUidam nuper Caflrit
fepo[ucrunt.
. .
.
In fOS legicnariosmUitts. J Vctc:r~ lib.m quClS Stcph.Le.
gionario, co milites. quod{ine dublO re~unl cft.
. ..Ad t'Ilium refcribcrt.l In omnibus anuqlus ,Nulle ad cqUllm rc[cribere. Eft autem InJl1tJrc hoc verbum. Nam
fcribi legiones dicuntur, cùm infutuuntur. Rc[cribi veeùm ordo earum mutarur: vt fi ex pedeftribu& copiis
equeflrcs fiant. Liuius lib. 8. Scribebantur :tutem '!uatuor
fore: lcgiones quinis millibus pe,ütum, equiribus in llOgulas
Iegionçs~e~c~s~ ~dcmlib. 9. Dclcélus prope: omnium vo·
l ta -:
A
ro
.w:
�J' N LIB R V M
1.. .
~5
lunt:ttiorum fuit : rcfcriptx ex eodcm Inlhte nouX legiones:duéblfque ad C:tndium exerciws. Valer. Max.bh.l..,
cap.7.Decrcucrul1t,vt ex üs guiequo meruerunt, pcditum
n~l11cro I~ülitarent : qui pedites fuorant ,infunditurum au'
xiha tranlcriberclltur.
..
.A caf/ri< ..A"riol.iJU (9' C'[.irÙ.] Vid.eo c~e qui repo- '::
liant A ca(fris "triuf'I"t. quod fi codicem antlqulln~ :lUél:orem h;\bcrCllllls, non tlilplicc:ret.Sc:d Stcphan. & ah) vul bl tam retiJlcnt.
'
MuneTa am?lifUme mifTa. ] Dixi de hoc more in Mani- '
li:1nam.
Et àRomanispramaximis. J Liber antiqulls Henrici Ste~
ph.lOi: Et pro magnis hominum , &c. Sic Liuius libro 40'
l\Iominiç cius honorcm pro m:1O'nis erga fe ReO'um meriris
dare populum Romanum con{~e{fe.
0
.
. ...A'u{lorts...,el;t tfTe. ) ./'f14{los reponit Facrnu<; ex ;lI1ti'luO
hbro: quot! Idcm & de meo tcfuficor.
Omncl Gall;" ciuit4ttJ.] Elatoriè & militarircr diél:um,
CÙm ab iis demwn oppugnatus tit , qu~ in fioc & clicntc!a
AEduorum crant.
Fines;ngrefTum.] Emcndo, Finibtu tgT'r(fum: vt in no-.
[ho :ultiqllo & Stcphanico, & Aldino, & Romano. quamuiç in quamplurimis peruulgatis italcgatut, qua1i Galliam
Imccharam dic~lt: quo nihil ineptim fingi potcfi.nam Gallüm prouinciam vcteres coniunél:t: d.iccbant, cùm C;\tn
I:3rtcm qu<'C Populo Romano pacata crat ,fignificabant. Vt
luperllls diél:um cft.
.Bello ...A'llobrognm proûmo.] De <]llO in Epir.60. .
~ uas .AEd"i fecum. J Voccm.A Edui ex gloffi ln con·
textwn irrepulfe arbitror.
.Debtrt Je jùf}icari.J Verbum DebeT', Faernus auél:orj,.
buç antiquis libriç tollendwn purabat. Ego ex Ea re conflatum arbitror. quo modo refiiruendum locum put:ucm.
Vu t:U:lm autem e{fe hal1clocutioncUl pro lcdrco , nemo cruditus ignorat.
EilUmortUt4imcrt.l Pro Emcre. vt Verrina5. Hrcvc:rb q~ veI vita redim.i reélè polfCl1t, pecunia xft.imare
nonqueo.
FabioMarimo.) Vnde Allobrogicm diél:us. qlla dere
Copnoice ex .Erit. 6t. Strab?nc ~ibIO quarto, l'Iinio libro
�16
FRA N C. HOT 0 M.
N 0 T lE
[cptimo, V clleio !ibro :..
ln prouincidm.] ln prouineia: formam redigi dieeban(ur,
qua~ viéhgaJ pender~ lubebamur, qwbUfque rua: leges adimeb5tur,vt in cas luns diecndl eluffa quotal1nis Maglfl:ratus
à populo Romano cum fummo imperio mittercntur:vt codem il.lo a11no de Narbonenfi prouÎncla faétum cft Q::'l!
verO IUls le gIbus vtebantur,Llberx dlCCbantur: vt mox tribus verfibus interieétis.
,firuernOJ.J R eétè Aruernos nominat.nam corum in 11de
& clientcla erant Sequani, quorum in 1111lb. Arjouifiu~ con[ederat.
_
.fid no(lros ,ftiequitare.] P!Jeet Vrliniani libri [criptura,
vt vox,Ad ,deleatur.Sic cuim antiqui diccbant, Arbitnlln
\ adigere.
Pey jidcm in roUoquiodr(umuentoJ.J Vetus Codox ,Pcrfidè. quod vt non facilè repudiandum, ita ncc temerc recipiendum cil. ~idfi,Per hdcm colloquij?vt lib.Ciui!.:.. Homines imp'critos, & per eolloqlùum deccptos crud'clifsimè
imcrfecillc. Sallull.in 111gurth.~on ci pcr max imam amicitiam maxima copia f.;II endi erat. Scncca de diuill. prou.
Multa milJia ciuium R. vno loco pofi Ji dcm , imo per iplà1l1
ndcm trucldata.Efi autcm locus commul1is cie /ide holli {cr
llanda. Non Ihu.1.üit tamen Labicnm, Ca:r.tri lcgatoç, etlm
11er colloquij fimulationem COl11ium A trcbatc111 intl:rfice rc conatu~ cIl:: vt infd lib.8. cap.3· Non fcru:ullt Cn. Domitiuç, qui Bitu :tutn A rucrnorwn Rogem per colloqwj i1muhtioncl11 aeccrfitum vinxit, & RomamnJ.ui deport.lndulTI
curauit. Valerius lib.9. cap.6.
CAP.
X 1.
omm;lfum cum t'lui/dtu pr.elium.] Faern~. & Vrlinus
vocem Commi/Jum, Vt [upcruacaneal11, rCUClum: quibus Stephanie us & Romanus afiipulancu;. P offet quidem
ira dcfendi,quafi ordo hic effet: Nam eth vldeblt prxlilllll
lcgionis deleéta: eum equitatu commi~ul11 fore fine pcr!ClÛO. Scd dcterius mendum {ubeffe .trbmor, fub Ilhs VOClbus, Cum ~qtlitatll. Nam legio quoque in cquos impoilta
fucrat:atquc vtrinqllc pra:liutn equ~f1:re fururUI11 erat. ltaque cogitidum vidctllr,ec'Iuid partIcul a Cum [ubl:t~a ,loeo
. iiu lèntentia confiare pofsie. Nam equc!hc prxhwn hne
, dubio reCtifsimè çgnuenirer. Sic aUtCJ;Il illa.t cap.a. Reti,
<.
qllOS
C
�1N
LIB R V M
I.
11
quos oumes cquimu con(ccuti nofui,&c.Et lib+capit.r. 0Olm hoc itincre eqlùtatu vua noél:eft eonfcél:o.
'
& Romallus
ln 'V1I11,u, milit~m ,e1«tum. J Noncr anuquus , . b'
~farum.qLlod n~agis placet.Cicer.de Orat.l. Peto a vo IS, ne
h as l1lcas ll1eptlas efferatls.
Il
P cccandi fOllu ) Id e!l:,nullo prxtextlll::edi poterat: nu :1
eius lxdendi occalio prxtexi porcrat.Sie Cie. Verr. tIr. Non
dt, non eft inhoc bomine cuiquam peceandi locus. Id cf!:,
~ù Vcrrcm ab[oluerir, nulh pra:rcriprione fuum erlffi Cll
tegcrc porerir:vt Cxrar alibi loquiwr .
..AriOl/iffu. 1·t, bawr.)-Propter annol'um XIII I.COnliICtu
dincm.Locm hic cortan crrorem co,trguir,qui tradunr,Gall ic;uTI linguam candem cu ln Gcrmanica fLU{fC. ~a t;lmCI1
in ~r~uratiOl1e remper memini{fe oponcr, quod Cadàr de
pr~nclplo tradtdit, triUIll Gallia: partiumfingulas [ùa ae propna 11Ilgua & [ermolle v [as fui{fe.
Ped, tes 'Vi loCtJ!imi.] Sic Tacitlls:E6qllc mixti prc.liabanrur
Clpta & congruente ~d equdl:rem pugnam vclociratc peditum , quos ex omm luuemUtc deleaos .1I1te aciem 10Clnt.
Hanc Ge,r nunicam indtlftri:tm Ca:[ar poftd imir.ltlls cft in
bello CIUlh:vt paret hb-3-cap.T6.Adoloicentcs expeditos cJeftos ad pcrnicitatem arrnis inter equites pra:Jiari iubebat,
&c.ltcmlib.8.cap·3·
NollroJdmrrerent. J Omnes antiqui Pcrterrerent. quod
reél:um puto.
.
'
Velociflimj ar flrt iflimj. J fortitlldo plcrtUlque ad anitnllln 1 [cd hoc loeo ad vires & l'obur corporiç rc:fcrrllr. vt
forriflimos dixerit,pro valentifiimis ac robuiliŒmis.Sic Cicer. Ofnc. J. Nequcvlla re longius abfumllç .i l1aturafer~
~llm:1I1 quibus ineilè forritudincm [a!pe dtCU1111S, vt 111 eqUls,
ln leonibllS. Sic 1l0aer ligna forrifi!ma diJut,hbro de Bell.
cillib.
Sortihw. ac ..,aticin.r./;onib,u. ] Q.!Ys non miremr P!utlrchü ,
1egll,e
'IT'
~
~_t1' \ >1 rh
\
1>orrjci b"~'
U1? ~'r l J p..cx.ÀÀov ~uç np..pn.WJt"Tet !J.etV-rt6p..cx.?;.
*
;tp~v ')'WJctflt(;ïv,c47TOrg,p.ZV J"v~ç tœfocrbi.l
1
1 .0. .##'
-"'2A pWp..et'r6IV !n.I')'p..OIÇ Xj "t0~OIÇ
'rtH.p..d{pop"f'''1
ttZ'd(jlfJ
\
t
,
',\ '
,...
\
1
0.
•
'-r ()t\l:cq,,~ov \Si ~("cr~ fMt::t lw 'rI'0.
V'ecr'\7~ . Ego tamen SOIt,
tI'MJ
lJ
1
?
"~
1
"IU rcuneo.de quibus Corn.Tacitus in lib.de mor.Ger:n1, Ex
~0.E aLlt~m [o~·t!lcgarii gcncrc fLtit ~lla y cllcda,dc qlla JI1 cod.
�18 FRA N C. HOT 0 M. NOT.tE
T:tcitilibro,& lib.x.lC.Ea virgo natiollis B!'uaer~ Iatè impc
ritabat, vetcre aplld Gcrmanos more: quo plcr;ûque fœminnu fatidicaç , & augefcente fuperfiitionoarbitrc:ntur Deas.
Vorticibus tamc;n vTos Gcrmanos in quibufdam diuinatio~
nibus & fortilcgüs,docuimus in DiLputat.Feud.cap.pcnu!t.
CAP.
P
X 1 J.
.
orl,jJjt ti,u liei.] Ergo,vt Plutarchus qu09uc: ob{erualIit,ex Gcrmanorum iùpcrfiitionc: pllgni di occlfionem
Ca:Ctr arripuit. Itaque Fronrinus firatagematis loco faCtum
hoc nllmer~t.lib.l..cap.t .
. Generadmqueconftitmmt.] Non permixtiç & confu{j~ gen
tlbllS , fcd filO cuiquc genti ordine confiituto : vt Harudcs à
Marcomanniç,& deinceps alij ab alüs difljnaï drent. Sic lib.
!.Ho: fe colle Galli contÏnebant, gener...:timquc difiribut1
l.II Clllitates,omma vada,&c.
.
Singul~l ltgatol. J Sex igitur legatos hoc bello Cz{ar habUit.Nam fllperius Lex lcgiones nominauit.
r,tflir manib,u ft enw. ] Noll:cr lntiquus C,inib,u, cui Romanus codex all:ipllhtur. 'Vtra mclioe {jt, Catis cOllfiituerc
1)011 poffum. Gallicis quidem Illulicribus vtrunque hune mo
l C)TI v{jtatum fuiffc,patet ex Iib.7.cap.8.& cap.9. Et pcaore
nudo promincntes p:tfiis maniblls obteJt.lbantur ROlllaIlO~.
Ecrnox:Matresfam. gure pllÙ& antè Rom.Ulis de mura 111.lDUS tendcbant,lilOS obtdhri, & more Gallico p:dUIm c;apillum o(lenrarc cœpenUlf. Videtllr con(i,ctlldo fuilfe vt in
cx.tcris rogandis,pafiis manibus:iu fuis,pafiis crinibu<vteren
tur.Tacit.in libell.de mor.G.c rm. Q::6dquc pr:rcipullm, inquit, fortitl)dinis incitamcn~um cil: , non caiils, nec fortuira
conglobatio tllrmam :lut cunellm f.1cit , fed f~mili:r & propillqllitates,& in prolCima pignora. vnde f~mmar~m vlulatus audiri,vnde vagitm infantiuJn. Mcmonre prodleur quafc1~m acics indinataç iam & !aoantes l fœminis reihtlltas cé- ,
fianna precum, & obiFall pcaorum , & mo(lrara cpminus .
cnptiuitate , quam longè .impltientius fœminarum (Ufrum
flamine timent.
Pit" in "oRtJ coniiciendi.) Nipil fine vetu(H libri ~uaori
Ute mucandllm eenfco.PlaniÙç tamen N oRros pro Ir, bories
Jegcretur.
.
Phalangelatta.) ~a.m COlaO in vnum agmine (ait Oro.11,us)
�1 N LIB R V M ~
19
{jus) [cutlJquc Ulpra capita contexti:ç ld lr:Umpendam Romanorum :lciem tllti vndiquc pcdlnnx erunt'se d pofiqu:l Ol
~liqui Romano rum rrulimm Jùpra obduét.u n [.lli~rc tcfiudincm ,fcutifqu e figiIlatim velut fquarrus reuuLhs dcfuper
nudos dcprche nlorum ddeétoru mqlle hUlll~ros pcrfoderum,&c.
Circim 'I"inque,] Ego,~in'1Hag;nt" libris omnibus repu
gnamibu s corrigen dum arl)itror ,primùm quomam hune nu
merum vetUS Orofi; imprctTus liber prodit. de inde quia Plu
tarch.'Tt~ctKoll"t ~ç t;'ctJ'l~ç pofuit.Nam cùm oéto fiadia mil
liJrium vnum eon~ciant, fequitur vt quadrin gcnu cfficiant
tnilliaria quinquagmta. Neque me mouet, quod in vulgatis
Pllltarehi libris Icgitur,'T~(:tl!oll";~ç . Nam & verus interpre~
Q!!.1dringcnta po!ùit,& Hcnr.Stc phan.Gr xea: linguœ pcririfiimus,& harum rcrum obfcruat or diligentiUimus, 'T'~ct·
",O/)'I';$Ç in alüs libris lcgi tefl:atus cil:. Itaque Beato Rhcnano
lummo ae !i~guhri viro atTendri non polfum, qui prœliul11
hoc comnu(l um pu~at ad XdClll Apollin,aris.•<juœ milliolrc voum CCrmal1JCUlll a Bafilea & Rhcno dlltat. Nam paulo fùperiù~ Cre far fcribit co fc loco caH:ra h-tbllitTc, quo:i ScquaDis & Hcdui~ commea tus filpporraretur. Neque mirum vidcri o!'ortct,fi quinquagint.l palfuum milliafu gicmcs feccrint:cum C:dàris excrcitu s intcrdum vno die x J{. intcrduIR
x x v.millia confc:ilf e confiet.v t lib.~ .c~p.ll..& lîbr.7.cap.6.
V c!$ctius autcm libr,l.lèribat • tyrones horis quinque xfiiuis
vigtnti aut viginti qnaruor palfuunl millia ambular e, aut ple
no gr.ldu conJicere.
Sel/tif l',uell ..tnr.] Loclls hic ofiendit, phalangc m dici,c~m
milites lèutÎs in caput Cubleuatis conferu m aciem ita Contc_
tunl.Vt propè tc:ll:udo videatur.ld~ue ~lonts lib.~.de hac pu
gna loquens.ollendit: ~ calor(mqUlt) 111 pr~!tando miJi.
turn RJucrit ,nullo magls cxpnnll potell:, quam quàd ebti~ lùpcr caput lèlitÎS,cùm fe veluti rell:.udine barbanlS lcgcret.rupcl" iplà Romani fcuta falierunt,& inde iniugulo s gladiis defcendcbant.Idtrnque Ccribit Dio lib'38.cxtrcmo.
ln hisfl4it ...A"riolliftud At hu~c lib.~,cap·9.qtortuum {crihit. Vcl igitur accepto vulncre , vel :mimi mœrorc pauas
pM di~bus intcriit.
hliqu.s omnn] Plutarchus [c.ribit, ca:fa hoc prœlio nOl1
1
�FRA N C. HOTOM. NOTlÊ
minus oétO<TÎnta millia.quod idem tr:ltlit Appi:tn.illCcltico•
.S<:.,0J 1Ibi::''luiproximi.] Ex 1}b.4,&.~oci.s alJis in,1111mcris ~c
!htUt:ndumarbltror, ~~J Ctlm V b'11"~pTo",me Rl,tn1lm mco l~nr. Nam & III proxlmc Rhcnum IJlcoic:bal1t , & vetere9
i/limicitias ,um Sueuis gorebanc. Hxc ,ùm mllitis antè an~
nis [crip!llfcm,animaducrti nunc Beacum Rhcnanum virum
doétifillmlll~ ltb·3·Rer.Ger.m eadem [cmcnua fuiife ,
.fid conucllfluagendos.]Vcrbum iuris,d c.: quo irJ CommeI1
tari 0 noftro di6hull dl:.Liu.lib'4r. Sicularum eiuitatibllSSyl'leu[as, aut McfIànarn, aut Lilybx um inditicur conclliwn ..
Pra:cor R{jmanus conuentus aglt.eo impcrio euocati C0J1110'
niunt. excclfo in fuggcllu iùperbaiurl reJdentcm ilipatL\lll
liétoribus vidcm,vi.rga: tergo, (ceurcs ceruieibus immincnt1
&. quotannis alium atque alium dominum [orriuntur.
R::,i Tipt14 RI,mi incol,mt. ] Nonl1ulli Codices: ~i cis rJlenllm tllcolunr de qui bus lib.6.cap .6.
V»um imperium.JPaucis po!\: vcdibus,Rcgium imperiul1
Jlominat,{ub Rege Galb:l.
3°
~êa~~
Y'lIé LIre '1lV}'.d J l.
CAP.
1.
I;:! , B nOIlTlullù eria1J~ 'l"od in Gallia J p~ttntio7ibud
Lcgcntlu1l1 arbltror,..,Ab no»,," 1115 enim poren. tiOTibu~ .Nam qui nouis impcriis fhu!cbant, p<1
tentioribus qui rcgnl occuparc cOllabal1tur"
[uam operam nauare cupidJanc.
_
Re · 11<' occuFabanrur. J Regna ergo mm dicebantnr ~a:: i Il
Satrapix; pollea Ducatm , Coml~atlls, Marcllla; dlél:a: limt. '
lm/,e,io noftro confl'lui• .] Cod. Stcphanicuç, In impcrio.
quod placet.nam & in Ald.ita eO;. ..
.
l>Je1tntc .eflate.] Idcrnl1bcr & ah) complurcs 11l1ta: de quo
nihit a ffirmo.
~ i riptU RJ"nj incolunt.J N oIler &. Romanus, & Stcphnnicus,
cis R.henum in'Dlunt. quod verLUU ciTc poIlca con"
-
pcc/Je
1<1i
fubit.
-
�1 N LIB R V MIl.
31
. ~r"nulIIl'mperjum J Et à Steph.libro abefl: rcétè,me o iu<IICIO.
. lngrtdi prGT,ibuiJJent.) Idem liber,ProT,ibIJeTint : quod non
Improbo .
Z>roximi Cttl/i.e.) Ei p:trtiqux propriè G:lllia dicitur .
. R •.~tm Cttlham.1Ergo apud Diollem lib'39.mendum c[t,vbl Adra Rex ille nominat ur.
Summam rotilM b<UI .JSteph.;m .& RqmlntlS,Prudcn.tiâNlque
fuam totius belli [ummam . Aldin.& J1fJfter, Suam {Ul1U1UI1l
totius belli.Sed pronome ll [ua,,,. delendu m arbirror.
MOTinol xv. J Srcph. x x v. ~od Paul. Orolius confir1J;Ilt:(111i in rupcrioriblls nllmcrum vbiquc [cruat.
MCMpij v Il.mil/itt. ] ororus 1 X,·co.
C(ftltaCC i X lx.miUi" . J Lcgcndu m Atllatico
~, Vt apud 0ro~ull1.& mox; c ercefoJ CenOm~/lOi. Summa :mtem apud
0rohum Bon cOl1uenit,c c L X X X v.millium . Nam ifto modo
conficiuntur ccx C vI.mllLia.
.
Ob/ides adduci.J Legcndu m ObfiacJ ad fi adduci.vt in Stephan.& Ald.
C~for RI",l>.Ils.JAd fi.l lnmam igitur'B dgx conficiunt hominum ccx cVI.millia.
SUM (OPÙU inTrod,exerillt.] Vidi ~uill1du:>lt'rinr
corrigen Jllm plltarcnt .impcrj[ (nam & paulo 'poft itlloclltu s cff: Et
quorum in fines primùm Romllli eltcrcitu m inrioduxc:DDt, &c.
.
. CClI/arum taatm arque Belgawm .) Ordinis r:\tio pollubr.c
vldetllr, Bclgarum cadem atque G:llloruIIJ.. Nam de BclgLS
nunc loqllltur.
,
CAP.
Ir.
D jhellire· 1 In Stcph.R om.& no!l:ro: Ad fe venirc vidit.quod. proptcr hbrorum confenfi onem retillllill1lJÇ.
l:t ial11 idem 111 Manutianis videmus: quos typogra pho imit:ll1dos dedimus.
Nam Tanta multituao .] Stephan. Nam cùm tlllt.l mliititudO hpidcs:l c tcla COlliicercnt ,in mura conl\!lcll(ü p01:dhs
erat l1ulli.Sed Ald.& vJitataprob,lbilion.,,; videnmr .
oppido pT~crat.l Stcph.O ppiJo proccfl'crat,vl1u ex iis,&c.
nUlltiul11 ad eo~ mittit. Scd YJitara mclior dt.
'l"ejlHdinefaéla. ] Obfcul'llS lOÇllS. Nam tdhldincH1 hoc
A
,
�Jl.
FRA N C. HOT O.M. NOT Je
loeo accipen: pro m:lchina fllbruend~s ~lJris ac'commod;t';
tJ locus alter hb . ~.cap.prohlbet:vbJ1lc lcribit:Tund ad altit~dinem valli,f.\lces, tdludingque, quas iidenl captiui do-cuerant,par:lre ac f.1eere ccx:perum. ~o ex loco intelli"Îtur ,C.dlos tum demuID cœpI{fe tdlUdines infiÎruere.dein~lc
:td murti fitbrllendum,cum p<:,rtis [u~cdli{fent:id c!l,ad por-t:ts concllrrllfcn~.L ocus(vt diXI)oblcllrus cft.~odli de tefiudine,l1u:lm alio ,loco PhaJangem ~ppcllari c!ocllimùç, 10-'
CUJlI aCClplamUS:CU111 milItes den{àtls fuper capita {cutiç c6ft ip.lntur ,rurfus ilJud aduerJàbitUr ,quod {ùbit.11ll muri dcielhol1eJl1 C~farÎs [ententia poftulat : qu.un effo!lio manur.l"'
lla non patltur.ncque hodic qui mantelletis vruntur,tam cc
Ierit.er 111ures ftlbrt1unt.~un~brcm cogiti dum, an miralll
Cxf:lt Gallotum aglht:ltcm & mdu!lrilm in tnuris [u!n:Ull
di~ hoc loco dcfcribat:& pro SUbrUI<TH legédum llt;Subeunr.
vt Teftudinem illtc:lligat ph:llangcmf.,lbgiatJ.m, in qu:uri
aglhoresmilit.cs afcc~dant,& ~cl ip!! nnfrum u,bca!Jt,vc) ;1fccndentlbus /ublcéhs humerJ$ a!ccn{ûm prxbeam. I\"am
de hoc Tcftudinis f:lftigiJ.tx genere Liuius Iib·44:~1c1ratO'
3gmi,ne f:lC~~o,.inquit,f~ut~~ (Ilper c.~pit:l d~nlàtiç,llantibus p61
miç,lccundls fummlilloflhm,tertlls m;~J~ & quartlç,po llremis eti:un genll nixis,f.llligütam,licut teéh xdificioru fun t,
t clludincm flCleblllt.Hinc quinquagint.\ terme pedum f) atio dlfh\L1tc~ duo armati prdcurrcbal1t,commitürlt!ue inter
(e,ab ima in lllmmam tdludincm p€r denr.lt~l {cutJ.,cùm Cll'.t
filTcnt : nllllC velut propugtJantcs per oraç eJCtrema: teftudi~
niç,nunc il media intcr It: COl1cltrrcntés,haudfews quàm Il;j
bili fo!o~Jltcr fe p«r[ulta~:lnt.Amn~.Marc~ll.lib.1.6..cOlliull
ai~ tribuç nauigiis,tcHudincm ha~ 1pccle !uper/truxit. Dell'"
fatis cohxrentc~ fup!a caplta [cuus, rll'llJs.~r:lIillrJ~. in!l.lbat
armati:alij l'oH hos l.en;e~ curuamcs I.U~rll1S, te~t1.Jçgr~da_
tim inclinatis (umnu{fe, Ita vt noulllun1 fttffiagllubu ç lIlÎl<lentes formam xdi.ficij f'ornicatiI~ôll(harcnt.Quod nY.lchi
nx genus tontra murales pugnas Idco figÙIaturhac fpeeie.
,or mil1ilium iduç atque faxonim per l~CCur[us cadclltcs b bilcsinllar imbrium cuane[cant. Hxc Ilfe. ~od autC1l1 ad.
portas (ubeundi muri C:lu{fa concurrebant , argwncllto cft,
foŒul\ ante portas non f~{fe: q~od etial~l :l~tcr locu~ ofi~ll
dit bb.7.e:lp.9 : M.Petrems <;1Ul~em le.glO~ls centUriO ,cun"
1)orcas cxciodcn: (;OIU.tUS dlct,;l mulmudinc opprdrUç,&é•
J
.1
•
clim
�IN LIBRVM Ii.
3J
~tlm hxc i~mpridcm (cripGIfclTI, nunc animadhert{ loculI"!
ln hb.7.cap.I4''1 ui no(ham conieéturam adJuuat. Nam vb!
de GaIJj~ qui p:im:m quancbm callrorum ~omanor~ll1 opPllgnaballt, loquirur, Alij, inquit, tela conllcmllt, aIt) tefl:urune faéta filbclIl1t.
Eo de Inedia naEle. ] Vox Eo milü [ufiJcéta dl:. Vcteres Iibri
confülendi.
fi ,Cnm a"mibIU COpifi.] Cmnj:ll1étore Steph.toIlédum. Sicill~,
ra cap.5.S11b!èqucb:ltur omntbus coriil-.
CAP.
III.
vid f/Op.riatldet·~'lt, periclirabflwr.] Vrul1.& aÎij tdhri
. tur ln !l\lS IIb.I1S icnptUll11t:l eIT~: Sollicirationibus ex<jUlrebat . ~od 1111perltl lncerpretls [cholium eIfe HeinO
non ,:idet. Sic loclltm ell: Iib.7: Ne<jue vllum fe~ dicm inre~11l1t~ebat, qlltl1 cqucll:n pra:lio, quiJ in 'Illoque cirer :tni1111 penclItan.: tur.
LtJtitet·fofti.?/flftll.] Ald.& aliquot vetereç, Fafli"1WIJ. Apud ~llIl11m Icglt~r ctJ.ll1l, Ft1.p,gifltl/s. Faf1:igare quticm poe
ta: dlxcrullt : vr hlll:lg.ltllS rerllleridum videatllr. Nam CafiigJtllç, ql10d J1ol\l1l~lJi obtrudunt ,planc abfùrdllm dt. In
Stcl'h.tamcn lcgitm, Lenire)' Ct1.fligt1./tu: quorum prius vehementer arrïdet.
Vt fiqreo Opll'; effet fi,bjidio.] Corrigcndul11 arbitror, vt,
Ji (:!'ûd apl~s effet ,[/th{; dio d"ci pojJent•
. SÏtJm;;I/u /,offen l.]VcrblU11,po!fcnt,g(oIfcma eIfe non dllblto.ln Ste ph.J egiw r,P orui!lcnt.
CamllJCall'fÏ1ue naJlras frrjhn(bam.) Sic Ald; Norrer auten1
il.: Stephan. & Romanlls: Commearll{'luc Iloll:~os prohibej·cnt. Aldina probabllior ell:: !la111 de .lgns loqUitur ,non de
Rhcmiç.
V tJJi'lue conuf/lirent.] COhucnire, in iril~nitiùo,magis ph
teret. quam lê:riptur:un video ctiam quofdam [tCUtos. E~
Om1l.JllO Manutianus lic hab ct.
\
Diuitiacumq/laqllt.] Vox Oua'1ue tollclida c{1: ,auétoribus Faerni & Stcl'h. codicib~laln planc': lllPcrliacânca cll:.
Ouo non modo lion ;mrllri.] Fonalrc f<.:.tà rcétius legc.;
Iret~
Non Gmittendllm Jibicanfilillm.] ConClIlendilibri vcterc.~;
ficubi vcl ouajion""l, vel Rei gcrcndx conJiliull1, vcl calc
CC:;
Q
�FRA N C. HaT a M. NOT JE
aliguid infuper legatur.
".
.
Po fi t'M.] 'Hanc eandem agmmls ratlonc m Hirtiu~ ex~
pon it lib.S.cap.2 .
./fb extrcm?agmirle.] Ald.& alij complures: Ad extremu
;lCTmcn.
.
b s ibi fl,bfidj;tm po[:ecmnt. ] aUlnes vetc.rcç & fcripti &.
i mprcfsi,Pr.ejiditt1n.quod cur 1l1l1tetur,cauil1m non video.
34-
'C A P.
1 1 1 1.
Nofl:er t'en·ore. cui Steph. Faem. &
~ RomanllS afl:ipulantur.
Ex irinerc 0pf!te,gnare.] Ex itincre oppagnare, dl: cllm fine machinis ccleriter,fcaIi.ç tantLlm admotlS afceniil.ç tentat~r.vt liIp.e.lp.l. Id ex irinerc magno impctu nclgx 0Ppugnarc ca:perunt.
ritl e.~-1 agere.] Non dubiro Iegendum elfe ...A"ggerem,ql1o
folfa, rcpicrent: Vt rua loco docuimus. Sic libro 7. cap-3Aggcrcm apparare, vmea~ agere, tun'cs dllas conilituere
cœpit.
Caffrù lIIuniris. ] C,lfl:rorum munirio lic ficbat: ccrpitibus è terr.l excitis l ti'onte foiE ficbat, .1 tergo murus ex lignis,& iirdem glcb iç ae cefpitibm: vallîquc ,id dl: l'tipir""
interiicicb tntllr , & frollde, ne terra labc:rcrur. Is propric:
A~ger ~ v.tlium diecb.trur, ii'pdquc lori ca & pinllx ad Jimduudll1em mun fl:rucb;llltllr. P lura Veget. l, b.I.cap.1.4.&
lib·3·ca p.8.
Exercitllm dl/xir .] tcph. Dedlf:-jt:quod pbccr.
E
"'~ PlfIIO)'eac fuga.]
CAP.
V.
rb fminis Ifdori.j. ] Sub ü .rciniç adoriri ~ cft cLlm milite~
S
prxter ,trm:t,v:tllo & cJbarJJ~ fuIS oncratl ru nt. Nam et'Iln
fine hisfàrcinidtll1t , Expcdm appcllantur. vt 'pa~lo infd
hoc capite. CIcero Tufcul:2.Nof1:~1 cxercum pmmull vilde,
nomel1h:tb~,t~t ., vides. d.cJ11llc gUI !J.bor, qua11tu~ ag!1unis .
fc rre plu~ tlimldl:ttllll(:nl1~ elbana. ferre, fi qllld ad v{um ve
lint: ferre v,tllum. nam !clltum, gladiul11, g.tlc,1111 in oncre
no!1:ri Ilulitcç non pluç I1U1l1Crallt, qu.lm h~,mcro~, I.tCCl"tOç,
manus.Sic inf.lib'3.ClP.v lt. Impcdiros in agmine, & lltl>[1rcüu~ infirmiore animo àdoriri cogitabant. Sic lib. Ciuil.l.
Veriti no Iloéhtimpediti [ùb oncre çonAigcrc cogcrcntllr.
Etdc:
�i N LIB R V MI!.
35
Ede bcll.Afdc. Milites filb onere ac {ùb [arcinis deF.uig1~0S pugnare non polfe.Et lie hl>. Ciuil.I.Sllb arnus moran:illbamtis conquielè:cre. VirgIl.
. Nonfetlu ,te patriis a,er R mltmu j" armU,
In/llftofubfit[ce, ... it/m dum (aTpit, Ohoffe1l~
Ame (:rpeEl'llllm pofitùftal m agmineca'i1ru.
.
Temru arboribll1. ] Ha:c eacletn Srrabo hbro 4. gcneratmi
Mori,lis , Arrebattbus , Eburonibus & 11enapiis :lttribuir,
'l\
\
.
\' 1r
,
\ _~r C>. 1
"..,., Ta.ç 7TOÀ~fJ. I MX.~ eqloo \jç IJ"t;fJ-7TlIeltovT~ ~ Ta, 'IJU V'C(, ,
n
'1\"
,
1
,.,.
,
'II'>
?-V4JV ÀUÎ'~; ' pa..TldO el; OVTa..Ç, ctV-.q>pctTlOV T <t.Ç E1IJ"OO ~ç.
"
~. Il
'
"
1
i7'
".,., ~.
1 1\
tS'1
J
07T~
I(g..j
IJ"I!O,,07/'ctçl!ctn7T~7T\9V . GWl91
à ç Td. p>.!.~" 7TC(,vnK 10 1 ,VHIJ"Jrflf:t. i'.lovnç t"v
J
ItctnoWJOV
~Îç i'Àt01.
P orreEla ac loca "pert".] In qtJibulaam.fid pro.fi,: men'"
doré. SulPicor tamen -Arerta glolfam efl~ verbi Porreéta.
CAP.
v t.
ÉxiUJtm trop~nmdum.] Sic Ciuil.3: Te iniuffil fuo conCurrerent. fc,cùm id ficl'i veller , vexIllo lignum darurum. Et dt: bclI.Alcx:tnd. Dcmjrrlquc antemnaç iubct, SC
milltcs arnuri , & vcxillo rublaro , quo pugn,lndi dabat {jgnum,idcm Vt [aeerent,fignific,lbat. Ircm ln lib.de belLI-Ii··
Jpan.Hoc nunrio allato vexillum propo{uit. Hoc amcm ex
antiqua con{uetudinc: dc qua eO: aplld Virgil.
V t belli Jign',m L"urenti T/lrntU a~ Mee
."
Extulit. Scrllius quo quc: Si dIet tumllltlls , lOqUlr, qw
fucrat duétllrus excrcitllm, ibat ad Capirolillm, & exindè
profercns duo vcxilb., VntUTI Rofeum , quo pc<lites: airent
Grrulellm, 9uo equites: dicebat, Quj Rempub,fJlllam elfè
VIlIr,mc fC'lIl.ltUr. Ammiaolls :lUtem11b.20.l I.tmmcum hoc
vcxiUum fllllfe oIl:endit. Slgno, inqllit, pel' fbmmclIm crcao vexillum,circunuadimr ciuiras. ~urpl!rcum quoquc lilgum pugnandi Jignum Romanis fui[lc, Plurarehus iriPompcio tcffatur. Etulll illud addendum: Cohortes in CCI1tU rias d il! idcbanrur : Earum vniclliquc fUlllll attribucbatur
vexillum. id l1tl!11erOrUI11 lircris notabatur: vt m l11res ia
tul11Ultll ad c,ldntuenres ad fuum qui[quc vexillum protinus recipcrct. PIura Vegct. lib.1..cap.13'
\ Signl/m dal/d'lm.] En: quidcm, Vt opinor, fupcru:tcanclIm:
Cl!m modo dixcrit: Si;,nu wba d"ndü,$c:d hoc forralfe ,Lrgu-
V
ec
~
�36
FRA N C. HOT 0 M. NOT /E
mcntum dfe voluit tlI!11ultuarix ièriptionis, cuiuGnodi mul
ta paiiim argumenta ext~m. Cogitandum tamen an SignllJ11
hoc loco non de Tuba, !cd de AqUl!.! potitis lit inrcllictcndllm. Ncque CIlLI11 verum dl:,'1110U vulgo tfallum, idcI~ cffe iiglllul1,quod v~xJ!lum. Slgllulll t:r.lt Jil11uhcrun~ Aquib:
aureUJ11,vnum vmlcglOlll attnbutll. V t:xIllul11 vero, VdUffi
litcris notatu1l\ & ceuturlX cwquc aiiignatum.
Ga/ l'tU Indttendtu.] Ica placet: quallluis in Farmi & Stcph:mi !Ibm legatllr JnduCClldtH .
ForJ obrlf/it,dec ..rrit. ) Dcc lIcurrit, vt ali.is [1:PC, habcnt
D1CUs,$tcphanicuç, & ROl1lll1l1S.
PUg,TMTIt,btlJTalltafitit. ] Stcph,lIl. Pllglllntibus occurrit.
Tcmporiç tanta fuit exiguitaç,&c. ~a.: lcriptura probabjh~ •
dl::îed l11ulto probabilior hoc 1110dO:111s puglUntlbus occur
rit.T cmporiç cnim t:lllt:l,&C.
lr'Jrg~,atIC~on:m!JM/Ul~ ). Locus dl: inlib.7. vnde intelligitur ah.! fwlfe l11JJglll<l,alia hgna. Vacua call:ra hoflilll1l Ca:!J.r
c.onfpicatuç,tc~.bs inJigl1lbuç (üOrtlll1,occultati[quc fignis mi
htanbus, &c. Ergo InJtgl1la (ltcCb.1Iltllr orn.l1l1cnta, quibuç
Duccs'l'r~feé1:j, cctcrique1l1l! gniorcs not.1bantllr, vt imcrnotèi pollcllt.veluti , cùm CCIltUriOllC\ trallfi,,:rJis & argcntatis gale.u UlTI criJb~ vteb.!lltllr; itcmlignifcn g:tlcu vrJllli~
pellibus tcé1:is. Veget.lIb.2. cap.[~ . & C,lp.17.
.
OUcfrti 'fulfolle i"l MU m ab o,nre.] Stcph3n.Q!911l qUl[quc
ab ~rc in panem.t]uod v:tlde arndt.:t.
CAP.
VI 1.
vrfiH regrejJof 0' reJiJltllt(J.] It.1placc:t:qU.Ul1Ui.çin Faer
Ili & StcphallllJbm dua.: VOCCI RtgreffoJ &' ab/lI1t.
nudalru. J SlclIb+cap.!. Vt quxquc pars call:rorum
nud3ta defcnforibus.
p.seJlrio 8am/o. ] Bi1'a(Jû~ Codcx m('us anti'jlluç; quot!
mclills dft.: arbitror. FUIt & I-UflUS Blbaculus, de quo Valeriuç Maximus Iib.l.cap.dtémque FlIlim Hibaculm,poeu no
bihs.Pofl:crius ctiam KOI11:lnus liber Eibacull nOlTI<.:n perpetua Jctinct.
Frtmitt'fll/tee:xal/(Ii baml/T ] Facrninus,Stcphanicus,& YI'
l'nus,Oricbatur.fèdniJulmuto.
Jl./fé jmfedimcnto;~f{aTtit. ] Stcphanicus & Aldil1us, lmpe-
Rcaf/ris
djmmto
�1 N LIB R V M l J.
31
'IIIfnt01liclit ,qlldrt.e, (J'(. quod tamcn vcrbum 'poner~uf oecunet : vt vulgat.un improbarc ,hane rcpuc!iare f.leJie 110n
poflim.
· V bifteos .."rgeri.l Omnia hxc pendent.! verb? VidituUs lo nglnquo,nili fortè alillli eiu[fnodi aliquod abltr .
. Scuto ... ni mi/jtum dl tr~é1" . ] Horus Jibm tertio,. hune ~I
~ICl1tcm appelbt.H1e cum l11ulta Rom,ll1orum mllltu~l 1111lgnia,wl11 IltUel egrcgium ipfius Dueis: quod l1urante JI1 fl~
gal11 exereitl1,rapro fugicntls è manu [euto,in primlm vohtans aeicm,manll pra:: lllUll reChruit.
P ofe quifqll.e. J Por ft ,rel'ollCbat amieus quidam meus.
{cel vetm 10cutlO cil:, qua:: Idem valet, Vt P rD ILIa virili parte.Liuills libro Iècllndo. Cùm hoftc s adc/fent, pro quiique
in vrbcm ~x agris clellligrauit.sic noll:er lib.CiuiI.I.op. Maxllnéquc nmons caulE pro [e quirquc id Illunus legationis
recuClb lr.
· curF j".cit~to.] ForC'll1, Il1eitati, Jcgcndum: nili quid 'a Imd VJtl} Lubilt. Nam IIlCleato ClII'fu coll cm peterc videbamur.
V t e.e tmn,.lo. ) ~tli ex tUI11U 10: Vt in eoaeernatis cadaucribus.inlill:enres pugnarcm.Malim tamen Et 11i5 deirél:is.
,/' uJi 'J,.ad 'fJèm] mneç antiqui:Au[os clfe,quortll1l auél:oritatel11 Ièquor:reputhaul11 ab jis, qui Joci elcg.mtiJI11no
vidCrllnt. Nam illineadmirationis initilllll exorJituJ'. Cicero Verrioa rAufwn cffe in xde Call:oJ'is audaeia; fu.'l: 1110nimcnrUl11 ICI11pitcrn1ll11 reJinquere. ~od CÙI11 ita Ji~ , ;u'bit ror jjs abunde /~eisf.lélul11, qui D eb,rcr Jinglliari ca/u rcpollclldllm putab:tnt.
.
.
..
IE.e fexcentis dd trtJ.] pJutarehm,Ex quadrmgcntls.In ~Ius,
numerus conuenit. At Epiu04.ita]oqllitur,.DollcC ex lcxagirha l11illibll~ arm;ltorum,treccnri iilpcrdlcnt:ex non;tginta qllinquc Scnatoribus,tr s tanrllmmoc!o cuadcrcnt.
le
CAP.
VII 1.
procre.tti.] O~nneç;ld Vl1lU'l? & vetcrcç & imprciil P".&nati.~uod retlllcndul11 eCllleo.
· P~r prouinciam /Jojl'âm.] Corrigendlllll arbitror, 1)1 prouin
Clam. quod loci [cnrentia declarat. De li autem diél:wn ell;
)jb~l.Scd iam ita video in Manuti;tno libro imprcfllll11.
T El/tO!'Jhue
-
CC 3
�38
FRA N C. HOT 0 M. NOT lE
cuftodi.e tlJtfolû ae pr.efid.o.] LihctStephall .Cl1il:odiam cJC
fui s ac prxlidiwn.quod repudiandum no~ videtur. .
ln cjrcuitu x v .m'/li"m.] Decil: vox paJJrt .. m.Moris tuir,vt
qui ob[ef1ionem i~n~tlIerent,circum 0pl'Hlum fofL1m ducerent , paulo [onglUç.1 mcrl1lbus qu.lm quo adlgi t elu m po[[ct. Vndc Circl1ml1a1landi verbum. Vogct.lib'4.capit.18. Et
hoc Frequenter apudhunc nOl}rum occurrit.
P[erupq,.e ommb,u Gall;'. ] Sicloql1l1tm cil: in fin. !lb.5. Equites plerunque omnes intr.l vallum tela eoniiciebant. Vuob1queautell1,Plerique omnes,magls placerct.
. Magmludin: (orpomm fi~orum ] SIC HirclUs hb.de bell.Afnc.cap.~. Cxiar campo purgato animaduertit lllirilica corpou Gallorum Gerl11anorumque.Et pau [d poil::Horum cor
pora mtrifiea [pecie cœià [oto campo iacebam.Multa Liuiuç
in eandem [ç:nrentlam multis 1Qciç.
Sin.' opedeorum] Steph. pc diuina.
Facer( dixtr.nt.] 'ort.lffe FaF/uros mclills Jegcretur.
~,~m ar/tS 11)·.rum.artt'y,'lfer.J Hoc vületur ex Peetali iure [ul11l'tum,quo (Vt Cie.in Offie.teil:atur) b elli œ<J.uitas de[eripta erat. Et cùm iis,inquit, quos deuieer~, coniulendum
dl::tum ij qui amuç politiç ad Jmperatoris !id.cm confugiut,
!luamuis 11111rum art es pereulferit,reeipiendi iul1t.
SeElionem lIend,dit.] Verbum hoc in Comment.de vcrb.
iur.expoliJimus. Cicero de !nucnt.I. Hoc cOl11modè rcpl c}JcnditLIr ,Ji dici poDit ex hollibuç equlls cIfe captus, cujus prxdx [çélio nou VClllcrit: id cil:, qllam ~1:il:or nOl1
vcndtdcrit.
.
,
.D~rs '1#mJcc;m (t,pp liratio decreta. ] Hoc idem P llIt,lr!h.
fcribit in hUlUS vlta:&: ,;olletonius: Pro[pcrè (inqllit) ccdemipm rcbu~ & Ca!pius & plurium quàm (juiCquam vnqlum dicr l1m iùpplicationes impctrauit.Ciccro de prou.con[ul.c.c.l!
.f.-tri fùpphc.ltioncm dccrcUlilis) nU1l1ero , ve nCJ1lll1l vllo elC
bcllo:honore,vt omnino nemm.1. Deeernebantur autcm [up
pllcationc ad Deorum puluinaria, feriis indiél:is, magna totius populi eelebrarione & lxtitla.C1c.c.1tiJ.r~amobrem,
~u iteç ,quonjam ad omnia puluinaria [uppltcatio decreta en, cclcbratote illos dic,s ellm cOlUugibus & hberis ve-
tlns.
ln deditionempoteft4té!IJ7"e.] Jn ditioncl)l,pote!latémqllc
mu1t.~ ~?çi~ l egi:ho, modo lcgere non m<;ll~ini.
~N
�LI B rzVM
I I I.
CAP.
1.
- Eragros Sedtmôf'ftu.J Orolius, Veragrados Edunéfque. mcndofè, vr ex Plinio & Srr.lbone
conllar.
Sel'. Galbl1~).) Hic cil: Ser. Galba,Cçt:lri~ le•t; t"I,.
g:ltllS, CllI HlrciLlç libro oétallo eJ<trelTlO icnbit ,c reptul11 c~n lillatum,tluod Cçlàri conillllél:us & familiarirlrc & neccnltlldinc legarlOllis ciTer.
I /i/ler(;c,,4JII.] Sreph.lrinerum:quoll placer .
Hi< rCblti collo'!'lemiis.] Sic omnes qU05 vidi : prxrer Rom:lllllm in quo legitur Collocllndis. nullo feniù .Rara eil: & no
tanda locutio.
'Gefo· ) Ge[um fuit genus tcli Gallici. Itaque Virg.lib.8.
Gallis llllld attribuir,D uo qui/gue Alpina coruièant,Gc:1à 11.1:1
nu.Seruius:ld el1:,I-hll.l~ viriles.I1.l1ll eriam viro'/' forre, Galli
Gcfos vocant. Hinc furralfe , quod vu lgo dicimus, Guc, "cl
GU,lY:Pro alacri,& il:renuo.
Ex I.co[t'pl.rior, m;ltere.) Pol1:ularc. Jocu, vù!crur Itiftriore.J1:lmhol1:c5 li'pcriorl loca occllpa.(lc, & annatis complefli: dixit.
.
Se".B",ul~. ) nibaculus rcftitllendum. vt diél:um cil: lib.:..
cap.7.Pacllllills aurcmlegitur apud Oronum.
b·
CAP .
1 I.
N ...A/ldibm f" iemabal.) Lib.Srcph.I Iicmarat.quod line du
bio reéluIn cil:.
Ce/eros aIJtcctd,mr.) Idem lib,RcIiquos.
Frumcl/t; commeallVque pmnd,.) Duo poil:eriora. ~c[unt in
nollro,Stephall.& ROIll:lno: vr lllfplcan .djqUl~ polilt , Fm.,~nr"ndi ièriptum fui Ife , & [ubiènptum, Id dl, commeatlls
pctcndi.
Perferremttlint.J Noll:cr,& St eph.& R0Il1.1tl ,/Hdlent.
Reliju~7; ciuittttes.] l ldé omnes,Reliq\lxqlle ité cjlli~~tcs:
V crjtiftiml ae apcrl lJ?lmo.] Duç pofiCJ'lorC5 VOCCS .1btunt J.
lib.Steph.[cd nc quoquc aliquanro p6il: loclltu5 eil:.c.lp.fcq, .
l'"rumemtt ;tI Yene~ja J Nihil \l111to:prç[ertill1 quia fic fCrl~
- ç C ,.
I
�FRA N C. HOT 0 M. NOT JI!
ptum dt in omnibus, quos vieii. Scio tJmen con[uetudinern
40
çxfaris pollul.lre Venftls. Et Idem ahbl ÙIXÙ111IS de Belgio,
rroBclgis.
CAP.
III.
E
Xtremûlingt.ü.] .Lib.Stephan. Linguli~,vt ROll1:lnuS &
alij complures. Lmgllarn t:lmcn ap~ld P liu. n:perünlls.
Mag/la parre ~ffatÏ1.] Nihil mure Jed proptc~ con[uctll~
<linem Cx[aris ,fi quis vcms codex ièriptum habcret , Ma~
gnam parcé, facilè h:lI1c fcriprnram cum illa commlltarCll1.
Sed iam nihil dllbitanduU1 vidco. Nam codex Stcph:l11icll~
&impreffils ManutiaJlt1Ç peripicuè ita [criptum habeoa.nt.
Ciccro pro Sylla:Totum IJJum anllUI11 qucrdas (cnatus , 11I~
Çtum bOllOrUI11, lta!ix gcmitum. pcrtulerunt. Nollcr libro
5, ~od Corus vclltusnauigationcm impcdieb,lt, qui ma~
gnam partem omnis tcmpol"is in his locis fi arc cohlùcuit.
Ipfortlm Tlelt/t!. J Opcrxprctium ell: Strabonis veroa cmu
" . GOlUcrrc:
.r
1 "'A."
1
\ ~ l
"
, /
lus. CXlans
lM);-v
7Tet.'ttet. Tet. SUÀoi, aÀÀ et.Vt~
1
1
.".,
\
te""
1
(
}
p.~ I(ltpof-tHc.JV t7T MTOV Ket.nGttTet.V 01 pc.Jf-t'.l.j~/ 7a, 'S"'c6
1\
~
1
1
1
.t-/l
()I
ÇJOpUClP!rr.iJ'a,VOIÇ. lM)r'ITlI.UTIVet.,v~7WJ pletv '11<JCCVt~
J .'
'l'A."
,
1\' ,1
1
,/
P.(~V , d)..UITCIÇ 0
,*,-r' /
l
t\
,
6TEtVOV et.VTI lI.ciÀc,JY. triTÀd.TUrriJ'UÎ'et.O e
,...
\1' "
\f l'
JY~~
\,
'"
triTOI'6(TJ, ~ U'f'HtUJ'fJuf-tva ~ u'f'0tUJ'fJc.Jpet. ~~ Taç et.f-tITifCtJTC.-f~
(1
1
?',I
,
1
t\.(
,
Ipui VIIÇ uÀnç "ç ES"'V WtriToe,tcc. CJwW'tp \l
,
..')Or
r /~
""
l
,
IJ"WJtX. ,..\lm
7.:
7':,
Taç
/
dP00VI a,ç 'rJ<.l l!,tVIo c.JV , aÀÀ ap!CtJf-tCl.',g. '~CC\!J-/\ €ltriT~(TJ.
7'"
o,.g.UTet.
11
1\
'7
~'71'
,
J). l''pnO/ç
CJI(f..Va,T ~(TJ, T\l f-t11 l'y TetÇ VECtJÀJWtÇ I!et.1
N
J . ' "1.
~
?
1 ,..
~ •• 0.'
1
7Tup'&t&t.L/ 7WJ UÀWJ, " VOT/~0f-tEVWJ, T'& fMIJ ~pu'& VOT / Ct!·
.,
T{P'& OVTOÇ
~
1
Ti' rpUITC/,
N
TnÇ
).
J
1\
\!::
"
"
0 puoç S upaç 'C91 a,ÀI1I1iT\$ç .
Vim eonmmeliJmt]fle. ] COJltumcliam dixit pro iél:u quo
l1;\UCS
;\frligul1tur.
.
.
.
PoJfearbitrttbatltllr.] Arbltr:l11t.ur '. YJdetur :-Cél:lUS. vcrbit
::tutem paJTe quod .lb omlllous antlqws retUler! vIdeo) dccil:
in Mal1utiano.
Telltmad~ciebatler.) Nonllulli,Jfdlgebatllr. Sed CxC'lf vtrurnq; valrpat, vt l11OX: [atis commodè tela adiici po{fcnt.
Rof1:ro noeere nm paJTe. ] ~ia barb:lrorum nallcs ( in quit
Orolius) [olido roborc intextt iàxorwn modo ad,lél:os roftratarum iél:us retlll1dcbam.
. M!,rlfliHmfolâum.] Sic Ste!,h. Aldin. & plcric.Juc omnes.
.
Sunç'
�IN' LIB R V MIl!.
41
. \
.
Sltnt quibm Ruralilmll11agi~ pl.lCcret. qllaü vero ~on c~!:lm
l11uralcç, Xqllt: vr n:lIJ.1lc~, propreT rlllbc:trum f.llcmm IU.T I!litlldillcm ir.t 110mincntllr: prxrCrCll10n amm:td llCrtUllt,ltl1lilirudinem Je GU.l Cdar {cribit, 11011 ael ipC1 fJIClU111 fcrr.tlTIenta, l'ct! ad 10l1glllü & aftixiollcm l'~rtU1ere .. G~!:t{i~
X!ffct,ll,tt1ah:s ilhs fJlceç ca rc lllur:tllllm1uTIlles flu(le,qt1Q~
Vt illre JOIlO'iç trabibuç, ira lIa: lono-ioribm contis inCertx :ttli xXGuc cifcnt. Dio hane hi/l:oria~l Jib. 49. commemor:tnç, .
J'opr;J'p{7fetvti. nominar. J'OpUJ'p~7TCl.Vet tüThppt.J.s-~v ~q,{01V
c (
""
(
\
1
1 ) C)P..(> (\.,
\
pt.JP.GlJOI ~ 7fHpepOY,Xj TetTe ~OIVI <t: <wr~ oleTep.vov,1GI1
<rd j~'et JI [~ I ÇOV . Veget.lib. 4.cap.vlr. Falx(de nau,di 10<]llirur)dicimr :lClItifsimum fcrrllllt, ClU'uarum ad fiJ11jli:lldinl:1l1 f.llcis, Gllod comÎç 10llo-joribus inclirlll11,eo1I.ltOrioç fu.
nes,quibllÇante1l1111 [ll(j)en~irur,repente prxcichr,collJ.p j [que v~lis, Ilburnam pigriorem & inutilem reddit. De J11Ur.llJbllÇJlItelll, no1l:er infd I1b.7 .ca. S. Laqueis f.llceç :llll:rtrbant.&: eap.r4. L0l1gLJrioç,l11LJrclllos,~1Iees. Itcm,Fa!ciblis
v~tIlum ae loricam rdèindum. Et Veger.hb+ cap. 14. &: aIlls ml1ltiç locis. Hune :tlltcm locu Oro/im tic ex1cril'tit:F.ll
cc~ :tccllti[çilllJÇ nOll peltinaciter conris prxfix,l~, tÙl1Ibuç
alltcm [ilbl1cxaç paraucrat: quibus, tùm opus dlèt, al'prchen[o~ cmùùlç rudentes, {ubduétis holbll bll~ pcr funem f.tlccm lilbtrahendo fiJccidcrcn t. Hi~ celeriter cxpcditis, cliCrumpi hofliliul11 antemnanun armamenta pra:eepit . .Ira
anrelllniç ruc:l1tibu~ complllrcs illico nallesvclllt cap.ras .1111mobilc~ rcddidit. De f:llcibuç l11uralibus locus eil: lOitglllS efiam apud Liu.iul11 lib. 38•
. Min«! imommodè fiopulis cOlltinebrtlltllr.]. Sic vn~s M~l1l!
tlanm h:tbcb.tt : cùm in aJii~ omnibus [Cflptulll ilt, MlI111
commodt. Vtl'oCllll1quc modo locm l11ihi ooJèuruç cil:. vidi
<J.~LÎ Ic:gcndum plltabat ,Sc:tlis conrcc~dcbantur. Ego COp/~
hs lcsc:ndulI1 lilfilieor. Vt Copulx !~n~fc:rr:t1l1cnt.t <J.~~ III
proxll11.un naucm retinendi e:tuffa lIl11elllntl1r. Varm tamen nominibus appellantur . Liuim libro 2.6. Itaque cx
yrraqllC p:trte ligno cbro, eùm ro.il:ris cO!1curri(fenr ,ncquc
retro n,tl1cm inhlbcrcnt ,ncc dm1l11 ab le ho1l:em patc::rentur, quaJlt quis indcl'tus nauem erat,ferrea inieéb manu: ira
confcrebant ex l'l'opinguo pugnal11, &e. ItcJlt lIb. 30. Pofucmo al[qcs ferrco vnco prxllxi(h.lrpagollcs ~ocant mi:
a.
�4~
FRA N C. HOT 0 M. NOT JE
litcs)cx Punicis nauibus iniici in Rom.ma s cœpti.lté libr.J1.
Nam cùm rollro pcrcllŒffct Sidoniam n aUC ll1, :lnchora ian
ip[o excllflà è nlllC [ua, vnco dente velUt manu ferrea inicéhalliga uiqltcnu s proram. At nollcr lib. de bell.ciud.1.. Et
iiqllando noll:rifacult<ltem naél:i,ferreis inieél:i~ Inalllbu~ nauem rcligaue r.lllt,vndiquc lilis labor:lIm bm !ùccurrc bJnt.
5tatmt eJlpeé1are claffim.J Noll:er,& Steph.& Rom.Ex pe-
a.mdam.
f<:.ltC"': rat;onfm p'lgn.e infifltrtnt. J Sic omnes prxtcr Ro~n.l\1un1:111 ~uo ~ rationc lèriptum cll:.Inagis placct,qu od
111 co
mox Italegltur/l'.l7Immtamfn /'(/'5 ,(7('
•
....A"bfllte,'!uijt<mmam.] C.Cxl:lr c.
Legato.] Q0 excrcitu mab Impcrat orc fidci commi[Îllm acccpit:v t ahbi loqllltur.
l'ant<l malacia.] Pluç tJmCI~ malaei.1m cffc,qu.lm trall 'luil
litatcl11 ,Scncca; illud indicJt,l ib.cpill'9: Sed in ono ineoncu [
[0 iaecrc,no n ell tranquilhta~: malacia cil:. Nauticu m vocabuJul11 videtur,traél:u ex f-I. ~ À"-ld C(.,qIlX Grx eiç animi 11101l tiam & remifiio ncm Jignificat. qu.l1lqu1lTI obfèruat um cil
M ahc oç etiam à Latillis diél:oç,m ollcç:& .1 P J.llIto in Bace hidib.Mala cum pallium. Pclbciam tamen Lucrctiuç dixit libro l.Subdo h cltm rider placidi l'cHada po mi.&: hbr.s. Nec
poterat qucl1Lluam pl,tcidi pcllacia ponti SubJol.t PCUiCCl e
in fraudcm ridcntibu s vnciis.
sub (oror/<I.] Vide Gcll.1ib.7.C,1 1'+ Ego difpo!ltoç
flli{fc
feruoç arbitror in orbcm, coronx~ll c illl1lodll1n: quo fJciliùç ab cmptorib us conliderari poffcnrJ lircills de bel!. Afri.
Coronxq~e in modul11 eingcrc mlllriw? inc li,:!. ~xr.1l'.i.ç col'ias,&c. SIC Pedlanu~ C9ron:t~1 popul~ ill c:llllh~ audicndis
intcrpre tarur,qu oJ ~lrCUI1l {iJblc!lta IlIdiclllTI coro~1am faceret. Sic Coron.1 oppld~m cmger.c Frequenter lcg'l11US apud
Liuium. Captiui Cl go IntCr?lllll tub hall:.:1 v~l:dcbantl/r,coll
ferti:intc:rdum iilb corona, l11 orbcm di/poim.
1 1 1 1.
CAP.
....A"rmrntis .."irgult[j1ue.] H!c dl: locus,in ~llO Hircius libr.
S.cap.]. [cribit, Ca:iarem diXlffc , Galloç 111 aCle [edere [0litos in fJ,[cibus !1:ramenrorull1 ae virgul~orum.~od. tamen
non f.lCilè qui!quam prœter Hirdum J.iul~laffet. DlO v~ro
lib. 39.locl/m hU11e Illhilo m1gis qu.1Ul ~hos complures~.
çcllexl~:
S
,. .
�1N
LIB R V MIl 1.
4)
tellexit: le mirum alicui vidcri porsit , & illû & P lutarchllI11
totie~ allllcinatos.Fronrinus amem hbSrratag·3· cap. 17·B.tr~ari,tnquit,oblata vi{to:ix. fpe concitati, lignis (~mérlfqu~
le onerauerum,qllious fofias coml'lcrent: Il1gentlq'ue curlu
.call:ra nofrra in colle polira petiuerun~ : vnde ln eos Taunus vniuerfa~ immJ1Ît copias, multilque Gallorum cxfis,
plurimos in deditionem acecpit.
CAP.
V.
V.e parJ.] Su fpcétus mihi locus. nam vox PttrS quorfum pertineat,noll difpicio.
..
L. Valtrll/6 Legal"! .] NequcL. ValerijncqucL.Man.l1j
in Gallü cçJi rccordor.Vidco tatùm inhifr.anni DCXLVlIr,
Rurilio & Manilio Coss.M.Aureltum lcgatLIl11 in Gallia captum & interfc{tum: Manilium Cos. & Q:.;'>erllll1U111 proco~.prxlio viétos, bi.nifqlle cafrris exutos dlè. De quiblls Ji
Cx1àr loqllcrctllr, pro f/ alertlil , reponc ndllm elfct A melW6: & pro L. Man/Hil procoJ.c.MaIJiIÎlI6 c onf- J. Rem in me
dlo rehmluam. Hi.ll:oriam tantùm ex Orolio !ùblènbam.
Anno ..ab V. C. DCXLU. C.Manlius,.& ~Cxpio l'roconr.
aduerlus Clmbro.Ç,Teutones,Tlgur1l10S,Ambrone~,G:Ulo
rU1l1 gemes milSl, prouincias Jibi Rhod:llio fluminc medio
diu dl:1 Ullt. rbi dUl11 inter!è grauilsirna inuidia & comen-,
tioll ~ difccpram, ClI~ ma n:t ignomima & pcriculo Ro9
mal1l nOJl1J11lS vith Junt. Slqwdel11 lll ca pugna tvt Am'elius
Conlltlaris capeus a.tquc interfcél:us dt. Duo fiill Confulis cœli. l.XXX milli..l ROll1anorum fociorumquc eatcmpe.ll:atc trucidata. LX ll1il1ü calonul11 atque Jixarum interfeéta ,AnrÎJs fcribit. Ita ex omni penitus exerCltu dCCCI11
tantllmmodo hOll1incs , qui merum nUlltiull1 rCp~rtarcn.tl
[upe! fUJlfe referuneur. Eandcll1 hillorÎaIl1 attlllglt Sallull.m ·
Iugurth.extrcmo.
. '
Cuniculil.] Locumhwlc Florus hb. ,.!icmterpretatur,
Vtid COl11l11cmoruc propcmodul11 me pudeat. Aquitani,
!nquit ~ callidum gCnLlS in fpeluncas ~c :ecipiebam: lUIsit
JncJlIdi: Mox. d.ilabcbanrur in fyluas : lUiSIt IJlcendi. neme
toÏtùm Feroces dixerit Galloç. fraudibus agmlt. Intelligendii
c.ll: igitur,Aquitanos cuniculos egilfe, vt a.ggeré lùbtraheréc.
Sic cnim nofl"erhic .i?em ~.7.C'5· Et .lggerem cuniculis Jùbtrahebant,eo [clentll\S,quod apud eos magna: [unt ferrulç,
~tquc omne gen~ ,ul~c~~null notum arque v!itatum dt.
Q
�44
FRA Ne. HOT 0 M. NOT lE
Solduriù.) Vox GcrnllnÎ s & G~lIi~ vCleribuç coml11un is:
<jua: vlque ad haoe dieUl.l noIhis rctinctuf . Radeuicus lib·
3-C~p.20. Vt largitioll c pccunix milites qui SolidanJ vocant lr, colligcre t. Odàr Latin~ Clicnrei sappclia tlib.7. ca·p. 8.
Athen"u s autcm l,,,c CJdcl11 fer~ ex Nlco1.Dam.ll:colllmcmorat.v t üm vid!.:o ab al.üs elfe procüttll11.
Rteid fi/l~ JmpcratOTt JAlia: Iùnt legati pmeç, ali;c Imper~torJS. alrel oll1~lla.agere ad pra: rcnprum , altcr Ilbcc!.: ad
fumJl1~m rCI coniulcr c debet. hb.de bell.ciuiI.3. cap.II.
1Horl rectf>tTet J Sie 1i,7.c.S. Clicncibus Gallorum ncf:1s
~:rc,<:ti~111 il) extrcnu fortlll1a,delèrcre patronoç. V.lb ius
J lem tnblllt Ce1tibcris,vt POtC è GJlJia tr:lnOatl\
llll.tb. 2..CJ .
1.& TaC'lttls GCllnanis in lib.de 111or.Germ.
Q.
CAP.
VI.
s,ertoria.] Cni ea pars Aguirania:,f:lLlcbar. :Vnd~ jll~d
Clecr. ln Mamllana: Cil. Pompuu s G:dlis Itcr
111
HI-
[p~nmn legionib us R. prohibcn tibus corum interneci oJlc
p~ltcfecit.
Dltplici acie inftruE1a.] Steph.In/lituta.
Obftftiniù.] Sic AIJil1us. ln cw:ris omnibus abcIl: vox
ObflftlS.
e'IT/Elatiolle atque opinioTle.] Vidi qui Oj/wto1tialle rcpo ~
ncntlum düplltarcllt. Setl imelligolldll111 cf!:, Opinion em
pa (sim à :cilre vfitrpari, pro Jué'torit:ttc & cxifbma tione.
Crafiùç lutem Ilia repCtit.l l'n;>cluébOllC luétorit.ltCl11 1ibi
pcpcrera r.Sle hb.4 .. Tantlln.1 dlc nOIll.en atquc opinione m
cx,'rcitus R. Anollltl o puHo, & nOUl(Slll1o prxlio f.lao, Vt
edam ad vltimits Gcmlan orum J1atJoncs opinionc & amicitia populi R. tuti cflè po[\im. Ciccr~ pro !l'YUa ; non [o!ùm
Il:udilll1udJ.c&udcndaç cauIras, vcrum OplOIOl1lS alIqmd & '
auél:orit.ttis a1ferrc. $ubaucütur autcm Vi1'tut ir.quod ctiam
inrcrclul11 additur. vt infd Lb.7· ca p.BclJouaci, qua: ciuitas Ùl
Ga lliamaxi mamhab ct opinioncl11 virtlltÎç.
Yix quarra parre relié1a,] Itaque Orolins cx[a Ilumerat
X x x V 111. millia.
CAP.
VII.
V b pell ,b rl4.] Vetus loctttio,p ro $nb tentoriiç,quœ pelIl-
S
bus conIl:abant. Valcr.lib . 7- . cap.7. Névc tC11tOrillln éx
.
pcllibus
�1 N LIB R V MIL l 1.
4S
pdlibus h:tbcret.Tacitlis liu. 13, RcrentMque omni.s exercitm IlIU pclhbus , qll:t111U1S hieme Ù:ua, adco,vt obdllé1:a gl~
cie, nill ctl:àflàhumus remoriis IOClIJ1l1100 prxberet.. l-!Jlcius de bel!. Africo: p, cnluan~ pallci !ùb pellibm ac~Ulc1~o~
b.:l!lt. Liuius hb. 1.3. Vb11'rimum lilb pellibus h:tbeu ca:ptl
lune.
·, .
U
J
~
':J.'Ié
L J B ~V M
CAP.
JIll.
I.
~ EnI/lm pagos:J P agi lil11t COllllCIltUÇ hominum
, 1 ~~J non oppldatJITI, [cd p.lgarun h:tultantJlllll. id
~~\t('G.:~ cfl: ln ;edificiis J~OI1 coniunéhs,lèd ITI:' gno [pa-
") l' .;) tlO II1tenmlTo ieparatls : quale,ç fuillc Germa-
~ norlllTIhablt<ltloncs , Tacltm llu.dc mOflLJus
1:01 Ulll
teltawr. Plw·a di ximus ill lib.l.cap.1..
Srnl,tû<t m,z/'<t J Ac pro,i~ldc quoranniç ccntel1:ll11illi:t.
Se (lt'l"c illoi a/tlnt.] Vrlmm ex Antiquo hbm : Reliqui
qui dOllli lllal1cnt, pro lè arque jll is colllnt. ~od luihi vc]H:mcntcr arridcr. dque quod mox fèqqitur llJag nopcre
congntir: Sic nc'1uc :lgr,iculwra de[tritur. Man[enmt raùlen
r cperio in liuro SrcpllJ.nico. quod phcct.
Pr<ttcr ptlleI "<tb .aN. ] Nofter, & Faernin. & Stcph:micuç,& Romanuç hoc amplius : Prx ter pelles ll.lbc:l.nr quicQUdI11. quod Jinc dubio rcél:ul1l cIl:.
.
NI/ lia of)icioal/t rtifci ~.' ina] ln clnde m ièntcnn:un Pro(opius lib. 1. !èriblt Gottos nohllffe lilos hbcroç htcfls & 11H
gilhis operam clare: <Jubd qui ferulx mcm ajfeéh dfellt,I;\ll
ce.lç & gladioç llun:1111Jrj contelllncrcn~
P r",~ t, agr!.) l1;(:c e:tderh de vllluerlo Germ,1I10rUIl1 <l'e-
ncre propè roridcm verbis lèribir hb. 6. cap. S. .
t>
ImP.i'rIfo fd,·a ..t Pl'e, i: .J Vr1illl~S, lmmuif'.o . .lqiiod non pla:cet. S IC el1Jl~ enam LllllUS l~cutus bb. II. , i lJç qLlOéJllC vendendl :UbltrJUl11,qlll,umpenlo pretlo vcmbat, in publi clI111
omo! lllmptlladel'nptLIJ1i priuaçi,ç.. .
, .
N orJam lli'~i oélingentoI. ] Vrllnu~, 00 0 c ç c. Sed hnl1c '
numerUl11 P lutarchus lèru:\t.
�46
,
FRA N C.
HOT 0 M.
NOT JE
Parua atque deformia.J Noll:er,Stephan.& Rom. Pratlll;
Tacitus quoqu c: Equi,inquit~n6 forma, non vclo citate perfpicui:lcd nec vanal e gyros 1Il1110rem noll:rllm docentur,
Millùljèxeen rll .] Hoc plallè abiùrdul11 cil:. Iraque ièxaainta rctl:ituendum arbitror.
b E~ "terls humaniorel.] Legendum fic ' arbirrarer : ~i
p aulo nlllr cetens clllfdem gentlS humal1lores.
Propterprottimi.epropin'1tmatem.] Delenda vox Prouincia:, auél:onbll~ antiquis libl'is,in his ctiam Romano , & rel
vcrirate poll:ulantc. ~011 enim prouincir , lèd GaUia:: propll1qlUtatem diClt.
Infirmioréfll,~e redeg mmt.] Faemu5 , Reddidwmt. Ced
nilulmuto, Alditù & Stephanici & RotmnÎ Iibri auél:orirate confirmatus.
!2,.uod gal/iels.] Particul:t ~od, vidctnr rcdundare.
Sumorum 'Vim Ji~(linuerint 1 Legcndll!11 arbltror ,1ùll:iIlUif
[em.Stephan. codex Sllll:inli erunt.
Infirmital ~m G allorum.] . ln ~rl11itatem paC<;im pro Lellitatc & perfidla vCutpat. SIC mfr.l cap. 3. Cognir.l G.ll1 orUlll
infirmit.ltc.
R.,uod quifqlle. J Aimoinus,.Q,ûd quif'lue.quod m a f7 is pIl
eet.tt mox Ouibl,fqudtcm,.Qjafque ibi.l'cs.
b
His Tftm Grib,lS] Reél:è Jic: cùm in Aimoini libro corrllpt~ leg,ttur , His rcbus, vt mox, Moribuç, pro RumorilJllS;
lib.l.c.1P·9·
CAP.
1 I.
Egat; ael eum :vene,.unt.] Corrigendum ex Stcphalùca
& alüs: Legat! ab m vcncrunt.
lI,folam Batauorum.] Dc.qui bus IcgéJus Tacitus Annal.
lib. 1.0. & de his oml1lbus PIIl1.ltb·4·
lu Rbenttm trànfit.] Demiror ira imprdfUI11 à, Manutio:
cWn in omnibus quos videre licuit, legatur in O ce:tnllm
infiuit. Tacitus lib.2.:Nam Rhenus vno alllco c6tinuus, aut
modicas inCulaç circunucnic:ns,apud principium agriBataui,
velU[ in cluos amnes diuiditur: [entatque nomé & violétiam
eur[us, qua GcrmanÎam pra:toruehitur, donec Oceano mi[ccatur:ad Galliam ripa latior & placidior affiuenç, verro cognomemo Vahalem Accola! dieu nt: mox id quoquc voca ·6ulum mutat Mofa Rumirie , ci(Jrquc immCllfo ore cundem
-. in Occa-
L
�IN
LIBRVM
111
r.
47
in Occ.lI1l1n1 effunditl1r. ~ibŒ etiam ex verbis non V 11caloJ,lèd y al,a/u hoc Joco legendum inten.I~lmllS.
.
PifribtU.) Placet Aimoi.l1ileélio,Solis pllclbus,atque OUlS.
Et cx illis infu!is, Carthuli:ll1orum colonix.
.
Fidem fccijJtnt.) ' l\' otanda locmio, Fidem facerc,pro Fldem dare.nili fortè Dediffcnt, ventS aliquis codex habe;et.
IlJdmiu diE/IIUT.1t ab Ilupctltlu.] Vox DiE/,u, abeIl: ~ no
fir 0 amiql10 , itt~n1Clllc.i Stcph .& Aldi libris. Et l:1m vldco
Malll1tiul11'\\].1l0que ill:Ul1 omi!i{fc.quod probo.
s"jfr.P}'lut t'J ..iJ.] N onlüis,[ed Romanorum.
'Ipfo cquo1'ulmrato. ] Video in Vdini & M <lllutij libris
cditum SmfO vulncr:1to. contra omnium hb. auéloritatem,
& hifioriœ rationcm.
Pri/fil.i diti.] PrHl:inus dies pro co qui proxirnè anrecedir,qucm vulgus Pridün11l11 diccrct. Hoc idem anim. duerri ,a pud Ciceronem lib.de Orau.Ibi vt ex prifuno fèrmollc
' rel.txarétur animi omniul11,{0Ieb:tt Cotta narr:tre,&c. Nan).
ibi pridianul11 il ne dubio fignificat.
CC(.'('X 2-:X.] P Jutarchus ecce. tantÙl11 ponit.
CAP.
III.
anai/ioncs actiriend,u ,) Codex Stephani,clli multi con[cmillnt,Lcgationcs. vitio[l: ,vt Cl1il1is per[picullm cil:.
COmmU/lilaro) /Je ql/tm, J Subaudiendum eIl:, Et capto.I1Jm
iu inter fè dcbbcrauerant, vt primo quoqlle tempore hofus :tdo.rireillur.
Sim~l)lIt diltbalur.] Non memini Ille voccm Simul iIl:o
modo,ante Ol11nÏ:t po(itam vidiflè. Pl'xterca quarto poil:
verIi.1 quor{illll vox IJ'fè pertil1ear,cùm mono Ca:[.trem 110min:trit,l1on difpicio. ~arc videndum cil:, an in illius 1'ro1I0cabiii Ibcum nof1rum ifiud Simul l'cponcndum lit. nam
quad, are quidcm,ncmo non vider.
ohlaros gau,fttJ cos miner. iuflit.J Stephan.liber, & ali;
complurcs: Grauitu. Scd vulgata probabJ/ior cil: , & Aldi.
no libro confirm,uLIr. Pertiner J.utcm hic locus ad quxIl:ionClll ,An pcrfidia in pc:rfidum vri ius 1Ît. quod L:tbiemffil
quoquc feciffe [cribit Hil'cius lib.8.cap·3·P lmarchus 9uidem
fcnblt CatoIlelll vthel11cmer h anc 111 ScnJru Cx[uis perndl:lll1 :lcçu[a!fe ,ac CCl1[ll~e ilium Germanis dedendu drc, vt
C
�•
1
FRANC. HOTOM. NOT lE
cùÙt:lS Leclere libcr:lrc:tlIr.
./fcie trif/ici i"jI~;tt'7a.] Steph. Inltii'uta, vt firpd jibro
3- c:lplte).
GerrrJani fentire. ] Vox Germalû, pLlJl~ iirperu<ltaliea dl;
llleoquc iudicio adulterina.
•
Di(CeJlufuorum.] Min~ dixit, pro Rétc!1tionc fuorum,
Salutem /,uere pr.tjlaret.) Sic liber Stephan. Aldm & aIij
complures hoc :lmpLus: S:lllltcl11 petete ne[cirent,qllH! 1'1'..::fl:aret. quot! abiudicio •
. .fid 9/105 confe[la/ld05.) Conferuandv5 aiiquando lcgcn dllU1 cXlltllllam, ne Ca;Ür de [ila ipfe in plle~os & mtlliere~
[1:LutU te!hretllr. vt tamen ConLèrmri <üxifict ca fènrcntia.
qua Cicero pro Fhcco dixit Iudxorlll1l gentem viaam &:
fèruatlll1.
Difledcndipote(fatemfecit.] Hdc putb fcripfilTc Cxf.1relll
Îlli purgandi caufCl: CÙll1 hac de re l Catone ac(; li lltus tlùl:
[et, vt ülpcriùs diaum dl.
CAP.
11l
rt
FIenumtra/lfeu.ndum,] ~od primm ROJ11:lhorum fc tt SL1etoi1iuç & Plutarchus 111 eius vit:l tufhntur. 1:.e
de Brit:ll1nia,idem [cribit T:lcims in Agric.
Exercims Romani. J StcIJhanicuQ, Eim cxcrcitus.
\ :lttCIltL' Jcgcntl,
. Vl Il'
RatiO/lem l'ont;'.] Q;:x Cllm
<C pcr~
1i.,icua fit, tall1cn vjx dicl porcfl:, quantLilJ1 :lb ca lllcllnduç)
Budxus, C:lr(bllL1~ ,Buteo 1 & Tlirncbus di(ècIfcrint. I1111d
aütem in primjs attl:ndi oponct ,C:~farcm vriill~ duntaxar
arcm liuc iugi figllram cxponcrc, cùm al11plius viginti fui[:
fe confiet.
Iu jlumitJe defi:lerat.) Faerni & Stcph:llli Iibri,in Jl lIlTI ch.
Fiftucù.] Fi:fl:uca il,ltcrdul11 dicitur inflrul11cmü Jigncum
in imo fcrratutl1, & vrnnqL1c ll1l1'1e,üo anCuul1l, quo vllIgd
pauitorc~ ,aut qui palos in terran1 dcfigl1nt,vtulltur. lnt~r:
dum vero Inih'ümcntum quo t1g1UUI11 ferratum & fune lulpenful11 , at<111c ab aliquot oper:lriis in [llblimc traGl:ul1l , in
c~put iniixi tigni dèll1ittitl~r: vt crebri~ iailJ~s il11pul[~n}~
dlgatur. Illué[ fllpcnus qUI plltanr hoc loco a Ca:iare llgm/icari, ridendi matcriam {llppccütant. ~od vcro ButeQ
Fifiucas interpretatur, palos prxacutos, qui in Rhcni vade>'
ad imam tignorum partcm inllgeballtlJr, Yt tigna conltipata
nnniora
. cir,
R
�49
l N LIB R V M I l l r.
Jll'mior:\ e{[ent,prinllim abrurdum cft: q~ia rancit, Rllenia!titudo cil:, vt p,difub illo adigi )10n poi wc: dCU1de LatiIla Cϝris Ol'atio ab illo fenlll :lbhurret , N.lm Adlgerc
tigna, cil: impeilere. & pcnitus in vadum infigerc. Alioqui
di ccnduin fUlifer, Filluciç & p.ùi; conlliparat , Scd hoc phnè abiin'dull1 ell. ac melius videtur Filluca: figuram pro-,
poncrc,
Nonfltblic.e modo.] SlIblica tignum ab imo prxacutum;
& dirctlo ad pcrpc:ndicuillm in Vadlll11 fl uminis adatlllm. vt
Iib'7.cap.7.Iiiliem [ubJicis, quarum pars rem:mcbar,ponrcntl
reficcre cœpit. vndePons 1Llblicius. quad ex Virruuij lacis
intclligitur.
DireElaac!pt1' ·fèc!proM tfcf4Iig{ata.] Ira lc<>endum cil:
vr in noIl:ro & Aldino: quamuis in 5te1'11. & Robmallo legatur dircéta:,pronx,faIl:igiJt,\:.
'
F afrigi'lfa,] Inc!inata, 1'roclll11bentia " paullllum acc1iuia;'
vt I1b.2. cap. 3. LCUlter faibglarus palllanll1 ad planitiem rediblt.
Semndtem natltram jlftmims.) Crtf.1r perfpicllè has Iocutiones opponit ,Sectlndum nawram, & Contr:t vim & il11pc":
tum ll.umini,. Cùm alltcm vis & impews fluminis Bt parte jilpcriore ,rclill~u!tlIr priora duo tign'l in infonore flUlrunis parte defixafUllle .
..fib inferiore /,arte.] Id cftin ip[o [010 atq; vado fluminÎs:
IunéfHra dljlabtft.] lntcruallo duorum pedum, vt 1lIPrà.
Jixit.
IiI "ntrariam paTtern.] Nam trabs bj1'ed~lis vi in commi[
[uras ( quas nos MortefiM appellal11u~ yadaéta impellcbac
tigna,& ab iis conIl:ringebatur.
Bmis ~trin 1,.e fibulis. ] Pilmlas appellat, dauos [rabales;
quas CI,em'/llU Gallicè c!icirl111S: qlllbm tr.lbes qumquepodales tranlllcr{jj'i;e figcbantuf. ~od :tutCI11 Duteo Cx quaternis trabJbm quadratum efficit, quo extrema t1gnorum &
trabis imrniifi pars,quaii fibula fcuo:l. (lLUdrara coercentur,
hoc quit! lit, ne dillinJl1do quidcm a1!eqUl potui. h vero,
Vt ira fit, tamen vbi crit .lxiculuç?i,
BipedalibllSlrâbibll,s /l'lIm1lis dif!illcbantlfr. ) Vctufri.[çimus
Codex, Bipc,bles ttabes lIumi1L'\: diIl:inebant. Scd vtriuf<.lue leé!:ioJ1ls cadem [enrentta cil. Vna ?!ltem trabs quatUOr illis tignis impol1ebJtur. quod cùm Tllfllcbus nOll
DD
�~o
FRA 'N C. HOT 0 M. NOT lE
videre,t ,ita {cripftt:Inter ~igna immirrx eram trabes qux ti~,
gnoi-timinteI~I:dlwl1 ab 11110 flUlllll11S ,vado vItra flIl11l11lJ11,
altitudinel11 eJU~ unpl ebant . At Cxlar non dicit ab iUlo ad
filUll11Utn,lèd b'.fuptr immi/J.t.
VijfirlCbltntt<r,J Verbul11 vil11 qlwlt!am fi gnificam. uam
bipcdal inJ'abs vnoquc hlo cauo contraria tignl dillinebat:
id en v~nque lI1cumbens,quodwlU10do propdlcbat. Sic de
bel. c iui!.hb.r.Haç quaternis :mchoris ex quatuor anguliç difiin ebat,nc l1uéhbus 1110ucrentnr.
bifè/ufÏJ,] 'Binis tignis tomr.lriis clilcludere,d1: quod ma~
de dixit,Dillmcre.
Relli"flir.] Callum enim C.lUO iniunéhun, iunéturam f.t~
ciebat:c6qi;e co,n plexu coërccbat.
R erum M l l/,ra . ] Id cf1:,comp'létU1'.\. N~turaliter :t«idebat,
vt qua: vis at'lue il11Fttus Rh~n~ in1imas pri~rum rignorum
p a.rrcç,ac promde lupcnmpohta tra~em impelleret ,cadcJ1l
vis altera quo quc bma tlglla cOIl~rana ~ropcl1cret:guç qued
prona ,lc f.tfbgu,ta erallt,conrra Jmplilium Jlllll1ll1irc:hantur.
Oblique adi"eb.wtur. J Volo effe adue!biul11, vt ha: lilb~
licx direétx adpcrpendicllJwninfi1CX efiellt, led {'arnm ordo arcuatus & obliquuç effct.ira r:lIl1cn vt contra. vim fluminis a.cicç Gue CUI1CUÇ cxtaret, qui vim illanyperrupcret, ~l
de cauffa Arictcm ex fimihtudinc Ilomin:tt. Plutarchus,
(~û'Y,J.r.L 1riJ'f'0(!;oÀc.,v appcllat. dJlÀdw.~Ta IriJf'OC:6ÀQIÇ
i'
c,uÀwv
1
..N.~ T~
~,
'7''
'"
,.J.~Î'I(ÀWY
Vj::j'
7T'OpI<lI!CL~'<1il'HÏ'OT(,JV
ava,,~'
;:t0l4uoç
P.cLTI,
~
Ï'CLÀllvc:,lïaç
TO'
lriJ'f'0cwtrr;rl~v
Pt'(;/.J.CL-rr!
ç~6'r
&c •
..fid i",(erjoremp",rem.] Hoc ,ll11c non imelligi iJ1(7enu~
fateor.nijifoperiown rel'0n:lJ~m, vnde viç ~lImil1is e~orie~
batur.quid cnim a.ncS a.d ll1fCl:JOrc.:111 flumlllls,partem?
ProaTiue.] Faern. Pro parr U t . Sed ,p uro rliétUJ11 effe pra,
1oco arietk N,un vt anCs ad m:ln,gltl.1 figuriun :lccc'd ebar,
ita hœc proplignacuLt mqlletra efle (olel1t. Vt aries impcttl
ÜIO 11111tl1l11 frangl[ , ira hxc propug1l:lcllla Rhenlltn findebanc. cuiufinodiferè r.ttiol1e Ro(hlll11 Ciccro d.ixir. Nam
llb,de Lcg,2.: Vt cnim hoc quali roll:ro nnditllr Fibrel1us, &
dilli(ùs xqllaliter, &c. Entco verO ablurdifsill1è interprcratur pcv arie,id elt, ante arietel11. N :ul1 vr arieç tnuntm oppo
iitum,lic roll:rum i[l:ud villl fhUlUl1JS IrrUmpClltCJ11 findif a~
pc:rrWl1pl~
�i N LIB R VMIL l 1:
~r
. ptrriipir.Dcnique qu~ hfc Aricrem, mox defcruorcm ap/ccl
lat. Hoc idem lJ1 pOlltibLIS lapideis ficri lolerc,ncJno ne
Galli Sperolles appclhnr. FormJrn t:tmcn non tn:tngulI, ed
[enucirculi hos arietcs habuilfc ,[upcnùs (hét~m cft.
.
S..,,,, pontem.] V edûs impetLtm Rwninis , CIrClrer decem
pèdes fupra locum pontis.
'
.
"
H Ù d ,.[ tnjoribM .] Defenfor in fœtninino, f:-cpe apud lu~
rifconiiIltos. Plurarchus dixit 'WfJ0bb. oJç.
Diebrtsdecem.] Magmlln opus.fcd dmen hrec ÇreC1rent
adiuucrunt : primùm, tempus a:fl:atis , quo ~Ienus aliquanto dl: angull:ior. deinde .lggcrum & riparum feéturre,fof[:eque ingcntes ! q~as C:r:faris milites auertcndi & minucndi
Ruminis caufU bClebant. tertio magnus lùbliclrllm & palotumhwnel'us trll~lùcdo Rumine in vldum ddixus, qua obfi.ruéhonc & quafI rcpagulis reieéta vis Ruminis in iIIas fo[Ias rcfbgnabat. quarto I11nùmcrabilis fabrorurn multitudo,
quos in exercitu C.cfat ilabcb:lt. nam mihtes omnes aut in
fodiendo,cùm v[ûs cflèt,aut in f.lbricido,ltlt in remigando;
aut in demctendo frllm Cnto , :tLillve operibus faciendis laborem nullum recuLtbant. deintle f.lbro & f.lbi- ûm pra:~
fcttos habcb,lt. Eo ac cedebat multitudo nauium, quaruni
a:difi~ ltio; qu.im f.lcilis miLtibus Romanis fllcrit, ex alüs
C:daris locis intcllJgltur.
1-iberaliterrf!po"dit.] Blaildè & comiter: vherooruni
quoque lIberaliras dic:ul;lr. vnde locus ille (iceronis, Pknummodium verborum .
. F>ï'mmtf[que JtI"'~tjIS. ] Ita legirur in Sce~hanico & Al::?Jno, ~ cereris prop~ omnibus. ~cd cur dJ:ul!et Aed~ficlls
lncelllls, frl\lIlcnris lucccnlÎs? It:lque SltcciflS fille dublO 1egenclum cil, Vt hoc ipfo ltb. in fine: Omnibus eorum agris
--vafbti s,frUl11enris lûccifis, xdillcll1que incenos, &c. Virgil:
At rubicunda Ccres medio fLlcciditur x!1:u. Paulq pèft, Detncl1à fi'umenta dixit. Sed iam video ita dlè in Manutiano
èmcndatum. quod placer.
fIt.
CAP.
V:,
V"od omnibru beUis .] At longè aliam Suetonios ratio:
Q
11em afferr.Briranniam, inquit; petiiife fpe margarita':
rum , quarum a~p1itudinem confcremcm intcrdun;i
.!ha manu cxcgiifc fond\\S:
_
.
,
p
~
:;
�~l.
FRA N C. HOT 0 M. NOT lE '
Prj~s'I"àmpericul~mfo"ret. J Lego Pm" '1 .... î ' on cnim VoluiènulTl \I1lilt,vt 11'1C i' 0ltl<t , crJcutUt1l f cet t t.lraque ordo cft: Albitratu~ C. Volulènut1l idolleu m effe, qui
pl iùs periClllu~1 facercr.S~c ahbl.I:1:PC to curm cIl:.
Brcuiftim.u .,. Brllanm am tra'eélus.] D!O hbro 39.numePt fta dia c c. CCL: id dl:, 1l1illia paffum [ex & quinqrae inra.
v R egcm ibi conifittterat. ] Ca: far er<ro [uperaris quibufc!.1nl
ciuiraribus Regc~n imponcbar. Sic flb. S. cap. 3. Dumnor ix
Aedullç rcgmun fU<E ciuiratis fibi .i. Cxf.uc dcferri cliéb cab at. Scdhuic loco aduerlà ri vidcrur,q uocl iuflib.7.cap'4.fcri
blt,le ln hUllls Commij g rarül11 iplim Cillit.lti, iura lcgc!fque
reddldlffc, dmque ImmunCIll dfe illf~i{fe . R(;fpo ndelldum
igirur, ita R egcm (;x fui s impolitut1l , vt illoç fuis legibus &
rcccpra iure gubernarcr.
:;;,bl fidc/ê arbltrtlbatur. ] !ta loquitur, quia plus apud Com
miull1 chamas patnx ,qU:lll1 QEf.1ris bCllcficIWll POttut.R (!bellauit enim contra Cadàrem , {èd viél:uç pofh:,t fe dcdldit.
Iib.8. cap·7'
Tan tamm Terflm o' etlf'atioDes . ] AlJinuç,Tantul.ll um:quod
line dubio reélulll (!Il:.
N a/lib,.! , irdtl. r L X X x,) Sreph. D ç ç ç L X X x . mend of\::. Nam ilium num erum Orotius retiner.
. y t 'll/àm, e/crt fl.l.l Locus per~)icuè l11endolL1S, qui commodtt.iimè lie legercrur: Monuit'iue vt <luolli.un r ei mil ,raris rario , m ax iméquc rcç n lariti mx cclerem at'l uc i ilIl: tbilem motum habercnt, &c. Sed ne ranta ll111rano rem entarcmhabcrc yideatl!r, VOCCIII O utim tlnrummo 10 in Ouo ,. corrJ.glfllu~
""-.: M Ollultque
'
( Vt rel:--ml.
nitlm mUtCll1Us : & Ile
l ir,uis r:trio, m aximéque res maritimx poflulabant)vt quouiam eclercm, &c. Nam iIl:o Inouo P o{l:ul.lbanr,corrigcndut1l crit .
..,A'd nutum 0' ad tcmplU.] Puta dic1u1l1, pro Ad punél:U!1l
tcmpork .
.
.
"
EJTedllriI6.] Vnde lOCUS CtcerOim
.
Epl{l:oh ld Trcb.ltium lurilè. Tu qui ecteris CJlICn: JjdiciIl:! , in Butannia ne
ab clfcdarüç capiaris, cauera. ]>0111. Méta libro 3. Dimic,tnt
non equit,ltll modo, & pedlte : ycn11l1 & bigis & curnbus,
Gallicll armati. Couinos vacant, quomm f.l[catis axibus ytUlltur.
lJ1
�1 N LIB R V MIL 1 J.
53
':AffllefaE1os.J Noncr & R omanus, Infuef,1éto!.. .
.
. Dlforite mi!iles. J NOllnlllli, Dclilite, inqLUt, mlhtcs: nili
vuJtis ,lquilall1 hoIl:ibuç pradere. Non malé. Sed& vehemCntem lubet h.xc vulgata !èntcntiam, & muleorum auaoritare Iibrorull1 prxponderar. Prxterea conhrm<ltUr lll~
ConrenrJOne fui & militum : Delçrite, milites: Ego cerre:.
~inetül1l perunet ad inligncl1l Romanorü mihtu\l1 con~
iilCt\ldincm: dc qua Jie Limus lib.34: Q Viétorius pnmlplll'
cel1tutio, & C.Atinius Tribunus miJj(ul11 ,(rë in aîpens ~r~
IIJ~ rrepe tcntarani) ligna ad,emptafigniferis in holle. 1I11CCcrUnt. t.t rurrus Ilh.6:Emillum ctiam iîo-nu111 Camilli iuffil
in acicm hof1:ium ferunr : idquc vt rcpc~cretur J concitatos
anteiÏgnanoç .
.. E:xpro.~jmisp'limis IMl/ibIH.] Alij, ex primis proximis. AlI), ~n prImo caru, Proximi. nemra placet. put6que vocem
Prlmll ftlpermcancam & adulterinam elfc.
Curfum tenere. J Id cil:., reétè l1lui<Tarc, & in portum appellere. Dam ab tilis paulo tardiùs a~ninillrata res dt, vt
paulè amè dixit.
Infolam capere.] Portum in in[ula capere, paulo poil:.
diétllfUS dl:.
'
VI.
Ratorirmoao Cl2fari; mallliata d,ferret.] Sic noIl:cr&
CAP.
O
Stcph:\nicus, & Romanus, alilquc impre[si complllres.
[edAJJina magl) arridcr, qllammulti îecmÎ lùnt: Cum ad
cos Imper.ttol IS mal1ltatl perferret. NU{;lll,lm cnim illo IllO
do Joclltum C~IJrem animaducl ri. Er nunc ne VIdeo Mallmium Aldi nepotcm hune locull1 cdid1l1è.
.'
Pallcls /,olf d.tbl/J.] Dcmiror ira l'vl.anuriu.m edldl[[c:quUin
vox Po tin nullo vcl .uuiql1o , vel imprcllo 1 epenatlll. SIC
lib+ cip.l. 1\ cqlle 111111rum abeilè ab co,quin paucis Jicbus
dcduei l'0tlènt.
Cl.fm '~mmend"ru1lt.] !ta phcct,vr cil:. in Aldino: qlJ.lnuis in noUro, & Stephanico ,& ROllllnO Ic;pwr, COlllrncndarc cœpenll1r.
\
../'fd refi."~lld,., eM "fui fun t .] Et hoc quoquc dcmiror:
CÙm alij omnes conIl:J.lltcr iic habcant , Ad relieic:nJas \1\1Ues eilèllt vliti.
. \
~d t<W
i"lfwlt C.efar[a,je/lda "H CIma t .]Sln~ roag nli
1""
.
-
DD
~
�54-
FRA N C. HOT 0 M. NOT JE
mihi fcrupulum ha:c Manutian.l cditio exc mit. Nam quoJ
in aliiç ad vn ù ororubus legebatur ,..fil C,'.!arrm COlJut nl'ranr,
de vitiofum ellè animaduert ebolnl. Vtrum autem ex libro vetere,an ex ingenio hanc emendationcm Manutill~ ha
beat, m lgni interefre arbitror. Nam in [cholüs nulb;]1 eiu~
JIlcntionem fadt.
'
R editu intel duJis. ] Imq ..fiditu. Non enin~ r~d.irum 111
Galliam interduderc , [cd adiru in [uam jnfulam prohib erc
conabantur.
.
I?metwdo occttpatos.) Et hoc quoque alibi nqra~url1 dl:
C reian s nulJt es frumentum dcmctere, naucs f:1cerc! ecrcraque m~mia Olunia obire [olitos.
Et peditts pr.eliantur. ] PcdibUi corrigcnd um : vt cil: .iJ1
Steph. Sic enim fupr.i eap.J.Srepe ex cqttis deliliullr,ae pcdibus pra:liamur.
Lla fe col/orant.] Alij Ç"ItrYIIS <oUocant. Fortalft: vtrunque
coniungend um : fic, Ica fe & curruç eollocant. Nam cèrrè
currus [eCU1l1 ex aeie fubducebant.
Expeditttmad[uos rmplum] lmo..fia eos,id dlad aurigas.
Ctreiurtrtgt'nt.:.] Valdemirulll, c'luos iolostrigima Il.1étuln prxlium committerc volullfc. Fortaffe x x x . lèriptum hlit,pro ccc. vcl porius 3D.pro 300 .
Fi itmis nau igation.m filb eundam J Vr!\I1i 1iber,I Iicmi na~igationem [i,oüelendam. qllod codem modo Stcphanicuç
~odc x lèriptllJn habclw:& iitnè 1 léhm vi .k tur. Nam Subire naLJig;l[JOJl C ~l hi ~ ll1iç, dl; hicll1e IlaI.tig:trlOncm infl:iruerc. qupd .t CXi:lr15lJ1Iutllto fwc :ILel.ll{sIlUU l 1. A~ Sll~iicc
rç lllcplÎnalllg.1tionem, cIl: clat cm l Uol l1l tandlll in or.t Brit annÎ.:r retin('re, dum 11Icms venLlt. Hoc Cœtàr Eteere no~cb.lt.itarluC obiidcs poIl: [c .\bduci iufiit. ipfc eOntUluo pott
naues [oluir.
; O,bt[atlo.) Orbe~l f.tcere diccbamur, CÙUl vnd iq1,lC cir'tunuenti conferrim lc conglomerabam,& dcnC:lt~ lcuçis Î1'
()fbem coniiIl:ebanr, quod n.on tam oppugnandi, qU1l11 rcull:epcji ae pro'pugnandJ epNllio fiebat.)IC llor.s.~"p.IO.lUf
[erum pronuntiari, vt il11 p edilllClltarcljll'luerell~, atque ÎJl
orbem coniiIl:erent. Lill. lib. 41. Tbi cùm in a,rQ.cm milites
(oegi.(fe~, vt denfatis [curis .lb iaél:u fagi~~arum & iaculofumfeiè tuerentijf. Idem lib.l. ~o m agis fè hofbs infere~at,ccg~bantlU' br~uiore['patio &. ipli olbcm colLgcre.
val
."
•
o.
- "
"
rro!te~
�1 N LIB R V M V.
Propter fiuitates paillaum.l ~ia Romani ab iis Con[cétau.
clis p.tludufil limo non prohibebantuf.
~~~
1 ~ L [ B 'ZV.M
CAP.
~.
V.
J.
lT brfte[J;onéfqu.e taIllé. ] Ita dl in nofiro &
<;rcph:m.& Roman. Aüj subdufliore! pa/~16que.
,
~odnoJ1 in~d!%o. eùm .Subduei naucç fl'cqucl1tifsimè Ç.,ttanm1', (lUX ln imcriorem por·
•
tus partcm,intcrdlUll ctiam in aridum, vel rc•
. fc.él:ioniç vcl munidoniç caulfa prOpCIlWltllr. vt lib. 4.c:tp. 6.
Et long:tS naues qua, inariduIU lùbdu:a:rolt, a:fi-u eompJe?at. Et l~b.C1U11 . 3. Naues reliqu:tS li vellet, [ubduci & rdici
lu~eret.ltem hoc ipfo lib.cap'4 : Commodi[simu1l1 elfe fl:anut, olnnes naues 1ilbduci, & cum cafi-riç vna munitionc
coniungi. Liuiuç lib. 23, Ca!l:riç comffiunitis, uauibUfquc
iilbduél:Îç, & vallo circundatis,&e.
lHagisma.~rlos.J Aldinus, Minùs magnos. Iraque Vrunus
refi-in*:& IOClI' CxCuis apcrtt: pofi-ubt.
lIHeli'fuil 'Vl;murm;t,rib .... ] Illa fc:iptul11 eil: in noil:ro , &
R.omano~témquc ln Stephan. & Facl11. vt ir[c tci1:atllr: docc:tquc Pri!èÎ:lnul11 ita hune locum protulil1c,lib. 7 . Aldillus
& cetel'i hoc modo: ~ibus in alio m:tri vti aflllcucruJl~.
qllam Icél:ioncm MalllltlUm fecutul11 miror.
-:rCC~r l.t oral /.one.] Liber Stcph.tn. & Romanus, Percept.:,.
VrJlllm :Ultcm,Ratiolle.ncutrum placct. Et IcgatoJ,'um oratio propriè dicitur.
.
.
.
Vti imperattCf'at.] Has du:tS voees :ldl~ltcnnas dIe a~bl
tr~r.1ilp~rllac.tl1Caç (]uidcm clf~, nrmo III h~lllS lUérons h~
hm ved:1tlls ncgaucrit. NaOllatl~ fwt dlXlne , .Ad dlcm.
Q~i litem .tftimem;.] ~a;{lllnCl1t, qUJntl ht d,unnul11,
quodqUllque acccpcpt,Vt t'a llti,gui dcdcrit.damnetur.
CQllaudatism ilit,blu. ] Not:tndu11l, quoli aliis loClS mo.-.
I1uimus, Ca:Clrianos milites f.1brilcs artC~ ,cùm vlil~ l'0lècbat,exercllilfc:& n:lues a:dificalfe. Sic ClUil.l.cap.s.lmperat
mi1itibll~ Ca:làl',vt naues faciant.
k.Tf
o
0
..
'
DD 4:
�SS
FRA N C.
HOT 0 M.
NOT ft
.fid portum Icium. J Srr:tbo libro 4. de. Morinis lootlens:
') 0'
,,\
\ .,
9"
- ,r
}
7fCLp OIÇ> inquir, e <;"1 i(9-f 70 I TIOV ~ e ~~~TO vCLU<;"x9(J-ff
Ir 'Co \ II. ,
,
1. \ ~
7.IX.JL"'p
Ovtoç o'cLlpr.)V Ctç 7:..w VlIlTOV.
'rranfnifJum J contimmi.JTr:tieél:uç & Tranfinilfus in e:tdem re ponunrm' à Ca:C1.re: Vt iafd. cap.5. P:tri fp:<tio rranfm~fIils , atque ,ex G:tlha dl: 1Il Britanniam, ~are perfpicuum elfe arbltror, hoc 10co altcrutrum duorum rcdiidare,
voce~'J1quc 'rr"ie[fu~ fub !laC aItera p~o gloŒ1. fllbie0:a tandem 111 contcxtllm lrrcp11lfe. HalC cum mtllti~ ante annis
ièrip1jlfcm,Jl1imaclllcrti Facrnum tefl:ari in fuo libro abeife
vocem 'rranfillifJum.
,J!b co petere cœperfmt.J ObfclIrus mil1i locus. Fortaffe
hic il'Ilfu.ç eil:, Q.goniam in commUlle conlillerc non porerant,fuis qui/que priuatim rationiblls conlù!ebat: & :i Cx[al'C, Vt lüis agris arque a:diliciis parcerct,pctcbané.
CAP.
Ir.
JS qUI [uo teil:ll1lOnia
I Clccrol1em Orat. pro FOntelO,
maximè omnium
1xdcbar,a G,ùlis
111i[-
NduciorrltlYf~.] Hoc eoùem I~on~c :tppell tu,r aplld
In
Fonte~um
qUi~1llèl1
fils. V crùm iç Allobrogum Dux J1omj J1,ltllr.~od fi,inqllir,
tantas allxiliol'llm noil:rorum COpi,lS Indllciom:um ipfc dcf
pexcrit, <lux All~broguJ11,cctcroruJ11qlJ(: Gallorum, &c .
il) Meldls crant.] IlJ10 bJ Bel:;,'f ,Vt hal:cllt hbn 11011~lulh,& ex fupcrioribus planè intclligitur.
g;.",
CAP.
D
l l J.
Ptll110riX .AEcf1!!u.] Lib.J.cap·3.
GTft.~itcr ferebant. ) I:Jam Acdui retinere libcrratcm
cupiebanr,vtfuo 10co ,üxJmuç.
\
.Rell:~jofJibIU impedirt.] Forralfc,quod vcl VOtL1l11 obeundum effcr,vcl iuffJ. [olucnda.
Imped~tu a/JÎmis.] N manda 10clltio'1'ro Occupatiç.
Pro fano f4a,er~m.] T.1n<Iuam fanlll11 , vel ,Yt fà11UIU &
prudcnrcmfacerc parcrar. SIC dc bell. ciuil.3· Ifque maximè vellct pro cOlTIlTIllniam' co at<IlIo arbitrO conrroucdias
RcgulTI componere.
, ,
Illa autcm ,] P.lcrniJjbcr,llle cnim : cU! IJber Stcph. a1l:ir11atll:. Et rcQè Vrllnus docuit :drertionis elfe iam,
11011
�1 N LIB R V M V.
non rltiorus.P lautuS in PerEt, Enim nOll ibis OlUle vici{Sim,
,li./i ièio.
.
{;
Libcrttm liber~qm citeitatis.] LibcmID fibl erre Ca:. .lrem
e[equi,aut non [equi .. Aeduorum eiuitatem neqllc RegI
rc,neqllc ,1 Romallls 111 prOllJl1C1X formlJ1l rednD:am el c.
Rei frumellttlri.e proô/ideret. JN ofter,& Steph.& Romanlls,
Rem frumentariam . qllod propter CXf.UIS eon{iletud1l1em
probabiliuç viderur.Sic Ilb.6,cap.3 ; His cognitis rebus , rem
.6 umcnt:uiam prouidct.
!t·
CAP.
1 1 l 1.
(o lis ocrafmn. ] Strab.lib+ VJ1!.T{,Jp J" dv,f.'.ten ,~
A
D
J't'dç
'Tg J),J,fQ1f..'3 Tû\ ilJ"ct.ç.
f"I
t
1
....
0: \
,
1
ri
),'
'Tl,Ii<;"Epa.gr.1!.ct.'Tl/pe l1ii€.l 7<'Tctpnw {,Jpct.v 'T E11!.G(J1 S"ct.
Nihil muto. ni [upcriùs qlloque di. It,Inlulam c:tperc.Q!;!.anquam fiqais vetllç codex {cri
P.tUlll holherct Et~m purtllm, non dllbicarem hane ClIJ11 ilh
fcnpturam commutare. nain fic quoque {ùpcriùç locuEam farw!, injùl.e capem.]
tus cil:.
Meridiano fcreremp;;re.] Flor,lS Iib.l.ln DritannÎ.lm tranfit mir,! edcritatc: quifpe qui lenia vigiJJa Morino [o!ui[[ct àportu ,minus quam medio die inililam ingrcf{lls dl:.
Vidctur lcgendlilTI M~,lino, Vt eillç in[uh: poltllm fignillcct,quam Ca:far paulo poft Monam appdht.
Ex cai'tit~is romp~rit. ] Steph.Cog nollit.
1 ~1~O eram 'l'Ife tcmp~.re.] Sic o11lnc~ quos vi~! & manufcnpu , & ImprefSl Iibn. Faermlç, Vn:l cr:lIltvl{X, t!l1lor~.
quod proptet librorum di.ffeniioncl1I non reCJplO:CtlJ per ie
non dl(plicc..
.
Cre bris (/rb~riblH filCcifi: . ] 1J3S COl1eœdcs nommant 1\ uélores. Tacit.lib.l : Fronrem ae t('1 gllm vallo , L tCl;t cor <1xdibus mlmirus. GrcO"or. Tl1roll . L.u .~ . c p·9· ,r;JncÎ c lÎm
1imulato metu (c in re~otiorcs làltlls rc :"Cf cr~nt, cOllc...:d'-bus pcr extrema lYlu.\nUll procul".uÎs. l/1cl. ,(O[.,: lC(J";tur
. Coneidibus.
~,
Inlittu eieéEa~ .] Faernilib.lnlitQrc;. qll otlidc111in StC},hani codiee rcperio.
Itùltrr; de(ifhre.] Stcph.ln jtinerc ~cfificrc .quod vclÏ..tSiDlUUl dlc paLlcis poil: vcriibus cognoicctul".
�S8
FRA N C. HOT 0 M. NOT
~amplltrimM foffet.] Poftit,ratio [e:n:on.i.; pofl:ulat. :
MHlt<l. oper-e ] SIC placer:propter COl.11cnllonCI1l noilfl lntiqûi,& Stcphanici,& Aldini:c~ll11 in aliis Ilt,i'vlulti operiç.
Eaflcmeopia.J,qu<l. antta pr~lldio nauihu-i )"iterant, 1 di»quit.]
J!lcpté. quanto IHa Srcp~;tl1lCl.&AldIni librorum cocmnior:
EaiC.icm eoplà.ç,qllJS amc.'pra:fldio nauibus rehnquit.
M t:moritlproditum.] SIC oll1ncs lib.Memoria: r:lmen, c:lfu
terrio,video & apw!'hunc,& apud alios,vbique.
Ex Belgio trd/:fieram. ] Sic omneç lib. E<>o tamen Cadàris
conllletudin em :lttendens, Be/giSlcgenliun~dlè non dubit.\rem. Namvblque & de fi ngu li, populi, ~.ta loqllituL ~ine
tJ:lmlib.Cnlll.l. Ca:fari~, inquit, cr:lt in B.lfU:lris nomcn ob[cllrius.
Bello illato ibi remanftrtlll t.] Steph.Eo pernu!lferant. N~u
trull1 .l'lace t. Non elllm iIlata bello/cd eonfcél:o potiùs pcrmanicrunt. Ou[eurus mihllocuç,:Ie vcreor ne multa fim adlllterina:ac C:dar iu [cripfenr: (~ibll ç oni ex cJUitatibuç
b dlo il/ata co peru;t[clUllt. Scd J1ne veteris .llltlorirate libri
whil II1utanclul11 cil.
Mmores oh,e{f~ il/fUldl . ] Sic quoque A.ldinus. [cd nofl:ri &
Stcl'halllci & Romani & vulg,\f1111l1 conlèn1üs l'ra:ponclcrat,
vbl lcgitur $Ijbj,ea~.
CAP.
V.
Ym~
.trco.] Codex StephJvlinimo ~re,;1 u tauro , alJta
legqlllum li e plltarem : Minimo a:rc
all[
lammi~
ad ccrtum pondus examinaris
pro numo.t\am Taeitus in Agricoh ita ielibit: Fen Britan.
nia :lUrum,& argcntul11,&ab.l.mctJ lia.
Q uamm Otl{[ill . ] Bcl3ICa,lub;tulücndul11 arbJtror.
L7:PQrem (!J alla inam. ] Longè his diflîmilia, Dio Nicxl1s,
& Herodi,l l1USinSeuero.
' )..,., 7". \ '
Infu/a,~arurtltriqucrrtl.] Strab 0 lib ·4' Il J 'opE\!;t VI Y.I1> rrf;1?-lc!VOç iJ-tV 'b$-z
~';iJ-~'TI.& Inulta in CxJàris fent~iam.
Lc<>cnclu~ ctial11 Tacituç ll1 vita lulij Agricolx.
Jbernia dim idio min or. ] At Mela lib.3: Supcr Bri~anniam,
inqllit,lbernia~!l: pcnè par [patio, (cd vtrinquc :equalis. Videtur exlè:riptus hic loClls,& ;tpl\d Melam corrul'tm.
[)ies ~'X x.JMe1a.codem 10'0:111 ca,inquit) qllod [ollon~
Ego
Nauro fc;rrcis.
;tut
ferreis
lil\
-rrl
. -'. _.
. ..
qC
�1 N LIB R V M
V.
~9
g~ oC/:a[urus cxurgit , breues vtique noél:es [unt. Sed pe r
liyclTICm,fi eut al ibi oblèurx,xl1:atc I~clda::.quod per ld tem
pus iall1iè a1tiùç euchens, quanquapl lp[C non cernamt , VIClll0 tameniplendore, proxinla illllfir.lt:: per [olfutJUI11 v,e
r? nullx : quod mm i.un manifefiior non fulgorem ~lod.o,
led fui quoquc partem maximam ol1:entat. TaClms 111 vlta
AgricO[tt:Dlcrum [paria vhra 110firi orbis men[uram,& ~ox
c1ara,& qtrcma J3rjt~nl1ja: parte breuis, vt finem atque lru~illl11 ~ucis exiguo c!ilèrimine intel11ofqs. ~od fi nubes
11011 ofticiant,afpiCl per Iloél:em folisfuIgorem,nec oecldere & cxurgere:Jed tran{ire affirmant.
. .
lifTe arbitrantur. ] S'teph. Exifiim:ltur. clli video Facrru hbrul11 Litffrag;tri.
DCCm,lllllmptfjJilltrIJ. ] Non congruit numerus Dioni~
Nica:i inSeuoro.quem conferre qui voIet,poterit . .
Vi (ies centet/a. ] Legendum,Centenuminfeeundo cafu.
Gla{lo injiClunt . ] Noner autiquus, ittll1qlle Stephaniclls,
V ltrù j'lficiunt. ~od eriam :tpud Pomp. Melam ieruatum
dl:.!n(emuTI,inquit, ob decorcl11, an quic! aliud , vltro (orpora infcél:i.vbi de Britannis 10qllimr.Romanus,& alij 110nI1ulli, y Itro glaffo il/fici/."t. ll1credibile diétu efi, qu.im varia: doéti!;imorum llOminum conieétllrœ prOferalltll r: cùm
aIij Vitro,alij Nitro, alij Glaito,alij Luteo, alij Glaueo ,alij
alJ~ mqdo cmt:ndcnt. Mouu mc Pomponij MeIx & vete~
rutTI librorum con[cn{llS, in qllibus V llro conltamer fcri~
ptum e11:,vF COlltra omnium [cmcmiam rcponcndum arb~
~rCr,L,,!ro,mu~ntlolle pcrexigua. proptcrea q\Jod DlOfconé1es LyJunach.i:tm fcribid nonnullis Lytrpn appelbn. Va..
lere amcm Lyl1machiam al! cœruleull1 colorcm, Ruelhu~
& alij confirmant: vt dubitari etÎ.ll1l poiSit, an pro Lureum,
quod e11: apud. P linium & VitrUllilJ01 ,fortaf[e legcndllm fit,
Lutnun.dc quo tamen nibi! affirmo. Vitruuius Irb.7. C<J.p.l4r
~ non poffilllt chryfocolla propt er raritatem vti , herba
qua: lmcum appellatur , cxrulcum in11ci unt. Plinius lib.
33· cap·S. Lutcam pUtlnt :l Lutca herba diél:am ,quum ipfarn'
ca::rulco fQbtrir.lm , pro chry.1ocolla induCllllt. Tantam
a.lItem de L ylimaclùa & Luteo vel Lutea herba qj/fen-:
itonem allÎm,tducrti intcr Ruclliunl , Fufchium , & alias e-'
rudito's viros, vt vel vnus illc Dicilèoridis locus vaiiis ip.fo-:
~UJn difput~ti~l:i~US [~cil~ rrœPo.~dcr~: ~~tr!1l11 quicl~ n.~
�60
FRA N C.
HOT 0 M. NOT lE
3d ca:nùeum coJorem valere,VitrulIiuç Ccribit libt.7.c:tp.rr.
[ed neque fol lUlJ,VCrùm arcn~ cOntu'llIl11,& a:ri cypno mixwm:ncque:td corpus hominis inficicndllm, quo t \'lllç o{l:en
dit:lèd ad oper.l, de qwbus ap.ertè Vitruuius lb: 10q\litur.Lut euID autcm hoc 10co Vlél:.orllls rcponeh.u V.lnal.li.19.C:ll"
3·Nltrl1 m ,Turncb.Adll ::rJ.6.cap.17.
Hombi[iortadfl'ec1u.)Sic Aldinus:& ita ma"ls p!:tcet:cùm
inilliis omnib~ls legilwr Homd /ore. ':un ilL~dem hic nofier infr.! hbr.7: ~1 defpici poteritt , horribilem !pcciem
prœucbat.
V iT7,irm dl/O" .] Steph. ~o prumim virgo dcdllél:a dt
No11:er ~ R?1l1:t~us,Addl1él:a el\:. ~od valde :lITidct. Nam
V,n;l t.ltum [, g,lllf!catur. ~Ild Igltl/f ft plu,rcs cade~n pepcrc,ntlClUUSent }ecundus,allt tcrtills,allt quai rus? Sane el< verb ls
Ca:Canç refponderer :t1iquis, fore omnium C01l1q\uncm: &
klllC dfe Phtonicam confll1Îonem.
In!trfeconjllt ijfcnt.] Non dubito dU 1 s primas v(\)ces ex
glona {tlmpras, & tollendas elfe. Il~m ]('giolles proprer terrorcm lntCrmllfo ahqu.tnto [patio confllterant.
.
PtrmedioJamlacifinoe.] Scripfilfe Ca:1àrem .u'bitror. Per
nledios holtes audaciŒmè.
CAP.
V!. '
vm per;culodimieare.] No11:er, Steph.& R0111:1.IlUS,Cum
periculo l'rxlio dilllicare.
PedrL,1U tranfiri.] NotandulTI,pro Vado tranfiri. '
J/Sal,ros ejJimderftlt.l St~ph. bict:rent.qllodnonxquè pla.
cct.t--.am terfOns caulfa late vagabanrur.
ln (OIlfIn,1ltem Galliam:ve.nerat.) VOCC1:t ,?:tllialll propter
Cxfàris con [üctut!inem iulplcor ex Glof{:llul11ptalllfu Ife.
Peco"'m't .. e~,ummu.J Faernus PeeorrsJdem llofier, & Ste_
phall.& Aldin.& ROlllanus.,
N oftri a' rlra. ] Praua lI1tcrpullébo locum corrupcrat.na
lünc pcriodi iniriwn e11:.
C
�1 N LIB R V M
V.
" ' "j 7CG fJoG"1l1/'p.ctl.fl.
r.'?'.
'7f~ / ~!J1I'Td../,1t
0.W'd:TIY,
. . ' "~ ®foÇ 7TCIlct l.fl.S'"CLV'P
\
(
Àuv ~ovov .
N"~me'tl5 pecoTum TtperrIH.] No!l:er & tcph.Pecorir. .
NO/Ill; d,'cc C;"~!!.era T'ge. l Stcphan. LIlgorO r;!e.nam CUlgetorigclTl .f t ulo .\Ilr~ T' cg cm nOmi!lJr at.
."
~
Fac,[ux r .th, . rffi . ~ Id c!l:,e. !Jl uelbunu m f:1ClH: moraru
caulfaç f o{lè lil\?;crc, & ,liem ex <Ile ducere.
.
El pl ;o, Î:; l P ,;I1:1Cl1la, EI,f~ntcntl,l1n deprau at,ac finc dublO
delenda c it.
Lon 'm ,a, crerr r l Obfcura m ih i rcn tcnria,nifi fOl tè lOCUn1
caperc ,hcantur nlU C~ , ' !u.~_ CUr!Ùtl1 t e lcnt ,
Pt ",' tr I·.t u >.'! Com ' ft lfl .] At iC1nc ercitu Co::faris erat
:UlnO IlIFriore ,J. Brit.tnni , rc:m {f,1~.bbr' 4 C;trit ) l' rÎLh orgo
Comium,fid1:: pubhca cuocarallt,& ems oper,lul lùc compo
fittOne vf\ cram.
CAP. V II J,
,Ci (croni.] Mard fratri,& Cx üriç legato.Dio lib.4o:
Fi i< m iltNb'H .) Vox Il1t1ttib ... filpcruacanc.t cft: ae
CX!:lr filpenùs femp<; r. L g ionibllç prxfetto s di xit.
T 'es ill Bel~,o .J St~ph.B elgis: quod fine dll~io rctl:lI~n eft.
& vbiquc: ho c pmo l cru.tndum .Namhx c Ca:lan s conLuctu do cft i'1 capul ls oll1l1.ibliS•
.fililbiori.~t (7 Cal i" "lco.] Hi rcges qtlÏfque dilTlidi.t: partis l:.buronum nomî n:\I1wr.\ib.6.cap.6.
.
,;abino COI/ d:'l;' ] Eoocm loco,Ca!l:ellum Vatuca ~omllla
tur,in mcditç Eburollu m Jinibus:vbidl1O mi legati llyemandi camE confedcr ant.
I n Gall, .:t morart.] l loc cf1:,fuam in !raliam profcél:i ollcm
diffcl n :. Morabat ur autem in Bclgis, &, vt opinar ,Samaro_
brinx .
J tl 'm;d pal.lm mulrir eriam ex citsitare all[foribl~I . ] Stephan.
& Faer.lib. lnimicis !am mulris pal.uD ex ciuit:ttc 1 & hiç au' él:oribl1ç. Lcgen,lu m arbitror,vn.ica rranfpoi itaJio cula : ll1irnici malris CtilJ1l cx ciuitate paHIl1 :ll!él:oriblls ,inrerfcc crunt. N :un alioqlli polhcm um h oc verbum quo referatl1/:'
nbn hab ebit.
.
·EXBdg ;o.] Iterum ref1:iruclldum arbitror, Ex Bclgis: pro~
ptcr ailiduam Ca:làüs CUl1[uctudincm.
.
O
�FRA N C. HOT 0 M: NOT)H
..-Ad ca'itra oppug17ctnda.] N oil er & Faerninus 8< Rom:ll1a;;
& Steph.Calha o~pu~narum.quod placet.
.
Cont(ouerfifr.1.~t lJut.] Ml11ucrc.controucrnas,pro Tollcre,
&. cxtinguere. SIC 11b.6.cap·s. Pnl1CIpeS regiol1um inter !ùoç
ius dicul1t,con trouerfiafque minuum.Sic Ci~ . Of~. I . Sed d nll
picrique arbltromur r.es.b~llicas mai ores cIle qu.un vrbanas,
minuenda cIl: ha:c OpWlO:ld eft,tollcnda.Sic Acadclll.2, . Sc.!
vtminuaIn comrouerfiam,videte quieto,&c.
.IVan min ?lJ haberetirJ fi inris multirudo.] Hanc veram ae
fb.bilelll elfe Principatus formam,mulü dilput,lnt. N am aut
v J,& in inuitos occllparus cft, aut multitudinis volulltate dc~
lattlS. prior confellione omnium cft Tyrannicus. altà cenis
l e g~bllS & c.onditionibuç delarus: vnde "ltr'o citr6quc obligatlo nafClt~lr __ ElllflllOdi FClldo~' lIm illr~ fucrtll1t , vt quiPUS de caufhs a Vafallo fcudu.l1v, lIft!cm a Patrono amittercrur.
HumiUtate(ua.] Not,lHmnilitatem non virtlltcm elfe;
qllx vlIlgq modcftia dic,itllr,lèd tCl1l1itatcm & infirmicatcm.
Subfidio "pen ire. ] Faern.& Stephan.subuenire.
Ipforum elfe conjilit,m ] Id cfl:,jicere illis con/illum c,lpere,
:le deli ber:lre ytrllm malit.Sic Cicero: Vefl:rwn iam con!iliû
dl:,qlUd vobis fit flei elldllm.
ISt
CAP.
1 X.
Nter tas. e!JlijlU (ontrou,rjia.) .Sic noner ?tephal1.& R?manus. Aldi.nus, Intcr cos ex lus tot c~ulhs conrroucrlla or~
t a efl:. Vcrus placct.nam ex verbo Exif/it I11cntloR f.tftum
eft, EX litStoto dei.ndc;l. iè:iolo qllopiam fubieéhun ) callftis,&
Orla eJl.
.
"
...Âriouif/imortem. J At hune hb.r:cap.vlt.filga (iOl r.'tlutcm
reperi{fe fcripfit.vel igirur eX Vlllnere actepto)vcl ex allimi
ma:rore Ariouühmllllortuum e{fe oponct.
Vitro iUatis.] Won ciao accel~tiç:
.
.
Vnam eJTcin celeritate. ] Maglç placertt) V71a: fexta ca[lI:
.Vna e{fe in ccleritate politam f.1 Iutem .
...Âmpliru ab iis abjit.] Sit Stephanicus. Placet tamen Faerni Iiber:Amylius abfit.
.
#
~ant"Jùis magnM.] Sic omnes lib. Vfit~rum tamc'n pu-to)~an tl!muis magnas.vel,~nta{ius copias. .
..
Olwn haberet e~ilum.] In!igrus locils; ex quo IDtclliSI~ur,
I
~
. -
-
<Sonnhtllll
�1N
LIB R V M
V.
ConGli mh dici exir um habe r ,CUh1 in alter
utram partcm nt
Hun habe t cucl1tum :non habc re vero
, cùm neurr11l1l1Jlartcm habc r: & cil:, vr Dialcétici loqu
Ul1wr, ~ ,;w~p~JV.
ltaqu c Tiru rius (ùum, in vrran quc
part em tlltUll1 ene :li!put:lt:C Ottx vero ,in ncut r:un .Cic cro
ad Attic.7.ep.lI. VHktl1r
hoc contilium exlt um hJ.birurum.
H irciuç de bc1l.Alcx andrin o, N cquc vHum cxitu m conlili
j ftü rcpc riret , fi pe.nn aneIe t in [ententia,&c.
V incite.) Di!i' ucalldo & alccr cand
o, fci licet. quafi dicat,
Diuu unlo ll conrelldam.Valcac vcfl:
ra [ent cntia.
H i{apienrer Jiquid .] Plac et Stcp
han.& Ald.& al'or um [cri
ptur a: Hi fipiel1t : & tiquid. Pro ,
Hi milites confilit1l1ù:tpien t.Ho rum eriti udic ium.
C;0,m"unr.m !um reliqlfr5 beU; caflfm.J Vox
BeUi'abcfl: ab 0mmbus quos ~ùli & anrüluis, & Icce
ntior ihus . quor um COI1fcnfull1 hU1C hngu lari :lmc pono .
Dat mamu. ] Dare nllnu ç,cc dere ,viét
um [e fater i. Tran Î!atum ab iis qui bello capti fcre dedl
lnt.Cfc.deAmicitü:~
Iitig are fdimulallS blJ.lldiawr, atqu
e ad {'xtreml1m der manus.Sic ad Att.z..ep.2.2..Primo [ani: dic
mult:l contr.i:ad extr e
mum aute m m anllç dediffe.
11llpedml , nt i5 IIf I'OHu .J ln aliis omnibtis
pof!: vocc m I mpedimmtis , {libicélllm ef!: vcrb um /nud
ttn t. vtra que l'lac et.
[cd libl"Drll l11 coni ènlio ncm potiorcl11
arbi tror.
I
CA P.
X.
N orbem cnnjiflerenr.] Dlxi Cub fincl
11lib + 111 orb~m COllji{l-~re dici mili tes, qui non ho{lem ador iend
i, fcd fui t:l11t~m ckfendcnùi conj jlio ocnli Cl\l1c
iç Jè qui!quc GO:tétis a15-
glom eranr: Vt Vergilills cecinic. Idqll
c pallcis vcrfibus inkquenribt.ç appa reblt . .1lufhus dicc
re vidc tur Grcg e f.létO .
Nam in lugu n. Ex omn i., inqu it,
mu lcitudinc non amplill~
'lt t. mem ores nom inis
Rom ani grcg e t<léto 10clIm cc~
pere ,&c.
I dJà[!um. ] De iml'c dimc ntis ,& auro
relié to: vt Florll~
loqu Îmr .
. Et nu-mero.pugnalJdi paw noftr!.] Faer
nus ex inge nio fepo
nlt,PUitantlum.quod plac et.Su nyl cx
Stcphanico lib. if:t 10CilS ~i ÎI~guend~I S ~f!: ,.vt pof!: pa~u puué
tum notctltr; TUIll
." tenu s lelltentla: l1lltl Um hoc Ut
; Nof!:!i Calh ctll 01 Duc e
�\,
FRA N C. HOT 0 M . NOT lE
64
& i [ortuna déCerebantur,&c. NOllllUlli autel11 pro num:er~
repofilc runt ,wimo:quod eorum temcrJtatcm fimllI & infCltiJm coargu it.
Te/If, à conf;rlis ....i!tfri poteMnt. [ Sic Alduç.At SttphaniclIs &:
llofl:er,n; ulrv J~eébll~,Tela conferu vltarc poter::nt .
St {utfm'lue }~dem mterponere.] SICAldus & vulo-ati, mcndo!~ml11é.Nam fine coniuné bonc legend1l1l1 dl:,~t in Steplu
Sc fll:un !idem JOtcrponerc. Et fic ahbi,Fid cm intcrpon cn:;
IlI!iur.lI tlU!1l interpon ere.
slwnIf,OflÏli~umfalutem,] Sic Ald. Reébùs Faerni& Srcphan.hb n:De Iua Olc militllm .GtJllto.
CAP.
XI.
Vic Cf/lOque àccidit.] Corrigcn dum videtw', HEc.
VirtHilo c"" relirsquebar"r.] Id cfl:,pu?"ll:tndi.
FI,w eIf,depti .... iflo/·ilf,m. ] Ita placet:nequt: ifne libri vcteris
auél:orit.tte qllicquallllltari ~at~rer.lèd ~Oll11en fcril'iiffc Cx Lm:lll H tfe tfdepta 1,i{1orilf" 111 lcxto caiu, ex Latinx lingux
con lll ccudine fiJfpicarer.
1'terres c x x.] in Stl'ph.& Romano ,& il1ultiç aliis: Turres
admodu lll C x x . Sufp lcor dc Illendo. Nam ncque t:tm m a"'no turrium IlUl11erO vlqlllll1 Icgi vel Rom:tno s ipfo<i efIè
~[oç:pra:tcrcl Vll:t noéh: tot çdific:1I j turre~ potuilIi:,I :on plI"
to. deniquc po!1:eriùs run e~ e xcitat.!~ fuiife ,mox mtclligc t ur.Non placet d ·1I!nal cId pl:o~abjljus cO: de ,a ggtrc cx ma
teria extrllél:o Ca:l:trem (cnptJ{,c,vt :t1us mùltl~ lociç.
oppugntft,ion(m op JI. fout .) CÙ~11 de RO~11:tnJS pcrfpicnè 10qllltllr,corngel~dllm pll,tarelll PropJfgnat,on~m.
P i rm<f.,lorir<f.'1j,] Loncas diclt, qllas vulgo l'.1rapputo! appcI lamm,qm fileél:or iç tcgllmen ta.vt l lb.7 .doc.ebimus.
Mittuntu Ta C.tforem liter.e.] ~ tUI11 CIlt III Belg.ë;, Sa1.
m:trobri na:.
SeJè ttfmenfoire.] Vox Scire tdllenda ell,auél:ore Stephlll.
lib.& loci Cententia poIhùan tc.
MaIJibll~ftfguU{tl'le.] Vid~o j:ffe 'lui Furcu,lis vc1 Sar~uli>
TCponant. Secl vlÎtâta leél:lO Jn vercnbu s o;nlUblls repentu r:
& ad Neruion nn imperiti am demonf ull' dam aptiilim.t efl::
& (quod capllt cfi) P:lulum Or?liwl~ aué'~ore~n habet. dcnique modo dixit cos fcrrame nm deilituto ç fuilfc: hoc cfi,bldcntibus)ljgoll.ibus)Falis,rafirjs,al~cis)cophiJ.Us, qualis. vt cil:
apud
-
H
�iN
LiB
R v hl v.
aplld Vcget.lib.I.cap.14'& lib.3' cap. v li. .
' . ..
Ex(,aurire cogeb"f1tur.] Sie nof!:cr & Ald.At StCph.Vldebamur:pro Nltebantur ,quod in Romano cft
.
M,mu hGTIJ tribm decem millium raf[urem.] Lcgendl:m xv.
Vt in lib.Steph.& aplld Oro!;ùm. Val li autem & folla: fpa~
hum fuperiùs Cxfar expofuit: & OroJij ni)mert~ CO,ngrUlt:
Copi" 'j/j,e effet.) Non dubito quin lcgcndll m Ut,Cmn elfet~
_ Flt/ili exargilla J OE.iclfltArgilhfuülis,ignorare mefJ.t<:or. ~id ii ,.A"r"ina legcremr, vt pro 1cuo poncremrl 0rotlus loeum Jie cxprèiSit: Teil:as fundis feruemes intorferc,flammat:iql1e tela foels: ae mox eOllCcpto igne rutilantia
intr,t canraiecerullt.P leudcl1tropius alltê fic: Teil:as feruenteç imor[cre fundis. Secl ncceffe eil:,in tenis pic cm, aut [euii
a(lt aliquid CiUti110di f!,lilTe, quo igniç cxcit:ui[o1ct, vt lib.7;
cap_4·Pieem ,reliqu:l!que res, qluDus ignis exeitari potef!:,
fundebam . Item : Q:3dam Gallus per manus [cui .le pieis
tr:tJltas glebas ln 19ncm proüeiebat. ·allllf!::ùllllgllrth.Contr.t ca opp~dan_l In proXI111os f.1.Xa volllcrc,1udcs,pila,prçter1;;\ plcem 1ulphurc & ta:da millam .lrdenti mittere. TacitliS
lib.I8.Dum fOlCCÇ,& gl:mdes, & mi[çilem igliem in obl~ffos
ilcul:tntur. Cogitandum eti:uTI, ecqllld ita cmcndari pofsit:
FCruentes fillpl1l1re ex :irgill:t glandes. Vel fic: hrucmcs iiUili e:x ùgilla. VeJ fic : Ftlli!cs ferucnti ex argilla g landes.
Hirc.lib.de bel.Afr. Officinas fcrri'l'iaç infl:rtIere, [agitt:l[qlle
& tela,vti fiercnt, complul":l curare, glandes fundcrc, fuJcli
éomparare.
Demigr'l/Idi {<luffa.] 1Loci defcrcndi, & ad imp~dimenta
currcndi. Dcmigrare, cfi de loco decederc cum animo 110n
rClIcrtcndi.
Vtfe {ub i?fa .] LeO"cndum puto Ita [co Nan:'!. tot c.rdium
& vulnc{um callilàm Ylanc affctt:quod hoil:es tam cupidè ad
vallU111 acccdcbJ.nt : ita confc:rti Olc ilipati ctam, vt 111111Ulll
b:lIil:r.i tdum adiicérctur.
ln tam emmpi;. ] Omnes alij, ( rrump if. quorum CÔ[Clltionem probo.
T'terri ada{fa.] Turri Gdllorum ad ROmlllotum vall1l111
admota. Nam de Turri, non de ttamn'îl vcrbU1l1 AdigClldi
inelligendum cf!:.
T~" ris foICenfa eH.] Tunis Callortln1 ambulatori.l ignibm III cam-àRomanis nuliubus cO'nieébs lùcccnfa cf!:.
f.E
�FRA N C. HOT 0 M. NOT. lE
lllum -vemto tranfixltT/J. J Noaer Stephan. & RomallUS,
pro hoc vereu .Jè~iptllm hlbcnt: llline vero ocçurr.H ocyus
gladio,eomJ11l11u{'lue rem gent Varenus. Ego non dublrO
vtruJ11que retlllcndUIll : & poil: verbum fil'bitril ntur hx e
1ubiung cnda .
fTtr/~71cl'.e -vclfauit. ] Sic Stcphan. & Ald.& alij complurcÇ.
l\!onnul li 5truiluil ,quod abiudico .
V ntiS inter Neru;oJ . ] Stcph.& Ald.llltIU , quod fine dubio
reél:ull1
CI.idam ex tquitiblll Gilllis.] Dio Iib.40. \ocum hune obferulm ,notJ.t Ca:C'u'cm non putlffc hoc ncgotium V crticonis Jeruo com mittcnduJ11, ne parria: charitJte .ldduétus m.tgnulll Romani s dcrrime mum aITèrrcr. & obfcflor um c,thmit.ttCm & pc licul.t exponcr e potuiffet . Sed ramen hune e<]uircm Gll\um fui !fc , Ca:{Jr tel~.lt~II: . A 11 pro Dione rclpon
dendum efl: ,hunc altcnus CJU1t:tr!~ huffe,no n Neruium ? Ego
nOll hallc cau(f.tm Cx{àri fuillc cre der cm : mm cllndrf1l
qllOquC Ncru iull1 feruulll rC11lilir, vr paulb poll: inrcllwc mr. Scd quo tutior res effer,duo~ Cxf.1r mittcndo s pllt:luTt.
66
ca.
CAP.
X 'I 1.
,R,e,ù literis,] Hoc idem totidclll verhiç Dio comme'
1110rat, Docee hic loem" qu.lm ab}llrduJ11 lit,exù1:imarc,
Gallos Grxca Imgu.t Vl~lgo vfos dle ~ed tamen neg.lr c
110n11u1los !Jtcr:lrllm f1:11dlO dcdltos,elll~ lmaua: perires fuir·
/è:, a:qUl: ab{ualui n (;fl:, Idem Dio ~ SuctonTus fcribunr, aliiç
in l1cg otÜ ç <;11111 pcr nous fCI~I~1tffc, ua /tru0:0 IircrJrufJ1
online, vt I111Ilull1 verbulll dllcl polfct, qua: il quiç inudbg .trc velict ,quarcam c!t:ment onun Ittcram,i d
D pro j\
l'ermuta rcr.
~
,
Perimllem -vt ritlH J Tela Romano rll ventus.l raquc qllJ/Ï
Vl1U~ ex holl:ibus cnüm,~ pllgnans rr:tgulam adiccit: Vt DJ()
fcribit, 1èlll1011 dc.:dit.l opera tul ri infIxit : vt idem anirmat .
Nam cati, id f.téhll1l C x Làr tdb.tur.
in conuenm milltu-m ,.mrlll] Obfcrua ndum arbitror verbum COnfIent .. ,11011 cnimdix it In concione : quia Gra:cl: na
ol1lne~ l1ljlite~ illtcllige bam. Sed a~jqunmmu!ti~ f.l1niliari~
buç , & Grxcx lingllx periris coaél:ls, qui dcinceps ca:rerJ s
I)xpom; rem. Erat ergo COllJilül1ll , Concio, & Conucntlls,
GJ
en
AJ
�i 1\1 LIB R Y M
y;
Ad conlilillm adhibeb:mtl1r legati, tribuni,qu~fiores.ad cocionem,o I11nes:ad conucntum,proximus qmlqllc.
.
Fumi ;'.w, diom m. J Signilicat Cxf.-uis con{itctudi!1em ~
Vt qui excrcitum duce l et , x4ificü oni nia ineenderct : ~u ~
t:ll1len ho /hum cirent.Sic lib. 8. cap.l. N am9ue etI~m lI~lld
vulgare incurlionis iig num hofiium , quod l~condl.ls XdlfiClorum intclhgi confueuit) Ca:faris id crat Interdiél:o fublatum .
.C"m tantu cop~s.) Steph.Tantult6':& mox, Tttm , pro T ame';;
qhod fine dubio reéhuu cft.
Sjfor t ~ tjm~ruji7llu lation e.] Faélum hoc C::r:faris Frontinus laudat, & ftratagcmatis loco numerat,lib.3.cap.T7.
Trans 'Val/em m ll:I,nam (9' ri.ullm . J Vox M tlz "am abeft al::i
omnibus aliis. Ac fx pe iam dixi eonfenfionem librorum Line lnagna cauffa nonrepl1diandam.
R elJcf"m ef{e mi/item.] Omnes ah; prreter Ald.Reli'l//um •
. 11lmn loéumu/inqu.i.J Prreclarè hune locl! Dio'nyi: Lambll1us vlr doébfsimus refiituit : V /Item locum relinqui volcbat'steph.& Ald.lllorum pro' J llum fcr iptum habebat. Sed
Lambini emendatio fi ne dl1bio probanda cft.
Ex piato incommodo.] Memorabile eft,quod Suctonius fcri
bit, C a; làrem audita clade Titunana, b.ubolm capillumquè
fummi j'iffr.::nee ante: demp!iffe,quàm viridicaffet:quod nunè
aceidit.
Diutil14 lottitia.] Faern.codex, Lottatio. quod idem in
St~p h;repcri.
.
. li! ,[{j<1, r<tfJimm L.] Omnes alij , Mi Ilia paffuulIl :tbeffet
Cllclter LX .
CAP .
XII 1.
. ~ofr:io Le,gato. J OmneS l) r~tcr Ald .~~j1orcJ.fed pet·~
• JplCU:l ventas omnium lb. con(c nÜol1l prœpondcrat.
Hune auicm lcgatum Ca:làris fUlffc conftat ex nO è ipio libro cap.s .
.,A'/iàs territando ,à/iàs eo(, ommdo.] R eél:è l1e , vt in Ald.&:
Stcph.noftro,& R omano,cùm in vul gatis Icgatur .,A'ltos.
Rmntib,u offi ,* .J De quib.inf. hb.6.cap+
. Om,ûbuôl,fntibus. J N otandus IOcl1s,G:tllo rum gent cm
t me beUi gcntibus omnibus prœcelluiffe. Sic Iib.6.cap. 6.Ac
fuit ;tntëà tempus ctUn Germ:tllos Gatli virtlltc [ilpcrarèlit
L
"Ir
l E
~
�liS
FRA N C.
HOT 0 M.
NOT JE
~xercc~t. ] .Placet Facrnini & Stephan ici libr; fcripeur:!!
EXI&crc .1 finmrJ1ls , equos parare, exulcs damll:l[ofquc wta
Galfü,&c.
J/ lmimfaélionis.] Nam de.princip.ttu Trcuirorum cum
fuo lo~ero contcndcns,lhtuu le Cçf.1ri dcdidcrat.1ibro quin
to capIte 2. •
.1-1 oJlem indicadum curat. ) Omnoç ad vnum, Hol1em iu<lic:lt.
Ne~ quù quen'1ut.] Legendum arbitror,~enquam .
.firmawmeo'lcilium.] Liuim !ibro 21.1n hiç (de Galliç 10qllitllr) noua tcrribiliique fpec.icç vif.! dl: , quod armati (itl
DlOS gentlS erat)111 conciliul 1 vcm:runt.
\
~êi@~
r'llé
LIB 'ZV M
VI.
CAP.
J.
Sic Pedian.jn Milon.Scn:mtfcon.:/ {ulrum f3éhuu cr:!t, vt inrcrrex & TribUlli pL
o~ & Cn.Pompciuçlqui Proconlillc ad v.l:be:m c~A-~ rat,vic!crent, ne (Iuicl detrimenti Rcfp. c.tpe:•
rct, dcIcél:us autcm Pompeius rota Italia habcret.Q!;!id Jit amem Ad vrbcm, & Afconius & ego in Verr.
l..cxpo(uimus. ~i CUlTI impcrio cr:!nt ,li C]uid publicè aut
priU:ltit~l agcrc.vellcm, extra vrbel11 m.an cbant: ingrecli in
vrbcm 115 non hccbat.5lc hb.Cllul.l..ln le noui gene:riç impc
ria conlhtwt:vt 1Clem ad portas vrballlÇ pr:dideat rcbltÇ, &c.
conf.l" f"CTrtmerlfO rogauiJJet.] Primùm mittebantur Corl
qllilitores.TI1I1l clelcél:us habcbamr.pOll: Confules facramen
to rogabant:Milites facratncnro dicebant.
fid opiTlionem Galli.e.] Voccm Gal/i.e non dubito ex glo(
là impcriti hominiç flunptam cifc.Nam filperiùs diél:um cft,
Opinioncm l C:-ef:trr.: paflim dici pro auél:o~itate & ex.i!bm;t
tione. Itaque non C,,/li.e [lIbCcnbcndum fUlt, Ced pOtlUç 1'.Pflli R.vt 1110X: Docuit quid Populi R. d.ifciplina atgue opC9
po{fcnt. Sed hoc nifi qui in Ca:f.triç lib ris admodwu verf.1tUS
fucrit,non videbit.
Cum Q.:.Titmio "miflMt.) Mendum pe:rfpicuum. Legendum q!l:,Cott" '0' TjturiUl amifer.tllt.lib·5·cap.,9.
.
Trib~
(A/:V-:;;..,r."",)
~.Pompejo. )
�V J.
IN LIBR VM
'rrih,u lcl,i, nj/lI~s.) Idem infrl hoc ip[o lib.cap.6. .
. '
Fin;timos arque Germanos.] Vox atqtle non cft In Faerru
& Steph.libris,& mec iudicio delenda et1.
fi
N 07lllltllis cÎuitatibus.) App:uet cire Il:endum. Itaque .uclC qui C;u;tates corrigen:nt. quod non dtfpl!ceret,
mÛ vlderem CxCtrem de vna tantùm Treuiro rum ciUlrare verba fe
ciffe. V ereris igitur codicis auél:oriras expeél:anda eft : ~i9ui~
fortt fcriptum haberet Socierattm. quod huic 10co aptiiSlmc
conuenircr.
Objid.btU de p"u,,;a (atumt.] Confent iunt not1er,Stephan.
1\1<1.& Romanuç:quos probo.N am de pecunia,in belIo,ob lidibuç c:luebanr: in pace, prxdibus. Indéquc natum prxdum dandoru m initium arbitror. alij vulgati, Obfidibus &
pecunia.
N ondum bjemc confil1a.] Sic infrllib' 7 .lam propè hieme
confcél:a,&c .
...A b hue conti/io abfuiffe txif1;mabanrur.] Nonl1ulli,Ab hoc
concilio c~imcbantur.quod non placet. Legendli putO Conji/io pcr l. vt non concilium :i Cxfarc indiél:um fignificc:r:
{èd confilium pro coniunt ionc & conrpiratione dixcrit: vt
aLbi per[xpe. vt mox Acco qui princeps eius coniilij [uerat.
Pro Y,ggeftu.) Pro tribunali.Liuius lib'3I. Exce!fo in fugge
fiu il'perba iura reddentc m t1ipatum liél:oribus vident.
JIeftiuu tem,~"" inflamis belli.)Puto legc ndum lnj/ans.neque oofcuram conieétura: caulfam elfe arbitror.
. Ex eo q"od metuerar odio.]Sic Aldin.Faernlls :mtcm.OE,od
lJ1 euro erat:.cx inr;el1!o:vt figlÙfic~t Vrfin. S:cph. ~crucra~
.
<jllod cuam 111 qUlbllièlam imprc!hs video. Et rcél:,,; Cauannus!ùc , Rex quond:un Scnonum , regno & d01110 a furs c~
pulL us fucrat.Hune CxfaT rcfutUCrat,flbr.~.cap·9· Ca:far Igl-.
tur aut iptius in Senones iracundial11, aut iuClUI11 ScnonuU1 in
illl1m odium pertllnc/ècbat.
Gtymano s in amicitiam .) Sic Stcph.& Ald.& alij.Ego GtrrIIanù,cafu tenio non dubito quin lit corrigcndlllll.
Cum rranfhenanis conl!edi.] Sc CUIll German i" qui auxilio
Trcuiris veniebant,colUul1gerc.
His conftrmatisrebrH.] CO/ljlitutis, fexcentiç locis dixit.fed.
hoc tum vfurpat, cùm aliql1l pollicit:uio f.'\él:a et1. vt Ciur].I.
~bus cOMrmatis rcbus )!è l1atim figna tran{l~tllrOS COI1#i r11lant.
.
EE 3,
�VO
FRA N C: H 0. TOM. NOT lE
cllpodU loco.] Obferuatons,fpeculatons.
CAP.
I I.
B eû miUiblU ptt/Jlium x v . ] Dua; ill~ voces...fi'b ~ù, abfunt :l. nolho & Aldino & Stephanico & Romano .. Et
reétè ablùnt.quanUlS nonmùli rellituerint,A militibus.
Cum x x v.j Locus hic dernonfuat pcr id tempus dcccm
.
.
in legione cohortes fuilfe.
. . .Ba(cn~.] Pars Herciniœ Syl~œ:quarn nunc Nigd Gerrn"~ appeIlat:DeTjèh1>llartz"uald,a Nechari amne ad Mœnum.
apeuat;'1 a",mo ] Frontinuç lib. Stratag.~. t:létum hoc
Labl'cftl commemorat. T.Labienu~, inquit, c.Cxfans lega ~us adu~rfus Gallo~ ante aduentum Germal10fum , quos al,l;xilio his venturos fcicbat, con/ligere cupieri~ , diffidemiaOl
:!imu!:ullt, pofitifquc in diueri:uipa caf1:ris, profeétloncm edixit in pofierum diem. Galli credences eum fugcrc,RumcJ1
quodmcdium erat, infiituerunt tJanfm ittere. Labienus cirCUlméto exercitu inter ip(as fuperalldi amniç difticultatcS
cos ceci dit.
N o/mu lLos Gall os. J Sic tel'h:ll1.& multi impreLE.Reétiùs
Alclinlls,N onnulloç GalliClS rebus.
Primtfq~e ordilllb/U.] Mirum efi, neque, vt opinor,probabile,totos orclines euocatos.lt.l911e alibi perfa: c, primorurn
ordmum centuriones conuocatos Jeribit. ~omodo t:unen
refiituendumiit, vctcrumlib.ope dcfiitutus affirmaro nOIl
audco.
C luJ/awnre'.pjt.] Id d!:, ex rebellione ae defeétionc re-
A
r.:
~uperat.
n
CAP.
III.
Vod dU:lIÎ 1;d, ) Deel1 vox GtTmdni:vcl ccrtè [ub.1uruon,<-da el1.ruli quia in Sueuos pra:cipuè profici(ceba~ur,po~
tiùs Ita lcgendum lit.' G.!;.0d .aux~la Contra le SucUl
Treueris mifcrant.Sed fup.cnor magls arndct.
Dare pollirentur.) Facrnus,L' arl . ~ed ira el1 in libr.Stephani,& mco,&Aldino,& rehquis omnibtls.lleqVe rnurandi cauf
!lm video icloneam.
Sub eorum imperio.) Notctllr Ca:(lrem promifcuè pro. eodem v li.lrparc:ln fide,In c1ienteh,& $ub impçrio dfe.
• .Ba.rbaros at'lue imperiros.] Ho,c dieic, qllla cibariaiibiI;lOn
f rOI~dcraut.-
.,tf~
�1N
LIB R V M
V
r.
71
Ad iniqultm f~gn.'~n,!i rondiriollem.] Nihi! mllto.~ed fi quis
V<:tus codex h~bcret ali'Jllam, magls placerct. vt alns multlS
loci,:vt paulo lùpr l:Sperans temerit. ue eorum fore lbqu:uu
dimlcandi Etculnte m.
Pojle"1'Mm "en~: ant.] V enerinr ,legenclum arbitror .
.fic longè imrorfl'I.] Nonnull i FI tlnc:ql1od mag1splacc:.
C/'erufcos à Sueuis.] Mirum cfl:, & contra Ca;lans con(uctl1?int·m,de Cheru(è i, mcntion em hîc fieri, ql1ah dc.potcn Ufl111ÜS populis : ncquc t.lmell vJlam corum vcl ml1lJm.l m
.
deCcriptioncm vllo loco adhibcri . De hac autem Cherulc orUl11 & Sucuoru111 vicinit.u c,Tacitll S lib.An n.ll.2.
CAP.
l l l 1.
C
luitariblU clr'Jue ?agis.] Ciuitatcs dieit Refpubli cas, qll;e
vcllibera : & fui iuris erant:vt Bellouaeoru1l1, Venetor ü:
vcl in :\lterius potentio ris fide & c1ienrcb :vt Bituriou m, Senonum, qui Aeduoru m fidem lèqucb:\l1tur. Pagos;e rà eamm Rerump .fines,fiuc territoria.
.
F"élioneJ ftmt lHîe notctur mcmora bilis illa vox Cornelij Taciti in Agricsit .l:Non aliud .tdLlCr/lISvJlidiliim as gente" pro nobis nllim,q ulm qLlod in COl11mU\~c non con (ulm:
[cd l'cr Principc s ùélionib m & /l:udii trahunw r.lta dum fin
gu!I pugnant, vniucrli V111CUntUr. lta<)~le cùm diuturnis ciuilibus belli Galli inter fe coufliélati ellent,Ca:Î.1r hanc occupandx G:\l1ix occaJÎon cm limlplÏt. Sic tranlitum in Gcrm:tniam,bcl la Vbiorllll1,VJipewm, Tel1Cht heronun ,& SUCIIOrum ciuilia cidem prXbll(:rlll t:vt lib+& ~ .diélum cft.Tr:\G tllm in Britlnni am, C:tfiillc.:l!.1l1ni & Trinoba ntum cont.:ntioncs.E t has ealaem artes poftea qt;Ï Magna: bdlix limul.tchrum .tppcll.ltu~ ~ft,(hldio(è retinuit. ..,
,
Singu /ù domib'/l . 1 Hoc i me non 1l1tc:lbgl,mgenl1e f.ttenr:
fi qlÙSimcrprc tetur fin"ulls cil1it:ttes ae [.11 Il i!ias duas in par
te~ ,lilÙlàs fuillè: yt alttri Acduis ,alteri Sc.:t}lunis f:lucrent
.
Nam hic p:\rricid awm culeus potiùs, qu.lIn p.ttrisfam . qtlJCtulll domieilt um fuilfct. LOCll!ll igitur tic interpre
tor: VI;
(L'un in Gallia dux f.léliom: s dh:nt,l1l111x ciuitatcç, IlUllxlJlIe
domllS 110naltcrutri parti iludc:rent:nullc,: vero(vt yu1Sà 10Guimur) neutrx clrent.A tque hunc eundcl11 morbum mltalia grafiàtum ,cùm alij Guc1phi,alij Gibçl1ini diccrCl1lllT, ne ~.
ma cf\: qlÙ nc!çiat.
EE
41
�FRA N C. }-lOT 0 M. NOT.lE
Fri/ICipel.l A çclui,aut Sequani.
.
Contr" potmtiOYtnI.] Non dlClt contra Acduo ~ ,aut S e qua~
pos:quorum cra.t [urnma potefta.~. [cd contrJ. Principcm ,aut
çiuitatcm:lilpcnorem ca,qua: afllccrctl1r iniurü, inferiorclD
auLcm Aedl1is aut Sequanis.
Om1l:eJ ciuir(!tes. ) Non dicit, fingula!. [cd omncs, cl1nél:x,
vniuer{a:: vt ex tota Gallia bipartita dil1iuo fiat, non ex Jin,
guliç ciuitatibm aut domibus.quaii diceret, omnes Gallix [()
fim ciuitatcs,fi gcnus vniuerlùm [pc.él:cmus,duas in partes di
uifx fLUlt.
Alterill' SCqflAlI;. J Aruernos [uperiùs po[uit .. lib.l.cap.u..
:ùiifqllc loci!;[cribit , Scquanos in ArucrnOrlll11 (ide &:. c1ien~cla fuiITe. Sed qllod Scqull1i fuis lùmptibl1' bd lu jllud proximwll geITerant, (l!<ique pecunü Gcrmal10s cOllduxcrant,
& eontm auxiliis Aeduosviceram,it.1 10quitur .
.Diuitittcru.) Vide lib.I.cap.17..
Commutalio~ rerJ/m . J Pultis Germ.mis, eor(tmql1c Regc
Ariolùfto .
.,.Amplifiettttt.] For[an, Amplificatis, commodills legere.
~l1r.Hac autem ipfa de re vide lib.7.cap.IO.
..Ad"quttrt inte/ligeballl.] Steph.& Ald.Adxql1arc inteltigcbatur.quod magis placet.nam.!ènfus eft: Vulgo intellige.
battlr Rhcmos ada:quari Aeduiç gratia & beocl1olcnr-ia apud
Cx[arcm. Ncquc mOUelt ql10d mox dicct, longe: principeç
tum Aeduo~ fuilTe. Nam potemia & opibm & digl1ita~c antcccllebant,gratil parcs eram.
. f2.!!i in aliquo font numero· ] Si~ Ald. ~orrigendl1rn : Aliguo iùnt ~umcro,vt 1II StCI>h.& A~no1l1J 1110nachi librk
Perfi ni!lil !/abet .] Aml0JJ1Uç,Nlhil habet per [e.quod lino
.
<lubio dcpral1atum cft. . '
Infiruituttmdicant.] Al~nomtls,Addlcunt,quod magis ad
~uris c9n[uet~dil1cm accedit.
JflttM DruyJ.ltm J Plin.lib.t6..clP·vlt.N ihilll:lbét Dmy~
da:(ita [uoç appelbnt .rvbgQ~ ) vllco & arbore in qua gignatur(fi moclo lit robur)facratiu~. Iarn per fe roborum ehgunt
juco~, nec vlla [acra, fine vila fronde connciunt , vt inde appcllati quoquc inccrprctationc GrXC:l po[Jim Druyda: vidcri. H:rc Plinius. Dryadas t.l mcn nymphas Grœci dixcrunt , non Druydas. De co!um :lutem ruper1l:itioidem libr.~'f.c:lpit.u. Nonnulli crudiçi viri obrcruarunt
1·
. ._ . '
.
yctercm
..
7':.
ne
.
�IN
LIBRVM
VL
n
l'et~r~m illll11 C:tllorum con{uctudinem etill11n~mc mul.tis
' lOCIÇ' rCUnCrl,ellm
' "
.... e1,li m'tant , ,/f" ô"'Ily,l
cm
annlll1ltlO
, ..
C a Il IX
J'lmf. Id dl:, ad vilèllm: lnnllS nouus. Vndc illud OUldIJ .
..Ad .."jJèttm Drseyd.e ; Druyd.e clamart:folfbant.
.
.
De his etiJ.ll1 in Illne lententi:\lll Lueallus libro prImo lt:\
fèlibit:
E l ')lOS [",rbarj cos ritlu ,morémque fi niftrum
Sar'(omm,Dmyd.e,pojitis repu iftis ctb·armis.
Soli< no/Je Deos,(7 cœ/i n"mi1Jtt 'VobH,
..Altt Jolis lIefcire darum,nemorct all a remotis
luco/His /.. cH ] Ammianus autcm lib.ls.tria Clpielltllm gc
nera nomillJt,B.lrdos,Eubages,le Druydaç:& hos Pytlugorc;o s nwnerat.
Rebru dllûnis inrer[unr, J Atqui omnibm intcrc{fc lieebat,nifi quibm Cterificiis mtcrdiétum crat. P!:triiùs crgo
Prw[unt ,dixj~ct. q~an9.uam nihi! mmo. nam &: huie lèrip~uz'œ !lbcr Allnoini [uftragJtur, & poil:criùs diect , Sacnfieus pnuatJs Druycb s adhiberi.
De controu fT[iü .] Strabo 1ih.4. J'puYJ'tJ.,f '77'pOç 'Tf, 0uO'W
l
,
f \ , CI.
f \
1
-.
J
10"07" f!. 'lI:J TWJ ijvH'!WJ ~ IÀO'Toq"a,v a,G'K'6O'/. lKtJ-IG iJ1,TO I
J
!I.,7,
'J
]10P.' .,OV'TtJ.,f,
1
\
\
' JI~ ""
,
1
.. t'\.
,
v~ T~TO 'liT/S'WGV 'Tct./,'Ta,ç 'T~ IO l (J 'T1l!<f;5
'(g.f
1
P..plrJ'E/Ç ~ 'Tocr, KO I Va,Ç .
1 idem difèernunr. ] Mirum cil: ita çonfbnrer !cgi in Aimoilli,& Aldi,& Stephani !lqris.oam Latina: qui.dcl1l1 1ll gllx
confuetudo pcrrpicuç flagitlt Decernunr. quo modo C111cndl ndum clfe nori dubito .
. ..Arfrittarru,<1.'t t popul,u.] Sic Stcph.A1d.&Aimoin.MlIltI autem imprelsi,Publirtts: ex Grree;!: Iingua: cÇ>ll{uctudmc,
apud quos J'~p..OTl dç dici [olet. qu..1.l11 quam Latinam ha.nc
dre con[u~tLldjnel11 non memini. Fortille p,0p1l1ul11nol1li~at, quod ciuitatcs quoque, qua: Druydum accrctis nOn 1''J. ..
rcbant,à f.'ICrIS :trccrcmur,
..Ab iù omncs deced ..nr.] Et Ai~10in. & .Stcph. particuI.\m
...Ap, rcmOllcnt: cil\orum auétorrtatcm !clluor. P l,lUtus il~
Trmummo.
Decedam ego jlli de 'Via, 0' femita,oc .
0'dirum mUI1Jo ] Sic A1dinus. At Aimoinus & Stephan.
.f.dJtu~,rcrmonémque defugiullt .
.f:lIS pt.ttft '»mu.] Anti~cs,lummus P.ol1tifcx.luque & Ro,;
�74
F 1\ A N C.
HOT 0 M.
NOT A!
maniPontificis, & Cardimlium, & contemionul11 in creandis Pontificibus imago planiŒmè perlpicitur.
Md;,t /"tberur.] Nam in Gallia tOt:Ul1 prollinciam qux
trans Rhodanum erat,non numcrat:vt ab initio diéhrm dt.
In EritaulIia. y.perra.] P 1,in.lib'3o.cap.T. Britannia, inquir,
]lOdiégue Mag,am attorut\: cdebrat,tlntis cerimoniis vt
Periis dcdiffe videri pollit.
'
J
proficifu.tlwr.J Il9uod argum ento effe volumlls,e:lJ1<lem GallOrLlI11 ar~lIc Bmannorum linguam fuiffe. Tacirus
III Agl'lcola: In vnlller[um :dhmanti, GaIloç vicimlln [oIU111
(de Britannia: folo l.oquitur)occupaffe credibile dl. Eorum
jacra deprehcndas lupedl:itionum perlilaJione. Sermo haud
mllltum diuer[uç.
r erfulmL.] Non iam( opinor)dicir caTmina:fed ambirus 0rationis. qua in re vocabulum hoc vlùrplri iolirum, ncmo ignorat.
Gr.ec/s fjtcr is. ] Sic Aimoinus & nol1er,vt Stcphan.& Ald.&
Rom.& omnes ad vnum quos vidi libri.Artamcn rcmota vo
cc Gr.tcij,idonea & inrcgra Illlic loco [cntemia c611abit: hoc
lllodo : In Cola Druydum difèiplina lit cris & Jeriptiollc non
vrunrllr.cctcris in rebus omniblls,vtunhrr. Dci nde fi in prina
ris lC domefticis r:ltionibuç,& acccpti cxpcnliqufl codicibuç
patresfa.omnes Gra:ciç literiç vrebamur:quid dt quod !ùperiùs dixit,libr.s. cap.u. Ca;[arem Gra:cis con[criptam litcris
cpilloli ad Q .Ciccroncm mifillè, ne intercepta cpillola, [ua
:i GaJljs con(ilia cogno[ccrent.ur?lt3que r(lihi per!ùa[um eft,
vocem Gr,tej, aduJœnnam e/lc: & ab co forta!fc intcrieélii,
qui :lpud Straboncm hb'4.1cserat ~allos e xcmplo Ma (]jlië1Îum induélos, prxccptorcs mdc lux lllUentut! fÏrmp1iffc , &
'adco cpl/\:ÀÀI7Vt:i.ç fuiffe,vt eti.1m paébone,ç & c6mélus Grç
cè {èribercJ1t.Scd $rrabo I:rçci[c ~e Mliiil icnii vicir~i~ t.l~ùm.
jd commemorat.dell1de IÙl dcmu memona Id Ben lOfl:ltluL
[c.P lura .1utcm hac de rc lèrip{imlls in FrancogalIia.CJp,:z..
Non inttYirectllimM.]Vndc ille fcfl:iuus mos Gallorum,l'c
cunias muello accipiendi,qux lpud infcros rcddanrur: vt [cri
bit Valerius lib.:z..cap.I.
.
E41iterz$1IIt1ndttre. J Ergo di[ciplina: my11:eria fcriprionis
abIhncntia occultabant.At Pomp. Mela cam occultarionem
imperitè meo iudicio a.d locum retulir. Docent,inquit,clam
& diu viccnis a.t).nis in fpecu):lut in abditis faltibus.
ca
il"
Mcm.ori<t.nJ.
�.
1N
•
.
JWtmOt'l rt lll
LIB R V M
, tm ltianr.
]
V J.
7S
'd
TI Pllto t UlI1 in Phxdro,
flOC 1 el
•
.
.'
.
1J
tum in Ti.m"o.~lIlti!.hb.ll.~.m9uam,lllqtu~,lI1udenllO;1.
pud Platonem , obfhrc memona:: v!um litCr.lru. VI. e. letr,
quodil la quç feriptis repofuimus, vdut cuftodirc dei lllll11U\,
& io(à (ècurit;ltc dimittimus..
.
. d'
1 ,) jyderrbru arque forum moru.] V b'1 fiunt lI1C~
. tl , qUI lXCjJ
Tll\1t Plinium (èripfi{fc, Gallos afiro1ogix ftUdlO[O~ n~n
l~l'! pl'oprt:rea quod libro 18.e ap.:z. ~. lUs verbls vtltur . A r
cam, l-!Jlpan.iam , GJ,lliam fil eri , non crir mirum. nemo c: nim ob[cruaUir .in iis , qui fyd.crum proderer exortLIs.~a11 YCI PPlimlls non me mini flet qllod Cre[,r mox iilbiunglt,
G.\Ilos I1Ihil corum qua:: de hi[ce l'cbus tl'ad cbant, litcns
nund a{fc .
./flrcrum ,~enr/j e(l rqrlirllm J An igitur pcditc~ nullo nU'rnno hJbcbatur?quod ex lùpcriorc diui!ionc fè qui yidctur•
....AmbaElos .] Fcftus lie, Arnbaétus al'ud El1I1lum lillsua
Galbea [crnus dieitur.
. ~ ario rft omnium.] Sic omncs quos vidi.r.\crnus tcfiarur
li) fuo [enptLilll, Om /ris. quod magis pbect.
. I-1 omlnes immolant.) Idem Cicero pro Fontcio. Sueton.
ln Claudio. Pomp. Mda. Pliniu ~ lib'30.cap.r. Eu(ebius .\Utcm libro 4. de prxp. Euag.capite 17. docct, han c innumcrarum genriLU11 & prxfcrrim Occidcmalium conlùctudillem fui1fc. Patcr :lUtem hulUs doétrinx imtÎ:l ex luda:orum
rdigion ibus, & Prophetanl m prà:ccptis dfe nara : qui de
Chnfti [..crifieio multa pra::diccrc lolcbant. Scd hanc doétrinam S~ tl ana: pr.dbgüs apud Gallos fiulti!simè corru})tam fuifle. ~id cnill1 noetntis !ùppl.icium ad altcnuç a.'cjuè noxij abfolutione111 l'érrinet? An duobus captis & cl.11l1Ilatls btroniblls,altc r altcrius filpp licio hbcrabirurllnnoccn
tcm CLlIll igaur fUlnè oporrcr,qul pro noccmibus & l11.llcfi.
C15 pcrnas lucret.
.
t=
S;mfdctcl,rl1.] SrrJb .l ib. 4.~ K",-:;~ltwclG.vn ç ltot-ot'JQV
,
\ /::'
"
"'7".
()
1
~ \
."t0P7't~) 1<j c,uÀo v t~bC(.ÀOYTtÇ ll Ç T\!lQV, pOI'j'Knp.ltl9-1<j
Ifi!'ltv'(9,«.
.&npf lt 1f.!H dV-Sf0 7TOUç 4lÀov.cW'(9tW.
Numero uocenrium.] Hoc idem Tacitus Gcrmlois attrih uit. Nec dicrum,inquit,numerum,vt nos~èd noétiii eomputant.lie eonfiituût.lic condiclUlt.nox duecre dlé vidctll f •
Imperiumcœltjlium.] Aimoinus Cœldh:. M,rtem bell:!.
gcrcrc; quo.d pO~~CÜI$ ~ ~n\l!t.i ~ ~ml'rc!Sl~ [cz:uatum cft.
�76
FRA N C. HOT 0 M.
NOT lE
McliL'ts Aldinus,Steph.& .llij,Bclla rcgere .
...,A"'lfpoJlrct..] ln tcmplo,.lllt eonfecraro 10co.
P,J'blico conJPeEftl.] Sic lcgeodum, vc efl: apud Aimoin.
FiliUmqllc pucrili Xt3te in publieo in confpcél:u.
Tanr.Z6 ex fiui bmu. J Hxc yidctllr Amidos fuilT'c,qualn lu
fiini:lll. in iuç ciuile induxic, & Gr3:CO nominc: rrJ!29,~:' pVM
appcllauit. euiuç Colmen inftitutum proptcrc.l vidcCL!r .lb!Ù!clum fwlfe,<].UJ.l doç dacur proprer OnCl\l m,mimOnl}.Turpe
cfi aurcm dlcerc,maritum vxori ellè oncri ,.lut vxorcm 0Ilcr,] m~rrimonij fulhncrc. Scd hœc:tb hilloria: imerprct.ltIone Jltena fll1lt. NJm etlam Tacit.lèribit in moribus Gcrmallorum fuilT'e,vt non mulicres viris , fèd comr.1 yiri muli~ribllç dotcs dJrCllt. ~cm etiam vetorum noftrx Rcligl ~IllS Patriarcllarum confùctlldincm fuilT'e, patet ex libro
qlLl de Reru11l originibus inrcriptllS ell.
Pccuni.c (onium'/im.) P1:tcct Aimoilli leél:io, Coniunél:im
pccunix .
...,A"d wmparl '/Itriufque.J Nimirnm co C.lfil ~110 lib cri ex
co m.mimonio nulli exqrcnt. :llioCIUi iniqUlfsima effct
conditio.
ll/jhi[ltneribtts.) Sic Aimoinus.Stephall. Ald.& ccrcri 0mncç. Ego iampridem FflTll;!ib..r ddendull1 putlui: Cllm
Iulh pro hlllcribllSvctercs viùrparint: qua: Grxci TCl,'VOI.J..JÇb,u!Jpd. cliccbalU,vt in Comm.vcrb. iur. docuinms. Ac
iJm hoc idem Vdino pl:tclullè yicleo.
rI/il crcmfl/"wtIJr.] ! 011 tamcn,yt opinor,villi.Priùs ergo f.1crificllnntur.
SI/lfm rem?] NJ1l1 ( vt 5mbo fcribit ) det<;,oxpft.TlIfi.r
,fU'ft.v c4 f/ITi· llOUÇ ~ 7TOÀ/TtdrJV.
LegibtU foncirmn .J Aimoill: S(~ipt#m. quo~ abiuclico. .
Per (onci lium.) Sic AlffiOl11. Steph. & Aldinuç.Per C07l(l~
limlJ rame:: [jcere, idem valerc videbatul" quod Autl:ore COllcilio,vel Senatll. cùm hî ,opinor, pcrfplcu~ vfurp~tur pro
In concilia COlllùJClldoç G\!1lcn plurcç vctcrcs cod!ces put:lrem ,fiquis fcriptll!1l habcrct, Pro concilio:yt pJtUQ fupd,
Pro fi'g~effl/o. id cft in concilio, inlliggellu:& apu~ Sallult.Iu
turt~.~ed,v,ti pro côcilio i!'f1~cratUln erlr, ElephatI tl:duntur.nÛl forte Per condlia iwprum dlclmus, pro,ln cocilllS.
..
CAP.
�IN LIB RV M VI.
77
CA P.
V.
Er,nani.] Hoc quoque cap ut in ~imeini
libre de[c ripwm cft, lèd multis lociç vitio lr.
.
.
l"jl ud iis rti mi/jr arts J Scncea lib.de
Ira, Germ.lt)IÇ qu:~
~fl: ~ni mo{iusl quid ad incurJllm
acrills?qu id
diu~, qui bus innafellntur, innu tl iwltllrquc J.rmorum CUpl-
G
,quo rum vn.l illlS
Cura cft, in alia negl igen tibus.
.
I mpub ,rel peTnww{en mr .] Sic Taei
tus in libre de m onb .
Gcrm an. Sc;ra iuuenllm VellUS: c6qu
c incx h:lUfta pube rta.ç.
Q!;!.'11i non antt: pubertas cxif tat, qu.lm
habi t .• fœ min r noutia. Alioqui extftima{fet aliqu is ,lmp
ubcr cs hon dlo nomin e;\ Cx[a re appc llato "qui fœrn
ina: nOtulIlllonc!um habucr unt. nam ilb tcmp cr::l Iltia , ft.ltll
ra & vires alulltllr, non
lanu ginis vacuitatc. Mel a :lutem loeu
m lie cxfcrip1it, Maxi:mo tngo re nLlI1dl agullt, :lmcq\llI n pube
res fim : & loncri{lima apud cos puclJtia cft I b ne .\lIte
m nudit:ltem eti~m
nunc in Amc ricis gc.:ntlbuç con1i,ic.l
ri lieet .ae filpcriùs C~
far l Illt 0 hbn 4. c:lndem in $ueuis
eom mem orat .
Rhen:m um.] Step. Rl'fn uYt<m. i\iI1l
Gin. RlJen onum. vbi de
li.IOa[c ripli t:HI: id ,1Oim;tliç nOl1lcn.
EicJue opin io in vllicrus
r eccp t.l d1:.Qgl le tam en IlhHl anim
a l fit,n cmo , quod lèii'm.
cXl' lieat. V crùm vt l ni m:tl fuerir ,
t;unc n 110n Teg umc ntis
e Xf:lr dixilfct : ied Pcll ibm Rhc non
um, pro rcgull1cnto.
deindc , an fe ra: igno ra: nom en fine
imcr prct ation e lli~U1
po{iù1fetl Ego R cn"m rc!1:iruendlll11
effe ilmp ridc m exm imua m.!è d aftir mare fine do él:ior i~
alicuius auét orira te non
:ludcbl m. Vbi lUt cm l11eam hllie
opiniol1t:m Tll.B.c1arirlimo viro prob.lri :l.lun1.lducrti , cuius
lincc rum ae [ubt ile
iudicium OUlI1 es doét i admir:lI1mr,
in ca pcrm .lI1cndum cxiflimlllÎ. prx[ crrim his Corn . Taei
ti verb is confirm.1ty ,ill
hb. de mor ib. Germ . Tcg ume n,
omm bus {ig um ,hbu h
conf crtu m . CCltera intcé ti totoç
dies l UXt.l focu m ar que
ignc~ agul1t. LocuplctilSimi vcftc
di!1:inguuntur , non fiuiume , 1cd lingu los artus expr imem
e. Gc::rullt & fera rum
pelles. Sed & )cne ealib .de Ira: ~id
, inquÎt , Ccrm anis indl.lratius ad omn em patic miam ~:t
qui bus mag na ex parce
non regu men ta corp orum proul{:di
mr: ~10n [utfugia aduerfilS perpc:tc::m cœ h ngor emll
tclU lib. CFdt I4.Cpifl:.9o.Nu m
hodl(~quc m agna . cyth arum pars
tergi s vulp ium indu itar
:le: mUI'lUjn, quôl: taétu molli.1, & impe
nc:tr abllü vent is !Ùl1t~
�78
FR A N C. HO T 0. M.
NO T Al.
fcrè omn ia de Sueu is'
./f~ric,.ltur.e nou flIedellt.J Eadc m
m,axima m ,Gcr man iz
UI,
lilpe rj~\s dixit. vt facilè intcl!igar
CUI11 illo loco ièrib ar,
e
~lr
lan.
appd
me
part em co nom
dereri, éred ercm h oc
11011
r~m
rci mili tans fludlo aân~ulru
A~riculr urx non 0fit:
~r
ran.
eftde
es
Omn
m
voce
loeo
o infra fie IO<jllitur:
paul
quod
s
mag~
cd
mneç fll1d~nt.l,dquc
omn es Gcrm ani
mè
mini
l1S,
~od vt iupr ol dcmonfiraUll11
:lCTrieu!tur:E fludent.
.,...A'gri modtml.] Idem lib+
bnd i cau'fIà .
./fli o rrAn/ire.] Extra [uos finc s,bd
delendllm dl:, aulJe
o
P
um
Verb
at.J
.,ide
.fiEqu~rifojJe.
camerfi olPlld hunc
oini:
Aim
,&
hani
lton blls !ibIlS Aldi, Step
di:inda [unr. Ec nu nc
rcpu
io
iudie
bifo
adhi
qllx
fint,
a
mulc
Idem Man uuo prôb atllm video.
h. & Aimoin. & Rom .
RJ~rn lat{[?imù.) Noft er, & Stcp
e,n im !i~+e,lp .t.MJxi
c
ec.si
pl~e
e
valJ
suod
imè.
Oàm latift
llnè. l lLus fillibus valaufs
qU.lm
l11,
~111 puranr dIe laude
eare agros.
t 4Ndere. quod forû ün:
, Profe Jea~Jere.] Idem libe r, Prop
'
xquè probandllm efl:.
, vr opin or,
nix
pccu
ex
m
t.1
non
'Ac'
]
itM.
Pecuni.ecupid
c faéhQncç di(Jcn1lo quàm ex hono ris & impc rij eupi ditlt
eequis Jiber inucnir:i
Ii
ndul
vide
le
Itaql
r.
ll1tu
na[cl
nérque
/it.
tul11
fcrip
nti,e
pofsit, in quo Pdtt
eonrroilcrfi~ ~,t o l1ere &
Co"trOtU,.ji.~1 mint tu", ,] Min ucrc
'.~,E r I~ac idcm (cribir
~,~oll
libro
cft:
um
diél:
vt
c:
direcptar
lUt i pnnClpes, qui ill r.1
q
r,1I1
unru
.Ehg
Taei tlls de mor.Gcrm
per pagos vic6iquc redd ant.
arum hoe puto .Nam
./ft'l "eextraJim! .] Mcn dum oper
omnibus.
aliis
in
vt
~u«,
m
u
pro .fitq t#t repo nend
runt form ulx.
erba
V
ntur.]
ofi~ea
nt,,or
..,eli
j
foqu
Ru;
r.
gatu
De~o
S
omllC
Ait]
ur,)
Fldtlilbrogar
mor . Germ . VaIi"
Germano! GlllU fuperarenr.] Tae ~r. de
mus auél:orum
',rum
e
fllllf
,res
orum
Gall
olim
it,
diores, inqu
os 111 GerGall
tlam
cft,e
Jbtle
ered
e
<1iulls Iuliu s tradic. coqu
um enim amnis obft abat ,
tul
~ln
fos.
gre{
rran[
iam
man
llparet , permut:lré~
quo mir1Il,ç quxqllc gens eualllerat,OCC
orum potentl:! dlregn
nulla
que rec\eç proJ?i(c~s adhuc &
quoq ue ln belh t
os
Gall
Nam
e.
Agn
Vira
111
Idem
uer{à ç.
intra uit, ami !là
otio
eufi
itia
[cgn
floruiffe a,ccpimns. mOle
pari te!
�1N
Plritc r virtu tc ae
LIB R V M VI. .
79
liber tatc. ~ ed dilig ent er notanl;~
m ~~
non gcnc ralir cr de G~llis omn ibus
C:rh ,rem hœc cn~ 1 ~
tè, fcd prop riè dç iis qui prox imè
RhenumlJ1c,ol1l1lt, 1 cl
de BclglS.
. ' .
..Ag ,i inopiam.] Hoc vix Ca:far cUlq
u~m, qUI ~trIufque
natl1ram regio nis nori t, pcrfuafcri
t. Et fans mulo s ~lm de
caulis beUa tilië:ipiuntur. Liuills tame
n llbro
hal~c [<:11tcnti am ièrib it, Amb igaw m Bitu
rigll m Reg cm Slg(1)UC[Ul11 foro ris /ilium in iàltus
Hcrc inios mifi{le: et'Iln exonera re prxgraual1te rurh a regn llm
cupe rer : qllàd C,\ gens
populis abul ldlba t.
.
.
V IIlgo TtElofagrl.] SIC Ald. & Stcp
h. & alij quam plur im,.
Aill1oin: P(r .. olg~. Facr~uç & VrJil
Jll~,fT o[c.e:Vt in plcrifqllc
imprcfiOls.quo d lllle dublO reél:1l111 cil.
N'In ' 'fuod.] Loclls hic cx Aim oini
& Steph.libris ita cor
rigcn dus "ft: Nun cqlle in eaUC1l1 inop
ia, egcll:atc, pati cntu ,
qua GcrmlUl,perm.lI1ent.
9" l1 os autem propi"'1"i IM.] Per41iellum eft aliqu
id dcc{lc. quin etiam in Aim. & Stcph.
& ;Rom ano it.l lcgit ur:
Gallis aute m prou incia rum propÏllqu
iras.Ammianus aute m
)ocu m hunc Cxl:tris libro l~. cxfc
ribcn
II.\:c l'cfe a. Aquitll1i, inqu it, a(1quor s , ad Aquit.ll1oS
um litor a, vt pro xi·
!lU, pilei daque mcre cs adllc
miti:l: cOll uchu nmr, moribu~
ad moll itiem laplis , facil~ in ditio
pcm vene re Rom al1:tm. haqu e loeu m hune rcll:ituen
dum tic put:t rcm: G.llli
aurc m quibuç prou incà prop inqu itas
, &e. N.un criam vo·
ccm P rouinciç in quib u[ch m imp rdsi
s rcll:itutam videmu~.
Nem ttum 0' RaUTllcorNm.] Belt . Rhcn
.·l11uÇ,doeuit lege ll
dllm efiè ,v enClum 0' T.Juracorum,
qui iùnt Rhetire popu li.
quor um hi nunc Trag .. i voc. mtur
, hi ad 1.1CU111 Collenfim
acco lunt. Pom pon. Meh: RhellUs ab
Alpibuç dccid<;l19 pl'Opè .1 capite duoç Ilcus cfficit, V cnct
um & AcromUIl1 .
../fu t audlfJe , aur "diDè. ] Mcn dum
pcfpicuum. nam
Aucli{fe & Acccpiffc, ide.fil filin. lr.tqu
c .Facfllus ex inge.
mo reftl tu:b at" ~I . !C: a.lIt adtffe
.\ll mltl um. lluod magiç
prob o. mil forte reél:ll1ç ilc ~Iucrcru
~, Q0 fe aut vidilfc
1i1lt1um, &c.l 'oftc a t:\mc:n aJm &
vldlt lu hall LIS 1m1)erator,
Vt Suidas t dbt ur, apud quem hxe
illius verb a prof crun rur:
.
' TWJ
1\ '
,
,pc,
" Lw'h7tW
o.' -Y'
tpY.UUIct.V
.0. 0'C!l-!' EiJ'o
!lÀ
~ v t'>'f.J
"
'" ...œ
/!,>i,
t ~~(mv~iN .,,;v(9, ~ctp
9~v ~}rJ ;'}."védp-~ f"~ tn :~~d!'
s.m
�80
FRA N C. IlOT 0 M. NOT lE
,.
.,
ri/,!
,
,(
...
"
~;... ~
.
~
'(9/~hov 'fJ-"!' OllZ ItiTOTE?'t flfJ-~ç l ôfJ-fV CIl T~I pr..Jf-t:l/ Cù ;.
,
,.'
\ O. l '
\ /
l'l' 1" ?".
,?
\
lX./"/" CIT~ T'"-l. .,;rE'r .ctAl)tct T~/l.ltiTn a Uôbct\9C- V0f-t/~Et '/lç,
.'
\;
0.
"
"
\,
\"
1
(JlTt 'Tel. CIl vtpP.O'lVUAd.fç, Ef7t TOVf-t " ?,ctv I(g-j OI(,J/"U?,IOV
7cWpov,i~J?c/s'ov t,;(,J :tct/"ttaiJTI{~' i'vÈIt'.t triJfJç -rU.,) i pY..WJiov '(9ûvop.ct.
DiJf'eranr ab cereris.] Ab a.lüs lib. Aimoill.ql1od mag is pl:t
ccr. Arque apud cundem alia 1101111ulb [unt .i noCha Ie[tionc dilfcrcnrü. [cd iudicium & deletl:um adhib;.umm.
EftboJ mu; figu.ra.] PUto ,1cgcndu111 BifolJS1 primlll1l quii
pr05ablle ell: Cr,:larem x qut: hwus bellux,vr cercrarüm,no J
lUen prodidilfc.dcindc qlloniam ablilrdG vidcrctllr, ira [cribcre: Hl: bos cerui figur,t. Cm enim poriùs b oç,qll ~ m Ccruus appclktllrl prx[e rtim tatis & t:l111 crcél:iç cornibllç.Prxtcrea Plinills,& Soliill1s Bir?ntcs huic cidcni H crcyl\ix [yllIX attnbuunt. ArcnJm dcCcnpuoncs hutus Cxf.lri.lIlx 11011
conucniullt. Pnmùm,li dcccmPliÏ1üs, & toridcl11 S.llinÏç
vllillS Ca:[aris auél:oriratc111 allteponam, iniurÎ;trh l'tic: ill!,
!lél:urum non purabo. Fuit cnim in Gernilnia Cadàr: & biç
Rhenllm tranLinilÎt. Vbios,& Viipct eç, & Tenchtheroç tibi
fœdcratos hablllt. nec dll bium dl: h.ls il!i bdluas ab iIliç dcmonll:r :!tasf'uillè: 'lux etli hoe rem pore iis fort.dTe in lo CI
non rcperianrllr, tllllen intclligenoul1l cft, C.IS proptcr incv
hrum mlùtÎtudin cm, & crcbras vCl1ationcs in rcmoriorc,
p.,rits diffiIgiffc. Pbftrcll10 in Bla'nti s dcfcripriork , neque
vetcrcs Pliniuç, Solinm, Pauf.,nias,ncqué rceenees, Mlll1(letUçj Gc[neruç, OJauç,Sigifil1wldlls intcl- [e conucniunt. ItaqueBi[ontis figuram ad Cxlàris exempla r cxpwl1cndan,l
cUfJuimm. Aibertlls qll1dcm magnus lIb.ll1ft. anlJ1l1b.Afcis n'omen( qll~m Eqlljceruuml1ominat) I~lùC Cx'/àriailx figurx ~pertè attribuit. Eqll1CCr~lllS, Jl1qlllt, Il.ob~~ cogn itllç~
eqllo imuhs dl:: [cd altlor:vulg o Elwt,&..ad cqUl tan dl vliull
ciell. ratur: tal.l rundcm cnim vnodlc [pau), qllal~tllm CtjllllÇ
triduo perfiCJr. COfllU:l ClUS [o11da, & r:Ul1O'f.l {unt: colon:
qub eerui. Ab initio vbi cnafcUl~tllr , ad tres, vcl quatuor
digiros rorunda [unt: dcinecps lata & tCI1\11a, alfcris inftar,
& circa finem mllltos produeunr ramos. ÜCI[ hFc latitudo,
Vt fcabclli, idoncalint.p6dLLS cornll~11l ing;enç. magnllç ho fum :tnimalium numerus cil: in [ylllls Pru(ç1x, Vng,mx, Be
I1Jyrix.lv!aiQra [une ccrilis,& hiriiltlOra,fimili t:lIm:n pilo.ill
CCtcns
�1 N LIB R V M
V 1.
8r
Cctcri~ c.lllda folù01 ccruis Gmilia . Frontis lati~udo ad du as
pallllaç. Ha:c Albcnuç dc Equiccru o . qucm Bilontcm hune
Ca:farianum dfc , ncmo non vider. ltaque figuram ad üh
prxrcpta hlpcrith }'oliram accomm odauimm .
.
. SieUI ptf,!m.e ytf,mEque ..J V el R.:.~.e partJ~. delr;nda ef"t,
vel
h Crl1l liber prob.ll1dus,lIl quo [cnptum cil: .((,!amlatc.
Mari(qu e lIarura. ] De Bilontis 11.\rur,\ Paul,tn.hb.ro. . .
.fippellarlwr ..filces. ) At huic CxC.·uis dc[cnptlOi1l PIIl1:
&'Solimlç non Alccs, [cd M:tchlis nomcn :tttribllll nr. Pallfa nUs autem lib.9. alteri diucrfiiSima: bcllllx Alccs nomen
illlponir : qua: media intcr ccrUUl11 & camclul11lpcêÎe , ne":
que :inudl:igari , ~equc prxuider i porcit. Eadcrn rcccnrio tum omnium ditcrcpaJlri,\ cit: quorund am ctiam ridicllia &
abhlrda. ltaque huius vniuç 11011:ri auaorita tcm & cxc01pb r
1(;Cltti,Alc~l11 ca figura quam [uperiùs po[uimu s cxprimcn":
d.lm CUraUIl11US.
'
P4Itiùm modo acc!jMt. e.) Stcphan. & Ald. Reclinat a:. &
p:tul<l pàit) Cllm fc cou[uetu diac :tcclinau erim,&c . Et hoc
M.ll1ntius [ecutus cft.
Vri appel/an/ur.) In huiu< dcfcripriol1c Solinllç Conllcnit:
Figuram quoquc ad CxC.·uis cxempb r apr,[sim am Sigi[tnundus Liber ex Molèolliris prorulit: quam [upcriùs po':
fulmm.N lm vlillll quoque corlllillm in poclIlis commcm orar. J\lacl'ob.lib. Saturn.6 .clp.4: Vri,inqu it, G:tlllc,\ vox ell:.
qua fcri boue~ li"nitlcll ltur. SCruillS amcm Gcorg.2..in illlll{
yirgiI.Sylucfl-n:fvri,&c. SUnt, inquir, bollcs agrel1:c5, qui ill
Pyrcllxo montc na[clUltur:cxcc prls deph:tnt is, mai ores ani
Îll.llibus èelcm. diai Vri ~~ ~P(ÙY.U monribu s.
CAP.
V J.
Orumtf,u"lliM.1I'<1arel.] Auxilia quœ.lb iis Gllü cxpc':
ébbant .
..,A'd hellum ...A'mbiorl!,i< profi{/rtl. J A:{fcntior racrno , vi
vrrbllm Pro[call~ tolbtur. nequc cnim tum CxlJr pro.
fedus cft:Vt 1l1odà tcftatllr.
Arque cl/~m imparatum.) Vox EÎjam tollendl Cit,.IUétO.
tibuç lIb ri~ l aerni & Stcph:tpl:
.
,
sed ',oc quoqut f.ial/m eff.) SIC Ald.Stcph.& :tlij quamplu c(
J11i.Nonllul1i,Sc:dhoc co f.léhlffi cfi.quoJ val.Jç midct,
E
Fr
,
�St.
FRA N C. HOT 0 M. NOT A:
../,fnJuM COp~iU.) Meliùs Faerni & Steph.lib.Ainbiorix ca~
pÎls lù:t~ iudici6vc non conduxcm,&c .
..fiEflIH effictre.] Idem Plin.lib.2..eap.8r.
'1"<1,11.0 e:xan~,?"u,iI.J Et Plin.llb,16,elp.ll.qui C.lm regioncm
incolunt, af'lrmallt etl:tl11nune Inter Hoium & ?\amurcam
magnam taxorum eopiam rcpcriri .
.fid Vatuettm.) Steph,RdtIlCa77l. Facrn, Atl/tttueam. Hu~
bertus Thomas in lib, tluem de TlIngri~ & Eburon,ibm in~
fèripiit, Varucam refutuit. Ell:, inquit, Vallica etiamnunC
cius nOl11inis cdl:c1lum, haudaJ11pliù~ medio milliari Gcr~
111lnico,ab vrbc Leodio dill:an~ , in mediis Eburonllm fini~
bus,inllllnma pLtnitic. Addit etiam lè Varllcam in :lI1riqllo
Ca!liri~ libro reperilfc. Item alio loeo lèribit LambertO
Pafcali cuid:un plaeere Ratueam legi , vr dl: in lib. Srephan.
atque e~~ 0pl'idllllll1l Rod~,vclllcn~os R:0dt: quot! dl: int er Aqudgranllm & Iullaculll. HUIllJmodl crudüorum hominul11 colltcntiones 'ab horum 1I0l11inUlIl & locorUI11 in~
lldl:igationc nos deterrucrllnt.
Tituri/H.j Cladem fignifieat, de qua fcpipfir fupràlib.).
opite 8.
Ex hi; tribM,] Supd hll im ipfiu, lib.initio.
,fiut lO{JuJy/u ~f/rû,au,t pa/rH ,mpedita J l~!crni lib. Aue lo~
cis lylllcJl:ribm palus iD1pedita.quo~1 111agllopcrè ar:idcr. n~
iinc rylul palu~ /lon J11ultlI/11 prxildl) attu ltffct. Er crCbIO
Ca;r.<r ita IO'llljrllr,sylucftl'jbu~ loci~::lllt, Sylucll:riblls ae rcnwr;s locis.
Ad jlumenScaldtTl.] Idem Hubcltu~ in libello de Eburonibus rcponit S.tbi" . Non cnim,inqlùt, A fc.ddiç in Mofa01
inRuit, lèd Sabis iuxta Nall1urram) & 1I1 finibm Arducnllx
pcrcurJ il'. ~t SlI~t .. in Germa~lil cllm colloc,tt. Oblèl;'ionc
c,Ù!:rorllm,lJ1qUlt, III Germanla. nlll1t!ata, l'cr ll:atlOneç hofbum Gallico habitu pcnctralllt ad 1110 ,
Y bicttiqlle. ] Sic Alli. l11Jgis ramcn vlit:tta & Stephanie:\.
l'lacent) VbieuJl quc.
.
.
lJiflmjiJ ptrimlu77l J VldetllI declTc:: VCrbl!m HOll:lblls. vt
fit, Dirpcr/is holl:ibm. Jicllt initia c~piti~ in!oql1cnris, Di[ç~
patiç ac pertcrritis hofhbuç, vt dt:l11o~lll:r:lUl1nus. Nam VIUIlcrJis in dadi caftl polirul11, & de C.dan a11lç di{l:lIm vidctuI:
Vt & ad fiunmam cxercitus refcratur , & eUI11 voce Singulis
ex aducr[o c:ollfcratllf. vr al'ud Tac:it.m Agric. lt:l. dl.lm {in~
guh
�iN LtB RV M VI.
güti pugnant,vniucrfi vincuntur.
sj
.
Nam a pr.ecl.e.] Refe rtur ad milit
Um conferu~t,lOllem. .
lnrerftci l'tUer.] Vox , Ca:far, aut abcfl
:, aut dunu s fubaudicnda cft.
°
Pr.efidio barbarù.] Prop tet fyluarum
denu tatcm & lm'lUltatem IdcorurJ1.
° ~"àm legionà,idrum l'ira. ) Sic Ald.
meliùs Faern.& Steph;
~am legionarius milt;s.
°
Pro rali facinore.) Et huic quoque
loco medicinam ex a)lquo vctufto codicc dcbe ri , quiuis in
Ca:farianis Jèriptis extn;it atus facilè ilnimaducrtit.
C A· P.
VI I.
Ranfounus RlJenum.] Tran fcun t,
aliqu lntO rcai Us
vidcretur:& ita errc vide o in lib.5teph
.
Infra l'I~m l oeum.] V crfus m are. vel
prop ius l m:ui . nant
ex Guc ldna tranfmittullt. pOllS imp
erfc aus crat prox imè
Co)omalll.
0
•
T
,/lb oppuj,natiohe
defiflllnt.] Pan ieu! a.fib d.ee!l: in
olllrii .:
bu antiquiç.vt infr.i Lb.7.Vercingetori
xivbi de Ca:faris aducnt u cogn ouit, opt'u gnat ionc dc1if
tit.
s"b l'l'xiUo.] Aàr. Turn eb.v ir doétiG;.li
cap.lI.fcribit,V exill um fuirrc prop rium b; 3. cap + & lib.,,;'
Vctc rano ru.& cori i
qui poLl anntIDl x VI exau aora bant
ur. Nam V etcu ni dicè
oanm r, qui annos x x .fl:ipendia fece
rant. Mili tes, i\1qùit, co..:
fefus ilipenrliis exau ttorata legio ne Jùb
vexi llis°habe bâ:ml'
dUIll prxm i:t eme rita acciperent,aut
in agros c1educercntur;
Tacl tus enim lib.t.ita feribit:M iJsio
nem dari vice na ilipe n- '
dia mcri tis,e xaua orar i qui fena dena
fceil fcnt , le rctin endi
[ub vexi llo:e etero rum imm uncs" ,iJÎ
propulfandi hoilis.Sed
vidcamu s,ne locus Taci ti ad impc riii
Tibc rij & iUorü tem ":
porli rario nem fit rc!l:ringédm. Ni
cdi alia errent Sign,I,:dia
vcxilla,tarncn-in fingulis centuriis fing
uh vcxilla fuirre Vcgctju~ auét or eil : quibus coho
nis & céturia: numeru~ lit cris
dcJignabatur. lt:tquc Liu.fcribit ,Ord
iné lè xagcnos mili tes.
duos cem urio ncs,vcxilIarium vnum
habuilre. Den ique SIlI1
vexi llo cùm diccbant ,ide m, opin
or, lignifieab :l11t, quod
nunc Signiç explicatis . LiUlu s libro
1 6. Mili tes Jùb vcxillis in Jùpp lemc ntum Hi/pallia:
prof ctto s audiuit. SL'etomu i Augufl:o : E6fq uc [cru os adhu
e viriç fœmin\fquo
l'crni,io1ioribus indi aos, ae une mor
a m:tnllmiffos, iùl1
o
FF
z
�114
FRA N C. HOT 0 M. NOT.If.
pripre vexillo hlOllit. Tacitm ~Jb.r. Vr dcn:triusdiurnllm
fiipendillm foret: ne veteralll (ub vcxdlo h:J.bcreJ1tur. Er
qu:mqu.ll11 aliud c:ar SlgnuJn,:tlllld Vexillull\ ,.1[ill,l Aquib,
[amen xquè Sub lig~lS t!lecb.lnt,vt Sul;> vexillo.\'uiulquc tC
fiimorU:t profer:\m..Sueton. Ncrolle:ClIculi rc!iden~ apud
Rollr:t triumphannç habltll , Inter Jigna milit:tn <\ at'lue vexi lla. ltCI11 ln Vm:lho:Vrbcm Introiit ferro lùecinétuçùltCf
ligna, atque vexIitI: Tacituç lib+ Q!Jtllor lcgionllill aqllllx per frontcm, toudtIl1'luc cirea è lc::o-ionjbm aliiç vcxillJ,
mox dllodecim aLtrllln JigllJ. Et~i erg~ Signull1 genclis no
men dt, tamellllltCrJum propne & Jpcelan'11 vJurp,ttllr:vc
luri pro draeonibm. Hinc Sub Jignis duci,& Suu Jigniç militJre. Liuius de bcll.Pull. ~ oél:e ad Hipponcll1 eùm .Iccefiil:
[ct, luee prima ad popllbndum :lgrum (Lib Ji?;niç mllitc:s,(ociofque n:J.lIales JlIxit.ltcm:Er nollra illuemùç qll :>': , Ji domi
dfct,tut,lretUf,Omniç Jill> lignis mllitJt tllidtem lib.tj:Annibali J.llb ligniç ad mulrum dici in aei.e ll::tll.ri. Signuill lUtem erlllll pro vexillo gcncrah nommc v(urpali, vd il\c
locus qui :tplldhlllle no1l:rum paulo roll: (~quitur,argull1en
ro dl:. Nam eùm de lI1i!itibw; ill:is qui iilb vexillo profeai
er:lI1t loqllltllr, tamen it.L ti.lbiungit , B.ub ri lign:t proeul
confpicati, 0ppllgn:trionc ddill:unt. Palleiç,1lltCm vcdiblls
intcrmifsis , & tyrulles & vcrcrcs lTIl!ites!t11lul Lilb vcx 110
profeétos oacn,lit. Hoc,inquit, vctcn:s nOI1 l'rob.lnt militeç,quos fub vcxillo vn.! profèétos doclIlm· JÇ.
R.I/;;b/~s iam [j(et '!li: j'ortulla!'jiimù.] Sic lcgenJlIJl1. nJm
in qllibuCdam Libet,mcndofUcnptum cil:. . ,
.
sub )·allo rendtrml . ] SIC LJl:lllS hb.l0: Ed1aOtjuc; vt qllicunqlle ad vaillilTI tcndcrc:t, 1'1"0 ho(1-c; h.lbcrc:tw·. 1::.t c,ldem
10qncndi forml eriam nunc aplld G~ll os nuner. AbftlrJ~
autcm in Romlno & Aldinu legltllr, Sul> valle.
NtlUMrcligJ ,.ncs.) ~tli 10ellSIllc p"pu[o R. f.tt.tlis.ltque cxitio/ùs effet.
.
_.
Nl:murI/,s 1uidem (in;'; J VJ~eo dlc qlU rcpon.1n~. Numcrus.~ur nclcio qua: alla. Set! Icn1i.l<; dl: , Tantall1 dIe PlUtiutcm mihtum , vt in dcfcnfionc elll:roru ne llUlrllm quidcn"l-ac va,llllm cingcre pol~int.
.
P.:icx/iru B.IIUl:H.] Iam fxpc diétum cll: , Bibacu[lIs rc(1-itll:ndum c!lè. Q0m:tiam i1Ju~ quod .ll1ox fc:qt~t~r .mihi
ftzlpcéhun dl::Cuius mCl1ClOni: JUl?cnonbus prxll.'s fCOJIl1I1<;.
Bis
�IN LIBR VM
VI.
l\jç mcntion em cim [ecir ,pr~lio Neruico, lib.:..~ap.7.& Sc.-
dunico,hb'3. ca p.I_. Pofl:e3 mulra prxha f..lét.l. & JO IIIS hbns
commem OrJtl Itmt . lt.1quc ii quis vetus Codex adiuuarer,
crederem Cx f.1rem [cripiiiI'c:Supcrioribus IJbns:vel~ Con;Jl1Cnt~rii~.vt infd Iib.8: Nam in aeie [ede-re Gallos co[udle,
1i.lpcnonbllS commcn tariis deehr3tu m c11.
D,'fit ie" l ~?,rf p,r mantH ferualur.] Vox deficiens, glo!fa
dt cil1~ quod li.tp(1riu~ dixir,Rd inqlùt animm Sex.til1m. Ic.a-.
'lue reétè :lbefl: à nonro antiquo, itémCJlIc à Facrni & Vriuu
lIb ris. DlXit alltem Ptr m,,,,us,v t & aliis lacis, quod alij IT/ter
mltnJu.Cic.Verr.7 .1raquc crant cxitm ciufinoJ i, Vt 31illÇ intcr l11anus è prxlio lllfcrrem r. Liu.Jib'3 , Ceeidi{l'e (emianirncm:int cr manuç domum allatllm.
n,m Tt; lIouitart.) Stcph.Facrn.~in rci. quoa pheet.
A p~
VII! .
IJem nonIMbereT/r. ] Srcph.& Vriin. FiJem non f.1ecrcr.
quort magis pl:tcet.
c~(àTis adlunrru.JMcmorabile c11 quoa SlIctonÎl1ç lèribir,
eum h3bitu Glllico , vt ad Ciceron em propcrar ct , per 11:ationcs hoihum iter fceiiI'e.
Nt mrmmo 'luiaem (ltfi. ] Sic omneç quos vidi. Vrlin.tc fh
tur in (ùo & Vaticano [cril'tllm ellè, Cafui. qllod longè fCébllç dl::nifi forte mclius ita effet: Ne minimo quidcl1llUrU
locum relinqlù debl1iiI'c. Id cfl:,ca11riç egrcrli,n e pb minimu
quidcm f;létÙ aLldacillç,Oportl1ilf.~. vt mox 1ib'7.cap.l.~od
ncquc Icgiones ab[cntc IlJ1per:ltore :mdc.1l1t ex hybcnm e ...
g~cdi. Er AUltl ae duélu a!JclIius aliquid fieri, yidco Larin~
ab Hircio inlib. de bell.Ale x. Se;:d llIa iupc:nor lmhl
probabil ior videwr.
In!"J." rircu7!fPiment (a~tiuj_) Ita cft in Steph.A ld.& llij~
quamplllrimis.virio[é. I1lm verbllm Cmun{ptcerem Oml11no
dclendu m eil:.qllod ctüm video in qlubu îdam lugJune nlibus Ob[Crultllt11.
Durocort um RbemoYI<m.] Stephan. Dllrocor torum . quod
idem Vr!inus in Vaticano & luo elfe tclhtur. Strab.lib ro 4.
'/:
l
'7" Il'' \ "t,
.Y r
, •~
\ •
!<.::.i
e
F
am
t:t.c,:OÀG"O'T~;~" tS"IV, t;vaç TJ'U TCUlT!"
rp J'~etY..oP\!}Pct.
'tf0triroÀ/ Ç CUI
Sirl/ifc occultaJJent.) Ex barbarl5 .
.peduél~.J
Redlléto aCxf.,+c.
P»/-to /,'(91 "P-If.-
�~~
FRA N C. HOT 0 M. NOT JE
Vt verberibus cX.lnimatl!1Tl
corpus [l'euri ferirerur. quod ln CutllflUto pofiea fAél:bnl
~fi.libro 8. capite 6.
..
. ..
. .
..fiqlla q il,ni ..] Non Igttur aqUft & 19ms l11terdlél:lO fcm:
Fer in damnatoru gr .ltl:un excrecteur : tamcrfi c!ulbus gUldcm R.cx !cgc Porcaa fempcr fauorabilcm fùiflc , patet eX:
Orat. C;rlà.ns apud Sallllfi. & Ciceronis pro CalCinna •
..fià co"umt~. ] Diél:wn cfi in1indib.l.
More maiorum foppliâtem.]
l 'JI{, LIB 'ZV M
C 4- P. J.
VII.
,.. -:~ D conuentlHptraget1ll~s.J Sic Vdit1lJç.At Sceplf.
~IA ,~~ !Ud.& alij complures: Ad eonuentus agendo~.
~
• quod pl.!cet. vt modo in fuperiori,& a1iis mul
is locis.
. ..
• r Se1lat/~fc~folto.] Pa:dianus in arg. Milonian.
hifioriam hanc explic3tlvbi fcribit,tal1tu in vrbe tumultum
proprer Clodij cxdem,& Milonis fatl:ioncs fuiffc,ve
Clum1it, vr interrcx,& Tribuni pl.& Cn.Pompeiuç, <lui pro
ConfiIlc ad vrbcm erar, videtent ,nequid derrimcnri ReCp.
caperet. ddctl:us autcm Pompeius tOtl Italia hJberet.Vide
!Ctiam Epit.107.
COlsiurarf/lt.] Scruius Honoratus fcribie, Conillrariollcm
cffe, cùm orto tlIl11l1leu,qnia {ingulos facraméto l'og.trc nOI1
vacabat ,qui cxcrcitum duélurus effec, vexillum proferrer,
atque ita diceret: ~ Remp.~ult fa~uam .cffe, mc [cquatur.
~iad oum conuenerant,~~uucrfi lunul lurabanc.
l'ota p,ouinr ia.] Callia C1[1Ipl11a .
..fimaiorib,u acreperallt.J Nam plerrequc citVcatcs crant
(vt Srrab.Ccribic) de,!S'OY..pctTII'-4.
A maioribru 4cceper4nt.] Vrfin. & Stephan. Acceperint.
<]llod via cet.
Deob/idibuf cauere. J Sic Ald. Mcndofé. nam fihe dubio
De parti cula toIIëda efi,Stcp h.& Vrf.lib. auél:oribus. Et quia,
vt lupcriore libro not.tui1l1u~,codem modo dicinms, De pe·
qmiaobfidibus caucre: vt in pace, prredibus.
ClaPr/oreper agros.] NOlll11ultorum COllclamationc ,fed
vnius quafi Pl':Econis. V creor tamen nt: P.agos C",far potius
!cripfcrit;,:,t li~.6.cap. s.Principes rcgionum atque pagorum
i.jlfcr [~O~~USdl(;~l1r:
~;,,~
~~r:=-,~
s.c.E,·
�1 N LIB R V M
VII .
nl" , alq. JStcp.Hic alij.EgoHiic,vr ld clamoré
87
rcfc mur .
CollatH /ig"il. J Nam armatul11 hlbc
re cOllclhum foleham.libro s-c.lp.r3.
.
.
Reg"14m appmbat .] Nam hac tcmp
c!ht e Arucrm 0r u nJatUI11 dom mltu regcbamur. Olim
tamen Rcges hablllf.
[c , alio loco dCl11onl1rauimuç.
Expellir t:Jl ciuitate.] Opin or no ex
vrbc,fet! Aruernor41n
fi~1ibus. Nam Ciuitatem III hiç libriç
llu(lluam pro vrbc 0P.Pld6ve poJitum animaducrti.Sic inf. dc
Auarico: pulchcrn-;
mal11 vrbe m, qux ornal11cllto & pr:rd
idlO lit ciuitati. crumtamen in lib. Ciuil. r. Ex ciuitatc
expd li dixit ,pro Ex
'Vrbe Roma. Vt tribunos pl.Cl re cx
ciuitate cxpul[os ad
[uam dignit.ltcm rcfhtllerer.
. C~rt ..," n~merum militllm.] Miru
m eft,q
I1h.4. Vcrcll1gctongem hoc bello quad llod Strlb. fcribit
ra<7inta hom inum
millia cocgillè.
0
R,:Jimorati.] Et aliis locis diétulll
cft,Ca:C'\ris orlti oncm
[a:p~ .Id mcntcm, 1101\ ad vcrba rcfpi
ecrc. Alioqui lcgédum
fu111et,~.e morAr.e. vel, Copias
cquiml1l pcclitumqllc.
St cum Aruernucollitmgullt.] Stcph.
& Rom . Statim eum
Arucrnis iungumur.
CA P.
11.
Irtute Cn. PJmrei1·] Turb atl cxde Clod
ij ciuirate,cùm
fcditiones imcr e:lI1didato s eon(lllltll
V
S Hipl xllll l, Seipionel11, Milo
&
llCIl1 dlèn t ,qui lrmi ~ ae vi contcnde
bant,
ad comprimemLls C.IS Cn. Pompciu
ç:\ Scnatu ConlillI 1 1.
faétu s cft abfcns, & [olus: quod nulli alij
vnqu.ï. Epit. c v [r.
Eo tempare pacati.] Sufpcétus mihi
locus. FoTta{fc , Non
1àus pac.lti.fcd finc codiclÇ auét ontl tc 11I1u
l mutabo. ln Ro
rnano cft ~u{~t;. "
.
. Va/crs ~rtom;(H. ) Vetus LO(J~ . quod
abfurdum dt liUIUS lib.l~.lam in Volcarull
l pcrllcncrat agrumede Annibale loquitur) gcntis valjdx~ co\unt aure
m clrca vtranque ripanl Rhodani.
SNmma ",ilü um la~ore.) Srcph. S\ltI\
lIC. quo.d muc n non
zquè plac et.It l etiam in Ron1.lllo lèrip
rum cft.
Om"ib'l$ foH inopi/lantiblu 1 VO.JÇ Omm
blH, non dl: in Facrni, VdilÙ, & Stcphani libns: & phn è
lùp~ru ,~c.lnc~ ~ft .
.fi eilleltto. br,tliq ..,;aQs. ]5u; OUilles hbIl.
lupl J,talTIC 1I.I.c·l
r
.
.
FF
•
4-
�SS
FRA N C. HOT 0 M: NOT JE
9nmis, inquit, eiuitas Hcluctia in quatuor pagos diuif.t cft.
'Et tamen lib-3-eap.I.NcruicllI'l'1 pra:lium dixit.
• sripeudi<t.riis ....AEduorum.J Nam ctiÏ libertatem corum
pc:rfonis rcliquera~,tamcn ica in fidem rceeperac, vt Hipen~
dium penderenc.~lb.I.eap.II.
. Volt<nttttes'<t.[ien<t.re.] Cotnmodius viderccul' Alienari, in
paticndi verbo.
'GtTlabum Camutum.] Aimoin. lib. I.eap. S. CenablUll in~
J:erpretacur,v~l nue, inquit, Aurclianiç.Eil t:tmen oppidulll.
Gll1lL\m vulgo dlétUl11 ,cuiuç in cola: hoc iibi no 111 (:11 vindi~
cam: quod mr hoc :1. Camutibus ad BirurÎo-aç jit reétiltç:
deinde, quod cius quoddam fùburbium cri;~m nunc VCtllS
pornen rctinClt. Viriofè autem apud OrOlltull Cello1pum
pro Genabum Icgitur.
POTIS fil/mini. Li~m$ conringebat.] Concinebat J\1cuuçïn
~uibufdam impre~is legitur. Cie. V er.6.Eorurn cOl1iunél:io~
ne pars oppidi, qua: appcllatm In{ùb , mari dcJlunéta anguilo, ponce rudùm adiungirur & cominctur.
Nouiod~num.J Nondubito drcvicum,quihodieappd~
htur Neuui. ncque mihi difplieeret hoc loco reponi, N C\.IÎ~
dunum. quern Aimoinus Bieurigibllç coniungit. Nam quod
afcnbit , ~a1l1 quic[C111 Niuernas circ :puta\1t : ex irincriç.
:illim rationé [alfum apparct. tamet1i hoc codem n0111i11e al
terum qllOquc appellan porut'rit.
. Significalione Gal/arum.] Nam eùm fcrmonc:m non il1fclligerenc, ex fignifiC:1.[ionibus, quibus inter fc Calli Vtç~
bantur , eonieéturam fccerunr.
Pr,ûittm tqf4e~r; commitrit.) SicSteph. M1gi~ placct Ald.
Prxliumquc eq~ellrc committl; Nondum cnim Cx!ir pugnabat, fcd peditarum eon.[l~lcDat. Itaque modo dlcct,CUJl1
(:;crmanos ~<Jllitcs llimmill{lc.
.
Oppidum ,/fuariCllm J AuancnlTI cffc,quod Bllrg.'U lingu<t
Callic:l dieimlls , illud argum~nto cil ,.prlr!:J!m quod vibiç
iitus eum h lc CçfarÎs dclenptlOnc aptlJSlll1C conUCllIt.Nam
ab vna parre Rumine aluitllr ,ab altera pa!urubus c1.luditur.
Angullus autcm J.ditus infuperIorc vrbis pal tc cil, vbi Arx
pohta cil. dcinde, qllàd !l11men i\uarOl1j~ 110mcn hodiéquc
retinct. cum,quod Orofius lune ip[.lln hiilori:tm & C:dàris oratiollcm cx{cnbens, Bjrurigam pro Allarico pO(lIit.
codc:m ycrbo Gregorius Turollcnlis & Aimoinus Mo-
Su0
.-.
,
~h~
�IN
LIBR VM
VII.
mchus c~ ~tcm in re Vtl1l1tur. pofirclnO ,quod ceteri~ Oll1nihm oppidis incen1Ïs ,JùJllfl1 Auaricum Bltllngu m nomm'
, r.nil1luilè vide~ur. Itaquc Ammian us libro IS ' Lugdlln mkm ,lllqllit, Lllg(hmus omat , & CabilJon cs , & Senones &
.I3uunga:. Vbi tamen l<:gcndum vidctur BItUriges.
I1IU, qUO(jUC Ùl ltincflti o Beturicu m, vcl potius Bltur1C~m '
ln A(luitania prima ll11merat.
,
, C",ittl.tem.Biturigllm.J Ridiculè Biturioe s 110nl111th hoc
,
,
J
1
tCll1porc: Clluratc m 10C oco poni putant,1) pro vr b c:cull1)vt
'
:lIns locls ommlJlls , pro ca regionc v!ùrpctul', qua: VJ11 111 ,1,- ,
gllhanu paret, vnHl1ue legibuç vtimr. Ciuitatis nomcn hls
lcptcm libris Cx!;,r nu(quam pro oppido v (ilryat:
f\IltO-
CAP.
1 1 1.
Erm,woJ e'1 ltite s,] Nomndull1 eqllitibus Cerfl1Jl1i, &
, ab 11lItlo belli C~ /al'cm cffc v liun & l11ulto poIl:c.t
plUIes cu~caITc . vt lIJfra hoc ipro Iib.cap.u .
'
G
Ex .id/jHII,' ] VICl~, pagis,& villis, in qU.lS conditul ll crat
Plbulul1l.
Del.ri poffe. ] Sic legc:ndum vr in Ald. Steph. Diligi. alij.
Dlripi.qu od abiu,lico .
NWfuù jint.] Hoc Joco non dubiro Jegendulll dfc,Ne.
Pr.tdtlm9"e tollwd am. ) Locu, mihi fll/pcélus. l1am vox
lJ'iJ llel~dam [upcruacal1ca videtllr,
Grauiortl. exi~jmari .] Steph.& Ald. Gr:mius cxiftima ri.dc
quo nihil a.f1irmo,
Del,bem tuT de ..fi'uarico . ] lu placet, quanuis ill Steph.&
nOI1 l1uUis Jcgatur ,D j lebatttT.
Impedimentù e"ual~I.] Impedirn el1P hoc loco Cxf.u pro
mlÙis & eiuGnodi iumemis v!ùrpat. Sic infd cap. 8. Prima
Jure l11:lgnum numerum impedim entol um cx caftrJ~ ,ktrahi ,muliol1é!qllc circul11l1chiillbct.
, ;flum;n ,& palude.) Fhllncll incolx, Aurm vocant, vn~e fiél:u111 vrbis vidcwr 110111CI1 . DIO IIbro 40 .rapHlul11 .lppeIlle: Vt aliquid viddicet inepto Gra:corU11\ more .tfn/lgerCt.
Pecor. ex longinqllior;blH "Pi,ù adt1.tlo.) Nihil muro. Vulgo
umen abioi pccus dicitllr, POtillS quàm adigi.Scd iam video
inljbro R~ma: cenrunl ab Junc annis edito imprdlil lll cffc
.,/.fba{1Q; quomodorc!titucndllJU ~rbitror.
�H 0 l' 0 M. NOT lB
CAP. III 1.
Entratjmdijlribilt~.] "Sic lib. I.cap.penult.locutllç cfr,
pro Diftinchs qwbu[quc [ccundum fuam cuiufque ciFRA N C.
90
G
uitJtem.
Prop'; ~'luo Marte:J ~;rpenumero , a:quo Marte pugnlrc,
eft pui ccrtJmme dilIDclrc. Nunc vero ad loci n:1turam refcrmr.quafi dixiifct,Pari IJatura !oci,null.t illiquitJte.
Edom.'1 ua?to dmime~to.J Hoc idcm fuis aliquanto poft aJ
GcrgoUlam m lllcm'o nam reuocat cap.9.
Munitiont defenderrt.] Natiua fci!icct.
Vil'tulem deJPiecrt.) Jronicè virturcm appellat pro 1gnlUll.
•
'l',,r(ile~fe elt f"glf mipientem. ] Nihil muto. Tantùm dicO,non [atls meminilI'e mc limi!cm locutionem IcgilI'e:Rcc:pcrc [c ex fuga. Nam rccipcrc cx fllga dicitur,gui fugicn~
tcm recJpJt. ,v t llbr.(LCap.7.A qUJbm, rcceptos ex fuga TCL1ll:eros docUlmus.Fort.tlfe vacat pJrtJcuIa Ex. [cd, vr dixi,niIü! affirmo.
• ~rmù eoncrerlfnt:) Sï:nilitcr Tacit.de Gcrmanis:Si difJ>IicUJ~ [tmclltla,fremlCU a{pcrnamur.
placuit,fral11eas con-
un
CUtJUnt.
CAP.
V.
~qucùfaJ(es 4uerteba'llt.]Laquei5 cti:1t1l arictcs auertcrc
lolitos,LilI.36.tcftatur.Nam cùm aricrc,inqllir, 911Jtcren
L
tur muri,l1ol1 IaC!ucÎç,vr folct,exccpto5 dcclinlbant
IttUS.
Deflina .. eranr.] Sic Ald.& Srcl'h.Alij Ilonnulli, Difiinucr:ll1t.qllod lino dllbio verius cft: pro Aucrtcrant, colltrariam
III parrcm attraxcrant.
,
.
A~erem nmiruilsJitb~rlflleblfnt.l Oppldalll folI'as CubtcrranClS lub mœJ1Jbus ap'cneblnt , vtquc ad aggcrcm Romanorlll11.hinc tcrram fubtrahebant, vt turris in aggercm promOtl fiJbuertcrc[lJr.
r .."ibIlHOnflfbulrttltrtlnr. ] Haç ctiam pOlltibus ~raicétis
confiratifquc coniungcbln~.Iib.8.cap',t.
,.
A gger exp,efferat.] Expnmerc, oplllor, dlXlt, pro ExtOllerc:vt Exprimc:c & Deprill;crc contraria rll~t. .
\
Commiflu malt;.] Locum a me non lIltcl!JgI , l1\genuc fatcor.nili Maloç pro (ulis dixcrir: & Scala: fucrinr mali,mu Itiç bacIllis,quali fibuliç traiettis infiruW.nam [calas in turr,ibus ["mina: alritudinis ad1ùbçr~ folips, ÇÙlll ÇX ilWS multt\:
çonihr,
" .
' . ,.
�1 N L 1 il R V M
V 1'1.
,91
Confiant, tum vero ex Procopi o lib. Gott.belli , & li.l. vbi
tunes.\ Vlttlgc l.otto cxtruébs dc[cribIC.
"
'
4"
.
mua
~I'crfos ,umeulos
. J A Romaru' s. N am oppldal11
,
' d
InœnÎJ. contrarios apericba nt, quas Galhcc Contramlll <s
vulgo appclhmus. Tum in os cuniculi [:1:)(a, & igues IlCICbanc: & ~rabibus pra:uftis fo!fores dcpelleban t .
ExprtJJe.al .JSubl/:uarat.
MuriGa Ulc. {orma.] Huius loci interpretlti~nem debemus Th.B.ma gno & clara viro,qui muri Galliei [peClem
prunus .ll1Jmaducrm candem clfe ol fronte,qua: eft Tclfulanj operis,liuc [cacarij,qué E[chi'1uierum vulgo appell amus •
Binos p.des.] Non rcfertur ad Colloca ntur, 1èd ad vcrbumpiit antcs. qual1 dixi!fet : binos pedes inter [c diftantCs.
vd llc: lntcrual hs bmum pedum diftantcs inter [co
1 n jolo colloc"nt,.r,] 1\ on intra lolum , [cd humi. Sic libro
~iuil.z..Duz primùm tubes in [010 xquè longa:, difbntes
l!1tcr [e pedes.quatuor eollocamur.
IlJtmtal la.] Binum pedum.
, Rellimiuntur.t'xlr?'!ils.] lmo, lnlrorjiu. Rcuincir i autem
dlClt, qUia tranluer iada uabs. pedes quadragcnos longa [upcnmpomtur:caque commi{1uris & fibulis iungitu::hoc cft..
vt noftn loquumur, mortc1iis & ceuillis. Id introrlus lIccc1fàrio fleicndu1'j1 fuit. In fronte ImBus eiu1inodi rcuinél:ioni
locus erat. Sic igitur emendandum.
Parib,u intermifJ.tfpaliis.] Non dubito quin fit lcgcndu m
Intermif is.& ita Cz[aris confiletudo pofiul:tt.
,
Hoe cl1 im if /pecitm] Ald.& Stcph.H oe eùm in [peclem.
fonaffc, Ob lpcciem.
Pedes quadranenos.] V c:I Pedum quadragcnu, Icge~1dl1m
eft,vc!addcndu,Longis. vcl eiutinodi aliqUld [U~>ll1dl~dlUn.
Rtll~ lineÎl foos ord.nes ftru",.] Eadcm [pecl c & figura,
qua [wn Scacarij, qux vulgo Efc!,i'1ulèr~ apP,e~lamus: ,v t Ille
vu prx!hnti lsimo ingcnJO ,& illlgubulUdlClo przditlls ~
nÎlnlduertir.
Imb, .bU4 ,ran[Jerentur. J Stephan. & Ald. TlrdarcJ 1tu::
Nonnull i imprefsi , l"l4rbarm'"T. quod magls placet. MlglS
ctlam Vrlini liber: Milites eum toto rempore lute, fngore,
& alSiduis imbnbus turbarem ur.
l'j,em Te iqll"fqlle m.J Wc pcrfpicuè dceft, VOX .,4'1~: v~
fit, Alij pi,cm,&,~
�91..
FRA N C. HOT 0 M. NOT lE
P uré(qlle petrtÎtif tcmporibtU .J Sic Stepllll1.& Mlll1ulli jJl1prclji.M~lius Ald.Pu.tque.nam altcrnatim cxCUOabll1t,&Opll~ f.tcicb:!llt .
..fi:z.g~Tcm i71urfèindtrent .] 'c longiLlS ignis malurer.
Getll"l per mlUllu.] Vcl
interponédull1 cfl:vt ftt,~i
<bm Gallus, qUI pcr lU ltlllS, &c. quodFacrno & Vrftno phCere video. ve) paulo infcriùç Hic. nimirull1 iIIo Joco: Hic
.corpionc.l bterc dextro traicétus .
..fipropttgIlMoTIOUj·\'aCulu.)Noll fatis vidco,quorfilJll Prol'ugn.atorummcmio pcrrint:at: vbi dc Proicél:oribus apcrtè
loqllltur.Et fien potcft,vt qui Protcétonbu5, vitiofc legerit,
hoc repollcndum verbllm putarit.
Omni Mpàrtf.) AJij,Omni partc.Placèret,Omni ex parte.
P.rfi{IIfq'#t'optrib,u.) Sane: ie,\ cft in lib. Stephail. vt Flcrnus de fu.o ec!l:atur,pcrcél![que operibus. FOrtlffc légcndû
Ereétls./cd nihi) affJrmo.
Le.~io/JeJ in/r" ')IjntM.)Stcph:lIl.Extra vineas.quod [Ule dubio rcétum cft. non cnim vineis comineri lcgione~ potcdc.
nifi folte: Citr"..,.ine.1~ (ommodius \egeretu r. Clll11 modo dic.\t,ln oceu!co. qUl/i poll: vin cas btcrem: vnde [ùb~tè,figno
data, ièaliç aqrnotis in l11t1roç protlolarent. Sed lie cjuoque
Sallu(litls \OCUtllScf!: in Iugurth. Tlim vcro, inquit,collOrtltus mi\itcç, &: ipfc extr,\ VlllClS egrtflils, te!l:udillc .létl iucccdcrc,&c.
Oblliitm c.mtrtwwiretu.r.] Sic Stcphm.A\d.& oJnncs.faernus dclcbat,Colltrl. Ego potiùs voecm Oblliitm glolfeJ1la cf
[e iudicarelll.
CommentÎ impetu pttittmmt J Sie StCph,U1 .Flcrnlis autcm,
Continuo pctiuerllnt.E;;o mhJI mutan.dlllTI cC\1I<:o. .
5ilfll/io excepit.] Vrlinus., S!lcn~IO lie ex fllga rec~plt. neC]ue llitcr [enflml putat clIC! po(fcldollcum. Ego J.l1lmadlicr
tl a\ill~ cflc,Rccipcrc ex fUg,l: altud,ExCipere ex fuga. IIIl1d
c!l:, clIm qllifllglcbanr, ad foclIt? dc!l:~Oltllm perucncnmt.
}lOC vcro,cùm lJ1 iplà Vil & fugaJl1tcrClj>llIntur,vt fllpra libr.
6.cap.7. A, qllibl.IÇ reeeptos ex fllg~ Ten:Jltheroçatqllc VJir~tc~ fupra docuimlls. Et mox: Pnmos Ebllronum fines adcul1t.mllltOs ex fuga di[pcr[os cxcipiul1t .. Vercing,ctorix ergo de ll!orllm fuga ccrtior Elétns, cdenter famllJareç filos
principes cillitatum obuilm illis mi1it,quiJi1çntio ipfos ad a~
nlicos [1105 deducerem.
R..:.ti
.
y,
�IN
LIB RV .M
VII .
93
. Vr proCIIl.] Puto Iegcndum cffc Et
pr?ml. Ac mox , CHr.~
klf:q~~ flÛ'luc,llon alltem S<.:J:,:in quo
{cnflls nuIluç cfi.
D'fra rando,.] Scp.\randOS,lclll\1gen~os
.\
Comur(.. (§ mi(.'r"ordi.1.] Steph.Miie1'l..
l. reéhus mulc o,vt
CllIllis per{picllum cil:.
.
.
C~i'1u, ciuitllti.] Nam omll cs gmc ratim
in cillltltCS dl-.
ftrib
uerat.
CA P.
V
r.
N
On'11irruttlJequea .ie) Pl:tc ctVd ini
libcr ,ln"" ie. nam
idem vide o IlUIlC ln illo Step h:\lli.
C anTa muntreinf/ imer ent.] P riùs
umc ll dlétu lll efi Iibq .
cap. II. ' eru!os Rom anor um cxcm phlm
& dilèi plin.un iniitatos cccpiJ1c ùlor ltm c.lfh a circu mu.\
Harc
s ..pwcr e f offtnt lSuftincrcl1c,leriptllm cft. in noft
r o,& Stephan .& Rom
an.
. J1 ,,{1orittttcm mimlullt. J Sic lib. CiuILt.cap. ~\{j non
&
fcl1cltaç rcmm gcflarum, exCrCltu~ bCl1
torib m,& rcs acl:uc&c.orua coucilien cu6kmi:\m Impc rat.
P.ttienda v ;ttfm nrla . ] Fae,.ex vcter
Ï5 eodicis auét orira ..
tc,duo III \, : t pcrf ercn cb,rc itcicb. t.
Ego de Stcp h.llb .idcn'i
aflir mo.
5lng,di magiftrat,u.] ~o:; ling ul Gall
in Verg obre tos ap
pell'Ibant. lib. I.cap. 7·
Rf!iam J'; t"ltat,m.1S11p~rÎlh cQdcm itlo
loco Rcgiam potcft~tem interprc:tatllr,iuç vita:
& l1ccis. ~o 10co nonnulla.
'1ux hue pertinent expoJ\t:\ Ilmt,
S,.'. ! ' l'iuh ue earum .] Locus de men
do lilrpeétuç, Lcgcn_
èum vidctllr ,sU1S cuiquc eoru m c{fc:,
&c.
Ellam ad Je ,,.O(allr.] S~e Ald.At
Steph. Adrc ?ecc tiam c~
ltoC:luit. quod irlc:n de (uo Vrûnllç tefh
rur. qUI ?pPldum i~
gnobilc llluc\ fuine pUt.l t. ~od non
dl[phcct, cum mox lie;
lJlf\:r:lt,Eo cOllllenillè:t.
Frat l cm a'f'ratre.) CoruJn ,i. Vedc
liaco .
Duo s ex ~'na/a""li" J Hanc cand cm
in Aug urUl n R. eol~
lCl!:io lcg~m [lIi{fc,lèribIE Dio \ib·39·
.
"
.
I ntern./flloI/.1giftrarlbll<!. ] Non eont
Jnu:m s lll. e:ldc m dut'
l'cr[OllJ,:\ut f.lmJlll,vt JO Coco acchlCrl
t.
Cotumrn.1giftralum 41Io"tr~.J SIC
AJ:J..at Srcph.lmp criUI llJ
cuills iUam gloŒunil.l.lifc arbltnJi.
�FRA N C. H b T d M. NOT JE
Irl magnis c.efor~ d{ft,ultati.blH m.] Sic Stephan. A Id.&:
cct.At Faern.& Vriln.hc : Erat 111 magl1ls Ca:fJri difIicultadbus,ne& c.
R:.am's f[ui.bttfIue ,oT,ortibll.f.] S!c Ald. Q:!.od qui non intclligun t, ftc Ilnmùta~t : Dempus quibllftlam cohonibll\'.
_Qlod er.udltlSvITlSl11dlgnumfuit. Nam {en{m cft apcrtillifllllS:Cçfarcm quarram qllanque cohonem de qmql1C lcgio-'
Ile dctraxlfl'c. at.que hoc paél:o è qll~tllOr Iegionibuç quas
pra:m'tt cbat, vnlllS numerum detraxer at. Nam fi è quadraginta cohomb us( qutbus Iegioncs quatuor eoril1ab:int) quart .lm quanque cohortem detrahas , efricies numenu n decem
cohortit un . id cfi vnius legionis , fiue hominllm qllinql1c
rnJJhl1m.
Iifdem foblicù.J Fal!ô igitur {cribit Dio Iib.40' Ca:fàrem
rltibus [uum cxercitll ln traduxiffc.
Pars Î7Ifirior.] Nam Vcrcingct orix [upcrior em partem
'
'IuO:ld [ccuri~ adigi poruerat ,re{cirldcncltrri curarat.
94
C
VII.
CAP.
Aftrù pro oppido.] No!l:er,Stephan.& ROl11.Prripè oppi-
dum.qllod idem Vrun.de {uo telbeur.
S orribilem fPtciem pr.ebebat.JStrab.lib 4.[cribit, Aruerno ç
boc in bello habuifl'c hominum quadring ema mil/ia, ducc
V crcingcm rige.
VirtHris foormn perlclitaretur. ] Sic Ald. At Stephan. Pcrfi>iceret.
:renebatu.y tan/en. ] Sic omncç lib. Ego fi c probarcm : Nori
nim.is tamen firmo tenebatu r. Nam qnod nlJ" fnjn'/s quidam
.
.
rcponcb am:cui t.lI1d CIU p~obari po'tcrid
Subfid'mn ex oppido ')I~n!re.J Placet $tCphan.11br.fcnptura:
.
Subfidio ex oppido venlfl.
cumbù prim,).m COmmM,J(M.] Stcph.PrXI11111m.quod idem
Vrfin.dc fuo tcfiamr.Pra:miuIU autcl1l pecuniam, qt:u [olici.
tatu9 fucrat~ntclJj~it.
...fid Ctt.farem dijitptdrllri.] Vrfino & Fae!. placet Cx anti<]uo lib. Difitptarorem. Ego idem video inlib.Ste ph. Neque
umcn acguide o. Nam vtrdcunq oc modo adc!cn'dü cfl'et,Dc
firo.hoc modo:~lm Romani de [uo ad ~cdu~s.ltag~c voCUIU dc lure &
(l'lU RomAni,tolfendam arbttror, vt Ut [enlus:
legibusAeduorwn agcrctlU',quid itOl.iu<1idlUll cius roi potiùs
pelles
�l N
LIB R V M
v 1 J.
9S
penes Cxfarem ,qu.lm pelles ipfos Arduos fi~ia:et ?Signin'Cat
Ca:[arcm ca de rc illdica{fe, qux llon Nerat IpftUS !lU! !C!) :ac
proptere a ei acceptllm nllgiftra tum Ferri non debçre ..
Et pr.tmlo dedllé!is. J PI.lcct Faerni eonicétura,Adduétlç.
Om7J/s lIo'îlra debi/itM. ] Nofter,& Steph.& Aldin.& Rom.
Ï\obi litas omnis inreriir.
Omnes t'luites ...Âedu~rllm. yStepli.Rom.& noficr, Multos
equites.
'
Pr.tJid~ fiaucia 'l'nl eranr.] Commea tumqllc in Cçfaris cafora dcportab anr.
171 todtm mmaacio permanet.] P robabilillS videtur , vt dl:
in Stcphan.& Ald.Eod cm mcndaei o pcrmouet~
CAP .
VII r.
D lonrrdunaaraffra.] AnCTufiioribus finibus circullual!anda.Na m quèd paucircYiéti filerant, COl1trattior e{fe
CirClInlnlunitio dcbeb~lt.Cllius rci prxtcrm iilio magnulI\,ve
poll: Intelltgetur,cafins perieulu m attulit.
Sui< dientlbm .] Hm Iibr'3.eap.6. C:dlica lingua Soldurios,
L:lti11l Deuotos appellauit. atque hanc mirific.1m in parronm fidem pr.edic:m it.
l ifèi wl;n ....allo.JQ0 loeull1 hUile non inrcllige bant,ita mu
r:ulInt,lili.lem eodcm in vallo. Imperité.11lnl ~iblll j;fc1.cm,
hoc lcnli.1 dixit , Cùm proprer pallciratem femper üdem pugnarent,l1cque defetiiç integri lllbmitti po{fcnt.
FuWè tormenta.) LegcndtUl1 arbitror,1"ommta,quibus miIiteç incub.1bant,quç bila plerunquc confiJnt .nec tlmen appellation e bnx tomcl1tUIl1 contincb.ltur,illqwt lllri[eon[llltm.G:llli ,Materat lllomino nt. Er hane eonieétur:ul1 locus ifle pcrrpicuè confirmar, qucm filbiiciam ex lib.de bcll.ciui.j.
cap;9.Magnllrquc incc1fcr attimor {agittarum. atque OI11IlCÇ
fcrc milites ;Iut ex ulbcoaéhs, aut ex centolllb us, .lut ex co~
riis regmcnt l fcccrant'9uibus tela vitarellt.
P!lIteos 'VaUo 4ddere.) P lutcos,op inor,dici t iam a{fercs cral
fiorcs,quos pro 10ricaIi.lpra v:dlum J'.0ncbl~ . .
..Ad lognofcendu1llfrlltium.J Q!;,.1.1I 111 re lIquIda & perrpiCUa ~clibcran~i locum dfe nullum pumet. Ha:c cfi. illl
tc mc:Itas'9ua,m In G:t!üs ~a:[1.r rcp~chcndlt: quam Clccr.!Ib.
Oflle.t.l le cxplic.u: Nc IllcoglUta pro cOCTllliJS k\bc.:a01US.
hi[qllc tcmerc a{fcntümus. quod vitiwn c/tugcrc qui volcn"
A
�9tJ
f R A N C. HOT 0 M. NOT JE
Comnes a~tcm velle dcbcbullt) adhibcbit ad eOllf;dcral'id,t~
l'eS & tcmpus & dihgclltial11.
,
f!!!.eftio/Jom deccmunt, J A pparct,Q!!..a:ll:ioniç Ilominc ,noJ,l"
t.tIltÙll1 iudlCIUJ1l,~ cognmoncm Ipiam iurucUJlJ fignifieari:
verul11cn:l111 l~qUJ1i[lOnem cflmlllUl11, 'lux iudiciu\11 anre (cdJt :~u,tm l ragmatlel Ilofin vulgo Infornutioncl11 ap-'
peU:~nç~
.
Rurjîu e:xeTCI I ~/h clm/rar,eret.] SllbobCcurlls 1o'cu ç. lU 111 al1t ca ncquc cxcrCltum colltr:txerat,&dc eonfrahcndis t.1ntùnl
c.til:ris cfat locutlIs.Exneitum am cm difiraxer. t. 'am é CC)C
kgÎonibus qlfatuor [e cu 111 abduxc:rat. VerLlm hoc n011 dt 0plnCI1l cxcr('Îtum d1firaherc, ièd l'artc.:m dUJ1t.tXar. Contr.1l1cre ergo ruxir'l'ro Rcuocarc.
Sialteru1/i amijifJét''1umpené. ] Vdin.aftirmar in fi,o Ilbr.
ira [criptu~l: Si~lrcr,lll'11, ami1iffcnr ,nèîn dubitari quin penè.
&e. Nllulull11ClÇ Ilttu(modl repeno: ae v'id ~ rur reél:t vox
R:t i",c~"n illiç !i.lpcriorib,us, Non rtUter,col":ucnirc.
MulI01/lf'llle.J Prxcbre huncJOcull'l cx luo iJb,l"cfliruiffè,
{1!Ji Vrlinù vitfctur:!toc 1110do:MagI1U1l11111l11erLII11 im}1cdimentorlll11 ex eafiriç,l'Tlulorùmgllc produci, ne']!)c iis [.'l'r,lmenta detrahi,l11l1lionéCque,&c. Sed ncquc in vHo mCCi11l111
<]lIicCJu.un eillfinodi video, llCQllC quorllllll fcrramcllu J1lU1il tlcrr.lhercl1tlir ,[tti\ imelligo. lllud Id o,lmpcdi l11entoru n1"
nOl11inc.: crebrè /l1uloç, & eill(ill0di Ctrcinariaill'menta /ignific;\ri.Front. lI~ Srr;lt~Q' Pc.:trc.:JII~ 111 magn.\ ~(llllnU11 & pabuli
inopi:t inlpedlll1cm.11nrerfcClt.Quod Ca:hr bb,C1uil.t.com
mcmor,lIIÇ: Jl l i,Îlllluit,&inopi~ p~u1iadJlIéb, & CJuo clTent
ad id e)(pcdjtio~es, ol11,ma [.uc~nar1a 111I1lCl1ta jmcrfici iubét.
Et alio loeo : Cum leglOlles du,x f1umc.:n rranII ITem, ll11pelUl11CI1t.tquc & 0111111\ c'llUr:ltuS lc.:gnercrur, filUlto JUfllCntorü;
& aqux magnitudinc l'om cf!: lIlrcrrtlptLI .Er ;l[,gl1Jl~to pôil-:
Dcliderati ttmt co rue cqlllteç paucI,C,ÜOI1UJ1l :ttque ImpèJimenrOfum non magJll:ç ~l.lII11Crlls. Hxc ct'un it.~ li nr,n~n t.ltl1en omnino libcr Vrül1l rcpudlandm cil:: POtlll(qllC lue 10em iu corrigenduç vidctur:Maglllim llU111enUl1 impcdimCl1
toml11 ex ca1his protluci, Îi[CJuc fir:lr:l det~alii, multOl1tlqllc,
&c.N:lm Lilliuç hb.7.dc Diébtore c.Sulp1tlo 10gllel1s,Rcm,
inqllit,nOtJ.lll1 cxcogirat: qU:l deinde multi nollri.a~CJll.c.: cxterni lmpcratores,nollr:t quoquc qmd:l111 xtarc vit {unt.I11Ufis firilt:\ detralri iubct: bi111Jquc tamùm ccntullculis rchél:iç
ag:llom::$"
�1 N LiB R V M V 1 J.
97
~g;t[ol1cs p.1rrim capriiiis, partim <egrorum armis orn,ltos
unpomr.
Spari"m itint'risalegebtft.] ~O!1 puro Cxf.uem adeo.ieùi~è de re perfpieu:t [cripûffe;fed ali.quid ad fJnrium deJîgnan.
dum addùü!fe, veluti Altero tamo, vcl Vehementer, vel ali<J.uùl ciufmodi.
.
.
( • .
Prod#xerànt GaYi. J Fotraffi: Perduxerant, rctl:ius h '-1J
rctllr.
DénfifUmù ciJftrù.] Conferrifsimis tentoriis & raherna ~
cnlis.
. '
i,
, c0'7'0ru fdrte nlldata.] Thoraee dcpOlito ,.t1 uod pcétoriS
mununcnrum Crat.
~a cum crat conciontf!tu,] Lib.Stcph. Conccronatus. N6
<llIblto mcndWl1 hlbefle. nam concionandi tempus cetrè
1l?11 fuit. Reponendum ,igitur, Con~!l1oratus. Nam p:lul~
polt Ita fC~lblt; Ipfe paulum ex Ioco cu IcglOne progrcŒlç;
(lbl conIhterat,enemum pugnl: exfpèétabat;
CAP.
j X.
Patio pUj,n.e.] Id cft, 10nginquirJtc,diutllrnitJtc';
...Âd ...Âttaric/lm,) Sup.hoc lp[O lib.eap.4.
.JI.t.PCtrl'itu. J No1l:cr & Steph.M.Petronillç.
Nihilo magis ;1I.equum locum.] Rcébfsimè ftc cmcI1d:ttUll1 cft in libris reCcntioribus;eùm in antiqitis no'ftris on111.ibus fèriprum effet Nihilominus.
.
RetilmJdos toS non anfuit.] Ir:t placet, vt cft in Ald. quan:"
ltiç vercres noHri ol11ncs habeanr Con1l:ituit.
~osvqltàmhllmiles.J Haederelib.6.eap.~. " , :
Omnibtu e'l'fptis flciis.J Sic l101l:cr, & Alcl.reél:ifslmc; cu~
IIlStcph. & alns ;J.utiqùitus imprefsis yitiol(: lcga'ur, Cop~s.
5
CAP:
X:
ouiodunum oppidl,m ..fiEd.u own.] Has ~fR:, .qua~ l1unè
Niucnils vocant, neJ1l0 dublrar. AlIllOJnllS tamen lib:
~.cap'5 . Niuedllnum l1e Ïnterptctawr; ~an'1 qùida1l1, inquit,Niucrnis effe pmal1t. Sed de Biturigu.~1 !.'IiuedUl1o 10quebatul' ,qllem f.tlfo Niuenm elfe pùcaUit . Dio vèl'61ib.
4o.Nouiodul1i nomén retinuit .
. Ex prouimia cxpellfre.] I,n p~oùinciam, ~eftitUéndul!l.1r~
b1tror,vt de Gallia prO\llllCl.1 RomanorU01l11telhg:ltU /.Hlè
N
GG
l
�98
FRA N C. HOT 0 M. NOT JE
opinionem fequcn s pl&ina dllobu~ loci ~rfJ)icuè conlir~
nlat. lbi,lter in prou1l1~);l111 COl1ucftcret. IrClll,CxlircJ11III
prouincialll conrcndil1c conJ1rmlballt.. Et hoc quo que .i Ni
c:l!io Ellcbodlo :uul1l.lduerfum Mll1lltlll' tefl:amr .
../l'Jiung' Lt!?ieno. J ~em in Sellonum filles Cli quatuor
l"CTionibuç 1ll1(cr:lt.
im jfltminis refr;n<~cwt. ] Eadem [c ratiollC:: v[um [cribit
\tlSico~j rr.mlininendo.lib. de bel\. ciu.l.cap.q. Ratiollcl1l
Vcgctluç CX~011lt IIb'3.1us vcrbkExplorato vado,dur acies
cquitum ordmantur,interuallis comperentibus [cparltx, vt
l' cr medium equites & impcdimcllt:t tranfcant. nam acic~
fl'l'crior aquarlun impctum fr 'lI1gi r : lnfctior , qui rapti !lIb·'
m erslque fucrÎnt,colligir atque rran/ponit.
Repltro eXfT(im.] Replere exercitu/11 dixit pro Reficcre,
& recrr.:lre:an potÏlh,pro CommClrus defcétum [lIpplcrc?
-. V
CAP.
X
L
Ecundo ~ltmine.J Hic;tribuç, quatuc)rvc locis Secundo &:
Aducrto llumÎne Ca:Clr dixit, pro luxt:tllulnel1, vcl ScclIndul11 , vel.lducrfiul1 & ad ripas Rumini~. Velut inf. Magnu1l1 ire .lgmen aduerfo Ruminc,pro.'Ad rip~m .1mnis, fcd
contra AUillIl1lS n:ttur.l1l1. Il l.lI1IUÇ 1 gltur fw({ct ,SeclInclu J1l
f1l1111CI1 . PJaut. Rue!. ~id il1uc cIl: homilllun [ccune!um '
licuyl
Secut,do a"Ui.c motlt.] NUllc rl:clInclum mottlm G.lIlix
diccrc vidccur,'non numcro & ordinc:.1ed cuelltu & {ùcccffil . Nam 111111to plurcs C,tllix motus, & rcbellioncç fuerant.
~in!fue reU'1,~as.] Hic locllç ofl:cnd.it quod alio loco
diximlls,i nlt:gJOl1e dtcem cohortc:s flulle.
E'fuiMIltS peJ ila~,~{qt~e.J. Nofl:er, & Ro~anuç ~ Stcpl1.1l1.
ExcrcitlJÇ, equitatu fÎ.lue.l1lhil muto. t.\ntlilTI prohtcor aliiç
nOI1 pauci ç loci~ ira CXClfem 10cllt.lIlll.vt lI1fd cap.lJ.~c'J,f
eqllitatuç quo maxima p~rte excrCltllç confie!ebat. Et nunC
idem video M.1l1uUul11 (cCUtllJ11.
Pr.cfontem adefJe exifNmaren r.] Sic noner & Stcph.& multi imprclSi . ScJ in Aldino & Mal1utl:\I1o VOx Prxfcntcm
Jilblata cft. mendoré. Nam vetus \lxc locutio cil: i i Terentio & Cicerone vJÙfJMtl.
.
.
Tl'rl7!fixi pitH.] Stcph.& Rom.Confixl teli9.qllocl IlO}l pla-
S
eçt.
�t N L t 13 R V M
V
r t.
99
pi.t.cet.Nam pitt ante eongre{fum coniieicbantl1r.
_
Contra cajlra Lrtbieni.l Sic nofter. Srcph. amcm & RomaI\U~ & multi imprctli, Contra Labimum. ql10d non ~Iaccr;
~am modo dixit; è rcgionc eafuolUID Lablcm pra;ildiuro.
III ihtiol1C rcliCtum.
.
. V iEtar,im'1 utim petum. ] phect Facrni conieétura; vq~ar;
tlcula~uèdcleatur.
1
;
:X Ii.
CAP.
orum fopplitio.l Durum:tç propè incredibile hoc vide~
tur:Acduos in obtidcs Gallos,ad corum ciuit:ttes tcrren
das,[a:uii{fe;
..'
..
'
Frequentes mul'itudmeJfujfTaglù.jR.cCtiliimè hune locurtt
cmcndauit Vriinus , ex Faerni lib. Eo COllUCruunt vndiquè
frequemcs.Mlùtimdinis futfragiis res permittitur.
lW,quod amicitiam.] Illi,hoc cJ1:,Rhemi & Lingoncs.
lndulgentiam re'1uirunt.] Id cJ1:,Amifiàm !èntiunt, vt Pc.;"
dianuç illtcrprctatur.Galticè dicimuS,Regrttter. Frull:rà deiÎdcrant:cius dciidcrio Iaborant. ·
Sil""' con fillllm. ] R cété.çùm in aliis fit Conrili,n", pcr C;
Nam ILIUm confilium ab rdiquiS [cpararc,modo dixit, quod
alibi,Sibi ton1ihl1m cap cre.
Dcnique ei rci conflitll d,tm.J Sic brrines lib.Ego magis iti
prob:trem ,iiquis libc.r :tdiuuarct , Ditmque ci rei con!htuit~
Nam vox [)(TIiq#c iupcrll:tc:tncl; videtur. . ,
, X v.rhlllia.'JUm(fo-.] Millimn, [ecundo èafh Iegcndum:tr""
.
oitror:vt alilS plcnlql1c lacis.
Finitimi et prollineÎ<t.] Prollomcn Ei tollcndl1m arbitroi
N:lm prouincii m~do Allobroges dicit:vt !ilpri lib.Ll'ag.l.
& alü~ loClS. Segullano~ ltltcm Allobrogum cifc fillltlmos,
& extra prouinciam trans Rhodanum primos , idem docuic
lib.l.c,tp.~.
.
.
.fif..periortbeIlo.JDc quo diCtum cfi iib.q::tp.t6.
Im~mum MiUf prouinC/<t.l Non rcgionis AHobrogum,fed
prouincire Narbonenfis, quam [0 Romanis ereptutos [pcz
rlbant.
~
Superioribm annis.] Libl4ôcap+
Profliart co/ljluummt.] Lib.J.eap.Ij..
Mi"ùs idoneu t'fuis.] Lib·4· cap.l.
. _
.
E'lHOS fom#.] Opinor, non ç~tpu,~ vti folcb:tnt: fcr!'
H
,
~~~~~'~;~:'':'SG
"I ~l:
1
\
}.....
::'~I
;::'''. ~ .
-, . '
•
,
... ( ....
\"c, ~
,·:.-:.i
i ~ l''tEI:MC;~T' F ?1 ~ E
~",. ......
~,....\ .
" .~~>
r" •. "t'
.IJ~
. ' .....--:)
/ .
~
7:
�FRA N C. HOT 0 M. NOT JE
100
quo prxtcrea pararos habcbant.
.
Jlrqlle euocarû.] , Locus lue oHendit, ~uod alibi diximuç,
Euocatos 11011 modo 11l pcdltum.' (cd ctllm m C'luitllnl numcro fuiff'e. OE,ales aute Euoc:m cff'cnt,alio 'Ioco docui111U~.
Conuocatifque ad conci,lium.] Corrigcndum conjilùtm pe:
.c. na/l'l COllllentum modo dlCJt pra:fcélorllm & magiihoru
~.ei lnilitaris.
'
5>pedires fois 4uxiUumfiranr. J Sic Ald.Steph.& alij C0111plures. Nonnulh SlllS rebuç. quod verifsimuIn effe non duLito. Nam Suas res impedimenta modo appdlat:vt id quoe!
1èquitur o!l:endit.
/Jû per ',ofti"m agmm.J Sic Ald.& oml1cs,'yt opinor,imprd'
fi. A Stephan. tamen abc!l: VOX Bis. quoe! non puto llcgligcndum .
./fd iujiuralJdum adanü. ] Idem optimus liber, Iureiur:tndo adaélis:quo modo Ù:pc JoCutus e!l:.
Pttgnatu, ""1" omnibl/$ in /I<trtibllô .] Vnà, id dt, vno temporc. Plut~r~h.in viu [cribit ~ c.1!f.trem in hoc prxlio gl.tJium amJblle, qUCJ11 Aruenll 111 Fano o{h:l1tationi~ cautel
Jilipenderunt. Eum po!l:ca i Ca!làre conlpcélum, neque pai"
filin clfe tolli,cùm id amici tlt.ldcrcnt.
Noffro sfp eaux.il~ cOIlJirmab<tt] Sic omneç lib. Fatcor tamen n6 videre me,quodùm iJlx dua: vocc~ Spe auxilij, pCI'tincant. Nam vbi l'cS ip['l er:tt,lpci Jocuç effe non poterat.
Ta»rl.em Gtrmani.] Huim qllOquc viélorix g loriam Dio
Gcrmanis tribuit lib. 40.
C~lllro#e'fiam 1 Sup.eap.6.
CAP.
C
XIII.
Ob/
filu'l'tpro ca{lrù.) .. Non. \intclligo quorlÎlm t"artir M Jo.
cula, v r,pcrtineat:ac no potJm R.!:.af ) pro S/t.'u l egatur.
Jli{i fortè vtrunquc rctincndulll dl:. .1\.l~n ahquamo {llp.Co]llas,inquit,tè omnes pro cail:r~~ habltllru,&.e. Et ~nllito poil:
Copias omnes quas pro oppIdo collocauerat, ln oppidum
rccipit .
..A'leJtiamoppidum Mand~biomm. ) AlcJi:un, no!l:er ,itônquc Stt:phan. :ltquc ita n:élè Facrn . omcndauit. Sec! & V d lcius Patcre. Circa Alciiam, inquit, tant;!! res quantas au duc vix hominis ) pcrficcrc peJ1~ nullills niii Df i fuerÎt. Oc
,
~~~d
�IN LIBRVM
Cl Str3bo ira [cribir: ~ <1
r
(
9".'"
"
V J J.
101
tIifeJ iÀÀlltrfttY p..ri.VJ)(2JÀ4JV t.svor;
"
J
_ '
, ( _,
"
,
1
O/.A.Op'rll!} /Çct.p~EPVO/Ç, l(g.j TtWnw~q> u"'t'uÀ~ Àoq>ou l!ép..t-
ct
vlw,rrfvE,'tOp..~dw J" 8PEIn' 7TOfY;p..o'iÇ J'JlnV, LcgendUlu
igitur apparct, a.ÀfIJ'Ia.y p..a.VJ':3(Jf4JV e~~voç o/-topou 'l9'iç <1.}J'~o/Ç, Diodorus autem lib.~.{cribit, cam ab Hercule conrlitaln,ae fuiffc torins Gallia: mcrropolil\1,& libcraln ae [utill~
ris pcrnnnliffc,v[clllc ad c.Cxf.1rem,à quo vi eapta,&in pôpuli R.pordl:arem rcdaéb. ca.
~à maxima Farte. J Stcph:tn.& Vrfin.lib. multo vcriùç,
~5> ll1axinll.
N equa Jub'ro iyrl/prio.] Sreph.Eruptio. (cd illud verlus puto.Non cnim ex vrbc,fed ex eaftris hoaium irrurtiones fieri {ignincJt:vt pauei~ p.oft vcrfibus.
'
rrjum milI;'um paJTtlum. ) Legcndl1m, Tria millia,vt ft'pd.
MiUi.r.hominumo{fogintrtdele{fa ] Exquodc oppidi magnirudinc cxifl:üm.ri potefi,Plutarch.lutem numerlt i7T~
r.ajhv.a. p..u(!,{dJ'a.ç.
coarflantur.] Steph.Coaceru:tntllr.ql1od placer.
Germani acritu ) P4cet Steph.Cùm GCY/Mni •
.,A'd Je referri.] IntrJ. oppidum.
Fo/Tam pedum x x ./atam. J Pl:dcs,ex eonruetudine Lôltina:
lingux fl:poneblm. Sed pàfl: animaduerti , voeem Latam l
Sreph.lib.abeffc.quod magi~ probo. Denique Petrus Viél:oril1s vir tloél:i/iimu~ita hue locum rcfutuir ex !ibro antiquo)
Vt eum Stepl13nico pLmiiEmt con(entiar. Varür.24.cap.I7.
~od autcm 'l'. rum corp,u pro Totum opus , jdc~l V iél:orius
rcponendum pmabat,vt Corpus munitionÎs Ca;/ar dicat:'Jua
uiç itain Rom,ano (odiee [criptum Jlt,tamCll proptcrea probarc noi~ poflum, quia verbum Opm video hac in re [cxeenfis lodç;i Cxt:l~e vlùrpatl1m fLliffc:vt mox: Et turres tOto opere Ôrcundcdlt.Sie cnim legc:ndllll1 efi,non Optri.Hxc autcm fYio'rfoJTa paulo pàa appcllatur.
~ifi indiligentiores.) ~teph.Q:.od li,neq~lc eur mutetUf1.
Vlia c,1l1fU cft.
P~diblu c è cc.reallXit.]SicStephan.Facrntls autem Dedux!t.Superiorcl11 quidem ~llInirionel11 xi. mil!ium pcdnm in
CJrClutu,~Uam Cxf:tr lllfbtucr:\t , necdfc eft !ublatam fuilfc:~
& longius ab vrbc l·cl;ll0tam.
.
.
GO 3
•
�10;
FRA N C. HOT 0 M. NOT JE
Nefacilé.] Legendum Nec. vt .in Stephan. & hxc omna
parenthdi claud~nd~(~.nillm vique a~. Cingrretu)' )
- Né~e deim~r.oulfo:] tçlcndum apemiJ1mull1. Lcgcndum,
Ne de l111prow!o. vt mSteph. & Ald.Et ICa VlaOnUS ha:c 0pmia ex /ùo hbro rdbtu~t. .
.
GHMfo/fM.J Lpcum llc Intc1hgo.vt non oinas fOf[lS pra:~er illam prijnam circû pmnes collis partes duxerit, fed cùm
'C!iu~ radices duo duabus cx partious flumin:tlilblucrc:nt, vnî
vtrfnque fo/fam .i fiuminc ad Rumen duxcrit.quanlln altera,
quod paulo alnore l~co Etaa crat ,rcplcri aqua non porucrat: alteram cùm efict dcmifEore loco f.ltta ,fluminÎç a(Ju~
~ompleuerat.ltaquc pro [nteriorem non dubi[Q quin lit corliscndum Inftrjorem. Binas autern dutaxatfollàç [patio quadnngcotorum pedum intermi!To faél:aç.ctiam.in[criùs oftcn
{lit:vbi fic loqlutur,priorcs foifas expient.
Dmétis later/hUi.] Th.B. vir fWl1Ini ll1genij & doéhinx
admirabilis,foffim direttis IJ.tcribu5 interpretab::.tur .qua: ad
perpcndiculum ooxcauata cfl::& Cvt Ca:iàr Infcn)cuJlls [oIum
~antul1d(!m patet quantum [umma labra. Gallicè dicimus,Ad
inlhr fundi cupç.Hircius lib.8.FoiIàm dupliccm pcdum quillum denum !atCl'ibus direél:is dcprimi,&c.
Er"r tO remport.] Valde phceret, Eodem tempoçe : fi quis
libc~ adiUjldrct 1
. . '
H a~d admodum firmù.] Stcph.& ait) l1oI111ullt ,..A'"t~mel1.·
<lofé. ab!~jl1debantur cnim qUl1ci arborUn1 non grallcüul11,
vcl poriùs(vt mox dJCC:t)fl:jpitcç, quorulT\ in li 1III 111 0 ral1,i a ~
liqupt Cjl1lncbanF' Hl quoquc Ita rcfclJldcb.lntur, vt acuk1
ièmipedcm lpngl r~IIll(lucrençur.
Stnguh ab irl/im.o [010 pedcs m s rerra ~cc~lrab"nt"'t.l Mç:ndu
:tpcrtum:ltaqucStcph.Ald.& pICrIque ail) habent: Pedc~ tcrTa cxculcabjtll!,.Eg-o ptd.eJ rerr~ d clclldu~l c~l1~c~J;lam Cl\n.\
Excu{cahtlltur Cr;lar poiuiffct,ll1tcrpres iubi~nplzt,lt! dl; Pcde terra caleabatur.
'
. rares munu;ontS.] Nam pinas 1'0[[1$ circunduxit, & <J.\I0<1
ll1tcr illas Ij,atium imcrccdcbat,tnbus 11I IS (kfcllliollUm gcncrib\l~, çippis ,JiIiis & tal('i~ 111llniuit. tum pofiilltcriorcm
foffi.m aggçrc:m eum loricis,pinnis,& ccruis cJ(~ruxjt: çurres
prxtcrea & cafl:clla crcbris locis polùit: in qUiO\1S plilitcs col
Joçabantur:cùm [atis multos n0!1 hilbcret, Vt aggerem ll1tCgrum ~irpll1fun~erel1~~
n
/
�1N
LIB R V M
VII.
IO~
JTtnemagMfjllidlm. J Nam turres frequcntcs & ca1l:clla.
tOto opere circuildedit : qua: dm:tb htere Jw!h:s vu!ncr.l~
rem, qllanmmuis m:tI'Tna J1l11Jritudo (ducemorul11 lcIllCct
x t 1.l11illiuJll):tccedcrc~,tal11cn circullfllndi hofl:cs it~l.1)edic
bat.Sum autcm cuique legato & lcgioni locus l:rat 111 J1lis tur
nbus attnbutm.
Nel. mn/periculo.] Hoc loco particula N~~ pro Et IJe p0'f
fiuc~
•
CAP .
XII I I.
Mpcr,a .fi,Juù.] Locus inlignis: ex quo de cuiufque cj~i~
1
t.uis potcl1tia a:fl:im:tri poterit.
.
Necfrumenti rcltioncm.] Sic Ahl.Stcph.vero Frlll11c:nc:ujo~
nem.M,lgis pl.tccr Vrlini & Facrni lib.FrumentJndi rJtione:.
Eorum clitntibtti ]SlIbJlItÜendu111, Vicinis"lc finitimiç.naJll
alios l11ulto plures in Acduorum iide & c1icntrh hlÎllè, alibi
demonfl:ratum efl:. It~quc quatuor i11:os po~ulos pro vna ;cglOnc po{im:& qUOI1lJl11 tenu cs crlnt? qUliI pro vila talltllID
AedtrorUI11 CHUtltC. Nam inter hos quinquc nominltos xquabJ!ltcr lllUnerll!l1 lil:UI11 trigima quillquc milliullI dilpartiri,null.l ratio etl.Sic1l1periùs cal'.n. .Acduis & ScguGanis iIn
pcrat:t lilllt dCCCJl1 millia. Sic infr;i Aruernis parcm nlll11CriÎ
artribllit , adillnélis lilllilitcr qU;ltuor tcnuiblls Cillit.ltib\IS.
I)ropterea amcm hos ,cùluLlllétim nUI11cr:n,qui.! deiucçps or
dincm in numcris [orbac , à 111liorip\ls ~d mü\ores gra~atinl
progrcdicns.
.fiulercls BrllTlnouicibtU.l Eero non duos f.tcio populos/cd
vnicum dunta){.lç,vt alibi:Alll~(cj EQllrCU1cç, .l\ulcrd çeqomanni,Aulerci Diablintrcs.
Duodmll miUijt.] HQc i\116co error (lX nOta; l1umç.ro I1ltm erat. Nam cùm CxGr x r r. [criplifI'ct , ( qucm nUl11crUJT\
ctial11 $tcl'h,{çrua\lit)librarillç XXI'!(Vt in AI(lino dl) ex!èri
p[cr,u .l loc modo qUldrJbit ratio ill~Wt\a:~ quam lllfq CX 1
iitr cojligit: & ordo ab co inil:itutus Jlllll.lbmtr , vt .1 n1J~ori
bus llumcriç Jd minores proccd.lt.
litUol/aci x .] ~xri POtcil:,cùm tanta hui\l~ ciui~Jtis. potel1
til fucrit,qu.1llt.i Cçlàr idc\ltidcl11 pn;t!içat,q\lo modo !11il1ll~
illi ,qulm iùperioribus proxiqli ~ fit il1'\pcratü. Set! veri/iwi1e
cft ci proptc;r digl1itJtcn, gratificacI,Ill1. ltaque IflOx [ubiûgit~
ne hune quiclc1ll IIUl11cnU,111l1ui{fc:1i:d duo t.1\ltùlllll1iJlial
l -'
GG 4
�JCl4
FRA N C. HOT 0 M. NOT JE
/' HeluttiÎs S/ilfo/libtu. J. ~bfurdé: Legcndum cft He1eute~
ris:yf üi Steph.& nonnulhs Imprdils.
• SuefiollilJU1.] In Ald.Stcph. & antiquiç omnibus impreliis
legeb 4tuT,Senolllbus:m rcecnnonbus,Bl~Sena millil. Vrr1l11
que coirupté. Nam voccm SenQ11ibllS (ùpcrior corum cnllmeratio p~rfpicuè rcpudiat.Hxc aurcm pofterior impud(~ llS
Q:.~ manifdl:a corruptela dl:. vt illlld omittam, quod nulla ratlonc Bis ~cna III hune nwnerum contuWlèt, eùm fupcrius
Duodena cnumerant.
.
RAurAeis (9' Boiis trigi/lta.] Ita efl: in Steph. & Ald. [cd neque harum clwtatum tenuitas tantum reeipit oneris , neque
ordo à Ca:fare inlhtutus :l. maioribus 1l1lmeris ad minorcç,
:lUt lllmma inferius ab ip[o colleéta hune nwn.eru1)1 p:uitl1r.
~are arrentior iis,qui Bin4 hoc loco refiituunt.nam (vt hic
rot ter fupcrius dixit C:1p+ ) Boiorum cill..itas crat cxiglla /lÇ
infirma.
Vnifterjis C;uit4tibU1.] Nonfingulis, {cd gcncraril11 vni·
\lcrfis.
. .
· NO/lco,Itt~leru"t.] Stcph.Non complcuerullt.
HuÎlU comm1j.] De hoc fÙpr.llib.4.eap.~.
Duo miUia miprullt.] Stcph. Vna.rcftiwclldum cft JJ;Iltt.
Ciuilatem eiU1.] Atrcbates. Significat cos non rcdaÇl:os ia
}Honinciam.
. '
.
· Pri ftill.e beUi laudls.] Dc qua hb.G'.
CjrcitercCXL .] Legcndum cfl: ccxLl.fiquitlcmad nul ncrum omncs rni1ii fimt.!i c (!nim ratio lJuadrabit.
• NatU& loeo.] Steph.Ortm 10co.
Omnium noflru.m prifl~·n.e.l P hœt Steph. & Ald. Omnium
Veftrum conrcn{u pnfl:inx.
-finim;, tfl jfla mol1ities.] ùa probo. Stephall. tamcll,Mo ·
~ell:ia.
Exoppiào.] Inquomilli.lerant homillum oétogintadc·
Jcéta.
Inipjiscad",mibU1.] N am de f.teicncla extra oppidum e-.
!lIptionc ageba{ur.
.
'
..
Serujtutiaddictrt 1 SIC Ald.S~eph.vero foblj eere.quod non
:x:qut probandwn l'llto.
.
Romtt/lOs (9'c.anim;ne ccf,lI!Ta .] Sic AhLquod phn~ rctinenqwn ccnfco.Steph.Eorum animos inil1is vlterioribus muni-·
honibus fine cauff.l quoridic excrccri ruratis?
.
·1 .... . ... . .
"
C;m~rqrum
�l N LIB R V M
vl
J.
10)
. èimborum 0' 'l'turonutu.) De quibus filpd lib.r.cap ..TJ.
1 lire 0 legibru cotllllUitatid Nam hxc crat Proulnclart~!l1
ptlO,Vt 10 eas magill:ratus Roma l1uttcrcmur , qUI 111 m IU Ç
diccrcnt .
.FI os c.efan Stcph.Tllnc Cxfar.quocl magis placet.
DifPojitù cujtod~br/.j .] Ald. Cuftodiis.fed nihll mllto : ,".
Recipi pror1ibebat.] Sapicns ~01c.b·n01ç, cùm id ~uod d '
au crat grauills, OCCi(05 l C;e{arianis, rcticnit. DIO tJ.Il1CI1
.!ibm 10. quod l ncutris rccipicbantur, milè:rrünl 1110rte .
illtCriillè:.
.
·OmntsmiliteJ.] A!dus, Omnium militul11 intcnti :mimi.
Stcph. Omnes milite.~ intenti pugl1a! CUClltul1J cX}1cétabJllt.
~od une cauffamutandum non cft.
V no die inttrmifJo GaUi.) Hoc de Gallis cxterioribus intelJigendul11 eft : vt mox oll:endct.
.
Fudù li!>rali{"u.) Opinor, qUlbus libralil Gxa iaét:tntur.
Vcget.llb.2..cap.:q. Sed & mll1U foIa omnes milites l11editabamur libra!ia f.1Xta iaétlre, qui vfus pll'ltior cn/ditur: quia
non aefldcra~fundall1 .
JI mltTlirionc abmw r Gall;.] Rurfus de Gallis cxtcriorihm locus intelligcndus cft.
"
Srimulis illducbant.] Patet igitllr Ca:farcm ebdcl11 illo .
triplici defen1ionum genere aaucrfus extctiorcs holl:es vfllln fuiffe:vt paulo ante dixit:nimirum cippis,talcis, & liliis.
Ex [uperioriblu caffrÏ1.] Ell Cuperioribus call:rortlmlocis.
nalTI loca crant inxqualia , vt lxpc diétum dl:.
,.fi'tinteriores.) t'\ ullcde Gallisquos ill oppidoVcrcingctorix habl!bat, loquitur.
prioresfojfM.) DUlS igitur tantt\mfo[[às Cxr.'lr dllxcrat.
Nam fi tres fcci{fct, nunc dixi{fct Primas.
ln fèrobn tlela,~/i .] Stcph. Dclati.
Ctt1TJ lux apparertt.) Steph. multo conclnnius, Cùm lux
apfçreret. Vt aliis locis.
,.fi't inreriow.] Q0 ex oppido eruperant.
p er,gajillau-",m.) Stephan.vbique V maJiuellaltTlum.
,.fi' caJlrù.JSul1t qui R~ll:ros reponam.quod cuiufinodi lit,
non imclligo. FOrt,l!lc Contos aliquanto melius COllUCniret.
ln aliena .."imete.) Stephal;.Salurc: quod abiudico.
.
'('lcruT/que 'iJe~ IIpJimt.J Cum dl1obl1S Joci~ pllgn:1tu r,Q.\U,
�FRA N C. HOT 0 }, l. NOT AE
in vno pugnam ,aliorum rC~icl\lo comll1oucntur. EÔ(1<-m iIlud pertinet in lIb.cle bel .C1UI!.I.CJp.~.Coml11um lit vitio n.1
tura:,vt illuilis,J.ltiunribus atquc Illcogniu s rcbus magis COll
fid~mu s,veht'mentiufque exterrea mur.
V tri (que <tli omllii/. D({Urr"t.J Sic Ald.scd proprer in Ce qll t'n
tia tcph.Jibri Ccriptllra probabil ior dt: qU.lnl t:tiam in qui1!l:1Iû!:lm imprcfiis videmus: VtriCquc ad .lnmuiln occurrit, v\llUll drc illlld templIs,q uo maximè conrcndi
conucni rct: id
c!l:,Et Gallis & Romanis in memem veniebat .
Sirtmobti/llmj/lt. J Si in iis dcfendendis iùperiorc s cua·
ferint.
1,~jqul/m !oci <t,d. d.ec!iujwem.] Sic Steph.Al d.vcro & pIcrique Imprdh ,Exlgllum .qllod valde probo: {èd multo magi!.
il 'Pro ...A'd,legcretur In.vt tit iènfus:E xiguum loci f.dliglUlll
magnum habet in decliuit.ltem momcnt um.
, ...A'gger "hniufrji s.JAggcl 'cl11 ho cIo co pro gIcbis,& frodlbus ae virgllitis , quibus Jggel' cJ(truebatul' , poliut. vt aliisloeis.
...A'u,crt 0' cratibtu aditru exptl!iullt. J Sic Ald. $teph. vero
Aggcl'c &. eratibus foffas il11plent.Ego vtrunquc eOllÎlIngcn
dllm ccn{~o:Foflàs implent. Aditus expedinn t.
Ex (0/0 nef1itul. ] Purpure o,vt 0l'iuor.l)lut.lrch. in Brmo,
\ ). n'~ "
1
,
,
n
'7'
\ .. 0 \ '"
70Y J l''F'r;)\911 0 ctVTt~ V/~Ç ctVWpl(JY
TfOVHKI(J (;t. T~ ,'-',,'p lT(Pt.J.~
106
TF 7TO~UTt>-.EÇ'd~ 7'W i<WT~ ~OIVlld J'Cd V ~(Jcl.À~Ctv ; X:~fU~V . ÜÇ'fp~Y J'; ~~oIVIKIJ'CI. Y.tK~",u.,u.;vlw ~;\1Q
p9jJOç,d.7TtK.1c-. I'''' T2v U~tÀ~t4,0V . Bircius de bello Atrico.
Cùm Scipio fJgulo purpurco ant~ RegiS aduenru m vti folitus cffec,dicitur Iuba cum co cgiflc ,non oportere Ilium eodcm vti vefticu ;ttque ipfc vteretur. lt.lque flfrum cffc illico,
vt Stipio ad albrun fcfe vdhml11 tumf<.:n:et.
. .
NoH rt ~mifli; pi[H. ] S:c Stephan. Mag's placet EmifllI, vt
dl: in Ald.
Baffes ttrg" 'l'trterl/nt.] St<.:ph. Hoftes el'go terga verterUI1t.Liu.lib.1. cc l11anel'e ergo llec trmiil'c :lUlilS,&C.
DUClJ produC/llltur.] Plutarch .in hoc produee ndi
~cl'bo,v~
in .lliis non paucis, ab imcrpre tc dcccpw s , ~ut.lU1Ç Idçl1l elfe qu"d pompa: eauff.1 tl'anlilchi. Scribit ellun V <':l'eingttori"cm al'mis pulcherr imè indutrull , equo ornJto veétul11,
fe~ c~rc~n Ca:fp.ris ~rib\lnal obcqtuta ffe) deilldc proÏl;fri~
.
atllli~
�VII J.
107
IN LIBRVM
:1lll1is Cxf:l,i .Id pedcs procubuillè. Scd ecce: alias, rurli,~ f.Ibulaç. Na/,11 Dio llbro 40, {cribit , V~rcJngct~:)fJgC:11l Ill/Il? antd milfo inrernumio repeute: ad Ceürcm vcmfle, Inultô[que ilIo inopinato aduentu pcnurbatos fUllfc.
A!idit amem ilium d Corfàre ill rriumphum duéhll1l Je
I1CC:ttUl11.
CII.irateJ rau/"ra'·~.J Acduorum & ArucrnorUJl1 Rem .
c onciliarc: in gr:ltiam & amicitiam eum Ca:üre rcduccr c.
nam rcliquarum ci.uiut.llJll miliu:s prxtcr illas duas III hoihllm numcro hJbuit.
I-l ifr um TlI",.m li'ter;'. J Ald. Huius anni rcbus cognitiç.
Steph. His litcris cognitis. Placet Facrni liber:His l'ebus Cx
làns Iiteri\ cognitis.
5,,/,p liccCtl v mdiritm-. J Steph:II1.& alter anriqui{f.RedJitlfr.
Poft ha:c amcm miniatiç literis lèriptum in Steph:mico ita
crat: lulilM Celjiil ConJ/antimil le!,i cornmenrar/OJ CIt!cCrù.
LIB
~V M
r
1 1 1.
CAP.
~.
~
Vetonius in Iulio : Rdiquit & rerum lilarum
,(',
Commcntarios Gallici ,ciui!lfquc bclhPompei:mi. Nam Alcxandrini,Africiquc, & Hi~paS .
nicnfis inccreus auél:or cit. Alij cnim Op~llun
.h
_ plltam,alij fIirci ü ,qui etiam Glllici bclfi noui[simum,imperfcél:umque librum !ùpplcuerit.
,
In erti.( depree ft/ionan.] Vt 111Jhi perte j cm drc heer,et:
Rt1um ge(l4r.m Gd/llf.] Sic locurus cft, pro,In Gallla,lnfd clpitc S. Secl multa durior illa verborum tr;uc~ho dl::
hlli~ tarné iè:riprori famili:tris. Nlm quod C,omearentlbus,
nonnulli r~ftjtllul1t, pro Complrandis, plane abJurdum eft.
Pr.trrptafacullo'.s. J eieer.in Brut. Commel1tarips quoff:bm [criplit rerum [uarum, valde quidem probandos: nucù""
çnim !imt,reél:i & venufu,omni ornatu orationis, taj1q\IJm
vc!1:e detr.1él:a. {ed dum voluit alios habcre parata, VJ1'
de [umercnt ,qui vcllent [criberc hi!1:oriatn: ineptis grJ~
tum fOHalfe Eceit, qui volunt illa c~laminris innrere: [allOS quid~m hpmines àièribcndp dctçnuit.nihil cnim e!t.tn
~
�toS
FRA N C. HOT 0 M. NOT li
li ifiori.l pura & illufiri hrcuitatc dulcius .
.filirtl' audimlH.] MillllS attenté.
Pro teftimonjo.] Vt in hiltoria ièribcnd a. 11am qui (cribir"
hifiori:i,(juaJj pro tc:fiimonio dicit C:l,qux ndrr.lt:& qua1i ex
vifu ca pcrccpta l~:lbuerit.n:l ~ -rd i,s-.opitv diaa pmiltllr.
Con;'lI'dliones tartre. J Ioltlum bellt IIlferell,Ii commun i
~tl()tius G:\llix coniilio cerram in dic m conferre .
Rejijli poJ!e Romam<.] Hoc cùm aliis locis,tum rrxrenim
apud AlciiJIl1 cfi cognitum : vbi duccnt.l qU.ldragmt:lll1illia extcnorü hofiiü,oC toginta <ldeCta inte.riorü profligauir.
NOl> potera.nt contine'i.,] Vt intelligi po{sit magnam
ad mO~lIm BlwrJgllm potcnria m fuiff'e: pr:dènim amplius x x
opplths vno die incendio abfumptis.
. r uZ'l',are inwrjiotJu fi.~nu",.) Sic lib. ~.cap.12. Tumfum i
1I1cendJOnun procul videbam ur,&c .
. R.~dnrum in rMione rfJet.] ~J.nrum humana ratio ne proulden poterat.
ImpMatù deicfltfque.] Stc:ph.& nonl111lli vctcrcs imprefsi ,
DcfcCtîrque. <luomodo iine dubio legcndu m cft. Nam De~
feCtum, pro co cui quid dcficit, Vetcres dixi{fe ) nemo mcdiocriter cmrutus ignorat.
•
ExpeditiolJum mumu illÎlm:;tbat.] Stcphall.& Ald.o'"H .
CA 17.
1 I.
Vlercas,] 1ulcrco s Eburone s Cvt opino!,) fignificat.
Impedira (lYfUma<f ,fum paludl.] Metius Stepll.111.& Ald.
Locum c.lfiris exccl!ùm in fyllla: circunda tl palude. llam
mox vItcriorem fyluam /lominat .
Veterri",iU l'giones.] Sic Stcph.& Ald.A li j imprefsi V curaua-!. quod magis placct.qu oniam in libre J.eJp.lo·q~latllQr
veterano nJm Icgiones 1ère hablllffe fcnblt .
..figminu n1<Iio.] Hune cunqern ordmcm Ca:[,1f fetenerc: foJjwm fcribit; cnm holtes prOpJ11qulrcnt. lIb. 1. ea.~.
,{(II,'" /eg;o~e! . J Sic Ald.& rnulti !mprefsi. At Step~. fic,
Cum repente IIlfiruétas velut 111 :tcle cerro gradu legJO/les
acccdere Galli vident, &c. QL!x leCtio ) cùm lllCtorem tam
honum librum babeat, caufflque cur mutetur , nuIla fit,;i
nobis iine dubio retinend a eft.
Lorù~Umqu'.J Sic Stcph .& Ald. & alij innumer i.Faer.&
Vr!inus rcfiitU\.lllt Coronis. [\:d dittllffi ulpenorc hbro,
,
A
~
en
L~
�IN L1B ·RVM
v r Ir.
1°9
Lor~cam elfe Hruétur.1rn in muris, qu:tm vlllgu~ hodic [',1-
tapCctllll1 ,lppe!bt, quod pcétus Vt lonc:t munÎ.lt.
LateT/bits dird111.1 Dixl cod.ho. fo!Iàm brwouç dueétis
clfc, qua:; ad perpcndiculum cxcaUlt:t eft.
.
R.:;o !ropior 11O{/itm."allo.] Placet con[enfils Facnu, Vrfi n1, & $rcphanici : Alter qui propior hoftem in ipfo vallo
COllOC.H\IS eiIèt.
\
B'lrbari n" tVan/ur.] Stcph. Ald.lnilaoantur. quod etiam
propter hUlUS [cnptons, & C:e[.·\ClS çonruetudincl11 retlllcndUl11 dt.
LoeiftMtura muniti,.] Sic Stcph. & A.ld.A.lij,Loci in [CCUJ1
du ca fll. quoJ line dublO reétul11 cft.
'
lnfta,mnanl'''' alque i n (italJt~r. l Sic Stcph. AIJinus verO
In11antur. vtrunque rcété.
E'lUltibll~ Interp oj/ ti.] H1C de re diétul11 eIl: lib.I.C:.lp.r7,&
lib.Fap. 16.
P aud.fJue in rejifenclo ] Steph.& Ald. Pauci[quc rdif1entibus inrcrfeétis.
..A" adll<rJll medio(YibtJj limidiore!.] Sic A.ld. At $reph. AD
:lducr[o mcdiocri c;l!ù. qUQd a:què placet.
CAP.
III.
r'..A.ftt·omm "i,u jnllr~'lInt.J Stt'ph. multo melius, C~pil~
\. . arm.ltorumm (lus lIlfuUWlt cafins. QEod criii vIdeo
qllord:! [cribere iè in manu iènptis aliis codzcibll,~ reperiJlè •
..fifcm~ lacej]{!lJdoJ.] Steph. ,C:r (:lr neque reJiilcnrcs aggredicnctos tamo colhs alèenlil iudicabat.
DiutiJu perm4mrejine perim/o.) Sic Stephan.AlJin.tamcn,
Sine cibariÎs. qU.lm controucruam vcterum hbrorum J111~
Il1crus difèept,lbit.
Sl'periorivru rommentariis.J Non {anè declaratlHll, fed Jen,lter t:mtummodo
11<>niiic,ltul11
cft lIb. 3· cap·S· vht loqun lll..
0
llOtlUlJl111S.
PtrmalJltJ fb·amtnlorum. J Facrnus vcrborum ordinem
tmmutar. rcd qui Ca:{àriç .in traiiricndis :verois. cQn(Î.!ctudinem, & huius 11l1iratoris attendet, IUhil Juu: vçteris auétoritate Codicis immllt.lbit.
Equorum injidiiU '\Iu i/j. J Ha:c tr.uettionum i~pf>rtU
nitas qua Hircius delett:ltur, CUIU hUlc hyco , tUm ahis compluribus 9brClI.itatcm a~tuhf. O.dQ. dl:: Vix priores fartcs
�TIO
FRA N C. HOT 0 NU NOT AE
cquorum ltlOrû :t~lIcrtcr -t; Tu.m dci~de iiUidi~s veriti, 8!c;
~a conjiwJtdme ] Salle 111 Sreph.lt.l )cgltur, Vt in fl1ul tiç imprclsis. ~a conrueu/dint pabl1b~oribllS mimre pre{i,üo con(iteucrat~ Scd abrurdlor locutlo vldetur: & AI,üna kél:io pr()babil~or : Equitatltmquc que lU ipfe pabularoribus nUt[crc prœhdio confucucr.tt,&c.
Vtll~t indagine.] Apt:! iimilirudo, & a.d loci natur:tlù &
ad holhum conliliultl, qui Romaniç ea[dcm iniidias tell(~e
b:tnt, quas vonawres explicata indagine fcris ponere COI1-'
hleucrunt.
PrimlU C/lm paurùfe of/end;t.] Placet Step . .& Facr.Primli.
~rofter ali'luem timorem.] Iniignis iëntenti:t i)rll.tbx'
VlllUS Vltlo depr~t1ata. Rdbruendnm Timor .in primo (:tiil ..
ncque III rc: perlplCua vllo :ugumel1to cil: oprù .
Parimart(.] P:tri cerraminc ; :cncipiti pr:dio, varia' cer-umüle. Alibi Cxlàr v/ùrpallit de lo ço.
FI aud inuitallTibtu noffris.1 Sic Ald.Melills Steph. Aut .
.fi'hejJ'~ 'fuàm_o{fomillib,u.] Vox ~àrn lin'e dltbiodden.:
da eil:. Elllç aurc: 10(0 m Ald. & Steph.Jta rcperio:N onlollgius ab ca cxde abdre plm minll$ oao mil1ib. paf!lr(im, &c.
Cogn.:ta ca/amitale.] Vrlifl, hoc dcl er. Ego inilIu111 10cum refl:jruo:Cognita cahmitare omnibus :lJucrliç.Nam 6 :
illis paucis ex fuga recepris calamiutc111 cognitam iignificat. Et pall16 p6il: perturbation cm noubimus.
Sine ."Llaperfidia.J lnlignis philofophix locus: An Contra
perfidum vri perfidiil liccat. lio:pliciccr dcteil:andam dlè
perfidiall1, [aus mulus locls C_;:d ar o(lcn,!It.
P f ymotlM "leriter.] Locus hnc dubl~ deprauatu~. In Step.
legirar, Permotus. vel cel enter. yrfmus CX li.IO comn~o'
dilsimè locull1 rdhrult:mod6 pawcula,Et,addarur ho'c modo: Et centurio , velutinlileta re pcrmotm vclIct hominem
confiéerc, ccleritcr <1 f:uniliaribus prohibims Comi j, non'
potuit.
1" confPe{fu.m cuifqllam Rom(wi.] Nun,quam Romano cuiquam fidcrllliabitLIrt1m.
C 'A P.
. '
A
111 L
])pr~rens imperillm.] Sic Steph. & Ald. NOlluuUi ad
prœfens pcriculum. quod non placet. N;un fcn:(us cft.:
A4 viétorum
infolcntiam <luitan<!am.
,
,- _.- - -
.
l.~
�VII 1.
IN LIBRVM
ln
ln il/ù rrgjoniblll prurltl.] Erat,lcgcl1,lum ell,vt in SCt"ph .
Facrn . . Vrfin.
r "gar,l/Il Galliam.) ~:llJl c:\Ildem & citeriorcm & Cif. .
all'lnam CX[1f appclbt.
Jmpett~ il/orum J Stcph.& Ald.Q0a rcpel1tino Lmoclillo
at que irnpltll incolx lllorurn er.Ult opprcfSi.Probablllo r Cl.-
mCIl vIi tata vidc:tur.
PrOXimmJI fu.e J./~~nitlltù.) Dms poIlrcmas voccç Facm us tollit. Si ex libri vecccis auél:orit.lto., probo. Jin mInus, lllhil rnuto.
V aJlan tiuibu&.] Sic omnes libo Et potcIl dIè fenfuç,Regioncm vaftan ciUlbus,cùm multi incerficiuntllr. Itaque 0rolius: Horrenda (incjult) homiJ111m ftf.lgc valbuit. nl.lgis
t.\Il1cn placeret,V if/s. li modo vetus aliqllls liber adiuuaret.
. D,mm.1~o .J.uce .fi'ndiIlTII.] Steph. Adlnlll1lCO. [cd neque
alus locls lIbl conftat, & Orolius Ilomcnhoc prodit.
111 omtm fttrtcJ jinium.JSic Stephan. Mendo[é. Ald. In 0mnes fine s parClum.
c. CttIUII~ ct'1'riol·.] Steph.C. C.lLlinij Rcbili certior.
Et RomarmTII a eXltrnum.] NOllllUlli rCI'0ncblnt: Et R 0n1.1Il11111 cxcrcinun lilftillcre ho/1cl11. qlloO non placct.NJll1
extcrnUI11 hotl:em appellJt, qUCll1 C.ditr füpcriore libro
Exteriorclll dixit. Intcriorcs enim CX{;lf hofl:cs appelbllit
cos, qui Lùnt in oppido.~are fubbta p:1I ticula Et,loCllS crit
llltegerrimllç.
Propterm.1gnjtuajmm ronJlr'1tum. ] Sic Ald. Tranftundum.
quod tine vctcriç auél:oritate codicis mutandum non cil.
5Mbfarcinis.J Dixi lilperius quodam loco.
Omn e ,umen moytlr ntur. J Sic Stephan. Vrfinuscx hlO &
Fern. hbr~ rollcbat, Jfgmen. Scd pura illum Ît.l fcriptiHè:
pro OmnC.
Canfiigit 4m{"cilu.J Sic Stcph. Ald.Yer~, ConGait.
s,~bJ'ftenTti equitiblu.) Ira placet, cumm Steph. Iegatllr,
Subüfl:cntlbus.
CAP.
V.
..-\·,ûibrlf omni.m ciujwtml rCCfptù.] Step. Arcit~,AIdin,
E
Accitis. vulgata magis placet.
qui/J'1ue,JStcplr.& Ald.Non arnplius ho:,
mi,num dl/obus millibus ex fugol coll(!.éhs, &c.
hl i 1li6'1r ex fi'ga
�F R' A N C. II 0 T 0 hl. NOT lE
Liberam "a.~alH/î.J Pl.lcd:St(!ph.Liber~ v~g~ndi.
CircuIHla.e moralur.] SIC Stcph,& multl 1l11prcfii. AldiJllI~
vero COMtu,r. qtiod ab impcriti.ûimo cOllfiaum faèll~ p.llllo
poIl: it1tdligetur. .
'
.
.
DiJPofita pr~fidlo !"tbeat.] SIC valde l'lacet. quanuis in StC.
phJI1.Difpon.:tt.
J III ra l'mil", pajJuu.m x .] SIC Ald.stcph.uIl1en: A millibus
nOll :tl11pLllS xn.
SM1Im~"elocitat;',! !,èétÛlimé. vb patet ex lib. I. , .11'.17;
Stcphal1leu,ç m:endol111imè,Fdicitatis;
I1J (tlITra diff;ibttit.] Faer.ex {LW lib. In rerna ca!ha.quo·J
valde p!Jcct,dm ùifd dic:tt,eull1 pr:diJü dimiiiffc.
lI:!,
CAP.
VI:
Onclfrfumaximo milimm J SicStcpl11n.rc·ébilimè, clin}
in Ald.yitioiillimè legatur,Conjwfu.Nam' cb.lthfll1 Cc
fârtni cOllCllr1àtione & Ragitationc tignillc:tt.
Verberibiu extlnimtlrtlm.] HocefJt,more maiorum iÙl'plicium de d:uunaro fUl11ere.Jib.6.cap.vlr.
Vnam .tHtltem.] Nam hi~ erat an nus imperij CçClri. o'é1::ttItts:Scr.Sulpitio,M.Marcelfo Coss.
,11;ilrgna etiam,} Pra': clarè hune lo'CU111 Facrnus & VrIin. ex
fui, li8.re!1:ituenlllt: Et iant n'lagll'a p~rte [uorum liti am.ilT.t,
in (ententia pcrnuncré'nr.
In Bclgio )PcrmaÎ1~a in [eJ1~~tia,& Belgis,vbiq,ue legendll
arbltror. llu[qulm el11ll1 1.(huliùo·dI110mCn 111 alus gemibus
Cxfar finxit .Sic paulo POIl::Ill Belgas,pro,lnBelgiull1.
V u lnera per Jidcm interpofitam.] Stephi & Ald.P erfldi:t interpoiita.quod non placer.
L.Pau[o,C.Marccllo Cou.] P,I11tagathus & Vr!inllS repo, nullt,L.Lentul o . Scd aduerh1rur ordo annorum ae E1Il:ormil,
qucm initio pofui. Nam is ~nnlfÇ ~ucm lll[CqUemem :lppd.
bt,eH: ipfius imperij & belli GalllCl nOllUS.
..A'qu" pro!.ibere haRem.] Frontlll. h.b .. Stratag'3- eap.7·C,
Ca: Ctr ,inqllit,in Gallia, Cadllceo rum cIUltatcm amile cinébi
& (Ont~bllsabund~n~cm ad inopiam ~qua:: rcdegit,cùl:l'fon":
tes cUl11cllhs allcrtlf1et, & flnilurus vium pel' [agmanos' Mcniifet.
.
In inJimis. J Stephan., Sieenim imis rawdbus monris-fo..:
C
r~batur.
p;micafjqrri
�trj
l' N LIB R. V M VII t.
pc&
ionc
. bj,~ifatiollls pericNZo. 1 Placet VrLin. DimiClt
.
·hculo.
..A'gger in à!tit~cljhe~ pedHm i1oue;n.1 Steph. Pedum [cr;
Sed llIud verilimil ius dl: . n.1ln Oroiius [cnblt 19gewn &:
iu~r~m pedum L je fllilfe. Cùm autcrit tabulatl " eJfent,op or
,
tCt llOgub CIuinque pedes alta fuiffe.
FOrtlfsimo [ufUt/cbant animo.] Ita dl: il] Steph: & LugdutJt'lltlbûs'CIuamùs il! AIJ.lega tur , P .lr.ltifsimo. [cd hoc parnI
tefett.
V r '1UifcI'U. J Yr(1n.elC fuo,~em quifqLiddc:lÛ dl: in Stepharl.Scd llihij mutandu m arbitror.
t.
vil
CAP.
..A'ccràotj('petilionem.] Vt ih augurum toilegiü! n allegc-":
rcrur.
C.eforùdu~dentù.J Al? Réccdentis: Neutrum magnopc:":
te placet. Commo dms Iegcrctu r;A hlenns ,Ji a vetere quo':
piah1 ldiuu:ll'cmur. .Aliogtll, Decedci lfcm,inic rpcet:m: mur
de prouinCll & Ga/kt. Nunc video' in e.!itione Vrlini,ln urcedenrù.bpinor ex vulg"::l con[ucru dmc,qua Interced erc di~
I:imus pro Deprcca ri. led VrGno l..ltmx Iingux ratio lld,
uerfJ.wr.
Jfnni commfm{artt pelitione. ) Sic Stcph. & Ald. & alij in~
numeri . noollulli ~ugdu.nen[è~ iidl:ulerunt Pelilj~ne •. Sc.!
cb'tlimo,hus Ita emcndab ltur ; EtllOllo rem (uum JO lOfequentis :luili commen daret perition em. Ac nunc vidco idém Flerno & Vriino plaCLùJfe, apud quos tamen Pctition o .
.
1>ro Petirion cm ièriptum cff.
Con[uleI (mltoI. ) Obfèurè Io'qujt(!r~ nili f'<:rrè vd Creatos dixerit, pro dcji"lur o,. quod fich.lr mcnle Sextlh, c()lllitüs con[ularibus ~ vcl Ctcando s legcildo m lie. Sed illud
.
'
..
probabil ius cil:.
Sibi c~n'iu"tlus.] Duu ibcutlO, pro Ipli. &: [I!baudttur;
S
Ca!L'1Ii.
Necefiitfldlne legationù. J Srr. Ga1~am Jeg:ltum quoquc
numerat èa:far initio lib+ MaIè in Steph.& qUlbuiëiam lc. .
. ,
gitur.C onlitetu ,liric:.
T.Labien'4m.} HIc cff T. LabJ.cnus, qLU Cum Cxlàris fc';
gatus in Gallia dccem lll110S fuillcr,r:unen.1b Co dilècfsjt:~
Pompejj [c partibu'~ ~lQ1Ul~.
HH-
�11+
FRA N C. HOT 0 1\1. NOT A:.
Prop,lCrfd.Zflbl irMfl1l.) Naf!l hlaill~ ,\lttll111 Ili l'dlill:JltJ.l [1:11t .tnllTI luum cxcrCltu m fuilk, poltcrillÇ Ilb.l.teft
atuf.
c.Cllrio Tribunl/! pl.J 1lic dt .Olrio, Tnbullor ul1l,\'[
!:>uctoniuç (cribir, violc.:mlf..IlI1U~. qui de prÏtlcJpio Ca:l:tri
aduerÙtuÇ, polt r.l111en 111 ClUS p:trtcs tr.ll1liit. C.elius in cpilt.ad Cie Q:!od tib! IÙfd Icrip!'. , CuriollC:1l1 f;igcre: iaJl1
calet. n.\11\ fc:rue:ntllSlmc: cO~lCCrpltllr. bclhlsllllC cnim, qlll.L
Je intcrc.lb !ldo 11011 O?tltlucr:u , tr.mçfllgit ad populull l: &
l'ro Cx{jrc loqw cœplt. !taque: Epit .lo9. C.Curio niç, illqllir,Tn.buOl pl.pr~mum adl1crlilç. Cxlàrem ,delllde pro CxLuc aéhoneç contmet Plurarch.1Il Pomp.fc ribit,Cur ioneJ1l
llll~le l Cx[u e magno :rre alieno libcratul ll , J.tqllè it:t in
ipltus parte~ ac!duc l1ITI . Hoc 3utcm iIIillS PUtl:Ul.!t ulll toticlem propè ver bis eommcm orat . Et in emdcm ièmentia m
lèribll Dio lib' 40'& Vcllcim llb.t.
Foye , .foélo.] V:tldc pl.lcct Vrlill.& Facrn.li brorum fcriprura, FOI c co patto.
Pifreflion':i (acere.] f.lcl'l1.& Vrfi.& Manut. Per fc SenJ.tuç.
Qlllbu 116 aife:nrior:qu.tnlliç l'cr dircd;'io né fieri S.c. lolcrct.
Seniils cJl:: Cll rio dlfccfsionelu fccit, vt qui lù.lIn [entcmi am
. feqllcren tur,iidcm pedibus in iùam p.trrem dllèedcr eur.Plut.trch . fènbit, cùm Ij qui loltU11 CIfarem .lrtnl dcroncr e,
Pompeiul1l fil \glftrtltufil rcriucre eenlèren t, diièelslOncm
feclll~nt, plcrolqll c OH1nc in ~orum [cntenti: un pediblls
ii!li:. ClIIH)tCnl difccfsio fatt\ "llcr:\b iiç qui dimiilà eXClI"citlI prillatu vrrunque clfe célercnr ,pro l)on~l'eio vigimi
cluos
iolutn,p ro Clin Olle rcb tlllOÇ OI11IlCÇ tl:ertlle. Arpial1. autem
lib. de bdl. ciulb.. in hoc numero ccc l.XX poiuit.
Co//frl/es.) L.Pallluç ,~.Mlrccllu~.. .
/ Jt/feY/mr.] ln quibu{d.un annot.m l v](!co (uttfimn t. quod
pr(lblbihll~ yidetur, VaJ,k. pl,lee,rct lnterccll erum. Vt 0ébll.Jl.lntilg.lthllç reftmLlt: Il modo bur~s aue onbllç.ld fem.
N"m . ~/u.rcdlJu.] M. ~brcellllç, qlll pro;mno iupcrion
anno cum Ser.Sulpitio CoSJuer at. HUlll autem rei rotim hi
flori;\ cxt;\t in Epilt.Ca :lij ad Clc.l,b.f.l~1.S.cp.8.& 13·
'COlltr" Le"em ponmij a Craflr.l LIIl.Eplr. 107. Lex ht.l
eft,vr rada .left:nris CxCIrlS in petitiont : c\JI]lillatus h"bcrct.-Ir, IIllUro &: conrradi cente M.C:ltol lc. LOCllÇ hie oftendit ,
Cl .PompciUlll, C. Licinillrn Cralfum Cos~.lcgcm hane tlllJJ1~; de qua tamell op~ra:l)rçti\ll1l dt a\ldm,: qtlod S\lct.feribit in
�1N L rBR VM
VII I.
.r(~
b!~.in ~ul.!\ccidem :lU~cm, vt pompci\u~ç lcgc: m de ~~rc Ma~iftratuum fercns , co capite quoo .1 petltJdnc. hono,um
abfentes fummQlIebat, ne Ca:f:lrcm quidem cxopcret ,yer
obliuionem: ae mox; Icgc iam in :l:ç inei!:. & Hl xrarlu~:d
condlt.l eorngcrct errorem. Ciecrollls .lutem hb: ad Attle.
S. h:x:c vcrba iùnr: Idem ctiam (de Pompeio loqwtll.r) c,?ll-:
tendit, vt x. TribliDi pl. ferrent, Vt abfcniis r.Hio haberctllr:
<juod idcmipfc ünxÎt, Jcge. quadam rua: M. que Marcell()
Cos. fÎniellti prouil?cias Gallias Ka!. Marriis rcfutie.
R~tHltrllt d. C~forù prou/miù. J Liu. Epit. 108 . Prxtcrea
(ol1tcntionès inttr Coss. de [ucce{fore C. Cxlàri mittendô
agentc in Senatu C. Marcello Cos; vt C;e[ar ad petitionelll
Conlùbrus venirct; cùm is lege Jata in id tempus Con[ul~':
tuS prouineias obtinere dcberee. .
.
Cot(àri Mm dtdit.] Vhbum C~fa,i tollcndllm videtur;'
nam.l'ompeius elm legioncm quarri C:r[lri mireràt , Reip.
quaI! de[uo numcro ad bellum Pa.rthicuITI attribuit. Plu':
rarch.i.n Pompeij. ~itaJèribir, eum belli Panhici prxrcxnt
cos IDlhtes repètll{fe, quos ci commoclarar. q110~ Cadàr,etli cauf(ul1 nori ignorarer, viririin c ct. denal'üs donatos ci
remilir. Idem iènbit Dio lil:>. 40;
. Vni CotP.ri dma{,UIJtHr .. ] Pompcius, in quit Dio lib'40:'
ex his qllas lecum habcb.!t ,nullam dedit: Led eqs ql1i ~ic
hegotio pr:Efcéh eram , illfsic cam lcgioncm aCt:f:tre percre, qll:lm ci commodarat. Ita .cùm vtcrque vidcrcny' v.,
IUlIl1lcgioncm da!'c, re ip[a C:l![ar ambas dedü. .
..,A'd bellum pard,ùum.] In quo M.Oa{fuç mtencrat.Dlo
[tribit, Bibulo ~d bellum mandatLlm fLU{fe, lib·4 0 '
Fit deinde S.e.) De hoc meminit Cœiàr lib. ciU·Vap.17:
Se expoliari.] Legendum vid~tlIr, Ea.fe expolian.
. EXflto nllmero.] Reac: lie: Cum l~ :dus quib~atn lc!?a.:
tur, Edi.lo ndmine. N~mcrum amem iIltelhglt x. I:cgJOnum,qu:E attributz illi fuerant.
.....
.
PeT M. Marcell"". .] Corrigatur, vr ill alllS nonnllUis : il:
1?auJo & Marcello Coss.
Abre miJJM.] Primam, quam à Pornpdo: & décim:tin.:
quintam.
. .
HH z
�n6
FRANC. HOTOMANVS
Leaori S.
?N
fum nefciUd ( Leaor) operl1m mt
tuuentUli peruti/em nauatUr1l11J fitiffi ,fi
, ~ nomina gmtiu1'n..JJ regionum,vrbium, Ile
loeoru, qUtbUd hu in librù C,efàrvtitur,
eum ifS quibw hoc tempore vtimur nominibUd eontulij[em:vt quo quidfjue Loeo geJl'ttm effet, notari iam
à quo que & animadtltrti poffit: dmque foattiffi'"
tnam Ilnimorum ob!eftatiol1em fitturam fi'iffi. sed
primu1'n..J ornnù~m affitmo tlLud OpUd eJJe non ptittati
6'"' temsu alicuiUd hominu, pr4fertim in vmbramlo
& bibliotheca fuaconfneflentu :/id 'R...!gù ae (atrapif. ctliufPiamJ1'li fibi vetzf,$ i/lJtd eAntonini aut Pto!emlf.i prlte/arum exemplum imitandttm propoQeret.
non enimfolu qalli5,[ed qermanù, Heluet.ifs,AllobrogibllJ,HifPanù & Britannù danda opera fitij[et.
mqlle vero in librù tantùm de bello q alLico opera
ilLa fommdll, vctum etil1m in O/S qui de bello eùti(;
confcrlpti[unt : q1li fine 1talite, Ile prlfJertim H if}anitf, totù/& cogni/ione (;)'"' comparatione plmè intel/ig;
nonpofJunt. Pr4ttrea quantum tl.d Gcrmaniamattin et , video quide1'n..J erudttol Vtros eomplurCf bonam pù,mqlu opera1'n..J patri<t fit/, l1auaffi: H en,..
Gllfreanum, e/Egidium Tfthltdum 7 C!Afmmeru11tJ.
Thomam HubertHm,] ohannem Rhellical1l1m, (t) qui
longè re/ir/lu omnibu$ IlntecelLif,Beat. ~hena1tUm.
verinn ini tam farHm interft conftat, tUque adeo tam
milita perfPicue pugnantia tradidcru1vt." vt nihj[po.
pemod1em çmi atqu( 6xplorilli reljqllerillt. ln qal-
BI
•
1
lill7)er;'
�u;r
liaverànoftrtttptù .eJ1, quivelminlmttrJ1 ùltam pr~
claro inftù/~to laborem pofuerid qllod mlfgno gmtki
noftr.e Cttm pudor.e fotcndttTn cft. rut!, vt o/~m e/Egy pty tl fuir t} rannir ÙI molibU4 ac PJlYamtdlb~ ex~
trucndi? occl/pari fitermvt.., ,ne c1ti me/iori cogttaf10~/t
locHrnyelinquercnt,jic tota propè in/itibm [èéfafldu ,
& firenjibpu, lU rabulari" negotiu tttatem confumlt.
J taque Ra)mtmd;' M arliani dolliffimi viri Iibe/bt777de Galli.e & Germa.'1id! regionibm confiriptum rclin.quendum plttaltirnm ! tantifPer dJt1'1'LJ Heros aljfp tU
e:t:iflat, qui Ctt,[ar;'" librorum ftudioJUJ,vel potim virtttt;'" d!rnulm,negotium CiU4 re; conftcïéd.e 'Tuamphtr;",
mu dollu viru, magnü propofitü pr~miù, cq1.JJ-rmt(aL. 1nterea cam partem J tinerariJ e/fnton ini, qu~
fl4 Galliam rloflram.., pertinet) adhibcnd,a/1LJ cura. .
uimm :fimzl!qlte Regllm (te Principu1'1'LJ Gallor!tm~
Gcrmanorllm,lfc Britannorllm nominaJitcrarttm ordine nuper à nobù animi fJfujfo dtjèripta in hanc IlPfendicu/am retlll/mm,
EX ITIN EJ;. ARI O eA'lX.;
!r 0 N 1 IV 1
.fi
r
G V
S T l, .
Galliarum proltt·nci.e XV J •
Içnnenfi s, Narbonc nu, 1. Narponcn1is q,
Aquitanica 1. Aquipnic.qr. ..
.
NPOC!11 P opulania. Alpes mant!rn x.
.
. '
Beljica l , B c!llca II. lJ1 qua tfanhtus ad Bptal1.
niam, id di,Rcmus.
•
aM.t~ontia.
German ia pri~a fupcr Rcnum!i1 q\.ll Ç
Gcrrnan ia II. III qua di Agnppm l.
Prouincia maxima Sequanorum in qua efÇ Ve[onti1Ccnfi~,
Prouinci a Alpium gratarulll & ~ çnninarum in qUl di Taqn~il!il!
�ll8
GA
~
LIA
~
vM
~quitania Vienncniis idcmMetropolis. Aquitania
1. in qU1
dtBcturlC1l1l1.
Prouincia II. in qua dt Blledigala\
Noucm p0l'ulJnia in qua cft Alillua.
Narboncnfis 1. in qua eftidcm Metropolis.
Narbol\cn!is u. in qua cft Aqueruis.
tugduncn1Îs r. in qua eft Lugdunum.
.
l-ugdunélisH. [upc e Oceanum in ql1a eft Rotomqgln!
Lug. III. In qua cft Turonis.
!-ug.1 r 1 1. in qua cft Sennis . .
14 E l' II. 0
P. PR.O V l~. LV GD. 1. CI V ;~
L V ~ D. Nume~o 1 ~ l ,.
Ciu. Eduorum
Ciu. Lingonum
Caftrwn ~ba11ionenfe
Caft. Mati[concn[c.
111 El'
!I-
9 P. PR.O VIN.
Ciu. RotomagCl
Ciu. BaiocMsil\m
Ciu. AbricantlUll
Cia. Ebroicorum
Ciu.Sabrum, id cfi: Saiorum
Çiu. Lcxouioru~11
p
ll: 0
VIN.
1. V
<r
P. II.
Nu",. v
p~
Ciu. Confbnua.
L V ~ D. II 1. Cl v~.
Num.
~ x~
Metrop. Ou. Turonu~
<:iu. Ccnnomanorum
Ciu. Redonum
Ou. Ancücauorum
Ou. Namnetwn
Ciu. Corifopit,urn
Ciu. Cianttium,id dl, Vcneturn
<::iu. Ofsifmorum
.
Çiu. Diablintum.
P.ItQVIN. LV(;P.~
Metr. Ciu.Seno]"luli1
Ci~. Ca:no~unl~
lqr.
ÇIV~. NutlJ·vq~
�PRO VIN C 1 A~.
If$'
du. Antifiod cnnn
Ciu. Trica(Sü lm
Ci u. Aurc:lia nOntm
Cill. PariliOrLlIll
n 11
Ou. Mclduorp!l1.
L L l C.<\. J. CI V 1.
Num. JI p.
Mctr. Ciu. Trcucro rum
Ciu. Mcdiom atricorIl ln,id cil: Merris
Ciu. Leucorn rn, id dt, Tullo
Ciu. Vcrcdon cnlilJlll.
n li
L L 1 C A. 1 J. CI V 1.
1\1ctr. Cill. Rernoru m
Ciu. Sue1sionllm
Cil!. Cat.llaul1orllm
Ciu. V cromannOr1ll11
Cino AtraU:1tllm
Ciu. Camar.lcenfium.
PRO VIl>! C .
NI/m.
XII.
Ciu. TurnJ.Ccnlium
Ciu. Silll:tnectUl11
Ciu. Bellouac ol'unl
Ciu, Ambi:U1çn!ls
Ciu. Morinum , i. PontiQ\tn~
Ciu. BonoIlCll.(iUJ11.
G li R M. J. ç 1 V I.
Nflm.
II
n,
Mctr. Ciu. Magontiaccn1Ïs
Ciu. Argentorac.eIl!iu~n .
Ciu. Nemetum ,llf ell:; SPmI,
Ciu. Vangiol1cn.id dt, Vuormc n.
l' R 0 VIN C. GER M. JI. CI V 1. Nltm. Il.
Metr. Ciu. Agrippinc\1!1s, id dt, Colonia
Ciu. Tungror wn.
PROVI N'.
l\[.<\XIM A SEQ"J'A NO -
R V M e l V J.
Nllm.
x.
Metr. Ciu. Ve{onricnlis
Ciu. Equelhi wn,id cil:, NC\liduno
Ou. Ehmtiorurn,id cil:, AllCl1ticuJU
Ciu.Noi denolcx Auenticu~
Ciu. Baiilicn!1uJ11 ,id dt, Baiilia
CaU. Vindonifc:
CaU. Ebrodlln enfc
.
Caf!:. Argcnta ricn(e
ça~. R~ufJcin[c, id cft, portus Ahucina.
�CALLIARVtvJ
PRO V J N C. A L PlV lit G Jt AT 1 A ft V M,
& Pennl.narUm ~ J v 1. Numero II.
Mc~r. Ciu. Ccntronium, id
dl, Tarmçafia.
Çiu. V:ueniium, id cft, 0?tpdorus.
l '1' Il M
I)l
PRO V
r
.
N C 1 A.
l'trDIII'ne.
VitnnimJis CI VI. Num. ; 1111
Metr. Ciu. Viennicnllum.
Ciu. Gennaueniium
Ciu. GratLmopoÎitano
Ciu. Albeniiulll. Ciu. Viuario
Ou. Dccenilu'm.
"
Ciu: Valenrinonun
Cii!. Auenicorum
Ciu, ArelatenfÎum
Ciu. Cll'pCntoraten!is N Ilm. v J. Nadufj:.I.
'
Ciu. Mafsilienliuqt
Çiu. Ricarcinorum
(:iu. ValiQl1cnllum
Çiu. Arautinorum
Çiu. Cabcllicorun;.
l! R Cl V ~ N C, A Q....V ~
Metr. Ciu.BitJricum
Ciu. Arucrnomm "
Ciu. Rothcnorum
Cii!. AI)igcniiull~
t. C J v J. NIII11. l
Ciu, C:ldorcorum
Ciu. Lemauicum
Ciu. Gabalum
TAN l "
~
'Ciu, VcU.:tuoruln.
P JI. 0 VIN. A Q..Y 1 TAN J A. 1 J. CI v f· Num! V11
Metr.Ciu. BurdegalcP1Îum Ciu. Santonu'11~
Ciu. Agenl1cniium
Ciu. Etolifneruilllll
l' Jl
Q
v J N ç.
0 u. Plttanorul1'\
CIU. Petrogonorum~
~ 0 V i}of
POP
NIA, clvr. ~1I17J~ .!l~
Met,. Ciu.Aufciorum
Ciu. 'Aq~cnJiUm
Ciu. Lafioracium
9u~ Connenar~
P 1.
0-
�PRO VIN C 1
A~
Jll
Cil!. Confànt: tllorum
.
Ciu. Bo:tuull qllod cft Bot.
Ou. Bcrancnliuffi,id cft,Bcm ;uus
.
Ciu. AtUIenlilUn
.
~ill. VaClÜc.1.
Ciu.Turf allbic:t Tralllgor'~
Cl)J. EIJorqn.c:nliufl1
Ciu. Ellofaticum.
PROVI N.
N"'RI30NEN.~lyl.
NI/m. VJ1r~
Metr. Ciu. Narbonc nlium
Ciu. TeJol:ttuffi, id cft, Tolee'!
Ciu. Bctcrrcn Jium
Ciu. Agatcn/iU/n
~ju. N'cll)allr~llfium
Ciu. M.tgaJoncnfiul11.
Ciu. Lutucn/iul1l,id cft, Lutaua Caftnrm
çaft. Vccticnfc.
PRO VIN. NA R B P NIN. 11. CI
Mctr. Ciu. Aqucnfium
Ciu. ~bten/ium
Ciu. Rcteniiu m, id cftt
Reias.
PRO
v,
R
v r. Num.
VI
r.
Cill. Foroiuli enlillm
Ciu. App,enccnuwn
ClU. Sege1terorum
Ciu. Antipolit:lll.l.
N C. A. L PlV hl M A Il. 1 TI M A-
v
Mel VI.
Nilm. v
Il
J.
Metr. Ciu. Ehrcdun o
Ciu. Dinienfi um,id eft,Dina
..
Ciu. Rigonpg cnliuin
Ciu. Sollinien tium
Ciu. Sani~icniium~d cft, Smiciii Q
Ciu. Gbnnatc nna.
Cin. Ccmclcn anlium
Ciu. Vcn{ici~~iium,id cft, V cndo.
Nomilla Re2,1mf & pimJpllm barb.troTllm,
DC:lntuannus ,Aquitanus) bello Sontiatum ftmltn:un
Â
impcrij trncbat, & oppid~
. crenc!c~a~.~b·3·tap.6~
4 Cre[are OPfUgll:ltUZn
·
�lU
F R ..A N C.
HOT 0 M. NOT JE
AC,?lIs & Ro[ciJluç,AJlobro~cç,duofrltrc5,AbdlJcilli filij,
CjlJi prmcip:ltIl1n in CJLIltatc ml~rj~ ./.ol1i, <;>btil1l1erac, lingul:lri virtute hOJnillc ~ , quorum opera Cd.lr omnibltç G:tllicis
belli optima fOJtifiilll:Îquc vlùl crat,:l Cxfarc ad PompeiLi
dc[ccerunr.lib.ciuil+
AmblOrix,rcx dimidix partis Eburol1UI1l.lib.~ . Clp.8.& Jjhro 6.C:1I'.6. Illlpcna er,lm emflllodl, vt nOllll1inm hJb eret
in iè lllris multitudo,quoll1l ipfè in multiturlincl1l, libro (luin[o,c:lpitc 8.
Ant~brojills,Rl1cl11us,prjl11us Fux cillitatis,lcgatlls ad 0.:LUCIn a fUlS nllfllls.Jib.:L.cap.l.
AnoLUftus,Rcx Gcrm3norum,;). Sequanis merccclc condu
{tus aducrIus Aerluos, in lliorum fi 111 bus 3nllOS qUJ.tllordeClm confederal. IIb'Lcap.Tl.. Rex atque :unicus:l Senatll appcIlatusfucr:lt C;e[are Confulc. ca['.13.& l~. Gallix ciuitarcs
qU:E aclucrflls iplùm coniur:lrant,vllo prrelio fuderat, ftipcndiariafque Jibi rcddidcradib. r .cap.16.
Elloucfus Tarquinio regname ab allunculo Ambigato
Celtarum Rege de1c{tus, qui Iraltam occuparet. à C'x[;lIe non nOl1l1n:uur:[ed dLiuio Iib-s.
Boduognltlls, DlIx Ncruiorum, qui (lImmJm impcrij.tcnebat,cèm illi adllerfus Cxfarem pllgnarcm.llb.2..c1.p.7.
AbuIUs,princevs ciuit.ltiç HcllIiorum, cuiuç lilills C.Valcrills Donouurus anl10 belli Gallici [cptimo inrcrfcam dl:.lib.7.cap.I:Z..
Camulo~cll~~, Aulcrcus, (ingubri [cic\l.tia rei militaris,
ad ellm cft honorem cuocatlJÇ, vt Pari!ij & fi\litima:: cillitates ci (ummam imperi j deferrent, anl10 belli [cprimo.libro
7.capite Il.
.
.
\
" .
Calliuellolllnus, Bnt:ll1I1IlS, CUl, cum Cxfar 1I1 Bnt:1nmam
ex-ercitum tradllx-Jff'et, rumIna imperij bell~qlle admillillrall
di communi Britannorum confilto permilla cfl.libro qtrinto,capitq.
.
.
./
Caruilius, rex in ca parte BnrJI111rx qua: cft ad C.lntJUm,
& rota m:1ritima cJl:,CaŒuclbuJ1IllllpenO caftea nallalia Cç
I~is improuifo adonrur.lib·s.cap.7.
.
Cafricus Catamanrelcdis filills,Sequanus.llb.l.cap.2..
Catam~nt..llés rcgl1lim in Seqllanis multos annos obtinuerat,& a Senatu,popu16que R.an1ICUS appellatus t:rat. lib ..
B
C
~.capltC
1.
C.ùÎUtlkus,
. ,-
�IN
LIB. DE BELLO GALL.
It3
. C:ltiuul cuç,Rcx dimidia: p:lrtis Eburonu m,fratcr AmblO
..
rlgl s.lIb·5· C.!p.7.& Iib.6 .C:l?6.
Cau:lrill.us,AcJuus,pcdeftn bu s illoru01 COpl1S qU.l! ad Cçf.1rellll11lfla; fueral1t,pr.l:fe{1us.lib.7.C:lp .n..
, Cauarmu s,Scllo,q ucm C~[ar apud Scnonas R<:gcm COI1filt.\jfrJt ,rcgllo dom6qu c à Jùis cxpullils , ad Ca:{.1rcm co~
fu gH.lIb.5' cap,I3. 1:.um Ca:far ScuonWl1 cqoirarui pr~feCJt .•
IIl:i.6.cap.I.
Cjlllbcriu~,Dux Sucuorllm ,fratcr Nafu:E,qui ccnLUm Su~
filb/l!J0l um pagos primo Gallici belli anno ad Rhcni ripas
ur.liconab:lt
tranlirc
que
Rhcnum
t,
adduxcra
Scqllanis
dio
,
bro l.cap.S.
Cingcto rix de Tn:uiror um principatu contend ebat CUi1l
Induci?m~ ro. Jib:5.C.1P.~' cuius,era t gencr,man.lit<Juc in fidc
Ca:uns, llbn <JUlntl capite declmor crtlo. Alter fuit BTltln';'Ms, tex ln ca parte qua: eft ad Cantiul11, qui CaIiiucll.1I1ni
calI11pcnO caftra Cç(aflS improui l0 adortus efi.lib!,i quinri
pltl~ feptlmo.
, Comius, Atrcbas, qucm CxfJr Atrcbati~us Rcgcm confiuner "t.l1b.4.cap.S'
Concrod ulllls,& Cotu.ltus, Carnutes , dc:[pcrati llOl11inc~,
quibus dUClbus C arnutes lnno [Cprip,10 arm.llùm plènmt.l i7.capite 1.
, COi1luétolitanis,Acduus,Rorcns & illufiris adolcfcc m,qui
(ummum magifira tum,que m illi Vcrgobret um appeJlant,in
'
iila ciuime obtincbJ t.lib.7.ca p.6.
Corbcus,Bcllouacus,dux [ua: gentiç,in beJlo lduerfus R~
lnlnOS,i1I1JlO oétauo,vn.i ClIm COll1mio Atrcbarc . El popuh
R.nome n odio lùmmo crJt.hb.8.cJp.:t.
COtus, Acduus, antiquifi iml fanulia narus,llOmo [un?ln;e ,
potenti;e & magna: q>gnarionis. V crgobrer us ln [ua CIUltate
.
tcnumiatlls.1ib.7. cap.ô':
Crirogna tus,liunm o in AruC'rnls n:ltus loco,& magnli: habitUS .lUé1oriratis. Alelii [ummam impcrij tcncbat. iualit,vr
qui ad bellum inutiles c!fellt, corum corporib us oppidani vi
um tolcrarcnt.hl5.7.cap.I4.
1uiCO, Hcluctiu s, Princeps legation is ad Ca:farcm miffus.Ji h.I.cap.1. .
. Diu.itiacus,Acdu\1S, principa ium in ciuitate [ua obrineba t,
~ui C;l;[.lr ex ,al.iis GJl1i~ lll.lximam fidem habebat J ROIUJ-
pro
D
�FRA N C. HOT 0 M. NOT IF.
norum aduc:ntu in anriquum loc:um gratia: arque honor~
rdhrutm efr.Eiuç fUIl11IlUlU erat in populum R.frudium. !ta.
quciplim llla(ù Cxfar de Gallia occuplnd~ confilium {ùm.
p/it.lib.I.cap.;.
Drapes,Se po,vt primùm Gallia defecit, cotleais vndique
perditis h01111111bus,Impcdl111el1ta & commeatus Romano.
n,m intcrcc:pit.lib.8.cap'4' Captus à Caninio 'l'aucis dicbl1ç
[de cibo apJlinult,atquc ita il1tc:riir.lib.8.cap.7.
DUJl1uacus,Dux Andium,a1ll10 Qéhuo Lcmo'uicum oppu
gnauit.lib.8.cJ.P·4·
Dumnorix ,Acduus, frater Diuitiaci Acduorum Principis,
gracIa & larglttonc apud Sequ;ll1os plurimum poter:lt.libq.
(ap+ Eqwtatui Aeduorum prxerat. In CxfarCJl1 perfidu••
(a1'.7. ob rebe1!ionem interfeaus,lib.~.cap.3.
Du.raciuç,p i(1o,qui pc:rpctllo in amicitia R.pcrman!it.lib,
8.capJt(! 4.
~a{jlaaus,Aruernus ~ amici0mus populi R.qui Luac:rlUm Cadurcull1 ceplt, & vmél:uln ad Cxfarcm ~duxtt.
li!).8 ..:ap.7.
Eporedorix,Acduus,fummo Ipco lutUS adolcfcés,& [unl ....
mx domi potcntix:qlli de principltu cum Vi.idomaro c(')ntendebat. lib.7.cap.7. quo duce ante aducl1tum Ca1[arisAedui clIm Scquanis hello contcnderant.lib.7.cJ.p.~1. .
Alba, Rex SucJiionum , XII: op~idorum dOlnllltlÇ, ad
quem lklga: :1nno belli GalhCl lccundo propter lUlhriam prudenri.1mqllC f1l1l1IDam totius belli detulcrant ,& ael
id bellum mil lia armata quinquagint~ polliceb:ltur.lib.l..ca,
, .Eiu5 dltO Blij NOlliodunp capto'<;:xl\lri obfides dati fundi.,
bIo z..capite t,
., .
Gobanitio,Arucrnus, Ve,cl1lgetongls patçllUS, Arucrno ~
rllm prillccps.lib.7.cap.r.
.
Gut~rnatlls, princeps Carflutu1l1, rcbclllonc & bello concitato,capt!lS, & verbcribus cxanllnatu~, [ccun percu{fll~ cl1,
lib.8.cap,6.
., .
,
Ccius,RhcmuS'Ptjl11~S eux Clultatl~,lcga~us ad Ca:farcl11 a
lùis milfus.lib.l.cap. t.
. .
' .
.
.
lmmanllcntius, Bntannus, qw 111 clwtate TrUlobantlll111
regnum obtinuerat.lib.~.cap.7.
.'
.
Induciomarus de Trc!lirorUlll pnnclfatu euro Ongcto-
124
E
G
I
rlpt! cOllçcn4e~at.lib·s·cap.1.
�•
1 N q B. D E BEL L 0' GAL L.
lZ.~
Ifcu~, Accluus, {Lunmo m:lgil'tr:ltui in fUl ciuitatc prxcrat.lib.I.cap.7.
Lir.t~licllS)Acdl111~,ampliŒm:t fllnilil Jl:ltll~, prx~céruÇ d~~
ce~ mllhum l1uhtul1l,quœ Cx fln ad bdlum ,tb AcduJS l1uLCl {um.lib.7.C:lp.7.8.& ro.
.
Luércriu~,C ldllIcu~, homo ftHn m~ :ludacix,.l Vercmgctorigc: impcrarore in RUlhcl10s millus.l,b.7.cap.l. cam CIUlt:lrem Aruernis concili.luit.lib.7.cap.1.
""'1Andllbratills,Br~cannUS.:ldolefccns, qui Cxf.1ri~ fidcm
l V Ltcutus, all cum 111 contmcntcm Galliam yc:ner:lt: cuius pater Im.lnucnrius rcgnum. inTrinobal1rium ciuirarc obtinl1era~,in~crf'c:érufqllc.crat à Caftjuclbul1o.lib.~.cap.7.
. Morlt~glls aducntu 1Il Galham C~ f:ms regnum in Senombus obtmebat:hlllUS fratr,cm Cauannum Cçf.1r,illo,vt crcc1i plr ell,monuo,regcm conl'tituerat.lib.s.cap.q.
AfL l:1,DIIX Sueuorum,fratcr Cimbe(ij: qui ptimo belli
GalhClanno ccntumSucuormn plg6sad Rheni ripas
Scquanorum [ubtidio adduxerat: & Rhcllum rrlluirc COlllbarur.lib.I.cap+
Numcius, Hcluctil1s, nobiLflimus fua: ciuitatis, princeps
cius lcgacio.nis qllam primam Hduerij ad Cxurcm mi[crur.
lib.r.cap+
Llouico,Rex Nitiobrigunl, qui à Senatu R.:miicus crat
lppcllatlls.lib.7. ca p.6. .
'
Orgctorix, apu,i Helucrios IOllgè l1obiliGimus; Ik diti,tlimus fuir,regni cupidirate indllérus, coniurationcm nobillc:ttis fccir,dc Gallia occupmd,l.Clrius rci accufatus moncm li·
bi conièiuidib.t.Clp.t.
"
.
Ifo,Aqllir:lnu~,amplifiimo gc:ner~ arru>,~l\lll: allll~ 111 G'I·
Ulratc [na rcgnnm obtmuec.tt,amlcus ab ::'cna.u apptnatus,1Ib.4,cap.j_
Egonax ,~ex in ca BFit~~ix p;:rrc? qu.:c rota maritima
eLl,& Galltam fpeéra[: qUI a Calituelbuno cailu Cxfaris
adcrriri iU!1iI, efi.lib.1.cap.7.
Scdulius, Dux & Princeps Lemowcum,'pOHrémo Galli%
L
N
O
P
S
motu.lib.7.cap.T~.
Sigouefus, Tarqwn~o. regnantc,ab auu'nculo fuo Ambigato Cctrarum Rcge mlI1us,qm agros ad HCPcirlium falcum oC
cuparet.Liu.lib·5 .
SUrus , Aeduus, qui 8; virturis & Sen cris fimmum nobili-
�rRA N C. HOT 0 M. NOT A'i.
r:item habeh:lt:folùfquc exA:rduis vfquc ad :lnllum bttJ.uurti
in armis pcrmanlit,eaptus io Treuiris .l Labieno.lib.8.
AfgetiuS, CarnutUs, euius l?aior~s in {i'l cillitate rcgnu
obtinuerant. Hune Cxfat 111 m:llOrum loeum rcll:itUe-
116
T
fat.lib.~.eap.8.
T:lximagulus; R.ex in ca B~it,lnnia: partc,qua: dl: ad Ran'. tium.qux rota: mant1~:l dl:.lib·s.cap'7:
TcuromatUs, Rcx Niriobrigllm, cuius pater:lb SCr1ltLÎ R ;
a'lIieus :lrpcllat~s c~at,iib.7 :elp.6.& cap:8..
Ercl11~etonx,Ccltllli filius,Aruernus,u l ll1mx pocenti<i
adoldeens, cmus pater prin,cipltllIll G:tlJix totius obti..:
nuerat, auttor defcttionis & belli contrl Ga:{;irem ge rcndi:
.
Rex:1. fuis appcll~tUs.lib. 7.cap.l.
_ V crodottius , HduetÎlls, nobililiimus fila: ciuirat.is, prin-.
ceps cius legationis qllam Heluctij primam ad Ca:[arem mi
V
ièrunr.l~b.I.cap·3·
V cdcliacus , Aec!uus , qui Vergobrctuç in [ua ciuitaéc nlér:tt.lib.7. cap.6.
V crgalil1aul1l1s, Aruernus, Vcréingctorigiç confobrinuç,
pofl:relllo Gallix motu VllUS è quatuor fummiç ducibus de ligitl1r,quibus fmnm,timpcrij rrlditl efl:.lib.7.cap.I4·
V crtifcus,Rhcmus,fitx ciuitatis prinécps,& prxfcttuç eorum cql1itum 1q110S Rhemi Cal!;!ri auxilio miCcnmt, auno'
belli ottluo.lib.8.eap.:z..
Viri,lollix prxerat Vncllis, ae Cumni:tm imperij tencb:lI:
carum omnium ciuitatum qux defcccranr.lib·3"C•t p·S'/
Viridomarus,Aedilllç,adolcfccn~ fi.11l1ma: domi potemi:r;
<jucm Callàr ex humili foco ad fUllU,n:l111 dignit:ltem pcrduxcrat:& cum Eporcdongc de pflllClp~tll conrcndcbadib.7.'
cap.7' Poil:remo Gl ilIx moru vnus c qU:ltuor dnclbus flli t
aducrlits CZ{;'1rem.Jib·7·cap.t4.
Voccio,Gcrl11anix Rex,cuius for~rcm ~riouifl:l1ç ab ipfo
in Galliam miflà.m, yxcrcm duxerlt.lIl Anouilh fuga pcrii~.
libro I.Cap.vtt.
FINIS.
�~~~
FRANC: H OTOMANI
IVRISC. IN
LIBROS C. IVLII
DE BliLLO
uili NOtx.
CI-
1 7J ~V M
1.
CAESARIS
r ':/'té L
CAP.
I.
Q ~ffi E bello ci,ûli. J Ve.tUç lib.Gc, COl11mcma~l rlorum belli ciuilis Pompciani lib.pcimus.
, quod non difplicet .
...~,. 'J~
, ..A,C.Fabio C~jàrù.J Sj~ verus li? & AJ::JI
, dIn,.lIl) comr.,lure~,A F.:l.blO C.Ca:1J.ris.Sed
,
Ck ' confilcrudo Cxnris pccpctUa bxc c11: , vr
prXllomlnc non vtatnr.
LJterù Ctfjàru. J. Ljtcrarum argurncmum hoc ntit, vt libi
ab/t'mi alter Confubtus mandarceur. Nam,vt lib.8,djxil11u~,
l ege PompcÎ.l Licini.l htum er.tr, vr eius abfèntis ratio eomi
tj~ç Confùbribm haoeretur. Sueton. Scnatum, inquie, ]jtcris
deprecJtus cft,ne libi populi hcncficium adimcretur : :lllt Vt
ecr('ri quoque Impcrarores ab cxercitibllÇ difcederent. Plu~
t.trch,in Pornp. & item in Cx!:/èribit, Amonium illl1iro Scnaru Cx6riç literas ad populum rc:cit.!{fe, quibus poltulabar, Vt prouincüs excrcituque dirnifiis vterque,apud popu11I1l1 aél:iol1lllu fil arum rarionc:ç reddcret. Item 111 e:d.Alteraç ab ecdcm literas a1latas quibuç pcteb:tt,vt circrior ["Itcm
Callia & Illyricum ,libi cum duablls leglOl1Iblis cOllccdcre~
tllr,vique:ld .tlteriusConllllarus petitiollcm.Hc;c c:ldem Dio
libro qlladrJgclimo primo,& Appian.Cillo1.:&. Orouus. His
:lutcm C:1;fam pofiul,ltÎs Cicero Lb. ad Arne.7.ep.G. De Rèl' llbl. (inqllit) nldc. timco neç adlll1c ferè inucni, 'loi 110n
cOl1cedendUI11 putam Cç[an ,quod .pofiularct, potiùs qu,lm
d~pugl1~ndum. Cur :lutcm nunc pnmum ~l rcllft-am , quant
ClIll1 qwnquenntllrn prorogabarnus l :tût Cllm Vt abfc:ntis ratio haberctur ,fercbarnus? COhtra tatncn cpifiob. 8. Nam
ql!,d implldc::l~tius? tCOl~{h prollin~iam pcr decem annos)
�17.8
FRA N C. HOT 0
M.
N b T
JE
non tibi II Scnltù,fcd:i te ipfo per ViOl & per f.lébonem da..:
tos.prxteriit rempus non le,gis ,Jèclli~idjnis tux. f.le tamen
lCCTis.vr filecedltur,deccrrmtur. unpcdis;& ais: Habc ll1ei ra":
tigl1em.ila ~~ t~ n?~rûm,cxcrCltillri tu ha~eas diutius,qulm
populns iu(sJt,Jll~to Scn~tu/ J-h,c pencrnrx :tc, penurbat,r
Ciceronls mentIS argutnc:ntJ. fWlt. Legenda ctI.11ll F:uuili.
lib.I6.cpift.rl. .
.fi C;Fab~o.J A C.Fabio Curionc:dc quo fu'p eriore libro
e~tre1no : qUI Tnbunus anno proximo fuerlt. QEem cnil11
hIC Cx[ar FlblUm,DlO hb.4r.CÙrl9ncmlppctl:tt. Appi:t11llS
(juogtie Ùb.Cni.bell.i. èunonèm literarum l,üorcm nomi..:
Ù;1.t:& tncluo Ille c c fiJ.dia ab excrc;tu Cxflris ROlllolll1 c6'"
fccilfc fcribit.
C~jjfoli?/u:] C.C!audio Marcello, L: Côtll. Lcntulo , qui
paucls olntl: dlcbùs Conful.ltum Imcrant, H:x:e cnim hi1l:oria'
omnis ld Ianu:tl .mènfcin pérêinct.
rribufiorum pl. ] Tribuno); Dia oôrùinat 1 M. Antiinium;
Q...Cafsium, quos Cxliris partiu'l n fl:udiolO's fiulfc eonlhr ..
c.tamcn Cafsium, & M.Lepidum, & L. Torquatlll1l POI11-'
peÎJnos Cicero nominat. ad AtricJibro 7.Cp.ll. pTurareh.itl'
J>olllp.1vletellum CxCui:lIlis adiungit. At ipfè Cx l:1I' paulO'
pèi1;in hri. cap'.7' aptriè L Metdlurn in fuis aducrlàl'üs IlUmerat'.
,.
'
5ei"iv.] Q. çxei1ius Metellus, Piu'çj Scipio: qui tricnnio
antè ConlM tue rat CUII1 Pompeio: eüiuç fih:i mortc P.CraC.
1i vidua vJ(ore~ dnxcrat Pompcius. PlutarcIl.iu POlupeio.
vbi ta/ncnlcgltur Cot~eh":n'
,
ln ,iu/rate.) Magnopcn: alfcntlOr rolcrnO' & Vdinô,verbol duo hxc abu11dare. Nain in vrbe qtIidcm id f.létull1 cffe,
mox dicèttir. Sed ln ciuitatc , pro Intp mœnÎ.! vrbis j duriuç
videtUr. Et ctlm italoqùtbanrur ,:v,clut in Q!inti=\/1:t: ~'!;
Tes in eiuitarc,&c. hoc fignificaban~,ld cil: InjO\,ulo R.& i1e
paulO' infrà: Ciuitaterri elfe In arnll~. Et ~pu LIU.hb.l.r. Ciuitatcm omncm in cxpeéhtloncm beili .crcéhm inuencrunt.Item lib.de Iegib+ ~ ilb vrb"c pufti , eaeere' ingrau
ciuitate, qu~ man cre in !rn~rob:1. ~'ltllcrunt. I?ùriunJ.men vldetur ld glolfx attnbw. ~o& fi \'Ctuç ahqUls Co,;
dex llaberet l/Jfi!,itt. valdë arriderel'. ae planè milli pedùacleo, id ex glolfJ. fumptum : cùm eruditus àliquiç vctcrcnl
formlllam elfe [ciret,. Rcfcrrc de Repub. pro Referee d'c '
filmm~
�iN
LiB
Rv M i.
rit)
tilmni:l RCip ,inhnitè,llon de fingulari aliquo ncgotio. C~
cero PhilipP-3- ~amob'rcm, Tribuni pl. qu~nqu,tnl ,vos 111_
hl! altud niii dc prçlidio rctulifhs,ramcl1 nlilu vldc!TIll1l ma:gno conlilio potc1htcm nobis de tOta Rep. fee,d Ie d,cc1l(ü:
Idem Catil. 3, SCllatllm eon{u]ui de fllrùma ROlp, qUld fien
placertt. Süetori. in l ui. M. Matéellus Co ' eqitto prX~1tus,de fWl1ma fe Rep . aéturul11, retulit ad Sênatum vt Cl lue
cederetlir.Liu.lib'40.Secundum rem diuirram, vt de Rcpub.
Senatum conlillercnr . Et Iib.1.6. De Rep. tamen piimùn
ae de prOlùnciiç ambo Coss.ad Senatum rctulerc.
D< ea re ad ~~enatum refcrri.] Ald,De repub. quod {ine du':
hio r eétum cft.
Sena/tU iwvrber.abebat/~r.J Hxe non eohxrent: Senatuni
in vrbc habitum: & Pompeium adfuiffe. Nam' Pompeio
cul1'roeonlilh ,lcereta Hi{pania fuerai, in vrbe adeffe jus
non erat. ~i enùti eum impcrio erant , iis inira vrbem cf-.
fe non lice bat : eOLJue Senatus eis cxtra vrbem dabatur in:
a:de llellona::: vt in 1ibeIl,de Senatu expofLÙmus. Icaque fuI:j
hncm hwuç lib. Vt Idem, mqult, ad portas vrbaniç pra:iideac
rebuç, & cluas bellieotifsimas prouinciaç abièns tot anU09
obtineat. lraque 1Ib,8.cap.vlt. Proximis, inquit, diebus habemr Senatus extra vrbem . & Dio ]ib. 4 f. Tum,inquit,Polll,
peius in iùburbio eum exerciw crat . ~a: cùm ~tÙinr,p.
V IttOrlUSdifputabJt 1cgcnd li 111 effe Jfberat. quod, Fael'l1us
& V Iii nus reétilsimè improb:trtint. Nam quo lènfù. ciixiffet,'
quèd Scnaws in vrbe habebatur , P'o mpeiu rqu'e' abc rat , Scirioais or:ttio'n em ex' ore Pompeij mitti vi{am'fLÙffc? RurfilS alltcm abfurdllm videtU1'jadmoneri $cmtum in vrbc habitum. Itlque non clubito {criptum' :l Cd:trc fuiHè Jfd ')1ybem : & ab imperito qllopiôll11 ve l m Clorc., vC;! In textu, repofitul11 Ir, 'l'rbe.Ade'rat ergo Pompeius in' Bcllona: templo;
fingulorumquc (eméti.ls l~otabat:vt mox jn~elligetur, cùm
die Ct, qùo!cüm laudatos,quoiaam rcprehenios.
sibi confili'lIm capt,.rum.J COI11itiun~ libi cap cre diceb,lI1'tur honell:o verbo; qui ab aws difècisiollemfacicbanr , iibîque ièparatim con{ulcbant. Sic l~oc ipfo !ibro', non pro cul
ab extremo: Vt lUr~nt omnes, fe e,xercltum dll('éfquc non
ddertllros , negue itbl feplr:mm :t r~bquJç cOllllliul11 capturos.Et li.:z..ioièq. C.lp.Slld non feclflct, fibi confiliu!l1 ca-,'
pruros.
rr
�F R. A ~\J C. I-l d l' 0 M. NOT lE
...Alri~ de ta yt.) Sic vetlls, & alij complureç, ù,dillÇ Ald.
&. nonnlllli imprdsÎ,.De republira: Id dl: de [umma Reipllo.
V[ p:mlô .lnté..
..
.
Dixer"t ali'llfts .] NIllll mmo. lll:tglÇ t.1l1lcn placuiffct IlUhlcro plllfa!i: Dixerat ali,qui . Nam poil parcntheJIm JIc in.
fcrt:Hi omnes,&c.
p>imo M. MMU/lIl-l.J Q0 bieJlI1io :t11tt: COnflit c!Jm Scr.
Sulpicio fiH:rat.
rf.t~. (7/ib elé. J J\am cO prxJtJio ttltm Sen.ttlls aduerhlç
CXf.1rJS& Pompel) cxcrcituç fui{fet.
lilfu"s frou.'n ci"I. ] Obtincbat(inquit in Ca;[uc Plut.H·c.)
.!U.lS l'rOlll11C!as Pompeiu , Hifpani.ull & Afric.t vlliUCr!:1II1:
qmç l'cr lcgatos admini/tr.lb:\[. Sic infr.! cap . 17: DlllS belli ...
toJi{simas prollincüs abCem tot annoç obtincat •
.fi'rrtptùtl"lIbftf[ey,ionibIH.] Vt:tllSl & alij l1ollnulli. Cor·
repri ~'; VÎtio(é. Nam primam & dcciJllJlll quinfal11 legio-.
nem CX[1ri PomprÎuç abripucrat : vt d iéllll11 cil fÏ.lpcnore
lib. cxtrC1110. Ncque hallc legiolllll11 duarul1l abduél:ione1l1
Vldctllr CIcerO prob.t!fe,ccnbem ad Att.lib·7,ep.ll. Spes 01l1niS (de Pompeianis loc]uiwt) ill dllabllç inllidioCè retentis
pcliè llieni legioniblls. Habcb.1t aurcl11 boc tcmForc Cxlàr It'gîoncs x J. vt [cribit i~lem ,lU Ar~.lib.7·t:P~7 .
Pr.""rzriMu,rllm.] Mons erat,dlél:IÇ fcntentus,vt ea,9 COll
hl! prollùci,uct: id e!l:,comemorarct:vt,lj vldcretur,difcclsio
neret.cuius rei cxt:lJlp lü cil: in. epill.Cic.ad Lentul.lib.t.
s eTltwti~ graucs .) Acerbx,& vehementes in C~t:lI cm.
Mi/To aclwfpty.,mlen.] App.lfct verum effe,quod alio 10co rèripii contrit Vriin; !<:ntentiam, vnunq; vJitatum tui lle,
Advelpcr,tlll,& Ad ve{pemm .
.
Omnes'fteiJunt e ifIJOrdi~H. ).NOt ml;1foclIt'0. Non enim
[cJUtoriwn o rdwcm hîc hglllfiC.lt : CUIll cirent hoct.empo:
10 prop~ mille Senatorcs, qllo.ç omne~ nOIl.eH venJunile il
Pompeio dOl11u l11 ello~atOs . . Se~l f.1cet(;. ~1:Jmcmvrllrpault,
pro' lUlIl'lCro' eorwn qll1 ~1l111lCl l Ompel) Cl ,lnt.
Lauddt Pompei /l5. ) SIC omncs hG. Pant:,g.tthm tamen
Pro"nlptOS( e~ ingenio re~itllc~:t't: qU~d.J11 I)lI nonprobamr.
N,tm v11lucrle lalldawt, poil: ql1l reprchcndcndl vldcbllltUr,
fi n gu lat; m rcprchcndic.
. .'
\
M ....AYlronifIJ,,~çaJ!ilu. JLlU1US EPIt. C IX . Cllm S.
f.léhun effet, vt Juccdfor Ca:[.1Fl mmCl"ctUr i M .AntQtllO.&
J5':1
c..
Q.:...Cafsio
�l N LIB R V 1'1 r:
Jj[
~Cariio Tribuniç pl.qlloniam 0tercellionibll.s id S.(,.imp~
dJcoant, vrbe puJtis, mandarum.l Senatu Conlulibus, & Cn.
Pompeio,vr viderent,neqllid detrimenri Rcfp.capc:ct .
.fid ;,UcO"lil ioTIf1I1 J POl1ulat, vt ius comitidrùm (cruetllr ..
diebuç :llItcm comitiaJibus Sen,ltum haberi non lièebar ex
lcgc Pupia : vt l'0fterius,dicerur. Curio fupcriore pro)(im~
Decembri mcnlè Trihunatu abicrat, qucm an no proxlll1~
gclfcrac. Diolib.4o.fcribit, cum Pomi1lccm fùiffc,& pofiuEil~, vt mentis vniûs incercalatib tictct , ncquid noui in Republ.deccrncrcrur.
,
.fitqfU tOTUm JMagis pl acercc,.fitqtie
modô verus liber adiuuarct.
C.r.tt.r'o.) De hoC' diximus lib. fùperiore. Bello ciUlli (in":
qltic Vèlkimlibr.l.) non :tlius maiorem Ragtantiorémqu~
qu.lm C.Cano Tnbunus pl.fubiccit f.,ccm': vir nobdls, r:lo'iucns, aL/dalC , (ÙX, a~c.~œ.qLle & fortunœ. & puc!icitix prodigus, homo Ingcl1IOiilhme: neq~\:lI1i,. & faè ltndus malo publico.
.
L,p;(à Cmfor. J Cenûlram' enim hoc anno <1cfferunf Appius Cf.llidius Pulchcr,L.Pi[o Cœ.lonius,Cxlàris [occr.vt ait
Dio Jib,40·
DQlorrep,tlfo,J~1.Cato in pcti;iollC prxturx,prœlat6 Va':
tinio repu lfanl tulit.Id~m ct'tm legcm Impedircf, qua l'rouia
ci:r Cdnlulibus in qttinquenniulTI,Poml'eio Hi/paniœ,GaIlo'
Syria,& Parrhièuffi bellum. : Ca:[ari Galba & Gcrmani:t dabanttlt:.i C:Ttebonio Tribuno pl: allél:orc in Yincul.l duél:us
è1l:.El'it.t05.Did vero lib.4o.fcribir,eulTI Cxfari~ & Pompeij
opera Con!ùb.tll deieél:um' fuiilt:: faél:6!tlue Muccllum &
Sulpitium:
,
,
Rcgu17IIf",elllf,naorum largitionili,u. J Satis o1l:en~jt , Réges'
htcros, qui à Scnaru amici & Reges appellabantur, magnis'
id largitioniblls ab cius anni ConliJlibus redc!llIfI:e. Q.:!a ex:
tè vd cxtcrarUlTI gen'tium.ll:ulcitia,vdRorrllnI llomillls ter':
tor cognofti porcft.
'
Pro neceflil uditu. J Nain Potnl'cij filiarn in matrimoüi6 hl'
bebat.Plutarch .
oftentaiiojÙJ.] Lcgc:ndum arbitrbr,.filfoniatio ftti,ve alibj
Ioc.lItl1S' efi.nam' quorli:nll ad hane rem potC'niium o1l:cntario'
pcrrinui/fct?
,
_
lUD aflilllwi! lempore.] Ad retinel\dàrn:Pompeij necellitU.t l i:
*fi
�J~2.
FRA N C. HOT 0 M. NOT lE
• djncm ole volllnt:ttem,Oéblliam [OI'oris [uJ.; ~cptl:m,qua: C,
Marcello nupta crat, eondJtlone el dew!Jt: il blqu'cfiliam cius in m:ttrimonillm pctiit,F~1l!1:0 Sylla: dc!1:in:tt:tI11.S11cton.
Illfomia dfumml le,gio7lUm.) Infamia propter Jllas h:gioncs
abdllél:.1S.
CAP,
R
1
r.
.fiprim at'llte turbtlté.l Faern. VrJÎn. & 1'11 et1~ vetus, Rtlptim.quod valde placet. l all1,vt opinor, Rllptim agere,
& Ordl11c agerc,opponimtur.
E"tremi iurû intercefliorlem,] Vox Intcrccfiionem ocioCa
l10C loco videtur, & ex glollàin eOlltcxtum in epfilfe. éùm
plebs Romana ciuili bcflo à Marianiç partibus fl:cti/1è t, Sylh vlétor multa: Cl ademir:? in his Tribllnitix potc!1:atis partern maXlmam, Interedhonem tamcn r etiquerat , vt inrr.t
cap'3·C1cer.de leg'3' Q!:amobrem JJ11fl::)- qllidem rc SyUl.111
vehementer probo, qLU 'fnbul1l[pl. [ua Icgc iniuria: f l eienda! pote!1:arem ademerit; ,LUxilij fcrendi rcJiquerit. Extremum autem ius appellat, minimum & pofl:re1l1111l1. Ha:c olim ira fcriiferal11, Et video nunc idem Manutio doéhls. viro placui{fe.
otl"I<O dmiCfue menfe.] Locus mihi obCcurus.niLî fortt SatIIrninulIl,Gr:tcchos,& limilcs intcHig.lt, atque itJ. rem expo
namus:Tribuni r<>agiO:r:ltlll11 Noms Dcecmb.inibant. Oétauapo!1: men[t.: Conti~l.lrü comiti:, ha~ebal~tur. TlIm Igitlll'
noui~ COI1fi.lhbu~ dchguatJs , de JUIS lupcrlcJrum oélo men1iuI11 aétionibns cogir:1rc conlùcllcr:\I1t,qllol11odo acculàtio'Jlem anni inCcquentis elftlgcrent~
,
Extremmn atqu e "PIc imum. ]M aJe,qUl :tJrerutrum taIlcndOm
putam.Sic enim Occro diuin.2.. Cœflll11 cxtrcm:~111 :\tgl~e vI
[inu il! dicir. Hoc autcl11 S.C.9 ua·1e effet, ~opJOle cxpoJui in
Jib.dt!Sen.lcu,lilb voee S.C.vltJllla: neeeiiltatlS.
Dmroperam coss.p'optlli R.1't/bltl~i.J Reétè iampridem emencbtll5-:1b aliis hic locus e!1: ,' y! pro P?puli R.reponarur,
Pra:toreç.&h.ec eadcm Oc.Famd.16,cPlt./I.
~ut"Ut COSJ.f..nt 4d "Prbfm.] l)rocon~ulcs Icgcndum dfc
non dubilll11 efr.Significat autcm P olll}lcium HiJpania: ProconCiremScipioncl11,cui Syria,L.Dol11lt,llIm" C~l GaUI:!, de(Teta: fucrant. Occroncmquoql1c qlUc Cillcra rcucr[us ad
VrUt:lU crat.Fam.I6.cpifr.1l.
�1 N LIB R V M L
1)3
lliJ~o .t"cepto comitictlt.] Lege PLlpia caLlcbJt.ur , ne diebu s
comltlahb~lç Senanull haberi liceret. SIC Jl1 cPlll:. ad QIr olt.
Con(ècmi 1l1llt dicç comiti.lles, por qllosScnarus habc!l nOll
toterat. Et ad I_cn~.Scnatus haberi ante Kal.Febr.pcr lcgcm
uplam(ld qllod 1cis)no11 potcir.
.
Profitl,iunt ex ""bt. ] Anroniuç, CaŒus ,Cuno. Flln. 16•
.cpill.n.
Erat Raucnn.e.] SicSlleton, Tpnûit, inqllit, in citcriorem
Calli,lnl ,col111cmib{!l']llC per.lélis Rall('nnx [übfbtit, bello
vindicaturu~,liquid dcTriblllli(pl.intercc:dentiblls pro fe gra
UillS:t Senatll confhtlltllln effet .
.fiurflquanrur ft/rem] Delcnda vox Salttm,aué!:ore anti<;lLlO lib.pro qu~ video plcrilqllc in libris rell:in.tllm s,tatim.
ted illa ex glolh crat:vt ClIillis pcr(picuum cil:.
steis lempi';'Î1 f0(lulatù .] Si~ rcé!:é.: ct'tm in plcri[~uc antiqU1~ & {wpm & ImprelIilm (It Letûj?m//s, Nam Ca:lar PomP~l) pQ{l:ul~tJ,accrba:fila,lenia & pla.cida vult. videri. Sec! 1011
ge aliter ~IC. Fam.16.cpill:.xr. OmJUno & lpie Ca:far :UTIlcus.
nofl:cr,mll1lCeS.ad Senatum & acerbas literas mi/tt.
L.Dom/rio Gallia.] Sueton.{cribit, hune l'cr tumulrum
!llcccIforem Cx{ari nominanun. Vlterior au,cm huic, citcrior Con1îdio obuenit.Fam.16.cpül:.rz..
s.C.perfcribllnwr.] P er{cribi S. C.diceb:lIlmr,qllç qmpi:ull
de cauffa rata non erant: velmi CLIIll aut Tribu11l intcreefferant,aUt non legitimo loco h abitus Senatus fllcrat.EaAué!:oritas dieebatllr.Dio lib.SS.
Prouitui.e priuatis decemunttlr. ] floc dl: quod in huillS libri
fine qucritu.r,in ièiura magill:ratullm comInurari,nt: ex pr~~
~ura & coniubtll,vt fempcr, lèd pcr paueos prob!lu& eleé!:t
ID prollincias mittallfllr. PlutarchllslIl Pompew (enblt, Catonem in Siciliam abiillè''lua: prOllll1C1ael obllenerat. .
Scipioni .bltmir Syria.) Pllltarch. {çnblt PQ.mpClLlll1 mIfiffe Scipiollem fUl1l11 {ocerull1, & Cn.fibulll tUUI11 111 Syriam, .
claliis paranda: caufG.
.
philipp,," (J' Marct!Utll ] L.M~ius Philippus, qui v 1 l, abIùnc annis Conful Cllm Cn.Lemulo fucrac , alter ab illo TriPUJ1Q
pl.
Sortes d,*.untur.] ~orum ~atio Îl.l dcc~rnendis prouin~
çiis habcbatur, corum nomllla 111 forubus lcripta, i1l vr!1alll
çQniicicbamur. dcin vrna çommotil; dciiçicba.l1tl1r. id er-1t
~ 1 ~
�1~4
FRA N C. HOT 0 M. NOT ~
prowncias [orÛri. Cic. in Lig. Tubcronis [ors conicébt cfi
eie S.c.cùm iprc non adcffet.
,. .
l
r"dudathotiJ nUll'UPf lrJ.J Ha~ de re diél:llOl ~Il: in Verr.7.
R " odant; Id temptM aCCl ~t · a.r ,,~n'lua:m.J Clcer. tamen h.le
ipfa oe rc !cnbens ad Amc. üb.8.epJih3' lpfi Coss. inqllir,
quibus more m:uorum concefIiun cil: ) vcl Offincs a,IIre pro':
uincias,aut lega n flint corum ,& c.
.
· L;{fores 'Mbe;lr priuaiim. J Scribatur) Prilllfl i, vt in aliis
quibu[dam: nlhil obfèuri relin<juetur. Sed nlll1C video in Miru.tia~o I~a llnprelfum. quod placet.
.
Et "fonts roll"ntt<r.] De hoc more commendandu1I1l1 [1~JÎs pecuniarum,Cic.de Lcg.l..
C.efar com;matur . ] Sic Suet. Atqqc itatraieél:o Rubico llt:
~xercitu adhibitis Tribuni[pL qui plilii rllpér~cnerarit, pro
~o\lclOne {idem militurn fl<;ns, ac ydl:e à peél:ore diJèilE inUOC1Ult.
.
· ...fi qujbll~ deduê1um.] Vetus Didf-Elum.AILI. Tndtt.'1um.V c~uç placet. N am Diducerc ) pro Difhahcrc Vlitatlll11 dl: : vt
hic nofl:er:Didueendique eram milites.
.
· Jfrmis rejlit utd.. J H'oe vt vert: dic.l m , non imclligo. non
cnin) ·.lrmi~,re cll cgc PompcÎus TribllnÎti<im potd l:atcm réhitu it Conlùl eum M.Craflo; vt Plutarch.in cius vita, & Pcdian.Î1l Diqin.dc111 QIlll:ral1t. ~a rc aut vox Jl,mis dclcnda
ell:,allt potius,(lne arml. lcg cndllm. CICCro quide111 lib.de lec ib.3.lcribit,Pompeium lcnliftè 1flccdl.àrium id flliffc,nctjuç
potuille ciuitati diutius cam potcll::ttem debcri. At i:lm v~
dco Vrfini tellilTl0nÎum de Am. Allgull:. qui voecm..firmts
~ollel1 d am cen!èOat. .
. . .
.
DOTla' nid'f1l '1 .." anrèlJa hul'rit.] té meus codex: guodidem
Vrfil1u~ de fuo tefl:atur.P!acctt.ll11ell P. Viél:orij conicéllira
lib.Varr.lo.cap.%+ Vt B Jua legatur. qll:un vlitatam cl1è 10èlltionem oinnes eruditi norwlt. H abuettft, autem paq1i> int r.l1egitur in m(!o J.ntiqu~: melius quàm in vlllg.uis ~ H a-
buerit.
·
,
.
: H dn c cnim euocauerat. ] Liui\ls tamen di111idiatam tanJ:ùm ICgioncm ll~mc~at. Ca:!lr, inqllit Oro!lus,Rllbiconc [ li
mllle tranfineato,mox vt AW1ll1111m ve111t, v. cohorrc.ç q~l as
tUlle [olas habcbat, cUl11'quibus (vt ait LiuillS). or~<:.m ter,rarum adorUls efl:, <jllld faél:o opus effet) edoCult. nUl fOfte 'j..
pro v.al'ud Orollum repon.llllUS.
.
.
.
.. ,
tA P:
�1N
A
D
LIB R V M l,
CAP.
1 r 1.
ar~14 fit "OCttlll$.] Sic apud. S.dlu~. in <;.ttiJ.& C~c~:"
Vidcret, nequid Rdp.dctrll1lenn caperet. ~l"o
L~l11per Con!ùles fu crunt , cP,Ull
J\ullJSarmis datis.
,
.
LodfiJue edtlioribru occupttlis. J ihi! aftirl11o.t~ntul11 dJC~.,.
veteres libros Ciceronis dc leCT.confÎllendtls , !l'lm rc?crJ
~oflint, in CJuibuç vo~ EditÎ1, v~l Cn hîc) EdirioT/I'lu a~crJrtl
llt.Nam vulgo Iib'3.ita Icgitur:Cuius primul1l 01 tu 111 h rcc or
dari volull1uç, inter am1:1 ciuiul11, &. occupatis & ob[e~lS vrbIs lociç,procrC!aW1l1 videmus.
. .
L.C.ejitr. ] Cicero ad Art.lib.7.cpifi.n .. L.Ca: f.'lrcm vI th
Mintl~rnis ad vIII.Ka!.Feb.manè cum abutrdiflim iç 111and,,tis non hominem/cd fcop as !olutas: vt itliplùm lllihi ille videatur irri.lcndi cauiE feciife , qui t:111tis de rcbus huic mandata dcderit:nili fortè non dedit: & hic [erlllone aliquo arrcptO pro lllalldatis abufllS efi. At cl'ifi.1ècl- L. C X['\r l11and~
ta Ca:fans ad Pompciul11 detulit ad v 1l1.Kalcn.cùm i~ ellq
cum Coss.Thcani. Probata c011ditio efi, [~ d ita, v~ ille de
his oppidi5 qua: n;tra ûl:tm prouinci:lm 'occupauiilè~, prxJidia dcducerct.ld Ji fcci{fct, rdpon ll1l11 cft,ad vl'bem 11m rC 7
dituros cire,& rcrp pel' Scnatum confcéturoç. Spcro etiam in
l ra:[cmia pac~m no~ habcrc:najll &. illul11 ti,troris,& hune nq
firulll copial'ul11 ruppœn:tet.
C<l.forù [ ,'.'!,tlttU 1Nomin,l mr lib ·7 cap .ll .
Prtllttril mrrfltruJiniblu. ) Mells :lntiqlllls , lIleceflirari1'/I •
quod idem Filcrn.de file tclbtur. & ita 1Ï1lI.: dubio cpmgcn- _
dUluefi.
l!adlm fire alque tifi1i! d~ rebm lNihil/inc vet.c~is Ilbri rub c
/idJO remcrc lll11t:md'ü puto. /lttamen Idem elle arbltr. Qr , Agrre cldem,& Agerc iddem de re~us l'rxtcrea verbu COtn memor.lflè,per te non r.1tis cc5H:at Itaqùc vIdcndu,ccqui\"c tus iea lèripnUll haberet,EifdcI11 de rebu, coml1lemorane.
L,bcrar< pofltnt.]Meus &Ald .P"ffenl.quod vcriu~ arb itro!' •
. s~p.r Reip.p.rjmu~.]DcJeo Reip.l1atn de ii.':1,11011 cl:: Rcip.
djgll~tatc loqUltllr. Et rcétllls fwon hl<. VrJll1\, '111,;111 ip le
exÎilimet.
Popu.li R.beneficittm. ] Reaè lie iampridcll1Ïll Ald.c;J1cn(htum eft:cùm in meo al1t.& rcliquis it.t le CT .lm!' : Q!!,od 1'1'<1
p~ncficio fipi qmçlllllelia ab inil1licis Cxto~q\lcrctl1r. f,rrw
111 Mll.
Vile;> .yer1iculo f.'\tÏ5 al 111.\ti
P
't
�HIS
FRA N C. HOT 0 M: NOT AE
patuç efi ex nota Populi R.ac bel:eficium intclligit, vt cius
ab[cntis ratio Î1) Confulatus petltlone h~bcretur. Pqpuli au1=em beneficili?ppeliat,qulakge Id fancltumfucrat pug nan~e Cn.Pompclo (r t.Co~s.Epla:3·lib.Il.Att.&FJ.m.lib.6.cp.6.
semeftr~ imperio.] T antllm e11lm adhuc Ca:[m rcfl:abat.
H.ec omri;" t"nde m) Vo x t'dndem , abdl: à l11CO,& Ald.&
antiqui$.
Ipfi e",ercitludimitt",uur. J Augua. tollebat vocem lpfi,
q110~ nO~1 probo.Nam III mec & l'aerni &Vrli ni lib ris ita cIl:
p :adpJ, cxcrCltus dlmlttanç. Hoc efi,ip/i Pomp.& Ca:[da
<Juibus ag.ltur. OlTInes reliqui dilèedant ab armis. Sic Cœlius
pam.8.eplfi.I4· Cn .P ompeius confl:ituit non l'ati C.Cçlàrcl11
Con[ule.m.ahter ficri , nifi cxcrcitum & prouil1cias tradidcrIt: Ca:ian :Illtem pf:rfila[um efi, [e [aluum elle non l'pife, li
ab exercitu recc!ferit:fert illam tamen conditionem, vt am:
bo exercirus tradant.
11, lt" [i,,. J ' Sic Fam.TG. cpill.n. Feruntur OlTIIÙnO condi;
tiones ab illo , v~ Pompeius cat in Bifpaniam, deleauç qui
'{unt habjri,& pra:fidia nofip dimirtantur.
, Capttdmpcruwtt. ] Cicero tamen (vt mCldo dixi) Theanum nominat.
1
Ill;' d~/jbC1'dtfl. refPondent. J Sic omnes anciq. Pl:tcct tamcq
peruulgata: l)li rc cle~b~rata re[pondenr. vt Gall.bell'4.cap.
:r.. Lcgati ha:c re ad {llos relaturos dixerwlt , & re deliberata
pofi diem tertiulI1 ad Ca:[~r~m r~ LlCI'[U!'OST
P eTCal remi/tu,.t,] Forte Eofdem.
Siper~no (:.eforiHonfolllt~.] Nanl CX[J.r ad COl1fulatus pe
j;itioncm [0 vcnrurum polliccbatl1r: & l ç pra:[cmem trinun~ij illun petimrum. fam ,r6,Eplfi,Il.,
,
Mpldlte~ religione obflrtélsu.J Honcfre,pro P ~nurllS:
CAP.
l II J.
lfoterum,Fallllm. J Omnes ha: ?ominal1tur,Fam.16, cpifi.
_ n. prx ter Fanum. vbi [Crlbl[ lllis occupatl$ Pompciuffi,
& Cosprbc!n reliqujifc.
,
,
rigniu.m Tlmmumpworem.] Comgcndull1lnguium,pnl11um oftepclit Ciccr.A tt.7.ep,r~, Quj~ agat, 1I1 9lUt ,Dol,11ltlUS
in M:trJis,lnguijThcrmus,P.A mus1::mguh, demde,ql1od Ilh
(Tuium in Vmbria e11, Tignilml iu Piceno, Plm.~,cap.T4· Scd
~unc vidco idcm q!lPqu~ .1 M;ll~u:io ex P lin.io anl1o~at~m:
P
..
~g" ' Qrm~
�137
1 N LIB R V M J.
!igniorum.l LcgenduIU ergD InguiDrLlm. & mDX , ln- '
plllUlU rccipit.
.
.
.
. .Aperto foll c1iore «yttrio.) San.él:im .xpnulU flllffc: vldctur,
ln quO. pee.unia: ad v)timDç ealils rcfcru:tbantu r . Lili. hb. 2.7·
Cetera expedj[~jbus quç ad bcllum DpUS crant CDnlilbbu~,
aurUIl1 vicclimariull1, quod in [antl:iDrc :rrarlOad vltlll10S
C:tii,S, ièruar ctul') prDmi placuit. Cic. Att,7. e~i1l:. 2.0.. HDe
CltlllimDdi eft) v Il. Id Fcb. Capulm C. CaCsIUS !nbul1us
pl. vcnit. anulit mandata ad Coss. vt RDll1am venu'cot: pccuni:tm de ùntl:iorc ~r:l rio auferrel1t , ihtim exirent vrbe
re]itl:a? A ppial)..dc beJ.ciu, 2 . (cribit xrariu m fuiffe ,in 911~
lJecuni:;.: bcllici t,\DtUll1 tUlllulms eaufI:l :tP.èruabantUL 11
quis ,utigiifct, (~ius eapllt ['lcrum fui Ife.
ChI,' ca/"u',m. ) ~x Cieeroni ProeoC attrihl1tafucr:tt,
Vt cam aduerlus Cx[arclll trcretur. F:lIn.16.epifi,lI.
Lege lu litt. ) De cDIDniis, quam in libro de lcgib. cxpDliumns.
,
, Libtrtari confirmar.) Mirè ditl:lllll, pro. Libc}:os s:ffc iubct.
CirwmfttmilittTtJ co",/,enrtlol.) Cie. Att.7. c pifi"3' Gladiat.orcs Ca:llris, qui Capu;\'! llUlt, lànè eommpdè Pompeil1s
di!l:ribuit, binos Jinguhs patribusn . Secutorum in ludo 1::>:>:~crunt Eruptioncll1 f.1tl:llri fuilfc diecb,mçur.
Labienllol ] H ie dl: T . LabJcnuç, euius Lcgati opera fo rtiisima & fide1i Csi ma C;1Z['lr annos noucm v[us crat in Gal[j,l, quinune à Ca::Ùre ue[eiuit . Fam.16. cpi!l:. ID. Maximam
~utem plagam acecpit, tjuad is qui [UlluÎ1:1m autl:D:lt:ltcm
1I1 Ilhus exercJtu habebat , T. Labienus [celerIS [oellls elfe
l1oluit. rc:liquit iJIum, & 'nobüèum cft. Sic Anie.7. c pHl:.II.
Q
CA. p.
Vr
y 4dra,~,'nta i'J fin~,.los iuger~.] Summa inlmenC1.l1ltn
x x x fuiife cohortes, modo dixlt. lraque Manutlus,
~aterna rcpolilit. Sed quid iIJud cH qllod infen, Pro rata Cel1~uriol1ib lls euoçatHqlle? nam quibuç ad cam rcmlatifundiis opus elfct? Notandum efi autcm quod ait DOlllitium agros è [uis po{fc[siDnibus elfe poll icItlun militibll~.
prirl1llm vt intelligatllr, CilifinDdi flUlre ColDnDs Domitij
de quiblls pofieriùs comme~10rabjt . deinde VDeel1l Polfeffi,ones,hoe loeo ~Dn p~opne vutrpan , pm iis qux viii t a l1 -:
~um ,nDn propnctatls lure habebantltr:de quibus in Feuda.lI
�'138
FRA N C. HOT 0 M. NOT AE
Diél:ionario dixirnus: fcd pro Latifulld iis.impro prié.
Ce"turionibll~ CItocatfH u/!.] EuoGtti dicc?ant llr,qui J esiti~
mo militi~ rcmpore pcrfunél:l, cum emcntls & confcél:Îs {li
pendiis eIfent,ta nlcn p'ro~ter rci mihtaris fcientiam ,& (luod
l'lerique bencficllSattcél:lfuer~l1t,n0'!lU1atJm lit~ri~ac nunt 'is ab Imperato re,mag]s offio) & anllCltl~ c:lufla,qu.im pro
imperio euocaba ntur: ll[que plerunque pra::feÇlus aliquis:t[ tribucb:! tur. Dio li,SS ' ~ 7~T4IV cl'~ ~J dvJ'pt.iv, ~ Td ~J
,
(
1
1,!$~"<t71i)y rJUr;'Hp..œ
J
''7'''
'1 1
~ '
\$Ç etVetÛIH\. 9UÇ etY7 / Ç tÀÀc,w
/tr<tç, o 'ri
( .,
..
,
'J_-' ',0..'
,
YTt7Tct.Up..tYO I TnÇ s-p<tT / œç f7T
ct.U'flMJ ct.Uv / Ç etH"ÀWr lrJetVJ
~
1
,
l
'\ ,
,..,.
,~
()Yop..etrJE1fY ) CfJO.~/ 0... n. C;a::far [up.cap.I .Multi vndiquc
ex ve
tenbus Pompel) exercitib us, fi,e prœmior ul11 atque ordinû,
euocanw l' .Idem inf.lib 3. Euoc.lto rü circ.iter duo 111illia, Cjuç
ex bcncficiariis filpcriol U111 cxerciru u ad cum COlll1CI1Cl'ant,
~lua:: tota acie difper[cr at. hem: Erat Cra!l:inu s euocatbs
in
cxcrcitu Cœl:ll:is,qui :lpud eum p~·jmüp l lu111 üdcgion e,ded
ma duxer:lt. Hlc figno dato,Sequll1ll11J mc,IJl Cjult,m.1l1ipularcsmci qui fllifiis. Ciccro in cpift.ad Appiu11l :Antonill pr:efcél:um CUOC.ltorum mifi ,id tc ,cui fi vidcbiru r,cohort es rra.dcrcs.S~lIuIl: . in Iugurth. Prœrerca cx Latio forufiim u que~
quc,plcr orquc militia, paucos tuna cognitos accirc , & :U1'lbien do cogcrc homine. cmnitis {hpendiis fèCL!m profici[ci.
Hinc ctia.m in exteros tran{]arum .Ca:fll' Gall. 3· cal'·5·l\ 11lltis
prxtCl'ca viris fortibus Tolof.l & Narbonc nOl11in,trim cuocatis,&c . Euo cati auté modo pcditibu s, modo cCjuitiblis admjfGCbantur.Dc peJiribu s,Crafiin us,de Cjuo modo diximus,
teftimon io cIl:.de.cqu.itibus Cxf.hb 7·c~p. n.. Eoru\l1 aduclltu(de Gcrmani s loquitur) ql1od m inus idoGcis cquis vtcb.ll1tllr,l Tribunis milit1lll1, rcliquifgue cquitibus R .atquc cuoCJtis cquos [llmit,G crmanlrq ue difhibui t. .
.
.fiuximo Cltfor prol,Ttffiu . ] P. VJé,tonu s Vlr doél:lff. Varr+
(.tp. ls.contra omnium lib. con[cnÜoncl11 rcponeudl1l11 puUt, Maximo Cal far progrcffi l::d cf\:,n~ag\Us mnenbu s. Sed
Viél:orius ani111aducrterc dcbUlt,pnl11Um CçCtrCl11 ltl11erlllTI
[uol'um [ericm contexc re. [upcriùs aurcm dixcrat , [c Auximum vcni{lè,a tque illud rcccpiIfc ,deindc cùm dicat, Pcrc;.ur
l·it,nunqllid fatis cclcritat cm in itincre faci:ndo dcm6fira tl.
lbi illpT.ejidio T,ab"fI'ar.] .'\ntiq. Ibi pra:hdio , quod magls
probo•
·
,
.
finirimù
�~ N LIB R V !vi
J.
'
. 139
F'
'"
,,
'
L cudum vt in annq. &
, Intt,mlSreglo1llbltS (oegerar. J eg
Aloll1.I FlIlitimis
ab rcgionibus.
,
fi r. ilitcr leuloncs
cres
'
C°10rléfiut
amplltlJ ",xx.] Oro lUS llm
!='
l1Ul1Ierat.
' .fifu d Sa 1oS. ulmomnfcJ .] M aIl: ergo apud Oro i'. l e,gltur,
nem.corrigendùmque 5"',,,0111 m, aua. Phll.pz.. , ft '
..A ~. Lutrmo. J Huius Lucrcnj cr,e brament lO e dl,n
cpifl:. ad .tHt. yt COl'um temcritas qui Luélatio mutarunt 1Iucidè appareat. ,
'
,
,,,
' '1
EtoPfia emilltn] SIC Ald.Ul.Dcfl}llltlbust:10lenllllu
nofl:cr antlq. vbi (Cri? tllID ita dl:; VnillerGqu C oPPl,da'~l
Oblll.lIll, &c.SlIodianc verius circ arbitrer. Nam modo di)t it Sulmon~ {es à cohortJbus coerccri. Delèrti ;1.lItem à [ilis
DUClbus mIlites Antonio lé ded1derunt:vt modo jùbiung ct .
..A Rege Noric, .] Agrllm N orù:u1l1 III GailiJ. 1101111 11at
lib,l . Call.ca+ à. Boiis occupatum.!èd Regcrn NoriclIl11 ex
~crl11 al1la, e~(Llil>. e~tref11p. Ï\ on putO Regem vIlum 130!Orum .1 C :E{are in Galli;1. rcliétum. Itaque ad Gcrmanum
id rcfcrcndum arbitror.
'
Circ/unmunjrc iujl ituit,) Meus antiq. & Aldin. CÎrcum,ltnire. Et infrJ lib.l.Curio VtJc:tm ob/idere & vallo cirq.J1nlIcnirc inll:jtuit. MlIlti t;unen hoc ipfulll mutant.
.
.DoonititfS dlflimttlalH.] Meus antiq. 5imulam''l1l0dmaglS
probo. Nam illJ. prpnuncians ,non dlfsimu!.tt, Jed fiTJlulat,
& fingit. H;ic autcrn Pompcij dcfertioncm Cic ero mirifici: C!x,lgit:lt. Arr. S.cpift.7.& 8.Culpam tamen ornnem POl.n
peius in Domitiul11 cOllfercb:Ït. quod ip,lius literis çogno1cl
poteft quaru cXempllll1l extat cod.lJb.cpift. 17 .1?19, 20,Su 111
pla alité lIrec crat,le neque parcs cum Cç/art: copIas habel'c,
neque iis dU;1.bus qll'\S habc:bat,lcgionibus fatis confidcre,vt
iis Reip. fonun as commirrerct.Itaque cCllfere, vt Domitius
oppldo rcliél:o lilas copias cum ip,fÏus cop!is cOlllllnge,ret.
canfultttndi "luIJà.J Hoc putO e glo{fa lllmptum , eo magis qllod Facrn.& meus antiq.habent Couji Llltndi. quam vo('cm 1aogobardicam cJrc ,flcil~ ex lib.Jcgum Barbaricarum'
imcJligltur. Mcmorabl.le cll: auté quod de hoc Domitij tcrTor~ Sencca rcnl>it lib. de ben.ef.3.Cor~~rillm, inquit, exfar
ob1tdebat. Tenebatllr mc!u(lIs DOl11lt1us. Imper,lUit mcdico,eidémque [cruo lilO, vt fibi venenum claret. Ctlm çcrgillcr[amcm vidcrct, ~d cunébris,inquit,tanquam in tu~
\,.
o.
.
�140
FRA N C. HOT 0 M. NOT JE.
potdl:ate totum illud fit? mortem rogo armatuç. l'um illc
l'romifit, & medieamcntum innoxiul11 bibcndum ilh dedit,
quo e!lIn [opituç eflèt, aceefilt ad !ilium eius. lube me, inquit, ad[eruari, dwn ex euentu intclhgis ,an venelllUn pay
tri tua dederim, viXlt Domitius, & [eruatus a C:Elàre efl:;
prior t amen iIlUl11 [eruus [cru.lUerat.
'
.
.
Prima, w'/pera.] Meus antlq. & Aldm. PrIma ve[pen.
Scdita putollluj11 locutum, vt alibi prima noéle, pro Incunte notte.
Pa,,,tiJ momw/ù.] Cie. Phi!. S' Minimis momentis maximx i?clinationes temporum !iUllt , cùm in Ol11l1i caiù Rcip,
tllm 10 bello & maximè ciuili , quod opinione plerunque &
[lm:t gubernatur.
Exitm obflrltlnt.] Meus antiq. & Ald . ../fjferuept.
Ntqlee eorum.] Meus & Aldin, NUJ'teeo. Placet Faerni)
Ncquevcro.
'ran/urdrfi,mmll ex/-tt'1a/io.] :Mirè dixit, Tanta [umm;!.
crat; pro tanta erat. Cicero de Ofhe. I. Adeo [\lmma erlt
ob[erultio in bello l11ouendo.
Vtaiuu inaliam .] Sic valde arridct: cùmin meo & Ald,
& :diis pcrmultis Icgawr NullM.
Ecf ree:x (ilf.i/ateexpuljos.] Meus lib. ln elfe. Faernus ClÇ
ingenio, Ex iniuria. Sed Ea TC, Jpud Cicero vilt.ltum cf!:,
pro Ha, de cauflà. Cauff.-l.m aurcm iignifieat, CxC·u·js in
lraliam aducntum. Notanda etiam locutlo Ex cÎuit.1te cxl,cUi; pro Ex vrbc. l:\:am [uperiùs, Profugiul1t, illtluit, cx
vrbc Tribuni~ l cb . Oc. :Att.lo.cpift 4. Hiiùnt, qui niii mo
ciuit:tte cxpulif[cl1t, obtlilere fc non poffc, &e.
Dimittit omnes in(o[unles.] De h.te Corfinicnfi clcmcn;ia cxtat Ca:fàris ad Ciccrollcm epifl:ola . Att.9. Cpi1l:.19.
Pat/ca 4pud cos locu/IIS ] lu line cl.ubio legcndum, qU.Uh
uis in Antiq. & Aldlll.lcgJ.tur, L0'1mtuT • .
.
.fiptrtè eorum.] Sic Aldin-:' meus Anpq. & ahj pcrmulti,
Lcgendum .fi'parttl vt in aliiç ,~ol1lllùl s.
.
H -5. L ..\~.] SClibawr plem: Sexagles. nc pro Scng111tl
ca nota fumatllr .
. ~od aduexerat Do"ûtitu.J Vems Cod.& Ald. ~od au-TlIm adduxerat,&c.
Sacrammtlem dime.J A!io 10co cxpofiûmus,
1
�iN
LIB R V M
1.
CAP.
VI.
Eprcl,enfiiS in il ;/lcre.] DeprehcnCus in itin. V ctus:Dcp .
ex itinere. quod probo.
.
,
, Pr ..fitltl& fàbrum Cn. Pompt~. ] Liu. hb , Y. Vbl ~c clalSlbus
a Seruio Reac de[eriptis commcm orat: Addltx, II1 qlllt,
huie ehfsi du~ f.lbrum ecnmria: , qua: fine armis llipenJia
(aeercnt . datum munl1S, Vt m.lehinas in bello ferrent, Scd
dc Pra:fdro f.tbruJ11 Vcgct.ub.,.. eap.H.
.
Cn. MagitH J Ilae de rc extat Cxftr.isipfius epi[l:J Att.9.
~piH:.8. Cn.M.lg ium Pomp:ij prxfcétu m depreh~l1di ièili~
cet, & mec In futllto v[us fum, & CUlll ftatun nulful11 fccl.
lam duo prxfeétl f.1b ru 111 Pompcij in meam potell:atem ve
l1erullt,& l me mÎlsi {ùnt.
1
'..fid foam dignit-atem.J Meu9,ln [uam. qnod ma:gis probo •
.,.A'rqut ad ft Brulld"jltlTll.] Sic Ald.Meus vero, Atque ad
ell111. Legçndu m opinar ,Arque ad Brundufillm. qux vetus
locutio di:.
Communisfttlutis.J Aldin. Sallltis ~aufC1. quod apertè mel?
dofilm dl:: cham anti'l uO meo lib.aurto rc.
Id.m l'erfief.] Pro 'f antum, vel Talltund em.
Cum cO/JO' tib. x x. ) Id cf\: , duabus lcgionib us, flué' dccem hominum millibus.Mclls eodex,.Dt'ctm, habcbat: quod
magis placet, CÙl1l111odb dixerit COSS.lèClIl11 maguam excrCJtu~ partem abduxifiè. Et Cie. Att. 9. epift. IIi fèrib:lt
CLllldiam climidio plus CcripliiTc POO1pciul11 habcrc iQlÙ1U
rcuera habùerit. Serip[erat :lutem de trigint:t millib.cpilLt-.
1bi re]1 itifTet.] V etus, &manNJà.Sed parui refert .
.,.A'dminijfrarirmé[qtlc.) Id e!l:, vias, commC: ltum, itiones
& reditiones. ~1 de rc fèribit Cie. Act. 9;cpift. 14· Epill:ola
mihiaffe l tur l Lept.\, eirellJlluallatllm cfIe PomyclU111 ,raribus eriam cxitus ponllsre nen. Se,l & Ip[e Cxfar epi!l:. 17.
ciufèl.lib. Pompciu s,inqtlit , [e oppido teuct. nos ad pOrtas
caftra habcmus. eon.llnur opus magnum , & multorull1,üc_
rum propter altitudin cm maris,fe d tamen llihil e!l: quod po
nus f.1C1amus. ab vtroque portus comu moles iacimlls vt
:lut ilium quamprim1ll11 traiicere,.quod hab et Brundui i/eo ..
plaru01 cogamus , aut eXjtu prolllbcamuç.
M ~g.~um non remi/ri.] ~d Igirtlr cft, qUO(I,Cx[:trÏp(è '
fenblt lib.Att.9.Cp.I6.Ad vII.Id.M art. Brundufium vClli.a.l
Inw U01 ca!l:ra pofui. PompclUs dt BnmdUlij. mifit ad me
R
�14%. FRA N C. HOT 0 M. NOT JE
Cn. M1gium de p.lee. qua: viC, limt, rèfponoi. H oc vos ftatim (circ vo'lui. Cùnùri Ipcm vcncro de compOlitionc ali';:
quid m c confi~c:e ,fl:ari~ vos cerr~orc" faci~m . Ni li forrè.
cum curo CJn10 10 ReblIo,de quo mox olcctur ,tcmilÎt.Scd
h a: c mera rl iuinatio cfl:.Ac pl.mè: hoc ali'luid argument! è r,
conrr.l .lüél:brcm Commcntarionun Ca:tlri~.
p'edes ".xx.] Nofl:cr,Pedib'u x x x,.Vtruquc mendo{t.11lclillÇ ~ ld: , Pe~um.n,al~ latitudinê & 10ngitudillcI11 ofl:ëdir,vt
paulo p~fi coll:ablt:cum aIt airas pari nugnirudinc adieél:.l.ç.
MU/tH tonnent'!.] Vox mulris abell:.i. .n'lco' A nrio:& rea~
abcll:,~eo quidem iudicio':Satis clt cn'ün dixiifc c~mptet.lS:
Tt/is l'ul.>ltf.batm.) Vet; J>/Igmibarll. quod probo.
EIJi impu/u e;ru,] Vocc1l1,Etfi) redundarc .IC planè rotlcn'
d;\In e{fèarbitror.
V t ;pfc coll0'lumttIT.[ 1prc autenl erat- non Pydl.lgorl ç;
[ed Pythagora callidior Ca;[ar. CUlUÇha;c fu it perpetua ratio, ctlam cum AnoUlltro Gcnn,norum duce .
. AI1Icrmisaijèedat'lr.] Placet lcého no(hi Antiq.:l quo
du:!! prima: vo~cs al7ulI1t. n'am &: Îa?pc'Di{ccdi, limpliClter ita viÏIrp.ltur: & iam non de di[cefSlo'ne ab armis, Ced :l colloquio :tgitur.
Ni/ni fi/Je il/is ,J V CtllÇ NeC fin e.quo'd magnopcrè probo:'
N,1.!11illud proximum; Rcnu'ntiar quoll CO'n(lllc< ablinc, vctufl:è dixit, pro Renul1tiat Confllles .lbdfc: Cuius locutionis CXCil1p!:t cruditis 110ta Iiuit. Plau. in AGn. Equitlcm iam:
1èio, filim quod amet meus.
VicoJ plat~af'1ut.J, Hîe notandus ~rr,?r ri. Sofipatri ,qui
dixit,vicos c{fehumileS'domos:& qll.lll1CC~mUS,non vic os;
[ed via.ç dfc vicorum.
, }J l MW itt"diftcat.J Ha:c ead. Plutar:in Pomp. & Vegcr.
.
"
lib. 4 · cap.~.
Quod COJS . abfint. J Nam' ftlpcrioribuç rro xiIlljÇ diebuç
Dyii'lchilll11 profeél:os 1110do dixicqual1l1is Cü;.epifl:·4·Atr•
9. vn',i cum Pompcio profeéto< [cnbat.
,
Dlebll-fnou'é.) Cœf.,r VII. Id Mart.Brulldllti.ii:venir,vtip{e
[cribit cpifb6.Pompeill~fugit ad x vr.Kal.Apr.vti pater ex
cpill:. x8.qua ratiol1c numerus quadrat. Mutlus & Trebanus
Cic.linp.S.CùmCapl1a exi{fcmm,ex itincre :llldJUlmJ,lS,Pôp.
Brundllflo ad x VI . Kal. Apr.clt omnib:co'pii~ ql1as ha?uerat,
profcéUi dfe. Ca;làré pofl:ccO' die in oppidii introüllc.c6c:ia
n'arum
�1 N LIB R V M r.
rH
haro elfe.inde Rom.1 contédilfe.vdJe <InCl! Kal.effe ad vl:bé:
& paucos ibi dies c6rnorari dcil1de in l Wpanids profictlCJ.
CAP.
VIL
1.1.fi:XjrnJ perr;neb.tt.] l\'ofier) Aldin. & aLj complurcs,
l V Probtlb"t.
N"t<eJ conflmaiffint. l ln ead. cpilLcanlèendiffe POlllp.
dicitur ad 4.Non.Mart.
.
Facultawn adl'me,ar.) Idem [cribit Plutarch. cxC1rcm
n,luiu1l1 pcnuria impcdicul11 , quominu~ Pompcium pcrfèqllçretur. Ac melllor.tbile dl: , quod codcm loco fcribit,Italial11 illo modo ~ eXClre clicrtul1 Lx [patio in lùam potell:.:tem redaébm,hne v 11 0 pra::ho & [anguin.e. A tgue hxc qUldem Plut.lrch.in CxCln Pompeio vero [cribit hi1l:oricos 0mnes hanc ex It.dia Pompeij di[cclsionem in Jùmmi fir,ltlgCI111tis numcro po[uiflè. ~rum quantllS crror fit, licec
ex Cic.ad Att.cpi cogl1o[cerc.
.
Propr.:torem Roma . ) In mec Anriq. ·Romantlm. Vuunquc
ab Ald.alJefi.quod magi probo .
./l'friram fort i 'l',,bero.J Cie. in Ligar. Tubcrouis fors conieéta ca ex S.c.cÙrn iplc 11011 adeCll:t.
Ex prIltu.ra.] Sie Cicero in eldcm: Interim P . Aétills Varus, <lui Prxtor Afric:tm obt.iuucrat , Vtieam verut. ad CUIU
fb.tl!11 col1cl1r[urn cfi,atqucille non mediocri cupiditatc ar'ripl1it imperiu111: li illud imperium dlè poruit,quod ad priU.ltLlm c1J.J1lore Illultitudinis impcritx nullo publico confilio defercb:ltllr.
Exprol/illci"fogit] Cic.Att.ro . cpill:.I4~C:lto, quiSiciliam
tenere nlillo ne~otio poruit , & , li renlli{lc~ ; omlies DOlU ad
CUl11 fe col1tuliflent, Syracufis profeétlls efi ante dlem VII Il
Kal.Maij.
VaCUM ab irnp.riH.] Sic Ald.Noficr verO., Vacuas proaincias ab impcriis.vrraquc placet..
..
Fi!ium t:xp~ncre ." terram.] CIcero 111 Llg.lr. Pr6hibiti efiis in prouinèia vefira pedem ponere, vt perhibetis, (ÙI1l1111a
cLlm iniuria .
./l'd -vrbem profieifritllr.j Trebar. ad Cic.lib.ad Attic.si.eFill.I4.PO~l1pcillm Bnll1duflo J?rofeél:um: Ca:làrem pofic:~o
die ln oppIdum lI1tfoulfc. COI1C10l1ltum elfe. inde ROl11atll
cOflccndilfc. velte :méc Kal.effe ad vrbem.
EpeOdtQ If2,ilirrfll ttmpm.J Decë enim'anni inter fuperio-
�114 FRA N C. HOT Q M. NOT lE
rem Cx[uÎç ConfiJ1.\t'u!l1 Întercclferant.
~od ab o.m",b'M.] Conigendum vt .i naliis qllaml11ulcic;:'
~Od oml1.lbus clwbllS patcrc~t. Atque lbl Pllnéto ll1tcrpo{ito, llollaincunda (cnrcilna. quafi repcmo verbo Docet.
Latum ab decem 'l'rib. pl.] Sic Cic. Att·7. cpiH'3' Cur il11perium iJti, aut iflo modo prorùgarunl d~? eur tantopcrè
pugnatu!l1 cil:, vt de cilis ab (e ntis ration!! 11:lbenda x . Tribuni pl . ferrent?
prif/ina confuetudine.] C. Ca:llr Cos. M. C;\toncm [clitcnti~m roQauit .. Cato rem ql~a: eonflllcb:ttur, t]UO IU.UTI
non e RCpllbl. vldebat'ur, pèrJ:iei lloieb.lt. EillSrei grati:l
dl'lct'ndx ,longa oratione vtebarlll', cximebarquc diccndo
dlem. ~rat enim ius Scnato~i, vt [cntontiam rog.lt'uÇ, dicerer ante, qlueqmd vellct ;!Iius rel; & qllCY.ld vellet. CxLJr
Cos/ vi:trorcm voc:tllit: cllll1tjlle cl~m fim:mnon f.tecrct,
prchcndi !oquétem, & in cucercm du ci illl~itSl:l1aruç con!llrrexit : & pro[cqllcbarur C:tton'cm in C.lrCCrCJ1l. Hac inuidi:t f:1éta 1 Ca::C1f dcftitit,' &.mitti CatOl1em iu/sil'. Hxc cx
C:tfifonis hiftoria GeJl.lib.4.C,lP ro .
.I?fo Cos. Pompe; •. } l 11/ Con(ulc, arqu :tdc() pllgnlntc.·
Fam.6.epift.6.lib.8 .cpift. pd Arrie.
CM fitripaft.u effet.] Sic n61l:cr & Ardin. & alij permulti.
Video tamen in quibuLiiam imprelSis, Ferri. qllod verius
pli ta.
circlm(èribtndi.'I'rib.pl.] Hanccalldcm belli eaufC1m Cicero Phifip .. 2.. cOI11mCmol::lt. ~al1l c.1:IIFtm, inquit, de.
Cxfarc_iigl~i1icans , den~entJfslml Lw conhbj &.f.léti afferebat ,niil qnod1l1terecf~lo neglcéfa, lm tnbunltlll;~ ulbLttum, cil'ellJ1(eriptùç àSen.1tu effet Antollim; Efl:aurclll Circun(criberé ahquom , ~b Rel.) .r~mouere, &. cuna foro t!uc
prohibtre. Nam [uperius h.le Ipl~ de rc loquen ~ eav· 2.'. Nec
tdbonilpl.inqllit, fpatium darur fUI peneult dCpl'eCalllh; fed
de lùa [!Jute die ~èptimo cO~II:ar~ eogunrur. & CIcero hae
ipE1. de rc ad Att.7. cpift. 9. SI forte Tnbunu[p 1. Senatutn.un
pcdicm, aut populum inciClns Il?tatlls,'aut S. C. circ~ll1(eri
ptus ,aût fubl:ttlls, :tut expulfllS lIt, tbecn(ve fc expu){um, ad
ilium confugerit. Et Orolius: M. Antonius & P . CalSius
Tribtfnrpl. pro C xlire intercedenres, ii1terc~dente Lentulo Conutle, curiafoloque prollibiti, ad Ca: La.rem profeÇiHunr·. Sic vfurpatur in Milolua.na.: NunqUlffi'lllum Rcfp.
-
fu~
�·
1 N L t BRY M
I.
r4~
Îi.1O iure dlh vltl. Scnltuç,crcdo,Prxtorcm cum circUnfcri-
pli(fet., Ne ctlm Làlcblt ql.lidcm id f.1ccre :n priuato, eodell~
hO~~lltqll1d p'rofcccrat. ExcmpJum mfr., cxtat lIb. 3· cap.~.
ybllta fcribitur: De quibuç rebus Scruilim ad Scnatum rc~
tu lu : Sel1.1tltfque Cxliull1:lb Repub. rcmou('lldllm ce.nfiuc:
Hoc dccreto cum Confut Senatll prohibllit : & cOl~cJOnan
~()l1anrem de rofiris decluxit. Sic PhiJipp.r3.Scnatus ~n C:tp~
tollUm. Parata de circunfèribendo adolefcenrc [entCl1nil
confubtis. Loquirur de C.Cx{;1re , quell1 ConCul ab Repub:
remouerc combatur. Hxc ctlm iarl~'pridel11 fcdpfilfem, ;1llJll1aduerti poaca MaUutlUll1 doé'bfI:virllll1 lacos eiuG/eml110di mlliros proruliflè.
zllifè harJoriJefuru,rum. J Sunt 'qùi Jlc emcndenr: Sin ri":
tnore den'gi.tnt, ~lIi Cuo honori non deflltllrum , {èd .l'cr Cc'
Rc.:mp.adll1tndtraturum. ~anto mchus nofier alltiq.Sill ti1lI0~e dcfllgiant,ilfis Ce oneri non filturum ,& per Cc Remp:,
aru11lnillrarllruJ11 ..Neqllc dIfpllta,tione ,aut argul11enris opu~
elfe arbmor. SCd.l.11i'11ta vIdeo a Manu'tlO Jlunc imprdfuJl1
locum.
V roperibzu anreftmJ#erit. J Sic n~ficr '\Tctm & A1d. opi-,
bor,pro. Rebus gefils. qllx [enrenrJa proba cil:, fi locutio
cXempllll11 h:l,bcre,t. Alioqui corrigen~um vidcrctur, Yr 0pibus iJle auducrit.vt de Po~npcio inr_cIlîgat~r. Sunr auten~
qui ..fi'nteire hoc foco rcponat : qllod fille vcrufiorum IibroTlIm :lUéloritatc ficri ccrrè non dcbllit.
Timoru cdllJfa. ] ~àcl Pompeill~n ab fè dcfcrtllln m~tucrcnr:vtPlutarch.qlloqllein Ca;Lcommemorar.
,
'.
Reliqurffqueres. J Aautè reticet quod Plutarch. {cnblt,'
cùm Cx/àr ad :er.lrillll1 velülfcc ,vt pecllllias inde auferrct,
MeteIluIn hune o'rauirer interccfsiife : Cx(itrem ci arrociter
min:lrum e(fe: eùm cJaues n\.i[quam illucnirentur , acciri~'
f.lbris fores etfrcgilfl:. quod etiam' Orof.memonx prodidir;
t
C A p~
VIII.
"
E
X 'SiciUa rri Sardi"ia . J P.Yi'élorius, yjriarum r. cap.i:·
hune lOClll11 ex al1nq.llbro Ira rl!fl:!tUlt : ~'ts Sicilia &
În Colàno:1 priuaùs waéras, Ceru,is , libenis, coloni{quc firis'
tontpleucrlt. Doccr :lUrem Colanum Domirij vilbm fuifCè. Colol~s ~lltcm dièir Cxfar, quibus Dontitius ~gros'
KX'
�J46
F kAN C. HOT 0 r-1. NOT JE.
ex fÎ.lis poffcîsioniblls & l:tti,-l:;lI1dii~ attribuer~t'. Vt (uP€r1L1S
lüt\ll1m dl:. Et de hlllllrmodl colom~ 10cll~ dl: infignis apud
AppilllUI1l .""'<!'u~.C. Et nunc vidc~ M~IlUCillll1 Viétorij (clltcmiam fccurum,& VOCCI1l Ctf.1.no IInprcfsJIrc.
No"" C~ftlris officia.] Vtriu{èpmcrita paueis po11: vcr!i!J.
éxponcr.
Irl com.trI fide.) .Ha:c vniucr["\: Ga Ilia: hlit ratio, quem:tdmodum (lIp~l'Iotlbus hb.ll1tdlcé'l:um ~H: yt tenuc~'1I1iquot.
vd 1)~glf vcl ClultateslIt potétiOf1l111 fide & c1 ientcl:t cflènt:
hoc cil:, vt & ab [üs illx d(-t~ndtlrcntllr , & illx his,cùm v{i1s
vcnirct,ftlbliJillll1 ferrent .
. pj"ftiliwJilfln x v . pr;'Ms, ] Vetlls lib. Ma{ÇiliJ., ~uod 111~
gis probo. Decllrioncs aurclll tram aliis in vrbibus, iiJclll
qui ROlllx Semrorc . Ex eorum orcline cenus virorul11 numerus dcligcbarur, cui primorulllnomen imponcb.ltur 1110
.10 x. modè x v. qUlbus ccru l11uncris publici procuratio
nUlldabatur.
Ex tlu{forita t e. J Ex decrcta Dccuriollum.
ViO,u G ,t/li:", attribuerit.] Sufpcé'l:m l11ihi locus. Corrigcndul11 videruf,vcl hoc modo: Vith C:tllia,.in fcxto ca Ill,
vt Qll05 P 0l11peiU5Jimpliciter frucndos cOllecIrerat, eoÇ a:
[.1r ab(olutt: dono dedcrit. vcl, G,tlli.1s attrillcrir. quod bencfieiulll T nihilo l11agi~ :1.<1 M.1fSi lienfes, qullll ad vniUCrÜJ11
prouinei:! GaIli;i pCI tineb:lt. Sec! (aperior conicé1:urJ. co I1Ugis prob,uur, qu~J pari.t vtriultl; bcncflcia mox appclLîrur.
Nmtrum eomm,] V:det ad lu.dl:ioncm Fcudil1:ieam , de
V.tf!àIlo dL!?fuJl1 l':1.cronorul11,!i illi inter le aomëdallt,. quod
Vl[l!Jl oHiclUnl he.
L
A P.
.
IX.
Afrauio Lrg,~to.] Difricile diél:u c,~, non petiu~ (cri"ptUI1l lie [Little, LA~alU() Pompcl}Iegaro.,prx[errim
ct'tm ilium vfque adhue nult1uam nomUlant.
'T'o tÙU Lufttaui~.J Sic 011111 cs :umqUl. L.cgcndum arbitror
t'vti,C.1.{i1 tertio. l1a111 (enJùç cil:, Toti Lulit.tnia: auxi)ia impcr:lI1tur .tPetrcio : CcltibcriS)& reli911.iç,~b ~fr:lIlio • . ,
SCtl,taU, cetrat~.J VilleMur fIxe nomma hlÇprOllJl1Cm ex
cetri~ & lèutiç illli,ofitl.
,
!("em ip(e pet i ~erat.] Sic AIt!. hcrnuç ,~am Ipfc pacaue·
pt. Q!:;llÎ vcr0 cM cci c.ommcmGralldx , vcl tcm],'us vel
.
cau6à
�l
N
LIB
Rv M r.
14-7
bufE vila fllcrit. MCUIn igitur antiq. (e~Jl~or, vbi P~YlfuC!:~f
l<:~ltur. Nam ira paraffc dicit ,vr nohlÙlsunlim & forrllSl-
mum qucmqllc llominatim Cllocarct.
, Confimmlinc cougrelfd!. ) Progcclfa? corrige~dllm ~uta
rem . arque hoc ad Ca::làris conlùcClIdincm mag1s acccd!t. .
, Piguore deulux;T.] Nam CenCllrionlim peCUlll.l,qll,lh pra
plgnore rcnebatur l CxClre, I)e ab illo .ld Pompcium pro':
,
pmqUlntem dcficercm . Prx clarum firatagema.
Subito ;umentormn, ) Aclltilsimè
tt. Panügathus anim:tducrtit, lcgcndum V 'l'cI/Torum.ciquo magnoperc aff'cl1rior. non enim ponderc iurnentofl!m, fed tempcfbrc pons
,
inrerrllpttI5 dl, vr mox diccr.
.figgere "'que (l'aribtis. ) Aggcr hoc loee petfpicuè prd
trabibu5 & longuri is, quibm pons conO:abar.
S"b clljtrù .fifra,.q cOI/Jliti' .1 Antiq. Co"fijfit: quod imgis
probo.
carma,hojlem) Notlndus locus,in quo ciues,non i:tm Adùcrf.lrij, vt f;çpc alias, [cd Hofiillm nominc appelbnrur.
Pnma if7 flcunda IIci" . ) Hoc CX{;lri fJ.cinus rctuIit Vc'ger.in l111merum ftratagem,lttilll. fed t:lmcn,non fatjs,vt viJcrur,intcl!c:él:uln.C.Cx{àr,iflquii,cùl1l a.lllcr.tùs Afr:lJllU co'
pias cduccrc~ , & rccipicildi lè fine pcricplo f.lcult:ucm 1l00t
habèrct, lieur conftitucrat ,prima & lceund.l acie furrim .t.
tcrgo ad opus applic:1ta,x v ped um fOff.·lOl fccit,inrra quaùt
itlb oecaltun fO\i9 .lfmati fc mil ites eius rcccpcrunr.
Longitu a,uer pttendl#.] Aggeris !lomine marcricm,& vi.:
mina,& [~(ccs virglùwrum nunc inteIligir ..
tA P..
x.
x
primo kdflato.J Sic antiq.-& Ald.nonnûlÎi iin'prcfsi, Pr;
mlu I,afta",s.
DtCliui(IIftigio.) Verus fic, Ediéuç locus t~ui f.l!ligio:
quod non plaect.rcd pro'Dediui lcgenduD\ arbmor, vr f~-'
pc aliàs,Leni. Nam inter DechuitlCCm & Fa!ligiuln .lpud
E
hune noftrulTI nihil J1ltcrcft. SimIlis locus mfr ali5.:t: Id ,lUtcm cft iugum dircttum"enl!neüs in mare, vrraquc ex parte'
prœruptum,aéquc'afpcrul'n,léd paulo t:uneù lc~1iore fJ!bgio'
ab ca parre,&c.
.
Jr'npwms ifd 1mfr# monte.} Magis- placet at\tiqua: Aducrfuç'
KK
t
�148 FRA N c. HOT 0 M. NOT lE
montcm impctum in cohorte f,lciun.r.
Nonm,Ua a re com~ltljis .] Ad fcn(uJ11 non ad vcrba rch~
tio fit pcdxpc; vt :l~ iis locis :in not;lll ilJ1u~.~
P rimit ili (WillY/O .) De quo :llJo loco COmCmOf:ltul11 dt
V lrique/l'pcriores.) Vews,V trinqllc.(cd vu lg;lt.1] lacet.
IVofl rorum impctllrll.] VCtL1S, No{l:rorllJ11 cl iu impctu111.
N umero rffcnt quod .) Vcrbul11 Effcnt , o.hdl-:lb Ald.So.nè
fi particu!;t quoquc inlèquem deleretur, concinnior [èntell~
li:l vidcretur.
Hojlcste rgcf,"Vcrtere.] :tItirum c!bn AitI. non dl~ HoJ!es,
[cd hoc l1Jodo:Tcrga vertcre aduerf.trios coegtflènr,
. Nixp rofluit.) Sic Ald. Nortcr vero Proluil. quod ctiat1l
!labent imprefSi quid:tm . Magi, p!:tcet Faerni conieél:ura,
ProRuxit.:lc fortaffe ctiam Flrnmn pro F I"mini; Il1cltu~ lcgerctll r. N:l1l1 fic Cic.in lib.dc Chr.Our. dix it,Fluuiul11 C'x~
tra ripas difflucrc.
·Max imiconurat.u.] Sic Anti(j.Aldi n. & qllic!:tm imprcf~j .
Afij C~mmea"H. vitiofé. 11.1111 Comit.uu l11 pro parte cx~r
cirus vetcrcs dixcntnt. vt paulo infd, r-1:tgnoç cOm it.1tuç,
qui ad Cxiircm iter h,tbeb.tnt.
Pecara flamdttm .fZtbjidium.JA111imadltcrte,prirnum com
mc:nm gCt1lIS fui{fc h'umer:tarilll11: altcrull1, pccuariul1l: Et
fic cap. inft:<1' Ca;[,.r C1Ultaubus quo l11mor cr,lt fr umentl co
pia, pt:cm i:11per:tb~t . .
Vfru Bntmm•.eJ S l1p .lJb . G:t1 1. 4.cap.~,
I m'tmtm.t/tib'H.l Milites C'iC~riç l11unia OlnllÏ:t obibant:
pontes extruebant: rru l11cma clt:l11ctcbant:nauc\ xdillcab.ït.
Sic Gal l. ~.cap. I. & ahbl pcrli:pe.
Dtmonffratume(f.] Sul" c.lp.8:
.
colom'; rafi OT/Mique.) De qLUbus diél:llm dt cod. lib. [cd
rcgcnduç Appianus l~~uÀ . a . {lIb initiuJl1_
T em"u tl'a t cf,H lem.) fil meo vox ..fiMem abcl1:, Placet
Facrn i' lcél:io: Tempus a~tc.ll1. crat al111i. PutO Ca:iàrem
[cripfi[fc,Tcmpus crat aOlll d.ifhciJTulllm1..
CAP.
X 1.
'rfir' o"l/i.e confumedo. ] Nofl-cr & AM. Ga llica COJ1~
[uctudo.
Mi lliafi" cum foruis liber1fiue. ] Lcgendu~n arbi~r~r , L!bcrtls.l1am hxç Vil tata loçuuo cft, plOo III hJç [erUl übcrtl~
quo.
V
�l N LIB R V M
l,
149
que. ~od v nlg6 dicitllr, Compllt:tndo [cruos Iibt-rtOfquc.
~lC p,tlllo poil:: 0 dic nalltSMa[silienlillJ11, cumiiç qUa! [i!lu
0l'ta:,intcrellnt nOUC}l1 .
• D~ I>one projicifèltltr.] Rcél:c: & fic in Ald. cllm in men
tlt,Dm noél:Uquc. vitiofé.
H /5 lamen om"ib/J? t Lcgendum arbitror Tum pro T:tmen: cui loem hÎc dlè non vidccur.
ferè r fi .) Cùm modô dixerir .finnond., n011 video
t:]ucnùdmo.!wn voci R.es locus elfe po(sit. Eadcl11 aUte11l
[entcntia vlilrpawr:l. Cic. in C'l pro Pompo.
iI'/(tgni dom"nI concur!,.,. J Non placet. Facrn.rcfliruit,De11Iltm. quod ctJam vIdeo !.n meo annq. Vldetur legcnduIJ1,
R.."'(
lHaJ,ni ad domum .fi/farrv., conrurflu, magn.e grat,ûalio/Us
fie-
b.me. Nam Roma: vldelltllr ha: gratul.ttioncç f."tél:a:.
Ca,rin.e acftat~mi"a.J Nonnulli Stramine. quod planè ab,
ull'dulJl eft.nam mfimam nauis partem ex tabulis conficic-.
pat:tum. viminibus rcliquum corpus aprabat.Lucan,in l'
Prlmllm ("'7<1 ftt la. maJefono 'Vtmine,partMtI;
Texit,.,. III l'uppim,c.e(0'lue indura irm.ento
Ve{lorh patims tumidum(uperenarat ammm.
Sic V enerru Jlagrr'tlltt pado,filf6que BritAnm~
NaJeigclt O,eano. ac.
CAp.
C
X l l,
ogn/to /,ojlùtm.] Holl:Îuml nominovcitur, opinor,quÀ~
11011
tam Rom:lI1i cram aducrh"trij, quàm Galli, AlbKl
~ paftorcs: vt mod6 dixit,
P,,(hréfqlle ;'ndomiti. J Hoc fignificat T opinor , q\lod dixit
initio GalJ+ de Sucuis. Libcrtarc pra! , quod.i pli cris nulla
pfticio aut di1èiplina aifuc[.lél:i, l1ihl! omnino contra volunt.ltem facllll1~, vircs ali, & 1In1p.alll corforu m Jnagl1ltudine homll1cç eftici.
Spe libertath m,·itotti.] ln antiq.& A!din, Exq·rotli. quoq
magiç probo.
Suboc,.lh D.omitij.] Sic Oll1l1CS lil?prxtçr fO.ll m Aldinnm.
Vbi [criptllln cft,Do,nlni.quod l1ugrtOpçrè arridet, atllllc ad
[ccuorum npmcll valde accommoclatum cit,
Rem05 tra'ifè~r,.ente~ deterge,."e.] Dc.tcrg;crCl rqnos dice~
bam veteres, cum obleÇta n.lUlS trlnlncrlx hofiih , elllS !(::
JUos impctu filO pç:rfringerct.ridiculo for çaU'e l1alJ[ico:~uall
,
KK
~
�FRA N C. HOT 0 M. NOT .tE
u:lnfcurrentibus remis fœdaretur. Itaque nauem remis de ~
tcrgi dlcebant.Hirc.de bel!. Alex. Ac u.ntum doéhin:l po·'
~uit, vt in d!fpar1 nurnero nll1!~ tl:anf~ed:l hofu obiiceretur:
nullxque remis dctergercntur: Jed h:m!Jcr vcn~cntibus ad..,
uerlr occurrercnt. LlU1US li. 36. Dua: rcgla: vnam circunli!tunt, &:j.b vtro~ue latere remos detcrgunt. Hinc Detergcrc pinn:ls mun :lfud c.:undemlib.38. Aireribus falcatis dc~ergcbat pmn:lS. Iaem hh. 37.5iqua c:oncurrcrat roftro cUrI}
hoibum ll:lUl, :lut proram laccr:lbar,:lut remos dcter<>cbat.
JfI'1uea'tifi~io.J Sic A-miq. & Ald. Sed..firtiji,4"probo:
ft cft 111 v u l g a t l s : '
.
HO
CAP,
XIII.
Vna mue inter duas intcrpoût.l.
..fiiiM non lo"go.] No'fier AI~. & mox ..A·l~ longiore~
liuod non improbo.
Cum O(cWJl bt~1 conti ibuIÎ.] Proprer viciniam.
TflZl1lta ln l,tlitudinem.] SiCyctllS codex & Ald. & mulri
juwrdsi. V~ii.lib . ..fih irildinem.quod non probo. nam quèd
~rat fluuills :1Ucnendlls , mlÎor htitudinis qullI~ altitudinis
ratio habenda. crat.
Pa ,temaliquam . Îcort, alltrtel·tt.) Antiq. P;trtealiquaSicorim aUl.7ccret.quod v.dde arridct.
.Dllvbm comrartlJ gelle, tbtu.J Scnorianorum & Pomfcianorum .
./fbjè'ltÏf,] Pompeij,quiSertorianos vicCfat,cuiu[que no
mine & aulillcüS nunc bel!um gercbatur .
. , J1'I balbar,. ] !\on dixit intinitè , li, I~ 1JIdI'ù. [ed In bar.
bJrls: quafi yulgus & ~lc9cm iignif1cct.,'
N a ll ts conqum,] ~IC placet:qllanws 111 Anuq.& Aldin .lit,
."
Conquirerc.
,.
S'.Jtm;'!ft e"f>'tmu~ agmfIJ.) SIC J~nuq: & Aldlll. Suftlllen~,.
hoc loco cfi, Subiiftcr'c & morari,lter fuppruncre.ln quibul
dam vulg.ltis cll,sub{iftorc~
'rorù v ro caJ;ru milites cont~Jhari.J P.Viél:orius ex [uo libro refiituir circular •. qllod inihi vehementer placet. film
cùm pa1:un de edire qucri non auderent,in circulis qucrc~ann\r.Legcl1dus viaor. Variar.8.c.lp.rj.
.
5uprà ar,!ue infrà,JOr[aris infuturii Jlio 10co notauÎmus,
.ft p~ditatu per flumen .trall1iJortall~o, cqlJites [upp atque
D
-
l~erfi pug nabant.]
.
lt1[ro1:
�1N
LIB R
vM
I.
Isr
infra con!l:iruercr. vc parer lib. 7. cap.n. vbi inll:irmi !luiLV ra
Uoncl11 CXpolllimlls ex Veger.lib-3-cap.7·
.
lllteriit taml'n nemo.) Nihi l mllto. acque iu leg 1 plolcer.
verUl11tamcn ft qoo in VCtulto & bono Iibro ira Iegcrctur:
"amen non nemo, libcmer cam [cripturam cum hac commutarcm.~or[um enim vox rame" ?ncquc verp co mipus mt
duél.us lI1columis exercitus di ci potc!l:.
H ue i~m rcd""erar rtm J Antiq.& A ldin. Huc iam rem du
xrr:l r. Facrn. Huc iam addllxcrat rem. Fort:llfc, Huc ilUl
rem pcrdllxcrac •
./Id rralJ(eulIdum impedirent"r.] N ofie!', Non im !,cdire)l~
tur. Et mo~lo dixit cos cranfire potuilfc.
CAP.
X l I I I.
R~lu l :'Pifiu ." nfPt:xit.JSic omncs lib. Ncquc vllumilluc-
P I1Irc helllt,111 quo non vcrbul11 Vifos legcrerur.
Vafo militari more tOIH /amM'i. J In ftraraoemaris 10co
Frontinlls hoc llumerat,lib.I.C.Ca:fjr.inquit , per execpwIl1
fjuendam aqu3rorem , cum compcrilft:t Afr.lI1ium , Pctrciumquc ca!l:ra noau moturos, vt citra vexation cm liJOrum,
hollilia impcdirct conlilia,in initio fb.tim noé1:is. vaJà eOI1clamarc milites, & prxtcr aducrürionlln ca!l:ra agi mulos
clim fremitu, & [onum iu(sit cominuare quos ren:ntos yp.
lebat, & arbitr,tri cl!l:ra Cx l3.rem moucre.
Timorù magù qft,im religiol/ù.] M :tior~m fi.Ji timoris,qll.iln
[.lcramemi ratiollcm duecrc. ClllIE1l1 lutCm cGè arbitror,
animorum ardorclIl, quiin cillili dillènlionc multa 11.J:Uorc
odio inlhmmantur: vt nu ILl iàlllti\ [FcS lit. Nili ha:c he potius, quod if! bcllis ciuilibus rcmi[çior clIè militaris d_ilèil: li~
na (olet, ne milites abaJiclllci i.l aducrÎ.'tTlOrU)11 p.lree dlJcCdant. Id eni1l1 proxi1l1l: lignifie.1re vidctur.
LIHem mU/Tmn perfe pudorem. ] Sic lib. t .cap. 6.Nanquc hl!
iuGnodi res, aU[ l'udorc ,;tUt mctll tCnCl1tllr t qmb!lS fCQuS
nox mlxi1l1è aducrlària dt .
...Arque ad l/trdam rellat;. J Hoc CruÎ.lriç fiéhllll FrontiRUS l:llldat, & in firaragcrp,atis Ioeo nUll)(Jr.lt.li.Stratag.l .
NoumtfJarij "iElM.] Ica eft ln l11eo & Facrni lib. vt ip[c
~c!l:.m!r.
D ifJi,ultiU taràabat.)Noficr& Ald.Difii culrates tlrdabat.
~Xttl/ÏfljmrM. ) ,I\bell: aQ amiq.lib. & ,li rctincndu!1l vilfcJ<. K ...
.
�~,~"
FRA N .C . HOT 0 M. NOT 41
Fur, Excelfi(simwn, legcndum erit.
l~giJ oao:!,.fom peruen.iret] Pr.:r iuga mOI1fÏum.
x V.
C A P~
·C .fiEfor i'Jed,m fPemoopenerat.) Front. Ii. Strat:1g.t.béh1t1l
CxClris alitcr imerprct,ttur. Ca:[ar(inquit)cùm excrcilUln Afranij & Pctreij circwnuallatum fiti angerct,llque oQ
]10C exa(jJf:ratus, I11terfeébs olluubus unpedlmentis ad puglnm dc[ccnd.ilfet, continui,t [ups,arbitratu.~ alicnum dimicationi tçmpus: quod aduer[arios & ira & dc[per.ltio ' i;1ècndcrat.
.
( Etquod non ab initio.] Duos verfils dedfc arbitror quibl.lç
1=xfariallorum querelas & fcrmqncs exponebat. Nam vcrhum Con'1ueru/U~r ad Cx{ilrianos pertincfc puto. Itémquc
illud, Hiç prouocati [crl11onibus:CJ?Clrianorum fcilicc~.Ar-.
autcm conferre , modo dixit pro COl~iungcrc.
'
~UltJ f.efare per Stelpirium.] H:e . dux voces, Cum c"fore~
ablllnc a lloitro antlq.& mco IUdlCIO abfunt, non dc[unt
Armat JàmiJia.] Familix npminc ill~e lligic'Clpinor,g4o~
Procon{ules ex dOl11citicis conuiébo nibus, aue neccIfariis
apparicionibus fecu111 hab cre con{ùcucranc: q!lÎ quafi c~
cohorte prxtoria appellari [olcnt: vt aic Cic.Epill:.aq Q,Fr.
tl qua nulIul11 aliud gCllllS anùljaducrto , quou ex F:unili<l
dici polSit. Nam [cruos certè ad Jrma npn vpcarcc. Colo··
nOS quidem, de quibus ll1pcriùs dixirnus , poccit ctiam hqc
ivcrbo iignificarc.
.
.
., lIemficid,Tiùfuu:] Suo aliquo b~n.c:ficio oblig:ltis•
.fidlm(ariio tradunt. J AduerJano, habet V: C. quod nl:
probo. .
\ .
. .
.
Conpl fum (d,p'tUTOS:] lam an:c dl~um ell:,.Slbl .confiliu111
capcre,vocC:: clic [edltloram:quu dcfeébo fit.l maJOre parto.
1
.fid idem il4Jiurandmn .J' Vetus p~acec~I~(e idem iuliural1
pUln adigit AfraniuITI :Nam [a::pe prxpol!ponelTI verbo adiungcbant. ~t Arbicrurl}. ad'gere: pro Ad arblCrUIll. SIC ~]Q
d.ll1um excrcimlll tr:llUll cere dlXlt P lallcus ad çlcer. cpl. 9.
lib. 10: Et P4CO Ciccrone~1 de Fit~ fic fcripiifi,c,Si Arl11ib~
:td portas ycniffct , muru~que laculu1l1 tr:1llüCClffcc: vbt
f l1 lgo Icgi~ur ~awlo. . . . _ '
"
Yi;ror1uca tur.] Noiter proclucat.ql1od non l11111UÇ arndc~.
~u~s ceptr,!nt.~ No~ d\l~iço, ~lIiI1Rt~eper~nt Icl$cncl~~
'ma
pc
+
�1 N LIB R v M
J.
IH
nt: vt in noIho antiquo. Vrfillus rc!1itueb:\t, P Ierofque.quoJ
llon probo.
.
.
Valla re[i,'!,io iurijÏtlrandi. ] Sic MdJcdmu1t~ venus A~t1~
911US, vbi Noua fcrirtUlll e11:. vt l'C;10U:Ltllln {uper JOns l'ICI
jacramellUll11 licrniJlcct. Sic cnim poficriùs ii.2..cap.6.Re 111.,
.
P.
l'
quJtllr
nOlla rcllglO,
vt co negldl0 !:leralnen
to, quo Ilune 1.
FcnCll1l1li, &c. Vrlinu~ quoquc idem de {i1O tcll:atuL
{( l
ZnJiwa ad oncra pOTla1lda .J Di"imlls alio loeo ex T~l cu •
Cicero l1\:l~11lm fui{fe clliulque Romani l11ilitis [1rClnan~: ,
~ÙI1l pr.1:t(;~: arma & vJ.ll11m, ctiam dimidiati l11cnli~ cibah:t
p0lt;m::l1 t •
ç
AP.
O,·fi[iuni
C
tis.
tamen
11011 xque prpoan1f.
x
V J.
exp{jeaturos.) Sic Jegitllr in impre!Sis pcnnul~
& no11:er vetus, E"pleturos. quod
~Idinus
.
ln lo cir âipeftribttSfubfifleb,wt. ] Nofier,jù flineban t,vt ali':'
qU<ll1ro {ilperiùs;:lc nonnu nquii.,Sufiinerc.: c"qemu m ilgl11en.
Def.pt:r protegcb~llt .] Vo" prior abe(l: ànoflro & Aldin,
Z1I "ducrfaTi~s tela conii,j(~all t. ] Sic nofl:cr,it~lUqLlcA l di-,
l1us.nonnulli Adllerfoç . placet Facrniconi~élLlra , Aucrfos .',
t'.Im ilJquircbanr.] Fort.Req uire bant.
Sexta tiltS diei.) Alùinm,& 110!l:cr, Eit.(ilcm die ••
Reliaisr tliglvlHbtu.l Sic l1o!l:cr & Ald. Placet Faernini
J,ib.leélio, EduElù If2, io nlbl/~.
Mtmiti oneJ profmenr.] Longius vallul11 & fO[(1 111 1'.\'0dllclInt.
, Pr.tfrnr i maloaliù ma.lisremedja daba,!ttn'.) Vt minore incpmmodo maius yicarctur.
. .fid id im pl!(hti~rtJ . ) Ad crcb:1.S emptiones. quanqu:uTI
Facrninj lib:tèriptur:l non dif1'liccc, yt ,..Ail it~r, l~gamus. Et
hae de rc Frontm. Iibro StraC.l. .x[1r, lIlqlllt, Clll11 exercimm Afranij & Pctrcij CirCl1l11Uallatllll1 fitiangeret,uque ob
hoc e"a{p.crarus, interfcéhs omnibus impcdimcl1tis ad pu..
gnam dcicenru{fct! contl1111lt hlO : arbJtratlis alienU111 di ..
micationi tempus : quôd aduerf1rios & Ifa & dcrperatio 1l1,
ccnderat .
•
pr.t{iodijfugiffe.J Sic omncs li. Ego tamen cotra omnium
,,:uéloritatem lcgcndum drc arbitror,PrxlilJm d~fi.lgi{ft;. .
�JH
FRA N C. HOT 0 M: NOT Ai
CAP.
X VII.'
'1'fœmlnM rÎrcummlm'ltoJ. J Sic Ald.& OlUnes reliqui. No
fh:r,CircumuenroJ '9uod m~gls placer.
MimH cOlllunifJ"e·] ~.ilU Afranio, qui modo verbafe~
V
ccrat.
Se 'II'; erittm.) Sc,nimirum Ca:[arel11.
!barn ilJt~gerrimtt.] ~ati vero prxlio,llop alia de caul1à,
qu.iI1l vt pan con[ulcrctur,[uper[cderit.
ExtTIltfm~foum JT Cltus hic locus interpunél:ioni~ vicio [en
(.entlam ~b1curaUlt.Zcugl11J.. figura efi. Officiunl /ùum CxlaI' prx/htlt. ExcrcltllS C;Elaris prxfiitit. Itaque Exercitum
iilllm,id efi Cxfaris.
. SUIfqIIC i~ttrfefiu. J Hoc ~od.lib.cap.16. QIOS dcprehen...
dlt?lI1terfcclt.& ca1'.17 , l'l'oduaos palam 111 prxtorio imcrficnInt.
R.::,0sjnflea po'ef1t1'e 1Mbuit.J No~er,Habuerit. quocl fi ne
àublO verum clbMmque de [uo Vrflnu~ refiatur. Scd voce
T.1Inm interpoGta Jl1ulto commodior lcmcntÎ:l vidc:rctur: ibi,Tallu:n quos in fil.t potefhtc,&c.
Conftrtlarit Cl Wttr;t . J Hoc lib.Clp.17. SUl1IlTIJ. cliligelltÎl
conqu.iri &: rcmitti iubet.
J Ui,u J('nique. ] Afranij.
1 Uorum hl/md,tate. ] Sunt qui rcponant, Humallit.t.tr :quo.ç
fJ.cerc impcrirè,cum loci [emcmia,tllm Cxlàri~ con/il etudo
cOJluincÎr, qui Humilitatcm crcbro v('urpat, pro in/lma &ç
abieél:a conditione ae formna. Cie.in CIllCnt.ArrogantiJlll
tius ,lecidcndam magis :ubitrarentur propter humi litatcf\l
homillis.
I ur", magiftrdwum commutari ] Non [cruari vctcra MagifiratUlim iura/cd ioduci noua.
Ex pr.etura (.'J' confulatu.J Pofi rrxturJ.m & Conrul.atum ..
p" paucos probati (.'J'eldli.l Hl {[mt SClrlO & DomItIUs pfl
uati,de quibus [up.cap.l.. .
.
.
.fie' atÙ excufationë. J~d ~oc 10co figndicct,apwllt rup.
cap.J: Multi vndique ex vctcnbus Pompel) cxcrcmbus , rpc
pr;rmiorum atque ordinum cuocantur.nam Obtmerc: cxcrcitus modo dixit,pro Ducerc ordi~l.es_& p~a:fcaur~s ~abcrc:.
Firmum efTe poDe:] ~od promlhflent. Id efi,qUJUlS fidem
Afranio clarent, atque in eius vcrba iurarent, umm [t fidem
pOli [cruaturo~,
�1 N LIB R V M
l 1.
lSS
...,I{t'fua fa ,7a ~JI;71Iationt. J Pretio cui)lfque. rci faao,.
Imroduxerunt.) ~afi col1t,fou.ediarum mtrçduého, fi.g nurn fit imperij approbati.
1T(.
L l 'lJ
e
•~~ Digit
'Zr M
A P.
1 J.
I.
Ad.of1i~m .l?hodani. ] Sic omnes llldg.
i'.l>//À , ~ '\Jonnulb aute Jttingit rcpofucrullt.Scd Adl-
ge re prçcirc dixi!fe vidctur,pro Naucsldigc.,. re.qua: nllt vfitltl vetcrum locutio.
. . Mate~i';m,:/ue . ) Trabes, ad aggeris !ateu
firl11.111d:t: 'v ,rnm:t,ad vmc:as Colltcxl'ndas.
J/"jfem wim:J AITcres hoc loco nQn prq tapulis v[urpat,
[cd pro vahdls {lIdJbus,& palis clIÎpidc prieacutis. vt alibi pro
tra:hibm.interdum pro contis:ctiam pro longllriis vllirpitur.
Liuius lib.H.Per prodille [umpto falligio, longi duo validi
a1Tercs ex infrriore parte in terra defigebamur. in cos uall[uedi incumbentes tigni,vt pons dfcc,ll1iungcbantur, humu[
que in[u per inüciebatur, Solido prœcedcbat Elephas in pontcm:cuius priu[quam in extremum procederet, [ucci{is a!Teribus collapli,ç pons probbi eum lcuiter cogcblt.Tacitus ~i
bro 2.0. Eduxcrant turrim duplici tlbuJato : quam prre.con~
porcç propinqUlntem promoti comrl validi a!Tercs & mcu[L'\: crabes perfregere. Pro comis vero apud cupdcm hbr·3 0:
PoIl:n:lno affercs ferrco vnco prxfixi (harpagones vocant
rnilitcs)ex Punicis n:lUi~us inüci in Romanas cœptl.Ec hbrQ
38. Arictibus m~lros quatiebat, a!Tcribus falcatis dctergcbat
pinnas.Ec mox:Falccs anchoris ferreis inicéhs it1 imcriorcm
partcm mil ri crahéntcs a!Tcrem prxfringebant.
inrer rrWHU profertbatur.J <è0d vulgus dicit de mlnu in
mlnum. vc alio loco dixÎ.mus. SeneCl cre breuit. vit. Cùm elC
balneo intcr mlnus c1atus,& in [ella pofit\IS effCt,&c. Nofkr '
aliis pIcrifque Iocis,Pcr manus,dixit.
Fortif/mu li,gnis.J Equi fortitudincm Cicero dici tdb.t~r.
Li gni fortÎtudjnc111 antei non Icgeram. Cicero dixi!fet, FI~
~ilimis. Yegetius tamen crcbrp itOlloquitlU".
'f.{'à
.
�FRA N C. HOT 0 M. NOT A!.
..fiequand i lori cf1 y f"El".] Vitiora imerpuného loci (en
tcmiam deprau:tt. t'\a~l vox Faéta cum inlcqucntibus coniUllgcllda dl: , 110c [cn(l1: TcIll~do f.l~h c~ fortiGimis liglli9
antccedcbar,xquandl lOCI cau!h.Nlil forre Soli potius qu.lm
Lod Icgcndu1l1 vldctur.
Euoll/tf1.] Diétul11 cIl pro Inttoll/ta. Cicero ramcn in contraria Jigllification~ pofuir. lib.dc Orat.l, Lubcntcr enim tC
cognitlll111am artlficem,aliqualld6quc euoltttum iJllUS inrcgUIl1cntis dimmubtiol1,U; tux,l1uc!atumquc perfpicio.
J 7,/1/5 ME/ru] PoLlera,,; lutum,coria, centones, tomcnta,&
(riltes in hoc l1umero n:ponit. .
!~er ..filbiroJ.) Homines arperps,montoros,indomitoç:dc
qmbus dlétum cIl lllp.lib.cap.8.
Pal/c&: erflnt .erau.] Hoc eIl,roIlratx. Vergil.
!(:eot prjrl$ .crarltfteterant j" Linore p"Fpes.
mm ab xrci~ roHns fjc appclbmur.
l/117{Jinanu Cu";olle.] Q!.em proprxtorem eum tribus le.
gionibus in Sici!ial11 Cxfar mitèrat,lib. 1.c:tp.J.
Vehemcmllifque eHcmamur.] Sic !iQ.7.cap.I6. Omni.1,inquit,plc, unque qua:: abrunt, vc:hementius hominum mcn~c~
pertprbant.
E:>t p"b!i<ù mftoaiù.]Sic noIlcr :tntiqum.Magis tamen (:.1<1,
leého prob.ltur:Publicifguc cu([odiiç. Nam Ilationcç intdli~
git COl'U111 qui prxJiclio vrbi reliéti fucrlnt.
V iEl.riamab du$. J Vetus Ab !,u. vt Ver.r. Sefe Llm ne
Dcoç quidcm habcre,&c.
fi exle rllls auxi/i/;.] Si domcIlicx copia: non lùfficcrcnt.
~ibU1 jr/ p"gna.] Vctlls:lnpus,,·-mào.quuJ XtlU~ arriclet.
1I-11I2,I/a "ùemint~f.J Lcgenclllm vt 10 noIlro .umquo, M~.
gna,,;: & vt in cderis om11lbm antlqLU~, Jrifèrebant. nam ad
Conillnél:os Albiciç hpc rcfcrtllr.
.De Improuifo im"rudentibrP) Sufpcétm mihi locus: qui tamen in omnibus libris it:t Icgltur.
t'atlta Te pro,.ifa.] Noficr Prlfui(cl: & mox pro Enif/1, VUIS:
Cjuocl magis placct.l1ifi Z'clntrl!1l v~ III Al,d .comgamus.
RefpeE!lu f,mi.e.] SiC l1o([cr a!1tlq.Aldu~ tamcl1,ConffeEfr~.
quod magis placet.
CAP.
11.
Lute; ac "Pinearum.] P11ltCllS nunç pro macllÏnaYu,rpa~
fur ~ 111X vnà 'll~l vineis ofPoup crac ante mihtes, qm
156
!T"
r
P
9~\~~
�IN
LIBRVM
II.
bpu, f;tciebant,ne telis ex oppido mi{jjs vlIlnerarenrllr. Plui:c:i & vine:trum fOfl1llnl tùb cximm libelli:tdrcnbellllls.
P el.xtlrms <II,xilii;.l Si dortlcftica: copix nonlùfiicercnt.
Vil d! ~mÇl' /Ilm cederer.] Manifcf!:tim mendum.Legcndlll1l
Vt in aliis ..ficcidcrtt
l.a/creu/o .] Latc:ribus minoribus & lutC!. L:uerCs;lutCI11
crudoç non c(lél:os fulffe, pofrcriuç ClIl murculi dc[cnptlone
intcll:getur.
S"Jpmderent.] Sllfriocrcnt tC'él:UI1l, .
.
SUPM eum lommt':z,t.a trdnfutrfa . J S.rc Aldin. & pIcnque.
Noll:cr vero & llon1ll1Iliimpre'fli, Duo ligna. quo m ado lillc
dubJO lcacnduln dl. Nam hxc duo t igna trall lllCrra crucis
figuram(vt. vulgo I~quimur)habtbam. Nihii ad huiù, rurris
imelligentlam xqUt nOtandlllll cft.
TJire<1ù trallIùer!H.l P bnum igirur & lilbtellliim fuit tcél:um,noll fall:igiJwm .
..fi!Ji·riblllre!il,a+eTlmt.] Alferes irilpofucrunt,cùrquc cf,tuis defixcrllnt . ...Axjbll~ tamer! IcgitUr in lluiblllèlaJn : quod
hOIl tlitplicet.
're"ltmenra perpmderc l<;ic omne, anti'lui.nolll1ulfi impref!i Pr~pcndcrc,vt paulo p00:.quo<l m agi, probo.~:tn911am
r nde pro r b, planiu, fll il1er, Tegumcnta autcm lIltdJigit
florcas,quç inde prç penctcb:\Ilt,ctuIn III cOntignl tione {ùperiore prictc, ficbant:nimirum quia plutcorum & Villclnull
teél:is fàti~ nluniti non crl nt.
COtltab ,,/ariomm.] Tcél:um illud pbnum ex alfcribus
f.lél:um.
PllIottos ad alia opera.] NUllc machinas intcJligir.
Vt eftremtTHlIIl'l irem m(/xi!ler~:fUl.lSic C:icel'.I.dc Orat. Vfils qui magiftronun ommumprxce?ta {uper.tr., Sed lI1irio
Lucu!li, quantum in rc mtlltafl valcat ,oll:cndlt: & V cgctins
initio lijJ.I.
StOr/1U autcm] Srorca~,regen,lllrn purarem.LiltÎUS libr.jO.
NUl11ida: prxciplIè lrundinc tc xtiç 1l:0rdC]\Il: plrs m,lxima
u :él:is panim nullo ordinc,&c. Trc~ llltem iccirco rll1nrm fe
cir,qwl trcs t;tntùm turriç parres ii,' Il:orcis obrcxir.
LfltiU qlltltllOrpedes.J Id cll:,craU,ts. Nam Iatitudo cllill«IUC
pedulll erat.tngmta : 'luantum Cr.lt tllrrts {patium, qUOqllolLcrtus.
:rraqci polJe· 1 ~ia tcliimpcrum mol!iùs [uflincbJIlt.
�JSS
FRA N C. HOT 0 M. NOT 2Ê
Ea parI tltrr15.] ~:mtum altitudo' plutcorum & vin el rum pl!fa dl:.
,
.
'
.
plureoJabalixerllnt. ] Plutooruffi'no'mlt1c latius ctiim "incas comprchendit: vt '>X ftiperio,ribus iptclligitur.
T ..rrùteElumpcy ft ipfom . ] Niliil in hac fimttuTl xquç
Ilotlndum efi, vt Guod de tetto dicitnr. Imelligendum cfi
cnim,iliud coniunttum operï ab initio nonfuiffe : lèd t:tntifper pcr fc confiiiilftlcilsîmquc éoehlel fubicuatum fui!fe;
dum opus ficret,fextaque eonrabulatio ponerctur:
PTe"enfi~nibl#.] P rchcnfioncm hoc loeo ~ceipcrc eogimur pro ~ae~ml, q~l tïgn<l a:dificiprùm adhibiia eochlea
fub leuantur : vci pOtiUS pro ipfa fuq lcuatione,& inHrU01cnti opere. Hanc Fabri no'fl:ri appeHant duindaf .. CU01 hxc
iampridcm feripfiffem ) animaducrti Ad. T urnebum Vlrul11
eruditilsÏmum libro AduerCIl.cap·1.4. in hUile CXhl ris JOcli
multa fcripfi!fe ,:tb his notis nolhis valde di!fcntanc:1.. In iis
autem i\l.ud pra:ter ccterl mirum,ne dic:tm abfùrdum,videri potefi ) suod ait milites hoc tettl101 line vincis & plutciçprehenctilfe, & (cualle. ql1ali vero vef nUllc m anibllç,vef antea vin~i~ & pluteis ad prehendendum vii fucrint. Scd inre-'
grum leél:oribus iudiciulTl rc~illqucll~ÙÇ.
,
"
.
...filiamprehenfion,em.J SlC 1mprcfsl complllreç. MeIllIs no
ficr & AI.d.Aria prehenlionc. Nam ordo efl::Alil prehenfioIle & filblcultionc exp,edicbant fibi J OCUITl ad ::edificandum.
TettlllTI enim ira fllbleuab\ll1t) vt d~lùJ) cr co regllmento
muniti aducr[us faxa & rda elfe po!fcnt.a frotc vero,fl:orcis.
Vrprimo .J \lt extrema parictum fimttura eapita tignorum tcgcrentur. /
'
,
Summdmeontab,ûationem.] Tettllm col1tablll:trul11 , pchfire. necdum operi conùmttum..
' .
.'
.
..,AE'1ue longe.] Pcdùm fexagll1ta: l?tt1S autem Llt~bal1t.
c·o/ume/I.e.] inter qU.lSIlltCrColullllll um ,ld ell: fp:ltIum rt:Iittum era~:· cuius ab vna parte Illlhtcs opus f:,\cerc ) & murum fubrllerc poffent : ab altera .partC,fiqlù vulnerati effcnt,
execdere: & aIij reecmes atqlic 1I1tegn fucccdere. Ha:c pofica latera Ilominabit.
III a/rituJ.i;um '1uill'1"t. J ~an~um llominum ,qUi intus
1atebant,altitudo pofcebat.
.
'.
. .
Cj(prcolis.] Caprcoli dicunrur ab arC~lltettls lIgna, qUa!
proclinata capitiblls inter fe ÎllugulltUr: llltcnctta tr:l~e obloug.!,
�1 N LIB R
v MIr.
1~9
longa,qüath iidcm CanreriuJll appeUanr. Hiç vrl":lq; ex part e ~céti [1lhgitmi (ùlbll('rui·.Legendl1s Vitruu. hb.IO .C:lp.1.o:
vbl Tciludini furm:lJ11 delèribit.
V!Ji f ig/M. 1 Si trabs fuiifct,Canrcriulll,vt modo dixi, :lppelbffct.
Tig//(t bipeda lia.) Phu·ali numero cil vruç. qu od non t:V1l
f.lcilè Vllllm Icnginu pcdcs longun1 rcpcrirctUr ,quàm duo
tnccoum pedum.
Lamio/s cltf" if'lue uligabant. ] L:lminam lilpcrimponebant,eamq; d1ll.is in tigna & capreolos adaétis dCllincicb.îr.
Laterel rfi/uere. J Locus hic onendit, Latercm non elfe
glcbam ex argilla ig nc dccoébm : vt tegulam , "cl imbricern. nam argiJla coét.l Tefl:a dicirur, opinor, quafi toila:
[cd dfe mafC1m ex lT~J lla vd luro ~ qua: tcélo ifl:i impolita.
[ole tndllratl1 r: 'l11a: qUIa fi Iauetur;hque[clt, & deAuit, atque:
in cœnum rdoluirur ; inde natllm Tcrentünum iI!ud in
Phormione proucrbillm vidctllr,LuereIl1lauarc, pm hborem inanem lilmere,operam perde·re.
Ad eilttrernltm. ] l.d en, in extrema intcriore parte ..
Lateres ljlli(ùptr.) Ne'lllid ig,ais hofiium no cere poffet.
COIJtineanr.) Id en,SlIfiineanr.
'1'dlum -v;n.cù.) Vin ca: antecedebant.fccûndùm quas o1u[.
culuç [cnLi 111 a,!igebatllr.
Machwtltio,!f Mltali phalallf,ü. ) Id ell,Ph:llangis eodrm
mO llo !ubicélis, quo in ml d ünationc n:llIali, id eLt ,in n:tuibuç ve1 ex arido propeHcndis , vel il1lridü lilbdllccndis [ub:
~ici rolent. fJhalangas lutCln Cxrar Latino nominc [cutulas
mterprctatür.1l1t.hb'3. LJC1 n:! [cr. oblong,l & romndl, mibr
cyJindri,qua:' oneri lilbieRa veétibu<; impc!luI1tur. niremc<;,
inquit,illbieélis [cutulis implIllas vcétibus inreriorcm parti:
traduxit. Inrcrdü Phalal1O"cs pro fu!hbm t€rctlbu ç vlilrpllltut". Plin.lib.7.cap. 56.Pra:lium,inquit,Afri c5traAcgyptioç,
primuffi fccere funibll ç,qnos vocant Phabnglq.
l,mol"t" /abwntur.J Non inteJJigb, cur non Euo!utx ) potius Icgcndum fit.
.
A /areribll5. 1 Non lateres dicit teao impoutos:[ed" latcra vtraque ex rnurcufi parte:qu:e. nos !uperius int'crcol~mJlia
diximus.
opere.] Inter militc!.',qui intus opuç f;tcicbant,qui(bm
lnrc ricth er:mt ,qui fur.cis & longuüis cupas illts dpcdibus
ITulitLun remOUcn:nt.
fi"
�J60
FRA N C. Il 0 TOM: N OT A:-
t
A P.
I I i:
' ·AVt.."ù rni[itilm! ttutignis tis nocere.] Anti(!l lll ~ no rrer mut
' to collciJ1luuS: ~1.atlt vimiüriblls,aut ig lli op cl'I bus no
ceri po.!fe~.
.
1'urribt.fque circrimiri.] M. chu idêm AntiqilŒ, circumui7Jirj.N:\lTI Circllmll'clllfc,l'ro CIrcum'muni n:,aliis multis 10t.i ~ not.llIimus.
PropinqlHtatls interire.] Sic omacs alij. No!lc!' IllWto vcriuç,Iniérircné.
j,termes m rft jftf ulis.] Liu.2.9:L cgati LocrC'llfiunlvt:!:ll11 CIlt .llirppliclIm',ümos olcx(vt Grx cis mos dl:) I' 0rrigq 1rCS:l1l
te tnbunal,&c.Idcm lib.44. Sordidati , barb.l & capil Jo proml.!fo,ellm ram iç olex ingre fii .cn'riam , procubllerll nt. Lol]llJrur de legatis Alexandrin'is.ftem lib '4~.vbi de R ll o liiç 10
<jlùrur:Vniuerli rur(lIç prociderunr:ral:l()[qllc okx filppliccs
iaéhntenand : m excirlti curil ex ccllcl'lIllt.
Eitlfèlem generi< complura ,] Ni hil muto. T anll11l1 t'dhJ1co r
in llo!lro antiquo fcripm1l1 elfe: Eiufinodi co'u'ip lurl. quoa'
<eqoè l'he ct. ,
.
..fibhoniinib~doE1ù,] Non iamlitcrarumc! oél:ri n:l1TI flgniJ1cat, vt Cjtùbll[c!am pbccré Vil!cO. Sed Doél:oç c!ixlt,pro
ln!lruél:is. Vt lib.Gall'4.cap .4, l li i:uu amè edoéh (jlÙct imer·rogati pronuriiian:ùt.
, P artH ft (mu erumpunt. J Libri co n,fentiunt. vt vrtm il Li'
fuilfc [ocutÏo videaiu r.
Superiorû t emporis.) l Ioc :1 1l1C noni ntelligi f ttcor , nifi Ieg ain us Supcri6ri die.vc! p OtIU ~ vtrunquc rcl in q u ll1l ~l~ . Nam
q uod nonnulli de Contcmpiione dicunt, p'lanè ablli rdii c!l.
..fiJr..~er ""mFortari.] SIC Altl.Nofter 'Ver()" COlnf (irari. quod
<cquè placet.
.. ..
.
,
".
EtcmjtElû.] Noftcr, & Jl1UI U lIliprclll, C Ol1llcél:ls,nlllllrU1l1,in vrbcm.
Ettdemftrè tt[tituaJne.] Ol1l11CÇvctcres LatitudülC.Ego
c!ubito quin vtrunqucvcrum lit,arquc ho c modo legc nc!lIll1:
Lltirudine arque almudinc.
.
'
Fit in hoftes impe/lU eorstm.] Vo x. Eorum filpcfmcmca cil:
&. .l libris qllibuCdam reél:è Il,blara.
no
CAP.
1111:
Iiludaria opera.] Fiduciariu~ d.icitur,c~ljlls quid fid.ei & po',
t dl:atiita commirtitur, vt l'Iullo iurls vlllculo,Ccd lol.t fi lle
F
iit'
�1
i
N
Lj
nR vM
i i. ..
r.d:
fir oblig.ltm . Sic,Parcr fidltci:trius, Hercç fiduCJ.WLLÇ, Tutdr
fidllcianliç,Î11 iure appcIlantllr. vr in Comm.v crb. JlIr.exp<?lilimus.& in eandem rèl1rcntÏlll1 it1fr.l cap. vIt. CUriO Cxfariç Icgaruç ir:\ loquirur : Nunqllal!l :unillo cxerciru , quclIl :l.
Ca:Clre fidcicommil1llm acceperi r: [e 111 cmç COnfijleéhull
rcucrlim llll confirn1 lt. Sed Hitcills bclJ.Alcx.cap.4. 10C vcr
bo dl: ab ulils: Nani Fiduciarium rcgnuIl1 dixir, pro V[urpa·~
CLlm & occllpahll11. LOCllJn :lutcm VUlgltis iti libns yiriofè
inrcrplln éillm :lllobis cmelllhrul11 filblcrib emus. Pararal11
cllim ol11llcm niultinld incm dfe,côfc ébl11 txdio, & puclla:
!jducÎlri o rcgno" clominationéque crlldelifSima Ganimedis;
faeere id quaL! Rex imperaff ct: nal11 Arfinoe tcIhmen to
vAclilm Rcgni ~o.ilèfSionel11 occllpar' lr,&c.Lil l.lili'H.O pti_
lnlull ratlls Nabldl & CJI11 Laccd.~màl1lorum tyranno, vellit
fi dllCiarial11 dare.
Omniblu reftrebat.] Ira placer: icaque in lllcis 01l111ibus
conltant er Îcript1l111 cIl:. VrJinus ramen , Fcrcbat. quod noli
œquc .mider .
../fd Maftillttmdiftilieri.) Non video CUI' vcterltm omnili
fcriprura m rcpudi~mlls>in quibus legitur, Petineri .
Procura1!d,ûurediratls.] Mons crat , vt ,Scn:ltores qui bus
~ creditas in pralLÎnci;l rcliéh tdbmen to fuerat,lc gacionen i
liber.lm. \ Scnaru herodicatiç perrcqllendl? calltI:uln pctrarcnr.Ciç ero ,Agr.1. Herediiatlll~i obcundarlll1~ callffa, qlli":
bus voè; legJrlOncs dcdlfbs, qUI & pnllltl & pnuarum ad ne":
go ti~lm exicr~.t ,nOI1 m,lxi~ opibll\, ne~ue[wl11l1laU
éroflure pra:ditl: tamen audltlç profeéto ,qlllm gr~ues eo;'
rum aduéntus lociis vcfrris cffc {olcani:. Idcnl Fam.lib. 2..C':
pill.ld Cornif. Ccribit , cos qui cum iibera lcg.lriollc proli..:
Ci(cebanrur, liéiorcç à prouinci alibus mlgifrr.u iblls, & infi.:
gnia cctcrdnn ll Icgatoru m accepiffe.
. .
'.
Perlmif ù ciuibtU R . ] Sic Ald. & mulu lmprefsl. No'!l:cl'
inLJ!to vcrius,P crtcrrito s ciues R.
H-S. C XCmiU .] Id en qllltuor miUia coronaio rum,
1t:pringentos qllinqulg int.l : ql(X pcrtclluiç :id Varronis negotillJTi [lIn1l11a eil. ~l.e Icgcndul11 ccnfeo: H - S ccntj e~
Ilodagic s: & vocj:m M tllia tollcnda m , vt cfficiaiur [umm;r
coronato rum quadring cnronim [eptuagi ntl qninque miJlil/ln.
Tritiej rmajos
X. mill\] Modium in ca(lIlècundb,'
\
ex
iL
�J(-z,
•
FRA N C. HOT a M. NOT JE.
'luin fir lc!'!:cndul11"lubitlturulll llcmùlcm ar.b inor.
Iudj i.t'/I ~ riu,1t ,?J '·lddrb"t.] ludlCI.t dc l'rJu.1rorulll rcbll~
ton(brn.:rc : non 1110.10 l11iqllLll11 non.cft , led eriam pra:to1 iUIll. Q.:!..lr~ mIlIlo probabtllOr Vrü11I am O étauij P:1.llr.tg:nhi ('mentl.Hlo .<:!t : c!emir6rqllc ~OC al? i\h~ non oblèru.tturll. Lowç C:lll11 lie emcn:l.ll~dllÇ c~r, n hnc.lnrerpuilél:iOllc
cOlltim: nter krr.mlr: qll:lit icnpwl11 lU cller: Et iudicia Jl1
prill.ltOÇ,lllli vc~a atque: orationcl11 ,tdu CrtllÇ Rcmp.h:tbuifJcl1t,r~"dc:nr: e:or ù~11gtlC bOllùn publicü .tddiccbat . Ediélllm k!Ilccr propo!ucrar: Siquiç .lducrluç RemI" ( id dt,
adUl:dilÇPompclllm) vcrb.t ft:Cl!f~t, ft: itt<liciul11 eo nomJl1e
d,tntrum : d:\l1111atiqlle: bon:t in pllblieull1 addiél:urul11.~l
re,qui p:trtic. '1 ero,imcricct:rul1t.,bi, ~i VCIO verba,fl:ulrif
Ji III l: i1l0s fwllù app.trct. Er limiltç iudlciJ formuLt extar:tpud Liuill!l1 Ilb.t4: PrOr;Ulltl.lruar, vcrb:t orationémquc CDÇ
adu cr{ilç Relllp. Iuhui!Tt: ,guo wniuratio ddèrendx Jt,llix
C lllHJ. (ierer. Totuç :11 1te 111 locus, qui v.tri~ contLlrbttm efl:,
in rellitllc ndll~ c!t: ~tç Ca: (àri dIt: :trnic.tç cilllr.ttt~ arbirr:tb ltur, iiç g,.lllior.l one!'.! iniungcb.tt , pr.cttdi.iquc co deduceb.lc, & Ildiel:l m priuaros rc,lclcb:lt ,<jlIÎ verb:t atljUC 0"
r:ttiOllel11 :tdllcrli. ç RCll1p .h thuiflènr,codilllquc bOll:! in publiwlll .ld liœb:tt. ~od llltcm 1\:'luitllr : Prou inci.ï ol11n6
inlll:t & [>ompcij vcrb:t pel' iugurandum :tlligcb.lt: f.trcor in
mci~ Ol11nibm lU (çriprull1 dIe :.:te relhficor IlIhil.l.1l1c immucari. T.lI1tUl11ll1 CO videri polk ex aliorulll loeorulll COI11
p.tr.ltiol1c. VOCCl1l Per, ;tblllld.trc. vc (lll'.Ub J. Inha:e vcrba
!llr.lr iplè: idt:l11IUliur.mllllll :tcljgit A frani li Ill. Vr hoc modo limiliter lllél:1IL11 ti~, PrOI!illcl:ll1l iuJillr:tndum :tdigere.
Clil11 Ilc,:c i:tl1lpmh:m fcrtp1tlll·Il1,.1111maducni Manllrium ex
Nicalij doéb lr vin conit:éhlr,t r\cponer~) AducrtilS .POIU"
PCilll11. qll ~m eOllleél:llrll11 prtmu n Lllll) locus refelltr:dein '
de Cj\.li~ nclclr co, qUI 1crUl1l potlunntr, ic:mper RClp. nomlIll: ahuri?
f'oll~.e~ bcn<fieia.] InJignis ]oeu,:cx quo illtelligiwf, 'lll~
Ltllgob.mli FèLld:t 1l0mllunll~t)e:t Ronunol:10reBenefic,.t
<üci c61ilçltiffi~:& quo> 1111 Vall,tllo> , ho> Clt~rcs appclIaroq .
....A'd ftawlum djem. J Vox Statutum abdl: a mco anuqLlo,
AldlllO,& .lltis nonnlllhs: pl:tnéque repudiant/a efl:.
Plr {e pm,u V arroniclallJit. J Priuaco çOl1iilio, HuIla el!!pdtaCl :tllél:orÎt:tce.
�1 N LIB R v MIr .
16j
Ded,,[1Ï,j trjbll$.J Id cCt,CÙl11 V:lrro trCç in :Irccn1 cOhOrtes
pra:fidij caufE ind uxilfct.
.
Vol~t/rate ~ rou iwi,e reper jtLanmr.] Noll:er & AIJ.VolunrJ~ prou.rcp crieb.uu r : 'luod probo.
, .'
. ~
JIlI/d lam 1 fl/turllmpr~mif!Te t. ] It.llicJm rdh: J:lmpnde
Rhcllir Jnm reCtinut: F.\crnuç nupcr ,Pronunt hffcLPll l1.hb.
3: ca p.1 :.Oppida. Hifpalcllfiç eonucntus,Celtiaca.,VacumJ.na,
Acri:t,lI ip;l.,eogn omille lr:tl ic:l.
.
,
. . '.
P edlb/lfIuc Na,bonam perttenit.] Pedibus & PeJeCtn ltlhcrc diccb,lIlt vcrcrcs ) pro co quod iam dicimm Te rrefhi;
Si~ mf-i-.i cJ.I'.6. E6~t(e illos compule rim , vt. n~que pedell:ri
Itll1CrC,ncque naUlbus commel tu IllUan po!sint?
Le.~tm de .Di[J,ttore.] Dio lib ·41.fcribi t,M. Aemi lium Lc';
piduI11, eum qui polle,t T riul11uir f.laus cft , huiu ~ ail ni Prx-'
torcm populo pcrlùnfil fc, vt Cx[arcl11 Diébtor em faccr~i:.
p lutlr~h.:I Scnam diéluIn,& dies x ,.gèfsi!fe.
CAP;
P
..finj(O ')Il~trt.
V;
j Frugi~ genus , de quo Plin. lib.Ill.c,t p.i:
& lo. Pameo Galhc; quçdam, prxcipUt : Al]uitan ü vmur •
.Dedere finefrtiude .] Antiqua locurio, pro Verè & ex ani.:
mo. Lit!.4f. Vr prxtor fine frJ.ude,cul1l de bello aut p.lee a':
gerc yclit, Jdùocct ~oIlei li ~nl: J dCIn 24, . 'JhIl ~rxte rca
Con/ulc.: plal, qu.lm vt lin c fraude Punlcum emJttcrc tllt
pr.didiu m.
QUit mj/f.. Bmti.) Sic Ald.& c omp lure~ im prc
(Si. NoIl:er
/"ij';;-:tjuod etiam in quibulctam imprc lslç n:ailçim.~ legitur;
P I ~ nomine & ')Iul/ftare .] Nofier, Pro nominc vetuihti s.Dc
Ma/sllIx :tIItCl" :tnt iquit:\rc Str:tbo mult:t pr:rcbrè , J:émquc
Cicero Or:tt . pro Flac. ~emadmodum autem c.ô/eruar it,
doeet Orotius his verbi~: c.xf:Ir MJ.[~iham rC tIJens ob fi..:
dionc domit.un ,vit,l tantUnl & iibert.tte eo nccfE, ccteriç rcbus ab raJit. Plutarch .in Solonc Malsiliam ai'herC.ltorc COlldit,tm,lnemOl ix pto.!Jdit .
f!.em './co abjfraxir.] LJZ.B:lyfitl~ ptltat fiéhi verbü l::x Gr\co pUfA-OUÀ1!fIV, q L1311 pu/.u.t1l7 {Àv..c1y, fun ibus tr:thcrc:e um
funibus iIl igatJ. nauiç è Jeaph.l rr.lhitlI r,Sic inf.l ib . ~. Su bùlcriàm naucm remuico,l1l ulm eonteode lls nlI1ibus,eduxii:. Sed
fi hoc vcrum efl:,inflcxam fuillè COnlllCtlIclinc pronuIlti atio':
nt' oponcr. alioqui Rymu1carc, vel Rumulc: lre lèribendurrl
LL ~
cu
�1G4
FR A N C. HOT 0 M. NOT AE.
fllilfet.Sext,Pompeills : Rcmulco (i11(juic) cil: cum n~ lIi~ m:!'-'
gna feaphx ~CJ11ist:.lhitllr. Icaque Nonius.! RC~l1is & M ulté do Jeduxlt: qu .th nllll lenl craél:u ad progrd l.LUll l11ukeawr.Lill.lib.:z.S:Marccllus Iloél:c I1luim oncr:uÏ.tm Cllm arlll.lti~ .remlllc? quadriremiç trahi ad A eradinam iufiit. idem lib.
3:z.:Tarde lIldc adMale:ln~ rr.lh endlS plcrun que rCl11ulco Ilauibus ptTUel11t.Vldeo {ane pro tun e vlîtrp:mllll ,quo ddia,ua
1J:\llis trahitur,vt apu,[ V.tlg ium poetam vetclem:
b
Hi cmta me longo fucccd ,m prord ' emit/co
L.eralll cm gratis fi{/ir 111 i1ofF; tii,- .
Rcg""mbtb.e publ;Ctumat.]lub.l Hicmpfali~ fil ill$,Rcx N u
inidix,Pompcij partes {ècutus ell:.Cllrio clII;n Tribllnmpl.ef(ct,lcgem tulcrat, eills rcgnum vt populo Romall o addicerctur.A Pompcio Rex appelbtus ,:t Cœlàre hoItis iudic:ltllS,
Dio Iib.4I.
ExerritrH cOlIclAlllation c.] Dc hoc more Imperatoriç appel
1.1Ildi,abllll<lè dixi in Prx f.lnflit.lllris. Appi al1us quidclll l ib.
de bell.ciu.il.:z..ha.nc eand em hill:orial11 COll1m Clll o r:tns, Jùbjungit,hol1orclll hune olim tribui {olitum duc ibllS,o b qu o dois prxclanun (lei nus militare. (ua ~ut c n1 <Etatc Ilcmini COll
cedi,nili qui x.holl:iulll millia vno prxlio cx cidilfc,t .
.filiribl~ VarrjerN;'sml. ] Seruirc :turibus ,idem cIt) quod
loqlli ad graci:tm.
suprJ dc,mnJ~r,mem e{l-.] Supd li~.r.c:tp:~.cxcr~.lllo~
TraduxtYclt CM; " .] ~ic 1\ld.& ahquoc·lmprdll. VH[eo tatncl1 elfe qui vocem CIi,io (ilis in lib,is lù!l:u! cnln[: quos f.lecrc pcrpcram & huiu$loci JentcntÎam eorrumpcrc,noll dit
ficjlc illtclleél:u cIt.CœUr CIlIJ11 cohortes :Jmphus x x x ,Co r
finio capro reccpera[ ,& ~acramcl1tul11 aplld ii: dicc~c iulfer:tt.Supr.',lib.I.cap.~. Eaç 19ltltt· trCS It:~IO~lCS CUrlU ,Le c11111 III
Africam cr:tdlllccrac.Plalllor tamen cilet fcntel1tl.l,ü pro LegiOrJéfque vecus liber cmcnd.lrct,.Q.;to~egiolSes:
.
'
.fipud D omir;um. J ~cm Cornruj prxfllllfc (héb1111 cft
illo lib.cap.s.
.
'
.
Magmu omnium inceftit trmor. J SIC omnes lib,Lcgendum
tamen putarem,Omncs, vcl Omulum mentes.
Aillis alij rradidtrat'.J Sic Ald. Noll:er tamell ,Atqtee in;,
aliu rdirleranr.quod non minllç afl'idet.
Alqlic in caf/ris Cliriollu.] \ Ante hœcvc,rba d.elidcrari
quippiam l1<;c elfc eft. Ac l'Jane toC;\ hx' fcrc l'agm:l mcndt)~
�1 N LIB R Y M 1 I,
16~
clorc defcript.l dt.
..
Ciu,[ebtllmn. J Locus fine dubio mcndo(ilS: :!tqllç,vr OplIlor,line vctcris ope codicis,inf.1nabilis.
. .
. Commiliréfqt~e.] A)reru~n item mcndplTI, & OplS cJUfdcm
llldigcns.
CAP.
Y l, '
. .
v it.(rnodi rnilirum.] NoIter,Hi miUtum.Loçus lue cllIfdCJÙ opis indiger.
.
Cjmmuenros à fuù.] A tribus legionibl-ls Domitiams, qU ,l~
eX!:lr h'lCr:unentum apud li: diq:rp iufIèr:tt.
Autputlorc~~t metle.] Similis 'prop'~!èntcntia [llp.lib. I,
~ilp.l4: Pcrterntus 1111 les ln clluli dlflt:nllone timon mag ls ,
qu:im religioni confujerc con1l1cllit.
DimijJoco1Uilio)coTlcionem aduor~t.] Puto me alibi docui[fe Côcilium elfe, Cum Leg:lti & çeteri qui CUITI potcIt:!tc aut
imperio lùnt,ill conlitium adhiqçmur: ConciQncm, ÇUI11 ad
omnes milites oratio habctllF.Sic ael Herenn.3 ; Si quam renl
in COJ')cione,:lut in concilio faciend :un ccnlèbll11us.
Vejfri!f1,m"rûudicio.1 Modo dixit,....A'uéloritare. Vtrunque tum dicitur , mm alicuius f.létUI11 a)ij pro excmplo lè ..
tlUlll1tllr,
.
Imtrta .."U1or;(l.] !ta lcgcndup,l ç!t {üw qubio : qu'lnuis in
nonnullis legatur Certa.
C,tpitiHllinutlone.] Ac(:rbé, q\lafi DOPliçius qui in Cxfaris
poteItatcm vener:tt,[eruu~ aut cert\: dçdititlllS cius f:l~us lit,
Scd.1lOC datont: diétum efi.Nam,vt ait Vlpianus,in çiuiJibll~
dillenfionibus, quamuis lrepè per cas Rcip.lxdltur , non tamen in exirium Reip. cOlltcnditur. ~lrc qui in alrcrutra~
partes di[ccdul1t , vIce hofbum non limt , inter quoç IlIra caftiuit,ltU111 & pofl!Jminiprum limt.Liuius.lil?l.~.1mO dcJidc"l
ratc,dul11 patria dt,dum ciues cJl\S CItlS. lcro npllc dCilderap~ dllninuti capitc,abalicJ1,ltJ iure CJlIlUm, [cnll Carth:tgmcq
tium faéti.
Neque pedej/ri il Înere,Tleque Tlauib,u.] Locm hic oficndit,
quod {llperius ali'luoties di~ilnl\s , lçer pcddhe diei ab amiqUIs [OIJtulll,pro co quod vulgus dlclt,Terrrjlre.
COTlfèllfu Juo.] Faernuç, uonun. Ego,Sulllmo, legendum
arbitra bar: [cd Facrllul11 locus duabus paginis inteneéliç adil!Uat:in quo itllegitllr: It:tque .lilOl1Im omnium confcnJü Ctz
r~o :cVquas copias cXfcétare par~bat.
H
�~po
FRA N C. HOT 0 M. NOT.JE
CAP.
VI!.
Mifti. cquis. ] Meodum quiden~ turpe. (èd multo rurpius eIj:, a. nullo adhuc cmepdarum. 'Corrigcndurn dt,
Adnl/ft".qua locutionc & hic noIl:er altbi cft vlilç.ncquc vl ~
1..1. prope apud ,1Uél:ores frequ~llt!or cil: ,pro lncit,ltiç. Hx c
cùrn ant e aon05 deccm ièriplifiem ,anim aduerti poIl:ca ip
~wbu(lam nouis impre{jjs locum hune emendatllm f'tù{[c.
py.t~ ( ,u: t1f" f1lli?/Ju. ~ Vriinus, Pr.eowepal'!u anirmu. & mox:
ç'o):;.taha t .clIl proptcreanon affentior,qlùa multis locis CX c
[Jfem J;a lOcutum anim3.duertimus, nOI1\1ullo~ ctJal11 110t:lUlmps .
.....4 /i.,g ,:rntium.) Omnes antj~ • .fic : qlloJ re0;iüimè Y
r:us comrnut:lllit in 'r-J ,u eum :dpira~iolle ..
J . t'J". 11'. ', imp",{/ t ur JNÇ>nnu!li,.fit'fltc impetUuntu,r:quod
perrpicll~ reél:lIm eIl:.5igni/icat CJ1lm c~m hominulll multitu
4ine receptuç ip'pcdirctur,turb.l opprcllosinterülfc.
Ca;lTis '~ptUeml(l/ r ,] Vetlls,P, l1 trolt:<r. quod magiç placet.
.fitqlet " ulnera tls.] , ri inus aflù111lt legl in fùo fibro, Ji,
~il1c 1'1ellferatù.Ego ièripliUe Cxlàrem arbltror, Am vulne-
A
ri'-
nttis.
•
V allo circ"mmulllre,] Omnes antiq.& Ald in. CircumtetfJ,ire.quo verbo qu aml'lurimis .lliis locis viùm Ca:iàrem adn~
pu UTI U'l
, CJn"mt/U 'j,Ii confl~ret.] Rct9;t: liç:dm alij Conf1:arent rcl'0lùeri nt.l ,lm conllentll\11 vnius oppidijignificat.Ex varü~
~utem gcne nbus~ld cIl:,vd ex nrm mUI1ÎcipJis, vcl ex variis
hOlnmum lI1genlls, quorum ali) Ca;(ans ~ebus fallcbanr: al,ij
adu eriàb"nrur.
E?uiw cJrJuenit.] Sic omneç antiq. Video tamcn in qui..,
bu{dam rccen~ioribus In:twlt.quod m aglS probo.
. 1IIjo'lm~tr qUidtm,jed ltb m t u. ] SIC plerique.IV!;lgis ta111;n
.Aldina probarur: v t dt fou homme! ltlua,bu, /,htnt er p, .td"t1t:
. ~~/oll~ pl .ej treb~~fI~r.] Legendll~ putarcm:jJruj6 r~ bd/ltur.
E fmmtS e'lltltéJqur produc.b'!ntur, ] [ onalrc Eq "t~ue.
bm' ntm ,!b JPemora~at" I'.) Nofter An~iq. Aldl\1m, mlll~i
imprç!li ,.fidffiem,quod cur Jl1utctur,caufia~ n5 viJço.N an"
idem dt,~c ~i dixillèt,C uriollls (pem morabatur.
CAP. VII 1.
N aciem imrnittit.) Ii~em libri, Millit , qu~d fine ~llbio ~e-
I
.
~
étumc:l1. . . ,
, •
'
.
. '
.
Pj1rcnu~
�J N
L 1 13 R V M
1l
r.
161
:x-
Parentes [uos commmdab'1llr.] Commen(llre, verbum
trclllO vita: tempore vljtatlll11.Cicero de Orau. FdH)Ç luoç
p.lfUCS turela: populi R.eommcnd.lrtt. Et de fin.2- . Nam ilh
commcnd.ltio pllcrOpIln ,J11CI~1 0ria & ch.u Jt~S patnç.Loqlll~
tur de tdbmento Epicuri,quo Me trodon hberoç co 111 111 cn~,11~at.Itel11 Lb'3' ~orul11 vccrquc tibi tcOal11cnto hbero~
iuoç co111l11endauit Hire.de bcll.Afr.lpfc o III III bus rcbus dl~
l!gentiliimè confiicutis, libcriç fuis L.Cxlàri cOIll1l1clld.1t!s,
fCrll1l11 in eubiculum mht,;uque ica le tr:tiecit.Ci cero Ofilc.
rEt is qui morci :tddié1:m dlèc,pauco ç JlbJ dies com1l1el1d.m"
.forum ftlOrlll11 c:\ulf.'l pofiuLtllifièt.
Si'[ltos ex <0 perirulo.]Si quo, :tmicoç,notos,eol11ll1ilirone"
Vr in reliquis ,·cbru.] Sic Ol11ne, :tmiqui, quos 1111hi videre
li cuic. Vdinus cefiltllr in (ùo [e rittum: Vt mileri in rebus.
(luod Va[colànus Lutctia: imprdlcrat XlÇ x.abhinc annis.
P,Hms leme!,co Iii 1
ctil Lel11J1l1llculp5 apptllal1t GrJ111
matJel,& coldcJ~ dk dJcullt,qui & Lcm\:>i appellanrur : hpt:
cO:,n:uJleuhs pllc:ttonJS. ~oniu.ç excmpLt pl ofnt. Tacitll~
Jjb.I4.vbi de AgnpJ'ina Ncronjç ll1:tcrc loq4it4r: Nando, inquit,dcindc occurlu lel1llluncu loru lll le crinu{ll in !:tcum va
lbm villx lilx infhul1t. Amm i,t nus libro decimolèxto. A.,
uido , inquit, tla~u VClltOlU11l lcl11l1unculo lé commiJj{fc pi~
!'I0s
{c:lntis.
'
LegalrScum CI/ltllyioniblu. 1Sic noIl:cr vetus. Aldin.tame l\l
LcgatOrllnlll~11l1erO ,ct'Iltllrjonjbll5. cjuOtl magiç 1'l.lcçt ,<llhl11
djxüTet,Pro l egaçis,vc\ Lcsatorum \oco,
~E.9~~
'1 '1'1(. L l '13 'ZV M I l J~
CAP.
Tt
�~6g
FRA N C. HOT 0 M. NOT ~
Fides efTeranzuftior ,] Ipfc intcrpretationcm fubiccit. Cj~
fcro in M.'tniUic fcri: loclItus dl: : Nam tum cùm in Afiar(l~
~nagnas permlliti amifcrunt, fcimlls Roma: lqluti()nç Î1npc,
flita fidcm cOI1ClCli{fc,. ,
..fi'rbicridtfrenrur,] DlO !lb.fl.Sorte dehg(lrentur.
..fieft jmtf~i oms pofftf? i0!1ft1lJ.] P laniJ.ls ha:c Suc ton. Dc pc,:
fllniis mutuL>, lIlqlut, d!llcél:a nou:uum tabularul11 expeél:ationc~ ql):l! crcbrp mouebatur) dccr,cuit t:l11ds:m, vt de!>itoTes creditonbus fapsfac!!rcl1t per çfbm.moncm p~{fdllOnü,
quanti ,qua[ql~e a~t~ ciuile bel lü compara{fent,deduél:.l tiunma xns ,aheru,fiqmd v[ura: nominc ntU11cratl1l11, aBt pcrrc.r~
ptum fuiffct, qua cpnditione quarta pars fcrè crcditi deperi~at.Atque hoc nimiru1l1 ~ft,quo d Plllrarchus fÎgllificat in vir. '
\
'
r. 'b"
\
/" o.'
,(
,
~.l CXJ3!,IS, CUnI Ita J~n It' 'C!A (f'i'lI!I-.'tv~rL. TIVI 7~,~(QV 7~~
;.!,5(Q~/À:TrL.Ç ~.J~IOC. Q!.odautcmDio"41.rcribit, Ca:C'trem tuli{fe,ncquis vel in argento,vel auro plus pecunix pof:iîderct,qu.hll LX .[cftenium,non intcll.igo. Multo commo,
dius Appial1us,qlù bcll.ciuib,lic [cribit: Td.Ç ~ )k-oKol!i1'd ç
,
., 1\
~ ta Cdr..t,
,
3'.r. "
,(
7
e 'rJU ldV I4JV rL.'l'.iT~~I1Vev, 01,
1\ \
TIIJ,/Tct.Ç a
"1\
fJ': \
~a (if \9Uç
;.!,~S"rL.ç.'ê9îç J'rL.V~(#q,V dV'Ti ~ ;&uP.J. T"J~
,bJ'6va.r. No;
uas quidcm tabul as non concellit: a:{l:imatorcs vcro po{fef..:
~onum conll:i~uiç , quibus oportcbat dcbi~o~cs crcditoribu~
pro pccunüs rati~facc,c.Dc Jimilirationc Aefiimati~nis~ Li~
4lius libro 7·
, .fimbitlu,Pompeia legt,] Huius capita pxpoflti in indiçc LI!
QUm Rom, vbi Pompciam de Ambltu nominaui.
~ ROMrion!sforentib~.) Iplq a~làore &impul(Qrc Ca;ün;:
~uj et ra~ione gratificari p.opulo volebat:vt mox dicèt.
si/lgtelisdieb,/U ] Vl1aaébo l1 ~ ,non plurJ,b~s.
,
In orio citeilis bl'W,] SIC Ald.in~. vIÇlo[c,hnc d\lq1o.LegcqdU1l1Znitio,vt in multis imprcfiu.
, S"Jfc' ijJellr ] Tur~c m,endum pa~ua lit~.r~ cqr~igitur : su~
ftcifTenr. Et ira Video l3.m III l11ulCls II~wrcf1is.
lIed(ciopoPu1f' J ~a de caulr:\ lçgeslU~rogal1das CUf:l,~,
lIcrar. '
'Ff7'ÎjJ Larinù.] Cclcbrabantur l Latit~s ciuitatibus JI: LVII,
gux cum populo R.in Albanul1l montt'm quoralllus COI1l1C:
I1Icbant.Dyonit:1ib+
,
~"{J,~ies. trjbml.) rdcllI [c~ib\ll1t Plu,?rchus & Aprlan~.
,
Hn
�J N LIB R V MIl I.
169-
Hoc .nl/m ill0l'ianauium.) Totum hoc,TI,opi'!. nauium, ex
~lol1à vi~letur in wl1tcxtumirrepliffc. T:unctü non 1I10}'la
fuit, Cccl copia.
.
V 4mum at'lue oriofum. ] Sufpicar de mcndo. Non cJUm
rempus vt fp,ltium tcmporis atioliuTI, vt OpJl1or, tlclt~r.
~lre vidcndum, an Vac",u aotlof/u ponus Icgelll umi1t. '
So<ietates earltm prouineiarum.) Socictate~ pubhcanorum,
qui in illis prouillCiis negotiabantur, & velhgaha exer- '
~cb.tl1t.
'
q.'
. M ercerJ/~riM dl~M.J Noui jibri, Se:xcenariM . suo verbo ne.ceOè ('fi: ligniflcari fèxcentos in cohorte fuifIe : cLlm legltlmus vulgarium numcru,ç quingelltorLun effet. qua de caul1i
~itlpel1t.lrix diccbamur. qtlanquam prima miJliaria ex co
11L1J1~cro yocan:cur. Paucis [;lmcn ppCt vediblls Mcrccn:1.:
fias ab iis,qlli ve~ impcrio,vel gratia cpmparati fuer,mt, difhngllit.
A. Gahinitu.) Cui PtPlcmxi Regis reducclldi potcCtas
j:lapfùcrlt.
CAP,
1 l,
Erramatringit Gr4c .J Duo lib,ve~cres, Ceql1anorlllU,
lçd P. Viaorius vil' doaifsimu~ Variar.I3.C:lp.l. domit
legcndum effe Ctyau71iarum.
luffi. D.LÛ~ pr.eeyat.) Hk fpirims fufiincndllS, & punao
!li{bnguel1du~ lo,cus, vt inteJliga~ur Mll1utium R\U\lln iuffil
p.Lxlij pra:fuille.
, IraClmd;apup;t.] Pordl: di[p>Jta~i pronomcn Su.t, poufllm cffc pro Ipfitu: [cd ta~ell -rclinquetl\r nOmel) NaElttf,
CUl verbllln nullum rcfpondebit . NafIl ad vcrbulll Erl(,pit
rcferrc,nulb ratio cfi. Con{ùlcndus igitur liber aliquis antiquus: ecquis mcam hanc COl1icallram confirmet. Nam cum
Ca:f:tr hoc loco BibuItJm,di{~ill1l1Ianter t'll11en, perfiringat:
fic ri porell, Vt Iracundi,u11 ~xpuit,ftcetè dixerit . ~o verbo l'cren~ius efl: VliI S , ~11i vbi illam expucrct miièriam
ex :lIlil11o. De Bibuli autcm iracUllJia paulo poil cap-4- itcr,um mcnpo fi t. I/1I{iligtn/;<t verO pro Di/igenti<t,quad Vrill1uS ex {ua lt.reCtltlllt,lI1crechbllc dlétU cfl:,qu,im JUihi probetur.Serills cmm Bibulus ris occurrerat,
l
COIn; lexum 'Vtniret.] Sic nofier & âld.Faccrè :tlltcm Bibll .
~UJn eludit. pro , ln Cxf.\ris ffilllUS ) lut potcila~cm, It.1quc
T
\
�170 FRA N C. HOT 0 M. NOT.tE.
rncl1doÎc in muIds libris lcgitur: S~ in con[peél:um CxftrÏ$
vcnire.r off:t. Dl!abus igitur ~c cauftis exc~lbabat . primùm
Vt Cd, ris,h poOc:t, n:tucm ahqual11l11tc:rclperu: dcinde ne
iplè imcrci\,crctllr. !\'am vitre filbJic!ium ac mi[criconliam l
Ca:[al e nul am expeéhbat.
sefém""ierlmr.] 1\'oficr,His [cre munic:runt.quod pl.lcer.
Refr/lmen/aria la borabant.) Nofh:r,..,A Re.c Ulm vetcrcm
1
effe locutioncm,ncmo ignorat.
Pr<t[e{lu mulim~m ,ri~ibll-1.) In ncrUOrtllll inopia (ilbfiJiii
hoe fl~lt, vt ob{clh mllhcrul11 c,lpilliç toIll1t'1lta eŒecreJl[:
'lliod 111 Capltoli) obJîdlOllC flétit.ltum Vegïrim [cribit lib.
l ~ap.9.Et de re cadcm dl: ap ud lul.CapitollllUlTI in vira rvL.tJ(1I11 . & Plutarchum in lib.de fœnore.
t'
Hiems appropi'l'1uabat .] Nih,1 mmandum.nam hftc nlit 0rationi~ èY..(6o)../I, l capite: Sed poft ditcdltlm Lyburnaruill.
Domitius CI1II11 pfJUS hoc l11commodum accepit, 'lu,irl-\ ad
Pompeiwl1 cum Lyburnis nauibus vcniret.
CAP.
111.
Toul/il/m Rufum pr.efdlum.) Hüc,opinor,figaificat prç.
feéluln f.lbrum,qucm Art·9. epill:olJ 8. tèri1it CUl11 Cn.
Magio altero pr:rfeélo in lil.llll potell:arem véniilè .
...Ad Corfi"illm.] Lib.[ cap.. S.
.
Itull rn i" FIi{tlania. ] Hoc nominatim quidc~ dcmoll !Inmmno fuit, !cd in Hj~)anjam.i Pompeio millum ad trcs
iplim lcg~tos ,Afralliulll,Pctreillm & Varroncm,lib.l.cap.8.
Cùm aut("m Afranius & Perrcius in C:ef.1rjç pordl:atem Clllll
Ulis om1llbus copiis vcnerunt , vult inrclligl, 111 co nUl11ero
}lIlllC qllOqUC fuilfc:.
\
..'
.
,/tfriran; tXercitUl.). Sal1(: ,/tfi'amttl" [CIlPruOl cfi ln?Jco
:tntiqllO:vti de [uo Vrltnu~ teihrur. [cd mcndofê, vt oplnor.
Nam edî Ca:{ari [c AfraJllal1llTIllltl;ç dedldcrallt, tamen nOll
hoc incommodllll1 Ca;{aris, (cd lllcrum numerabirur. Reél:è
igitur Africanum exercitii pr:l~ter Curioncm 1l11111crat. qui~
prxtr;r Curioncm , qUl Impcrator a"ppe!laru.s fucra~, mulro
maxim:t pars ipfius cxerCltlLç 1Jl Afnca llltcflCrat. .. \
Rom.e ,i Smatu ![7a'rop.) Non vldctllr X<lll:t COncütlO,cuOl
Cre[ar in Scnam,& planè in populo domillaretll.r.
Et Re;~.![7 tpfis.] TOtllS hicloclls ita Jl~elldo:"s cfi , vt ~
ne yetcrum codicllm alléloIitatt: [.marl f.tçilc non POlil t.
_. - - "
" Facn~ll~
V
�,
1N
LIB R V M
1 1 1.
17 1
FlCrnUS reftirueblt,Expcdirc.fcd quàm COn[entll1ClIm illlld
:vidctur , Phcerc ii vterquc: : pro Vt vtc:rquc. dClI1de Illlld
~ccdlàrio iudicio , quid ligntficatl Etlam Illud, SI vtcrque
lurauiLfct,forc vtrun que cont,cntOm.
,,
~
r'rf/dit o f Tox im o, ] Plulû :diter Plutarch. $1 mter fe, cogr~ li excrcJtJbus inrra diem tertium (ümifsls rcconcIl.tata gla,·
~i.:t & iureiuralldo datO,in ltaliam redirent.
,
G r<fCOS m" rum ap 1nd ,ye) Locus mihi integcrrimus vldetur,ncque VrJini enH:nd:ltionc indigcrc.
,
,
COI/Ira imptYium Popltli R. J Primllm nulh lcgc Id ,c rat
prohibitum, deinde non lmperiulll, [cd Imper:ltorcm dixifl<:t. ~arc 110n dubito qllin lmperatorcm legcndum lit.
~/rlJu/acc.ff<fr J Vrlini crnendatio nondulll rnihifatÎsfacit: l'0tills CJ1lm rcnpJj{f~t, D/c7ru 'ft, qU.lln Dicebatur. Ita"lue quod illll ahljUot locis obferuatum cfl:, verliql1 hune
luo 10co mutum arbltror, Ibique colJocandllm: Cognitis iis
reb~s (Iua: erant Orici atque Apollonia: gcfta: ,limlll qllod
Ca:br appropll1quarc dlç~batur, Dyrraclllo timells,&c. Phcet aurcm quod Vriinus rcftituit T.rroY'1ue.
Prmee?s 1 ttbien/H'l Hic cft T. Labienus, qui clIm Ca:faris
legatus ill CaIlla fuillet, & res magnas gcfsi/Tct,initio ciuilis
pclJi l Ca:/àre defeiwt , {èf~que PpI111'cio adiullxit. Cicero
Att.7.Cp.lI. L:lbienuJ? ab 1110 difc(·rsiHe, propemodum CQn'
fiat. Si ltl fl(~1:um cflet , vt illc Romam venicns maglftratum & Sen:ltum Roma: offcndcrct , magno v[ui cauflà:: 110firx ~lwrct. damn affc enim Jè:eleris hUlus ~mie~m ~cipu~.
cauila Yll{cretur. Et cpift. [eq. L:1bienum kF6!<t. JUdlco.faCl/ 'nus landlu,clWlç nullum pr~clarius. qui vt aliud IUhil , hoc
tamen profecit. dedit illi dolorem. Dio lib. 4I.icnblt , C1l111
ditèc[slOl1iç eauilàm lune habui[{c,quûd cùm opibus & gle- .
ria cn:ulLfet , maiores libi fpiritus ii,mp[crat. qua de cauffa
Cxfari ûl{peél:us atque iaui/us eLfe cœpcrat.
CAP.
l 1 1 1.
Erftélo OCC/lpttto itinere.] Vet.nofter & Ald.Profiélp.Vrft. : .
. ièribit rcfiirui.i ;tatio Proj~n,u.quod non di[plicet.m~- .
gls,tamen placerct, l r~fcél:lO,ms oecupate itincrc. Nam 11gmfieat anrcuertcntc l QmpelO ltcr adDYHachium prxOCcupatum fuif[è.
P
Subpelliblu.] pixili~~ ~all'3' cap'7:
�17:'
FRA N C.
HOT 0 M.
NOT Al
Benemeriu. ciuilatestuu. rfTmtpr.tfit/io.J Ita dl: inomnibus, quo~ vidi.Jibris. Facrnus rcfuruit ,Ciuitari cifet prxfidlO: gunG vcro de vnie.a Apollonia, le 110nde {i1:ib\lS Apol101llatium Joquatur.PJ111.lib.3. e:tp.13' CUlUS ln /imbus ede~
bn: J:-.,ymphxul11 accohmt Barb.tri, Amantes, ae Bulliol1es,
R:.anwm ".<Lui/.m.] Id cfi, quantum quod nau.iul11 habebat,paffilffi cf!:. n:ll11 Faer111 cmendatlonem 110nJlltclligo.
Nud(f.nda litora.] Nlldari htora dicuntur, tiuc ab homil1i~
bus rdinqu.ïtur, fiue ab aqua. Tacitus lib.S: F1atibus Etdiarum il11pJent~r vada,hybcrnu~ Aufl:er rcuoIuit fluél:us, pul[oque l11rrorlus frcto,brcuialitorum nudantur.
ProfoElum a./i'luid Bibu/i manda/û ] Antiq. nofier, & AllI,
p('rfl·él:urul11 aliqu~d de Biblili mandatis.la~llpridel11 crcdidaeponendllm die Vibulll j: quem fllpcrioris capiti~illirio
dl,él:um.dl:,.t C;r[are lcgatl1l11 de race ad Pomp.nliilum.ln
Cat]llC lelltCntla vJdeo qlloquc lloll11ullo~ dI'e. Sed pofic.!.
. vcrieus [Ulll ne 110n Catis eommodè Leg.lti mandat:! diecren
tur.ll.lm & [uprà & infl-.l vbiqlle C~làrJS ipfius mandat.l hc,:c
appeJb.ntur. Ei> accedir ,qubd nondlllD expolita hxc fuijfc
à Vibullio mandat;! vidcntur.Nam p:lg,lèq. VibulIius,il1quit,
{ed:uo ~lImultu de m:lndatis C;tJàris agerc inftitllir, Pcrexigm forcaHe: 11111tatio intc<trit:!tem huic loco reftitllcrct: fi
l'erf'E/um iri aliquid BJbt~i m :lI1daris: legeremm. Vt mox!
Miff'uros ad POll1peiulTI , :lIque ilium rcfl<Jua perfcél:uru1l1,
holt.tneibns lplÎs. SIC illfrl cap.12, vbi jimilt de negorio 19itur : Scipioncm, inquit,ea au'l:ç>ritatc dlè,vt magna ex parte comj>cllcre,.\tquc errllltcm regcre poff'ct.Sperlbit crgo
fore, vt fi Biblllus, CUlUÇ tama crat auél:oritas , :lliguem è
ilm llumero ad Poplpei1l11l mittCrct,111ultU11l il'lill~ mandatjs prpficcretur. Nam POt11pcillS imperij partel11 Biblllo con
ccll(:fJr : ncque q~li{quam erat, qUJ maJOre odJO Cx.c1l'em
pro[cql1crctur.
'"
. /Juthrotum oppidl/m Coyryr<f.]. SIC Aldl\lllS. Corngendull\
Oppofirum.P Jin.Ii+ cap. If' lnllll;t :I\ltcm ex ~dllCr!O The(~
protia: Corcyra a l;JlIthroro xlI.1l11111bm pai1ul1l11 .
.R.diq/lf' ptrftElurum.] N o,fic~ anuq .. Rchqlll per fe aél:llrU1l1.quoll plaect'fUl11lT\odo dlxent, [umm.up 01l1JUum refum ad illuill dcbtam.
Nd,ilomimu ta,ven] Vox Tame/Jabefl:.i mco antiquo, &
rCÇtè abefi,fellçcntl~qlle ~n;\l1c~ Î1;tcge rrima,
�IN
LIBR VM
III.
r-'
1:>
P~riilll"m pr.eflare.) Promitte rclcgato s ad Pompeiu lU li-
he periculo ituros,& ad Ca:Cucm re,Gruroç.
.
..Aful,'ti ms ab fa lt If Py-w.eo.) Scrrown oç ftglllficlt. Docet autem hIc locus etiam inter fugitiuos & CIIlCÇ ll1rl[gt:lltitun commun ionem imcrccde rt:.
..A"di/Us .] lta cIl: in Ale!. mcndolt : , vt cuiuiç pcr[picl1t~m
dl. Lcgcndu m, vt in l1ofl:ro antiquo, & .ùiquot imprclsl S:
Militibu s flél:o, luditum reÎp onltInl cil:.
BweJicio c4arÎs] Idem de Rege Alex.Uldrino [cribit Sel1eCl, li.de conlt)!at.ad Mart.Q.!;!.id erat,inqu it,turpius ,qu.im
Pompci um viuere bendiClo Regis?
Ni}, "lm ln lr ali"nI.] Placet Vdini cmcnda tio, vt vox:
Nif; tolLltur: Ji modô vetufl:um librum anQorem h.lbet.AIiocllù Ic~el1dum pllurem . Si CUI11 eXerCitll in Italiam ex
qua profcél:usIul11 rc,!uél:us t:Xllbt1la bor. Nam LucllIUS .1hud in tempus Illne Pompeij orationc m confcrens , & aliquantum inHeél:el1s lèmCLltl:lolU, ira lo quentcl11 t:UJ1l [.Leit:
-·NH"'1W ttmmt c..eJarù, 1Tl 1Hit ,
Exem?l~ redd,~.m patY/d!, '''... ~/t''m1''e 'Videbit
Menift d,m'})o rtd " ~,,tcm milire Roma,(g (.
Sceth1c aham lèclItlis Jèmcmia m Pompt:lUs vidchtr.
..,Admod.m tlfl O. j Nt: hoc quidcm admodwl1 plaeet:vi dcturque defider:tri verbum Impecratllrull1.
Sur/IIlllj;'a Ol·al' one.] ]\.on Video quo.mod o vcl Rumine int etlt:cro loqui lùmmi!f:t oratione poflct:ve1 Altere.m di vcrh um Cllm or:mOIlC lummillà .lut exitu colloquiJ mrbulcn to
(onucnia t.
O:rali linem inr ErrUm?unt. ] Noll:cr antiquus , IT1urcipiunt.
~intll.lÎb.6.c:tp+
,
Pa-.: elfe nu 11/1.] Norrer :Ultiq.P:tx ~fic non potcfl:.
Caulf" d,b ,torum fufccfta.] De qllibm diél:um cH hrp,ca.T.
InitIa m"g'ffrtlt '~.] Legclldu111 :l~'bmor,l!nto m.tglll:r:\tlI.
CAP.
V.
Lilliuç Epit.3- C.Ca:ciliu9 RufÙs prxtor
Cl/m IcdittoncSI11 vrbe quammJXlllle cocÎtarc t, nouamm tolbul:tru~ [pc. plcbe [ol.icirat.a., abrog.ato l11agill:r.ttl"
puHilS vrbe Mllo1ll cxuh, ql1l fugltlllOllll11 cxerCitu111 oontraxerat ,fe coniullxit. Vterquc CÙl11 ~cllum molircll wr.
interemj JtÎ filnt. Hxc ~lle. Fuit autcm hic Rufus pra:ror , vt
R
V,fiù ~r.et~r.]
�I74
FRA N C.
HOT 0 M.
NOT JE
opinor, peregrinus. Erat enim ius inter fc colIegi~incel'éc
dcmli. Similfjm{lIri~uc video in Vcrr.3 · 10cum,ad qlle.m e':
tiam huncnofl:rum 111 Commemarm accommddaui. It.1que L.Pi[o,i.J1quit, ~1Ulto~ codiceç. impJeuit .earul11 rerum,il~
quibus ita interce(Çlt, quod ille ahter, Vt edixeraç, decreuif[et. quod vo~ ohlltos.elfc non arbltror, qua: multitudo, qui
ordo ad Pi~OI~i~ [eita 111:0 pr::norc foJjtuç!lt co usnire''luem
ifl:c colteg a ml! hab\IJ!fet,lapldlbus coopettus dIrt in foro.
per a rbitr~um p:rent.) Nofter) Pc, arbitrum. <Juod idcni
VrJÎJl~ç de fuo afhrmat. SCll plures adhibitos :lrbitros !ilpe~
riuç dlaum elt.
pr.efins conflituerat.) Huius lib.7.cap. r.
Sexies Jeni dies.) Oblèurus mihi Iocm. viden lum an ira cmendarf pofsit:Sexies [eniç Idibu .primum quia confl::1t Idi..:
bus folui pentioncs [oliras. vnde illud Hor,ttij,
Ommm re/cg!! r dibz<I pttulJiam.
Deinde quit rpatillni
hoc effet HICnl1l ),vt mcnf1:rua:: pCI1JÎoneç clfent. Cccliuç crgo lcgem tulit ,Vt credita: pecunix [oIucrclltur une vfilriç:
non èemel, rell penGollibus ita diuÛlÇ, Vt irirra tricllllili perfotuerentllr: qua: fcrè illc5rum temporllm conlllcrudo fuit.
Liu.hb.6.Creatiquc Tribuili C. Liciniuç, & L.Sextim pro1llI1J~.1ucre Icgem de a:re alieno , vt dcduao co de capite,
quo.ï' v;lilriç penllu~1er:ltÜm .cffct,id qtJoci filpcreffct trien -'
nio xquIs portlolllbu5 pcrlolllcrctllr, Hlrclll5 de bel!. A fr.
Itaguc bis mi lle H-S his impotiro, vt per rrienrul.1ni (~x pen'
llonibllÇ populo R.ûl!ucrcnt, &c. Liuill' 1/'1. Scmullciarillln
t:tntum ex vnciario fccz~lls f.laü & ill pcntiones ç<Jl1:lSrrien .:.
nij. Nunc video Manl1tIum m~l~dl1m quoql1~ anim.1ducrtiC
fc: & pro Sexies fcm d~cs,repolwlrc Sex pcnhol1lbm.Lon~é
à vcftigüs v!itata: Ieéhoms. [cd mtegrum Leaonbl1s IUd,cium relinquo .
../fb Rep. rcmouemlum.) Diximlls lib.dlOC dfe, ql10d lmÎqui Citcunfcribcre diceDam: cum Jbcw cu na & forQ inccrdlcerent.
Eo tn Ital/am euoca to.] Scripliffc Cxlàrem arbitror,E111n
Cllocatum: nUl voccm Q,gad , tol1amus : & vt in mec Iih'ro
d1:,lcgamus,Reliqllias quas habebat.
...
.
V ifo'fueproditione oppidiapparm.) No~nul!t unprekl: Et
familia Ncapoli vifa,:ttquc proditio oppldl apparerct. ~o
mclius niltil finc ope librorum vctcrum affcrre POffUffiUS.
�J 1 r.
IN LIBR VM
BihuZum del<tra.] Sunt qui /r jbuUium reP.?lun t: ql:em
;t ~œC'\f(: legml m de plce ,ldPomptiul1~
mdl1~m. , diétll dl:
Ul ltlO c,lp'3.~ed hoc nemo r.roblblt , qUI mcrr~ mcnr V:blllhum nOll Pompel; , rcd Cad:m s lcgatum futl~c~ demdc non
p,luci~ illis diebll~ h:cc lignific:lrc Milol1cm lIbl .1 PompelO
per Blbulum numiau,{cè! üm Ium cum pel' It.lliam Blbuluç
copias cogeb.\I.
.
Ea 'lu.t. fmrer.]Sub:ll\ditur:~ibu s (cribebat ea que faeeret, &c.
Eù cum à o . pedio.] Lcge ndum vid ctur,EI pro lio.Prœt orem aurem '2ùnl lcgione cur dicaI , non intelligo , nifi fo~t';
ilium ci oppido elllu lcgionc vna pra:fuilfe figl1lficet.
\
PtT
CAP.
V 1.
Mni.lIl/i /o ra. l Om nia litora I ege l~d llm arhitrare r.
cla"jà Hueri.] Ald. Tmcri.nollcr,rmt rc. quod probo.
Si ut ad l,tora. lA Id. Et ,Id Oricù, Liue Ad litora. V Ctus noficr v.tlcle pbect:N c occaLioné nallig:lndi dimitter ent: fi vcl
ad litora Appollo nütiü eudiun dirigc re,at que
mues eücere polfent.
...A·uof/ris diftraJ"retttr.] An pro SublculrCtUl,~ naufr.lgio
eril}(:rcrurl
·O.Co?cn ir.n Hunc Cicero Caintn appellat li.de Diu.r.vb.i.
<]u'?::,un ad hune loeum peItinen tia rubiungi t ) qua: litblèrih<:l11l1s. C. Coponillrtl ad te veni!fe Dyrrrach io curn prx tori o illlpcrio cLtI;'is Rhodia: prxe!fct , eU!)l primi~ hon'l.incm
prlldtntc m :ttqUt doétulI1: eumque dixilfc, remigem quend.lm ex quinqllcrcmi Rho,\i Orll'n v.lticùl.ltu, rn 'ldcf.,éturn
iri miml~ x~x c\icbus Gr.ccii lànglline : rapill.1S Dyr~~achii,
& con[ccnü onclll ln naues clIm fu gl, rugwntlb us mtlerabl Icm rcfp cétul11 incédior u m fore:{cJ Rhodior llrn clalsi propinquum 1 c,liuun le domum itioné dari:tull1 Ilcqu e ip/illn
no n elfe commot u m:M.quc Varronc m & M. Cl tonclll qui
tum ibi crant,do étos homin cs ve.hcm enter dlè perterrit os:
p:l.llcis Gnt: pofl: <iicbus ex Pharralica fuga vcnilfe Labicllllm:~ui çum it~tcr!rum exercitus numiau ilfct, reliqua v.ltiCIIl :1t ;OJ1lS breUl dIe confeéta .lllffi & ex horreis direpnr
tn
dfufumq uc frull1e~tum,'vlas OIDl.1CS angipon{t[quc conl1:raul'rat,& vos naucs /ublto pert<:rrlU eôfccnd ifhs, & notte: ad
oppidum refpicicmC9tflagranrirs on6!rarias quas irn:cnder:it
O
co
�176
FRA N C. HOT 0 M. NOT lÈ
milites, guia fcqlli nolliCrant ,vidc~:ltiq : pofiremo .1 Rho';
dia clal1è dclèni, verllJl1 vatcm fuine JCll1ifl:is.
PO/l.loncJ,quod tf/ gent';. ) Nallcq rr:tiicicmlis Ruminibuç
idoncœ,quos, opinor, Baccos hodlc appcll:lll1m. Ali/on. III
lllonofyll. Liurribus in geminiç conJlntm POnto lit, ail .
pom. I1iJorus Pomoniulli appellat. Oeil. libre 10. capite
2.5. Pot1!ones.
CAP.
V
if,
~ .1·cr~jfum il~te"feter,'tt. lDe quo cil: aplld FIor.&! Ït1Epi "
lV
LIUI].
Columntlria,of'irlria. J Tribuümi in Jingulas COI1ll11n:ts,
i1'\ fingub oJl:ia. Cie; Attic.13. ColumnariUm vidc vt nUllllnl
dtbcamus. Idem lib. Fam'3.cpill:.8. Nt.: in vcnditioll cm tri butorum,& illam acerbilSimam cxaél:ionCIl1 I qU ,l lll tu 11011
ignoras, capihun atquc oJl:iorum itlllut'crclltur flimprus
minill1~ nccclErij.
sillgu./is cum imptrio perficiebtltur.] Sine dubio Icgcndullt,
Sil1guli cum imperib pra:ficicbantur:guanuis ltaJit ln OnUl!bus, 'luos vidi,antiqüis.
Suo etiam priutlto impe/ldio compendio [eru;ebtlnf.] Sic
Aldinus & multi i1l1prcl~i. Ac difptitJri pôlfct fenfwl1 hunc
elfe, vt filc compcndio feruirent: îdquc priuato impcrio.
Scd alfentior ii~ qui i~l11bnl1l1Jlis impl'C/~ is vocem 1I11pcrio
fùfiulc:runt:.l1Ill forto:: vctcm 111e1 Itbri lèripturam probemm: Impe,no co~np~nd\(S').lIe. Yt facet~ iu Jocutm Jjt, pro;
Non modo puhhco lmpcno,quod (;1S l11.lI1datul11 fucr:tt,ièd
edam fuo prillaro [cruiebant.
,
.
HOlJef'a pr:eftripijolle.J CIcero dlcer/: loIct:Nominc.l\lij,
Prxtextll, aut Colore.
JT~ilterJis im~era!ü'J Cum pccllnj~ nOl,l Î1nglllis,fed Vl10
nomme "nruerlitaUllnperal1tl1r. Hil c. de bclLAtr. PctlerlthtCjUe.1 Ca:G1rc, vr vniucdis treccmis vnd 110l11inc pecuJli:lln impcrarct.
Donationcm tjfe diceb'ant.J P'rolatio diei fpecics do'natiO'...
Jlis cll::quia vt plus petit,qui alltc diem pctit;ita minus foIuit;
(lui tàrdius foluit. '
ceterij''1ue tiJU Dt.ef'afuiU.l Vrfinus corrigendum pllcat:
Ccnaque ci rci die conllitutal [edmox dicct Prxfcnrcm
cxaél:-a1l1;
�iN LIBRVM rII.
r77
~ ~afuin , neqlle diem confiimum . Legenduhl pilto Cei.:
tafqnc:vt anr ex & argentex intclhgantur.
,
, Vdl,~al protnuwo,j Prius pecuni3~ exeger:mt: !lune ve.:
(bg,,1ipÎllm,id cfi deCllmas, Videnclum tamen a~l p'romut/~H
Vno verbo lcgendulll fit : qllod é{fe verbum tunç m COl11:
rncnt,corum verborllm docui111US: cùm pecul1l:t reprx [en::
id efi antequ:t111 deocatur, per[ollütur. Sic J.Jlulo {i~pra:
bebitam biennij pecimial1l exegerat: & ab eiG.lcm m[cqüentis aoni tnmUlm prxceperai:. Ex quô intelligii:ur Pl'O:
mUtUl!111 e{fc , cùm 111ltml pecullÎa prxcipitur, quœ nondu
debébatnr. ~oc! Gallicè ,dicimus,...A"4tta71Cer:
, N aupaElo rel/Elu. J Sic AIdinÎ & :llitiqui. Corrigelidum,
Reicél:is.vr in quibll[dam imprefsis.
•
heur,
CAP.
b
VII I.
v o,bu.! àmifl~.l Sic,ol:nncs qüos videre licwt,tum mallu-
[cnptl, tlau Imprcfs\; Corngendum vi: in nofiro anti;'
quo; Noftri dllobus amiIsis, &c.
...A"b ..fi(ilio,J Rcél:è ab aliis nobium efi vel Cani/Jio,
{ilperülç,..fi(ilio legendum elfe, ,
,
..A'd libMm turrfJ . ] Facere turrcs ad libr,llu, bpinor, cH fi
~cre turrcs cadem alritudine qu:t [une alix cum quibüs con':'
fcruntllr ,Vhc!c Llbrare aqllam vctcrcs diccb:tht; Cllm altitu':'
do loci vnde dllcebatllr,cuffi co quo ducebatur, quafi libd.
il11.1gÎllari:t conferebatur. Turres eni m ici n.lllibllS cxtruebanr , quibus Inilites per m achil1 ariollcs qll:lf<bin in oppida
inaririma infcrebant. Vnde illud Vergilij:
--Credits innare reule/ft"l
hîc.
"el
CyclttdM,ti:ut montes concuinre montibm ,tltos;
Titma mole 'Viri rllrritii puppiblU inftanr.
CAP .
1 X.
,Arurt parten0E!,"; ;/inm in~ermiJ[oJ Niiùi niuto.fCd [cid
CX[ltis conlllcmdincm dle,vr T!.1mdmp .. rtti~dicat. vetilt de bell.Gall.s, Q0 im.gi1:ttn p:tri:em omois tClllporis in
ltiç lacis B,lre conJilcuit,
'
Serl/1Îao 1>fu-s conJî lio,J Cepit confUium, quod etat crdine
fc:clllldum,
P
NoJl ri perp<f.twm •..,idebant,l Nottl:r ~ntiq.H:tl:icMr. qubd
MM
�1
8
FRA N C. HOT a M. NOT AE
multo certime!1:,qu~m ex FaernÎ conieél:ur:t IlHl"eba nt. fc.f
pr x tcrea vox ~i,vt in l1uibufd:tm imprcGis. ne~dErio int crponend .l c!1::hoc m odo,Nol ltl qUl,&e .
l ili ;nteriorefl"trio .] SIC Ald. Noll:er, In minore. qU0d ll1i~
nmpLtcc t.
.
:L~ f,b 'MCfis.] Laz. Bayfius Subco~téb.s interpret .ttur , C] u,e
ap\ll Vlpi:l\llllll ('(Hél:l lu: [erm~11C G,tJlico Felrra dielllltur.de Cjllibm P IIl1IJ locu l11 hUile profert ex l i b.8.cap.48.L.l~
nx & l'cr fc co:tél:x vdlem f.tciullt : &, Ji .td ,brur acctum ,cciam ferro rcli{tul1t: im o vero ctiam iL'"llibu ~ l1dllil~ imo liu
purS:tm cl~tO: quippc aht.:nis polientiumOcxtraél:a, in tOmel1~
t i vlum V\:I1lUI1t.
oC(urdlsd i, ;> r.ejid~l . ] Occl1p:lre pra:Iidia , cil: locum C.t
~e110 Etcic:ndo, & prxJidio imponel ldo idoncum c:lperc, &:
111 C,t re celenter bofbbŒ amcucl ter\:. Ali bi dicitl1r,
Occupan loc us pr <l!{j dii ~. Hire.bel! . Afr. Loe,iquc idoIlC,\ oppor
,unlque complur ,\ l'rxli(lii~ ocnlpare .
R ecipere Je iuJiit.. ) No!l:c:t, St,ttLIit. quod idem de filO Facrnm t cll:.trur.
Subila cOll/pi cati.] F.tcrn.Conll:ipati. quorl va\dc probo.
4
4
CAP.
X.
vperiore ,wno i,s Hi8J anid.] Libro t.cap.14· T S·&:C:
.fi_luerj fH pi/l'm.} M anllT.c/ÎI,um.quod veru arllltror •
. /l,jiam. ) Llb·7. e .lP·J1.·
...-Ad .-"""rtri,"m J Lib·7· cap·3 ·
. /ppclIrtw r C"rt .rt.] Sllnr ~ lIi Carus. rcpon:tn t: & ""p" de{ign3ri putcnt , de quo DlO leo ~ldes !lb. 3·cap.66. llll:lii vcr9
~ar ij allt Clri & nQlllcn.& V;ll~. 1\.0111aI119,111tc h oc V:tl~rl~
l11ucnml11 II1CO<>l1ltUÇ fUlfIt:t. l r ,1;tere.\ P ltn.lJb"9 .cap.S : vin
h anc Dyrrach l~i c~bi hl!l:ori,llll nal'l':tt, aliqll:tllto 1'00: C~
H ' UI11 ab illo diucrlulll con?lll\:m orat. Ch.trall1 1guur
Cxf:J.r
appel!:Xt:lo1l1 h anc radicem lcnblt , IlJllllrum.ab inc01is & Dyr
rachinis. alioqui non clubllllll cil:, qUIIl Canlll11 & TrallCjlllllus & Luc:tnus, ""p'" autelll PlntarcllllS & Appianll ~ nomullf
[Cllt. Famcm ( inquit Tranq.) & CCtcr:ts ncccfçira rcs, n0l11
'UI11 obJidcre tllr modo, [cd etÎ:tm fi alios ip!i
obJidere nt,
talltoper e toler,lb:t nt, vt Dyrraclü na J11unitiOllC Pompeiu<;,
vj{o gellcrc l'anis c~heFba 1 quo iiUl:il1cbilntur: 'Unt fcriç
S./a
iib.i
�t N Li Ii Rv hl
1 l t.
T79',
Il~.i re.nl eiTc dixerir: amollcriquc ocyus'.n<!Ccl1iq;IJ~ o!1:cri
d1lldlcrit: nc paticnrÎJ. & pCrrilllC1:l hofilç,anllnI /uoru fran':
gcrcntur. LlIc.1I1.autcm Iib.6:
Std ?atin.rfe""/n "pcitlti èirctmdatlu ar.'1J
Objidiane!amâll:rIOlldltm!ur?:nttbtu altam
ln fogetem "i1mù,cernit mi(erttbile "'"'~JU
III pUl/dl/1n cuiclifJ. ,ibos:(!)' (arreri! dumol:
Er marf.. fl'oUan n~m,u let/JI/m'lite mÙlanui
j/ eUereab ignotisdllbiiUTadj"b,uherb.u.
!(ua mollire '1<1e,mrjlamma,quafTan<~trc m CTfo,
~tll/q"e per abr"f.u ...tera d<mittere!auces.
]J turi"wf'1'u /",manu tt/nehar
inrognirft menjil
Diripiem milel,fàruTwll ramen objider ',ol'nn.
E'1UOI ro!crttt/:.] Acgn': /ùf1:cnt.ui.v t inf.lib'3.c.tp.r2..~6-
<]ué crar ClUS rCI mlllor copla,ilOrclco adaugcrc,J.tqllc hls ra;
tionibus cï.uitatull1 tolerlro.
V ni/tfr(M in m,tlritJldin~mjdi~irtM.] Nolter anciq.Vniuer':
iâm.quod non dubltamus dIe verifSimllm;
CAP;
X i.
Gnes/actreni: (ni-.,.im.] Video in recenribus il11prcrsis:Alid
locoigne flcerenr,alio cxcll.barent:Cjllod vt meo iudic!C)
veril\imum dl: ira perabfi.lrdum ciTet putll'e, nihil aliud
hoc 10co de!iclerari. Vetrus ellim mulros,fort.t!1è eriam pag illam integram deeffc,fàcilè .cum cx [cqucntibus, tllll1 c-tii
ex Lucano,& Sllctonio inteIligitur. Vna,inquit,fèxu:: Icgio'ni~ cohors,prc;pofita caflello,quawor Pompeij lcgiones pcr
a!tquot horas lu(litmit: penè omnis confi,p mllltltlldmc hoftilit.im [1gittarum. LllC,tl1US autcm rcm gcfiam narrar lib.
6;abillo vcr[u:Vtprimum/;TJuit.(!)'c. ,
'"
Std in (afel/o. J Vbi vha cohors quatuor Pompel) It:glO':
ncç filfiinult. SlICtOl1.
ForaminaC.XJ.... X·.] Sic Pllltarch. ApudSuetonil./inta.:
men c x x .Iegunttlt . Vrcrquc :1l1tCII1 :J.,ldlt cxcu{{ùm cidem
OClIlum! fœmoréqllc & humero m.nçfixum fuitfe. quod id€
Luc.ln.fcnlm.&: v aler.MaxllTIll5 3·cap.~.
J'ffi am obI {nueraI .] Pro quo e xt.tr·Ciccronis orado.
S(,(1I~ {l'ntllrionù.] Appian.dc bdl.ciu.2.. Minlltium p~xFc::
ftlllll Jlll1llmc:rat ,euiU$ j,umm c x x telis con!ixllm f~t(:rat:=
t
MM
l,
�FRA N C. HOT 0 M. NOT A!.
jpfc fex vulrteribus afF: aus oClllll lll ~tia~11 ;J.mi(~rat .
...A"dprrmipilum.],De hoc promotlolllSgencrc vide Vegct. l..cap.H .
. .'
(
Fmmmtove C!J O'marr~. ] A'ppa!et elfe 11lendUI11. & placeret Ant.!\-uguiblll emcn~:ltlll: Frulllemo j vefie, pecuni:l,
ali\[que Imhunblls d?llIs: il velallaO.ntate Ijbri vetcris niteretur: vel (um CX{:lr. duplex lal11 Jllpcndium Jixiffet,llon
fi'ulha nunc pccul1Jamner;trct. p . Viaori u~ refiimebat Vcfic, diariiç. Var. 1. cap.l3' Scd id rnili[aria Jona Düria'noll
pertincnt.
180
CAP.
XII,
M~c~t jtl C~for~ cone,liMe.] Faernus,AmicitÎa:. Ego Cx
tCl'[lO caG.l legendulll :trbiuor. V[ comrari.l con
t Llrus rcter:tmur. Q!.a[Jam pcr vim expUrrnabl[j llil s amicitia conciliabat. Notand.l etiam differclî::ü inter Vrbem
&Ciu itltem.
Fru{1m ex arborib'H.] Modo paulo ant~ dixit Folü. It:lquc COgiUlIclul11 yidetur reaiMilc Frondes legi & refiituI
potTer. Ha:c Ctl111 mulris abhinc annis fcripljl[cJl1, exic.:ru11t
Vdini nota: , quibus idem F:len10 placerc tefbtUf.
Monlllrque eqlliw. ] p h cct Vrlini liber, vt vox Equites
tollatur.
Veradûigentia. j Varia diligéntia Icgitul" in nouis Iibris:
()UO(! l11agil' 1'l.\cet.
A
•
. f.1fl lll
C AP.
X II I.
Rim~ colJortù ccllturionib'I5.J Veget. lib. 2..
P e:u in prim.a coh?rtc quatuor ccnt':lIlas liuc quadrillgcn'
roç militcs fllille. P.r1nClpC111 aute'l11 pmnx eohorus $ubcrC:lp,
S.lignifi-
mlfe ccl1tlfrüm & lenllS: hoc cfi C L. h0111JnCÇ, ad cIU1~que
propè omnia qua: in Legion!! ordinalld.t er.t11t, pcnjnllillc.
CAP.
XlI I I.
BieE1,u portù Ericiru,] Qnem Crxci i'x,:,,~, hllllc'yarra
EriciU111 appclbr. Itaque J1l1 ht:lrClll Encllllll lIltcr1'rctor, trunCU11l arboris ramola: , clliu~ ex ramis aeulci bi1'edales ficbant: vbi naturalcs t!cerant,in[crcbantur, Vi: cellini altimalis inftar onulibuç ex partibus aculcis horrerct. Trun.
O
CUIll
�I N L f B R V MIl I.
181
il!um aliqu.ll1to antc cafuorum porra~ inrcrmi([0 [patio pro repagulo & c1auftro coJloc_ab,ln~, q UI lan~l;C
~llodo a~ ericbarur. In Galli:l trllnCJS qUld.c arborum pa(5lnJ
ln plcriLquc pagiç pro c1auftris & rcpaguhs vtun.rur: Lcd 110n
Imliltis. ln Gcrmania Romanol \lm con{i1ctudmem m~ltJs
lacis retinuerunt. Salluft. apud Non. Saxaque ingcnru ~
axe iunél:a: crabcs per pronul11 incirabantur,axibu Cquc Cll11ncb al1~ in modllm Ericij militaris vnuta bill li III pedum,
Adr. !llrl1cbus Adll~rf.4 . ç:tpite 8. ~ra:cl~re rellitUlt: Axe
vmél:lorbes. Sed quod EnCllun dclùut Machll1am mfcftlq
vndique relis horr~l1rcm, iccirco non probo, quia EricillS
110n machma cft, Led Rcpacrulum: ncque telis horrer (nam
tcb miLSil.lia funt ~ fcd acufeis . . Minuç c.ri~un plaè er quod
P. Vlél:onlls [cnblt, gcnuç mlllutloms fUIllo, cllm humi tCla pallve dcfigebantllr. Var. 24. cap.t. Deniq\lc Ericius dl:
rcpagu lull1 cx arboris nunco aculeato f.lél:um,ne vel afccn [u, vd fuccdfu i.ntroiri poISit. Liuius videtur Obicem appel!affe. Nalll libro 6. Nac Romanos , int1uit, fubcunt c~
~œnia ., n1olicnr~fque obiaes POrt.lrlJl11.1rCere pollùnr.Verllm altud efl: Encltls , allUd Cataraél:a, qua: in ipe, portoL
cft. Idem lib. 27. Porta cataraél:a dcicél:a cIauf., erat. e:Jlll
part cm veébbus Icuam , parrim funibu ~ ItIQducunr , in tlntam altirudillçm, vt filbire rcél:i poffcnt. Et mox: Rcmi!fQ
fune quo fitipcp[, erat cat.1raél:a magno {oniru cecidit.
Fort/mit, quiC plurimum por ~fI.] Sic {llp.lib. 6.cap.6. Sic LiIlj~s Eb.9. Fortuna per omnia huma(la, max imè 111 ~cç bcllicas porçns.
Eodl mqtl~ ..,umaTlt ,eceptl& {~nfole h4':t.J Vetuç Nofter:
Eodcm quo venera nr reccffu Ji~i cnnfill cbant.P~ert1: Ea<lem qua vcncrant,receptui conluleb.lnt. ~0,1 il cH: ex E. . ,
•
pris antiquis, magi~ probo.
sigTltlfugicntj"m.] Pllltarchm, fcnblt: Signa tum hgni fcris abicél:a, & dllodcrriginraab hoftlb.\\s cap çl flufie. Cxf.1.rcm autcm.l q\lodam l~o mIlite, quem apprehender.lt ,
propè iutcrfeél:um fuiffc : fcd iplll\s armigcl'ul1l n1anUI11 ci
;lmpuraffc. Suctonius air, Aqui\ifcrul11 mOl'al,lti culpide cflè
comminaru\'Tl .
..fil~ dimiflis t~/ÛS] Alter hic locus cfl:,in ~uo içerum fC'
fl:iruo ..fidmiflu.
'
,
,f'litIlj(; 111 ;'.jiailf5 tim,em.l Hoc pndimn cft, quo c~{a~
~'1 ~1 ~
ClIm atltcm
a.
�181.
FRA N c. HOT 0 M. NOT JE
pornp. (circ vincere negauit: vt Sucr.& Plutarch. tr,tdunt,
Hom pâ,H im?trator,ejt "p?e ~ltlt,u. ~ Ex qtlo imclligitur,non
fclul11 hoc Il oIlle 11 trlblll (plltum, Jed quotu;s maior viélorü adcpra effet.
I n/iterlJ.] Patet ctiam ex Ci.crollis Orat. in Pit: & alij,ç
locis (e xcenris moris fui tlè, vt q~l1 In,p ~ratorcs, appellati cf[ent, 111 hre!! s quas old Se natum lcnbeb.lt,& 1I1 ltélorum fuo r um faCcib. !aurcam adhibcrent.
L" .. re.e pr.etulit. ) Dio lib.4I.cauffam hanc aJfcrt, quèdin,L'gnum cenferet, pb ciues vi,é los iis inlignibus g loriari.
CAP;
XV.
'
.ldCI.C~fans milites dlmlcauennr, tdbmonlO dl:,inqufeodvItro
!Ier,o {eme! apud Dyrrachinm prœlio
onrion,em lJct/J'~lt.) ,~lnta fbrtitudinc ( in qujtSu~to n)
,~œn :lIn
depofcerent: vt co~(olandos eo~ m agis! ,:!U:l111 punicndos
11.lbuerit.
'
.fid G crgoHif'm ""idijJet.) Lib. GaI1.9·cap. 9.
CAP.
X VI.
.fi'l/CÙ a~teài,hu'.. ) 0-Y.,0d Faernuç & Vdinuç de Cuis liprisrcftantl!f,id cll1 cg,? de m <;; o tcftor, f~riptul~ habcrç
P
il'JenjibIts.
Plt 110 atque opu l<nt1.) Pluprcll.in Cxt: Cqiuit, militcs ipJîuç vino in ca ciuitatc repert ~ rcercatOs co rporis habitum
Il1cliorem in fllodum imnJurallc. I\ppialllls autem de Ger' 110!= a dl( Ir:
' ~\ ,k~J\
l,
~~~'-'l'r 0 1'fe O/-' CHOI\ Î'tÀO I ~\;lCoIr
ln.lnlS
~ S'ct. rx..urjU
'TOI
"
' t.!~ ~
Y'1\ 7t..W
/.A.HJ(;W
'l''Z'':
'
/1 \9<Y .
cr-
Cafie clu itatis ccmprt/uvJis.) Non dllbiro reponendum
[e, GomplJenjis. Po!l:rcmam quidem voecm lùpcruacancam
e1lè, nCl11o(vt opinor) ncg.lUcm.
,. ,
D eleE1art imperio ,] Agamcmnoncm (lI1qUIt 111 Ca: r.P lut.Uell.) & Re~cm ,R;gum PompcililTI ~ppcIlabal1t, quèd
tot l'lïllClpCS vlros a le pcnJere, atque ad pra:tonum ilium
Vcntitl re g :mdcrcr, .
'
.
, .
D~facerd" tio c.t.[IfJI5.] De pOIJtdic.ltu max lmo: vt fenblt
PIlIt.1rch. iIlCxt:& Dio lib. 4[' & huc pcnillct f:lbuh de venatoribll' , qui vdi nOlldum c.1pti pdlcm vencliJcr:it.clc qua
,lpud Phil.Cominill1TI GlllicUI11 hof1:oricull1. qll,lIHlll.llll
arguITIcnmm lillnptull1 videtur ex f.luulis Aniani, 'lllX CIHll
/l.~101) ici conÎl\lltj:a: lùm.
cn
-
{'Ii ~~
�IN LIBRVM III.
Cum i?Jis inteifuiJJelll.) Sic Ald.& mûlti iJ11l'refsi. Norte!'
0 jot. rji.'fJenl. quo modo li ne dublO COrllg('n~u cfl.
Ttrn.u labu/tU dari.] Dt:! more t,lbul:UlItn cognolce e~
p'--[conio.Tcrna~ alltt: Jic imerpretor, vt in prima, A.nota cli~·t abiolutionis. in1l:cunda, C. 1l0t.l conl!cmnatI01l16. In
:lI1t1q. N
tenia, M.nota l1111ltX.
Saris perU,ef/u.m "~bere. J Magnopere Farmo & Vrlino
aircm ior el11cndamiblls ex lins libns: pciJpeélUl~ll11!1ltllln
anlll1lUU habere. Nam llIutilatUI1l dIe 10cuIl1 dubltan non
POtcCt.
Am,ù ("ter e'luirèn Obieruatu -,~igI1UJ11, Cx[arem G~r~
l11anorllm Jl1Ctuutllm Jlnlt:ltUIll fllllll: , Vt pedites vdOClI ~ I
mos & fomGimos eqwubus ad luilèerct, (lUI COI um curiulll
fcrè adxquarent.de tiUO inftituto diél:um e11: Gall.l.cap.17'
COT1lT1lodi~refrummtaria.] l\oftcr, CÇlJ11nJoworc palSlIll
fi'umemaria l'e vteretllr.
CAP.
x V 1 r.
t"oPompfizu.] Loquitur de liniCtro cornu. At Pilh
tar~h. ~ in C;l:t: & il7 Pomp. vita dCXtl'1ll11 Pompe,JO cornu dllertt: attnblllt: cUnJ tlue Antonio, qllcm C.Llar ilnifiro III cornu 10c.1t, 0PPOlllt. RllrJÙ~ .a./;lr il'li:: ranlol 'oCt
[cribu, fe contra Pompcl\uu confliriflc . At !l]lltarLhllç
CX/lri pcrliJlcllè dCXtrlllll cornu .mnuuit. RlIdilSAppilll.
bb.l.in pMtC Pompcij Scipioni mdi.lm acicm ,mriulIlt, L.
Domitio limftrunJ cornu, Lt:ntulo <lextruJll: ln Cdàns vc~yl1am) Amoniul1l, & Cn. Dom jtiuJ1l11111fIJcitcr J111merat. ltaqlle oblèura rota hxc r:lt io tÜ, Ï\.amlluocl1delll
1ilbi~lIlgit) AfraJlJlIm CUIll POllll'clOin, C:t11:rOflUll l'r~lHlio
fUll1e, ~x Cx/Jris tcftlll1onio fJ!lill11 elle :1.fparct: nrque verilmlilc eH:. Frontjnu~ ;ultcl11 lib,Strat;lg.:t. de h·lc Wt.ll't:,&
,
aCltrlltn inlhuçbrunl fOJ'malcgcndus.
7', "dit.e à ç.ef:tre,] D~ qUlbllç liJél:lIJ1l cft I1b.8.cap.vlt.
MJUiaLv.) F;1CHlllS emcndat XLV. gllot! aulll rtÏlIln
dl:. JI,lm aliis mu)t1S loci~ docuimlls in cohol te '-lI'n" entoç müJte~ fuillè. Vndecllu igitllJ' IcglOncs Pomi:lü1ç::>h ,lbeb.lt. Hxc tamcn cum P!lIcarchi & AppiJni nUllIt'ro 1:011 .
conicntium: qui [cribullt CxÙn:m hOnlJllllnl x x 1 l, mdli,l 0rpo/lllirc Pompei:morllx LV. l1lillibm.Sanè l'aulo
Çxial' il'/è POmpei:lIlOfllmnUIllCl'at occilonlJl1 x " JI1111tJ.1
I
N
(0
ro
ro1t
MM 't
�181-
FRA N
~aptoruJl1 vero x
ç. l-l 0
T 0 Jvl. NOT lE
nü\1ia. , ,
EuocatommcÎrc;terdllomiUia.J Clrclterd lla: qua: difperf:ll
~ral1t, [criptpll~ efi in meo & Faenù & Vrfiru tibro: rcÇl:i[si~
mé. De euocatls,3olJbl dlttum cfi.
, Sllmm~erat M.:lI::lI: r I,J Vi~iot'dilmnll. namcoh ortes QÇtogint3o,millia ~uadragjnta ,efticiu11t. ~ldrat tamcn CUJ1l
Plutarch l) 0101115 & Applalll rauone 1 qU! x X II mllIia Cx[ari tribullnt. Vt leg~ndu vidca~ur, Cohorte s in acie x LIll r.
Àppian.aut~~1 fatetur hune numecum ~ariè ab allttorib us
traditum : 3o!105 emm ln vtrpque exereltu Jlllmerarc L x x
'millia,qll()!ë!am LX .alios vero ccc c.
lpfeco/Jtra P ompeiwln, ] Indextro eornu,v~ Pllltarch.(c~i
pit:cieeill1all1que legionçln pro ephorte prxtoriiL habebat :
Vexil10 figntem darumm. ] Plut.lrch. iu Pompeio !èribit,
Çxfarem ante pr3!~orium p~pureom [a~u~ [u[peJl(~ff~,id
que pugnx fignull1 Romanls fw{fe. '1IIfo THÇ ITlI.lw llÇ C//.~~
i\w~ ~o~É1vrLf TOY ~OIVI"Ou.û .:t 'T41vot. Tts{9 ~\p-d,;:CI1Ç
t
,
:li: 1111
'
f
(J
P r.J/~OIÇ e$"l ITUP-I"û\
ov.
'\
•
Pr(mrlm?jlumdu"mtt .~ De pfimipilo a)üs locis diÇlu cfi,
!è.eftud io pugn.c imendirur,J P1umch . & Appian.fi,c in-
fcrprcta ntur : quaii dixiffct l qua: curfù ù1ccnqitur:quali ~llIn
ignis motu ~nRamnÙtur~ qux [cnrcnri:t prœclara cfi. Kr.tj(;p
J (inqui t Plutarc h.) ~ trJè,h\iTO Jid.~otpTii~ ~111T;~
,
\
'
"'J'
,
'7'.
"
ÇUlTOV, d.'}V~I1ITd.V(g..
7WJ ~
1
1(g1
\
p
\
'
,
'"
po~ou
!(iGbfpotV cv CGP:>C!'
'f..
"'!::
• ~
,~
_ ~I
1
''/l'0I''HW .J ITUppotc, IV CdÇ e VTt 'Tc.yç
77'lI,,'}'4 ' \$1d.Y tülf01rrs ,
"
a.
\
,
.,
7'
.;7111lJ l(g.j rrtw~Ita.IEt 'ToY, 'liJ'up.ov . ,
Cl/. ITll'CGV7r.JV GtVd.P7TI.
"O-
p-fVOV.
' 'r. ' \ L '
'· · )
1
' sxr,r~""cit. ] F9l lC~15JPle
, atmus L ~tJnlll~
lUJ1C ocmn
emcnd:lllit (quod Vrllous JI1 (cholllÇ tc/latur) vtExtrt-"",
potius quaIl1E"ttrn"le~erctur. ni & in Cœf. Plut. ita [criblt;
,
"
~, 'Ti"
'~
,,~
....... , Q. ''~
~
t"td.TIt, Td.. ec./ç ot'J'Il,,r.JÇ
C4Gtr\tuO"E '"VtÀ'\.J''
,
1
1
trllf'oç ~·cw·dv t~ lfII'e:pot" Scd nequc Detrahc re extrclll.1 a·
cic Catis placet. neque Ex exrrema : neque illud Singula ex
s
acic,pro Sex. Nam cùm triplex effct acies/fi fingulas CLli']lIC
dctraxilTet,tres tantum eonfccil[ct. Puto igitur i~a corrigcl~
dUJ11.Extrcma: aeici lex cohortes dctraxit.
~?Ao '7'.'
~
Cl.
''7'.
F.(odj~laHdabH:] EM-i 'r ' ,,~I:tJV~'
fI1p-tfGVJ1'7t,VVI1"OIf
,
\
A
.,'
t~ctj~,~ -
�IN LI~RVM 111.
1 . C ~
t
t 4ll'cl.jvtU ITElÇ, ait Plmarc lUS m XIlrC.
dC'
Pl '1'
.
] H ' illu ICCr. Il Ip.
Sed altl,ere imperatores debmt.
mc
. [c 1 r 1I.m~. Faciam igitur, vt Impcrltorc$ IIlfhlltla aCI~ 0 en ~~ cos
<ll1ltn l'aratt fsimos milItes ad prxlJJ.ndum v~ eant'd libcr)
1
pnH.:n adhortcl1tur,lic ego yo~ crc:tlos & ar cntes a
~atCll1 reclIfer;l11dJ!ll ;tdf1ortabor.
.
CAP .
X VII I.
coT,ortium/Jumero.] Sex, Faerl1l1s & Vrunus rc8:ifsime: rdl:itllcrum: dl.: quo [ùperius ditlll m dl:.
_.
Omrlifque conuerfi.] Ph~tarchus & Appian. conucrhOll lS
c.llltàm [cnbunt hmc nlÎfic, quoll Ca::Lariani PompcJanorlllll Or:! &. yllJ~lIS tamllr1 peterent. Iuuencs allfcm forma
florcntc~ hl1i uUllOdi vulncr1ll1111lctl1 terriros,ccfsiffc.:. Fronpnll~ quoquc lib.Suatag'4.C.Cx!ar, ~lqllit, cum in partibus
POJll~ci anÎs 111agna cqititum R. effet l11anus , caque annofUPl iciemia miGtes conficerct, or.t ocu16[que eonnll ",ladiiS pcti iufsit, IX lic .ld!Jc.:rfam &ciem ccderc cocgit.Sic l.u-
f
-'-"
PUUS?,
J/âuerfof'f"e ise.bet fe rro (o/ltJmdere '!I ..ltru.
ln OJ adteerjirm.] SIC, vt acies gladij, {upraocçiput cxirc~
yt aitPlmarch.
"
'Triclinia (trata .] Nofier 'rriel.ilM JlrariU.quo eo,{em modo imprdIllll1 viJcrc ]jcet in libro Roma: etliLO à Petro dc
l11:txil11is,anJl~ M. ccc C L X XI T. Sunt quiaffirmcm, io
quibllG.lam lcgi Triclinia menus il\llrlta. quod nullis adhuc
Ille illlibris. aut nofira, aut patnl1n melllOria imprersi~ rcperire potuiffe, confirmo;qualltlunllÎs multos inuef1:igarim.
~od autcl11 ex mam~fcriptis(vt liul1,t) exemplariblls lelli.
tUlUlt Tnchllas !llcnlls inftr;u:\s : !:tIlC propter illonlln do~
lhilla.: prœfilntiam HOp colltcmncndum arbitror. fçdièruplÙOS dliqllOt prOfomm. Trichila~ lutem inrcrpret.Wtur vitillm aut Ctlcllrblt.'lfum iugJmc.:ntl1n~ & vmbracuIUI1', quod
tJl1gm nofira 'rrell/tU itppdlamlls. Vldcamu~ I~ltur primum
Will Cœ[.1r lUXllricm & ddicias Pompeianis obictlct, [ad(..
~e conuclliat trichilas & ifiiuti?~di vmbracula in co gencrc
nmner.arc., quorum vfum ne hXls.qlUd.ë lut ca\onibus qui[quam mU1derct.LIU.l1.3~' C~n lbl Üanua ~ffCnt, & paud tabernacula hlbercnt, Illultltudo aUa caias c~ lrlllldinlbu~
tcxt~s,fro~de, qUa: ymbram modo pra:bcrCt,l~x'iffcl1t, &c.
�186 FRA N C. HOT 0 M. NOT JE
D cinJe cum Stcrncndi verbum ablolutè non v(ùl'pctUr,non
magis qll;Lm Tcgcndi , dubirare mc f.ncor, [ariJlle Latine di
cantur Triclula: {lerni , ~ro Erigi vcl inltitui. nam vocel1l
Mentis , vt iarn te!tatuS Jum , nuJqual11 rcpcrire porui. hm
vero cui probari potcrit , [Ot in illi Phal Jàlicis c.lmpis vitium, .lut cucurl)J[ l fum rncllllas fUl{fc ?Prx tcrc.t quod Cl!- \
làr lèripiit, TricLL1IJ. firJta, nugnu111 argemi pondus expolÎtum, id rlutarch m in Pomp. Grxct fic exprelsjt : ~
'7."
,
r
r~
" " .,
t7!
'7rt,>d-/ç é/Io7TfAJIMLTfAJII P:!t;""-i Ç, ...
ltpa.T~ pe ç Oll' OU "li1f''dY..(IV\9.
~lJlctlam Lutan'7. de Iccl:iç difel te: C0111111eI110rat;
, ,- - Cif-/ i t Improba picbes
eelP'te patritio jÎJ"''''J,1'a.C u';mql4t wbde
Regiblu illJànd,u mrl<$ prcm,t.
Eôdem accedit,
quod ~tcrncrc triclll1ium & ar&clltum exponet e, 'lux C :rfar hoc loco coniunx lt, vlitatt: ab alm ~\lél:o rJb us coniungl1ntur,iten~ vt ConultUul11 ap plrarc; vt 1\ h([or. ad Hcrenn.4· PCdplClt argcnrum quo { erat e xpol i t~lm, vilit ~ri
düuum firatum. Item in Verr.6. CUI11 di cO[ triclll1ia ftr.lta,argwt uJn'lllc cx pohrum in a:dlbllS.ltCIll 'V Cfl'll1:1. ~.Cum
Aprolliu ~ è pal:dlr:t fed illèt,& in tricJ inJO,qllo t! lI1 foro Ih a
IIcrat,de eubuliTe t,fbtuitu r Lollius n 1110 g,hcli atollll1l con~
uiuio. ft m ox; Publiee libl cQ\lumia patari , fi erni rridinia
ctiam in foro IlIbebJ.t. Idem iq 1I1urxn. RogJttls dt.t 1I l.1Jomo,v[ tricliniu m fielncrc t.Et mox; Str.lllir pclliéuli~ hœdinis Icé):ulos Puni~cos , CXPOlllit va(à Sami.l. P o!t n:m o vicleo genl.ls hoc Iplum deltcial um • Tnclinij [cllicct in c.tfhiç p,1flti,jim.l.h~cr lLiuio vitio VCI ci Romani s quibuloa lll.
Nam hbro 40.Prxte rio,inqU lt,dcicél :o,dlrcrt i<qux IbifucJUm, ad qua:fiOfium, forum, quintlnamqtlC holtc< pcrU1:lIcrunt.l bi eum omnium fenun pJratJIl1 expolid lJ1qllc CQ l'iam, & ürates Jettos (n qu.cfi orio inllcl1Ilfc llt, R egulus
accuums cpularJ eœpit. Cœlius lutc.m Rhodig. libro J8.
upitc n.1 riclulas , inquit, apud Ca: /arcm fir:1gul.r vcüis
l' rXtClluis gcnus , lil11t qui putent. nimirum (vt II birror)
(luam vulgo rrcl/ù alcmanIe um appelI:1mus. quocl qulm
Îlleptum tit, quiuis . vt opinor, inrclligit . Ad . cxtremUl~l
;1utem prxtcreu ndcm non vidct!Jf, quod mult! ~e Ca:f.lrIS
modcrat ione tcfiantur . in quibus Seneea hbro de lU l:CUl'\l
f.lrcinam , inquit, dcprehcn di{fct cpiflobr um ad Pompciu ql
?lliiTa!l1m , ;\b bis qui viùcb.itlii .lut in aducdis, .lut Ull1clltri ~
-rra.'
1
�1N
LIB R V MIl I.
187
f{li{ft partibus combuflit. qllalluis enj~ modcrat~ f~leret i,
Ir
G rau'u"lUlU Ul putawe genus
ralèi , maluit tamen
non •pOile.
vcni:.t:,l1c(circ qllid gui(gue peccaf[et.
,
fi' P l
CirÛterm.I1. x v.) PllltJrcluamen & Appla~. A fillum ~
l
lioncm auélorclI1 laudant , 'lui in eo prx lio . Ca: ans pa!i~~
bus Heterit, !èripü:rhq!IC Jl.on .lmpmlS {ex hom lllum ml 11
cccidiffi:,
'
XIX.
CAP.
Jl'fitu mm dafJe.] MClllorabilc dl, quod Plutarch. in
Pomp.Jcrihit,: cum Pompeics tantum naualibus copuç
\ :valc~ct,l1on :hud lpfiliS graui~s pcccatum fui~e,aut" calbdlllS
Ca:l:uis cçnjllll1m ,qU.lm quoJ tam procul .1 claiÏls ;lUxilio
prxlium :tbJlraxcrit.
Pa"; Mqlet antea ratione egemnt.) N'ol1:~r,Pari vt antea ra
tionc egit.qllpd proho.
Pl'culliafoCHtatir.] Socjctatem publicanorum intelligit.
N,un (lui in procinciis publica cxerccbanc , Roma: focitt.ll,Cm contrlXcrant.
Bello cCI/J,li 0 l ~o Ptolcmxum Aegypti Rcgeql hui\ls
pueri p:m ~m reJuxcrat.
,Rex t~l't p.toltm.(~,]Ptolcma:i Aulctis filiu~,gue~ rcgno à.
titis plllfl1m Pompell1s pcr GablOltlm refbwcrat. DIO hb·4Z.
IJ/tob.u t emporlbnl . ] Hoc ipfo !Jb.cap.7,
y lIiMrJi jimul LaI iJJ.1m 1 Sic nonri omnes. P .Viélorius
V.lr.?C.1P vlt.fcribit ft in optimo Iibro Icgiife : Vniucdi iu~
rl~ eJUs Lan{fam. quod vIdeo quibufd:lm crudltls r1acU1{fc:
,um ramen [en(us in eiulinodi vcrbis nullus lit. CLlm autCIl1
dixcrir,Vniucrfi, )?hlcet repudiari voccm Simul, qua~ planè
[upcruacaneam. Jcd pro luris cius, vidcndum .111 çurfun, vcl
il hud quiddam commodè rçllitui pollit.V crùm bene hlbct.
N:llll Manutius:lb hqlninc doéhllimo refiitutull1 rcfiatur
V ü~is cqUls.quo nihij acurius,nihi l c01'I\ll1odius excogie:lri po
~llit.Et locuno yc:tus dpçhs iampridçln c9gnira cl1:.
Comitum equit um trigillla.]Ex quo liccr '(arietarcm rerum
hl1manarum per[piccre,'ll!TI is <;lui x x XII I I.annorum fpa~io gente~ omnes rerra & J~ar! luper:uc folirus e{fce,wm dcrl1um in icneé1:utc qUld ,effet VInCI & fugcre condiJècrct : vt
aie Hutarch.in Pompclo .
C
.,/fmici /'.egis.1
Epit.m,Cn:Pompcius cum Acgyptull1 pe-
�JS8
FRA N C. Il 0 T 0 hl: N
0' T AE
[iffet,iuffil Ptolemœ i Regis pupil~, auétore Theodo ro prx- ,
cepcofc,cuius aplld Rcgcm maxIma cr,lt auétoritas,& phot ino,bccifus dl ab .(\chilla, cui dcleg:ltlll:p id facinus crat, il,
nauiculJ.
,..Âb A ,hi/la (g Septimio i/lwji,;wr.] P lutarch.fcribit,Scptimium primllm cnft'm in eum auerfùm adegiUè: ieeudum
Saluillql,lllli ccllturio ipfius fl1 c:rat: tertium Ac1l1lbm vulncraffc.Pol~1pcium nih!1 fe indignum clocu~lIm, vtrJquc m a ml
vultuJ11 lua coga tc:xlffc,atqllc ita c6eidifie,anno~ Hatllm vndcfexaginta.tu~ deinde prc;eiulm caput ad RcgC'm :! ll:!tum
~
cadaucr autem Illlitore ableétum ,ac diu rehél;ulll ,doncc Plu
Ijp~lIs quidam Pompeij liberrus fragmen tis nauieulx pife:!",
lOTl~ pro rogo eongefii s,ipfum COJ11buŒt.~1. de re Ciceroltb.dc Dillil1,:z..ita fcribit : Aq Cn.PompClllm cen(cs tribu!;
UliS Con[ubt iblls,trib nsrril!ml ?his, ma~imar\lLl1 rerlll11
gloria htat\lru ru {hifte , fi ieifitt!e in folitudine 11 c~yptlOrlim
frucidatu m iri,amiffo exercitu: poa 1110rccm vero CJ con[c,umra, qux fine laehrym is 110n pOfflllllUS dieerc? Item lib.
Tu[e'3.Conll:abat cos qui conciden tem vlIlncriblls Cn.Pom
pcium vidiffcnt , cum in illo ip[o lecrbilii mo l11ilèrrim o'juo
lpeéhcu Jo jibi timcrcn t, quod fc cbfi~ ho fbllll1 eirclInflltc>!i
,:idercllt ,nihiJ tum egiiIe,ni(i yt remiges hortHtn tllr, I!< vç
lalmcm adipilècr cntur fuga: pofieaqu.lm Tyrul\1 ycnii1cllt,
Wm afrliétari,IJmcJ1t:lrlquc cœpiffc,
CAP.
XX.
I",u1f'Crllm"lliElori.t.J Ha!c eadem Valcriuç lib.t.eap.6..
.,/'flltioclfj,t inSyri" ,} Idem Obft'tjucnç in lib.de prodig,
_<1-.1 J . .\ a 1
~ , cf'
''7'.
'
•
Expauimmto.] fW'C5/'
'IWJ l"ctUlV T~ <t.V ~ctV\9 ç,al[ Plutarch.in Ca;f.
' ,
"
Ac remot~ tcmplü. J Llmbmu s rc~oncb:!t~ Templl, ca~u
[ccundo.Facrnus ex [uo lib.Rcco ndltls templ~: quod J11:!glç
placct:eu m verilimi le lit piura tempIJ fuiffc; & V :ll~rius iD?
loco ita hxc cdat:Sonum TympaqorUIl1 Perg:!l1u abllitls
dclubris editum.
Tymp ..na [onllw+nt.} In ~emplo Bacehi,vt ~crjbit Dip.
fia -va/"M fi tempU.] DiO lib'41.ad Ca: [am JÎmulaehrum,
Sed hxe omnia Dionis ex hoc loeo eorngcn da[unt. ,MIfUm,
c a autcm,null:un il Ca::[are mcntion em CIUS CornehJ au[pItis ficril,de quo mira Liuius [crip[crat,qua: P lutarc11~s in Cr.-
S
-
[a{e~
�1 N LIB R V M I l J.
189
f.,rc,& Dio eod.lib.commemor.,nt. Plin.ctÎam lib.~.cap.9.
fcribit,NiIurn qllinquc tantu m ClIbitorum flÙ{fC, v:luti, inquit,ncccm Magni prodigio (luod,un flummc aile rh me.
[nteno.] MIre crgo & Valerillç & Obfeqllcns. faibunt,
fub C:l!f:1.ris {hrua palmam cnatam, Nam C:cf.1r 1Il tempIo
'.
[uam fbruam fuiflè I13rrat:in tcéto palmam Cn:lt:un.
. R.!;0dfo ruJtlntl'{trrentuT.] Hoè quid fit, verba Trcbclh,
PolJtoniç in Acmilia ni Tyranni vitl, qux fubfwbl?"dccllrant.Q0.cùm T heodorD vcllct.impcrium procon{ularc d:cernerc,.t f.,ccnlonbus cil: proJllbJt\lS:qlll dixcrunt f.lfccs cofit lares ingrcdi A!cxandriam non!iccrc. Cuiuç rci ctiam CiCcroncm cum cotra G.lbinium !oquitUI.l11cl11ini{fc (atis nouimuç. dcnique nOll extlt mem,oria rci (rcqucmata:. Q.!!arc
fcire oportet, Herennium Cel!um vcfhum parclltcl11 , dum
COll{illatum cupit , hoc qUbd dclidcrat non licere. FertuI cllim apud Memphim in aurcl columoa Aegyptiis literis fcri
PW!" ,tunc dcmum Acgy.ptllm libc:ram fore, clim in cam YC
nzl1ent Romalu r.~fcr~ & pra:text~ Romanorum : quod apud
Proculum Gram:natlcum. doébGlmum fili remporisvirunt,
Cllm de percgnms reg toOlbu ç loqlljwr,inueI1irur.
Nutf'il;/.s eiud y.0p u-PrJ.!chet.'(9 , j-S' ~r;v ~ Y.a.'T!tJVltS';;ç ~
1'/!J.lwOIÇ ?QI. ,fÀÀo/Ç JTOI Q'ul-',Gl~ÀO ,)illqltir Plut. de Photino & Achilla.
.
x
CAP.
XI.
namltjfin .nfula.] DcPharo & eiusturribmP1in. Lb•
. 36•ca p.n..& al iis locis.item Iofcph .bell.Iudaiq.Ammi:l.
lib.2.l..Srrab.lib.17. In eam Ilofter Diétarôr coloniam duxit.
Solinus:Eft & Pharos,inqujt,co!onia à C:cfa.rc Diét,tt~re deduél:a, ex qua faclbus acccnLis Iloéturn~ dmgltllr ~1aulgar·io.
Nam l\Icxandri:l iJ11idiofo acceffil aditur) t.lllaclbuç ndis,
ta;co mari.
P
�M~~~~A
C. l V L IIC.IE S A RIS
FRAGMENTA,
VRSINO
A
FVLVIO
COLLECTÂ,
E.x L l 'B r-zO EPI S Ta L A.
R V lit
M.
À D
T.
c;
C"far lm? S. D; CicfToni Imp;
~ '.7" ~ V m Fllrnium uoll:rum t:tl1tum vidilIèm,
J,M~ , \\h~. ncquc loqu,1 ,neqllc audire.: me commode
C . . . ~~~
~
.
, f° tlllII'ct,(LJ1l1 p,ropcrarem,atqù c elfem in
ltIl1crc,prx nllŒç lam ICglOnJbuç pra:teri "
rc tamen non POttll , <JIIII1 & fcriberem ad
~, . ?
te,& ilium m itterel11 ,grati.llque agercm.
, ctli hoc officillm,& feci [xpe,& [çpiuç mihi f,léturllS videor:
it.! de me n?erçris,.ill primis j e pero , 91lOniam cOl1fido me ,
celeriter ad vrbem venturum,vt te i!:ri vldelll1; vt tua conJi l io'pratia,dignitate,ope om,~ium rerum vti, pofiim. ad propohtllm reucrtar:fcfbnatlOlll mex,breUlratlquc Itterarum ignofccs.rcliquacx Furnio cognolèes. Yale. E% /ibro9.epijl.
ad ..fin ie .
,
,
/ ,
CI
'- O ~ (
.~ Li .
;.-" " , ~:;;?L
1
C"./itr lmp. Cimon; lmp. s~
Ettelugurariç de mc,Cbene e,:im ti~i cognftm tum)'
nihil.l me abdfe ÎOriglllScrudelJt:ttc. atque ego cllm ex:
ip[t re magnam c:tpio voluptatcm, tunl mellm flétUI1~ probari abs te,triumpho & ga l~dco.~l cqllc Iflud me !l10l~C[,quo.t
i j , qui l me dimiJ1i âmt dtfcclldfe dJcul1tl1r , vt 1111111 rttrfll~
bcllllm inferrent: nihi l enin~. malo ,qlllm & me 1l1eÎ fimil em elfe, & illos îui. Tu vdim mihi ad vrbcm pra:ll:o liç, vt
tuis confiliis,atque op'i~tfs,'y~ c~J1,[ueui, ,in omnibus rcbus vtaro Dolabclla tuO I1lhil t111111 îClfo e:ffc lUcundJm.lunc adeo'
!J,lbcbo gr.ltiam illi.nequc enim alltcr faccre p~tlIit:tantae
ius lJUmanitas,is îenflls,ea in me dl bcncuolcntl:l. Yale. EJe
R
lib'9.epif/'.ad ,/fltir.
�t: R A G MEN T A.
C e[arlmp. M. CiceronÎ Imp. S.
.
Tfi te nihil temere nihil imprude ntèr, f.lél:urum ÎlItlica_
ra111,tamcn,pcrmo;Lls homl11ul11 [.'1InJ, Icnbond um ad t~
cxi!l:im:lui ,& pro noftra bel1(luo!cncia pctendu m, ne quo
progrcuc reJis incllll~~a inm re ,qua il1tcgr::t ctt:~ !1il prog~e
chcndum tibi non cxd1:ullaffe . na111 lUe: &: amlcma; gralllo:
rcm iniurüm fcccris, & tibi 111inu~ commod e conlulLlcns, it
nonfortu llx dbrecutlls videbcre ; omnia eni1l1 fecundiliima
110bis,aducrfili.inu i ll l~ J.ccidi(fc videlltLlr: nec cauff'un lècutu~, eldclll cniUl mm filÎt ,cum .lb COn11n cOllliljj~ :tbcffe iudicani:Ced m cu m ah 'Illou f.téhuTI condcml l.lutffc: quo mihi
guuius abs te mlui acclelere poteft. 'll1od ne f.lciaç ,pro iure
Ilonrx amicitix .l te pero. ponrem o, quid viro bOllo , &
ql1ieto,& bono ciui,magis cOllllcnit,qu:lm abeffc l cillilibLlç
concrollc diis 1 quo.! nOl1l1u li eum pl obucllt, pcriclIli caulU
fcqui non potucrun t.tu , explorlt o & vita: mea: tcll:imon io,
& ~mlcma: 11l?lcio , nequc mtiuç ncquc honcftiu s repcric~
qllld'lltam,qu.un lb om ni comenti onc abe!fc. XV. Kalcnd.
Mtl),CX ltlllcrc. Yale. Ex [ib.lO. epijLtd .,..Attu,
F
E X
EPI S T.
C AE S A RIS
A D
CIe E R 0 N E M.
"\.1.Fur iLl'll qucm nuhi commendaç,ve1 rcgCl11 G:tlliç fal V ciam,vcl Lerra: Lcg:ttllm:fi vis tu,admc alium l1l1ttC,
clllcm orncm. Ex l,b.7.epijl ad Cilforem.
EX
EPIST .
CATIS ARIS
AD
CIe E R. 0 N E M.
N
E9.l1c pro ClUto, ac diligentc , [c cal1:ris condl1uit. Carif·lib.l .
.E XCI C E R.
LIn Il. 0
C
AD
A T T 1 Ct
x.
AEfâr milli ignorcit pcr lireras,qu OlÎ non venerim ; fc. féquc .Î1~ oprl.m:tm partem id aCClp.crc dicit. F:tcilè 1'.1tlor 9uod fcnblt,lccul11 Tllllll~~ & SCru1U~ qucfios eife,qoia
1l01lIdtm,ftbl,quOt! 111lhi renuitl.fct, &c. lcd rum cxemplu m
mili ad ce Cx!àris litCIarum.
\
�C. IVL. ClES ARIS
E XLI n. X r 1 r. A D A TT.
Extius apudme fuir,& Thcopo mpm pridic:vclli(fe "1(i,e
5
t:1rc n:lrrab.tr litcraç:ho e fcriberc, libi ccrrum cffc Rom.t:
m.lncrc:: eauffimq uc c:tm ad{hi\)è ré; qua: cr:tt in cpilloL! nd
ftra,ne {i: abfentc: legcs lila: ncgligcr cntur, ficlltcifc t neglc':
Q.l SWl1l'tLlana.
i; x L r n. Il 'p r ST. A D t. (j PP r v 1<[
& Corneliu m l
Clj'ar Oppio, Cornelio S.
Abdeo ,mc hercule vm fignifiearc: Jjrcùç, qujm valdii
probettS ca,qua: apl!(~ Corhniu m funt gdh. eOlllî!io vc
firo vbr übcnter , & 1,0c Iibetltill s, qüod n c:a li,onte [l eere
conlhtuc ram, vt qu.im lenilEtn um l11e prxbèrc m, & POI1lPCillill;darcm opcral11,vt rceoneil iarcm. tcntcmll ~ hoc 1110do, fi p offu 111 liS omnium volunratèi; n:cuper: trc, & diutllrna
viétori:t vti:quoni:t111 reliqui diutmnitatc O' ÜUIl1 effugere no
potllerll nt, neque viétoriam dilltius tell cre, pra·ter vnum L.
Sull.tIll!<juem imitaruru ç ndn futl1.ha:e l1ou.llit ratio vincC'ndi;vt mi[crico rdia,& Iioer:tlit ate 110Slnullialnlls. id ql1eJil:tdmOdlll\l ficri poliit,llô nulla niihiin memcm vcniunt, & mtÙ
ta reperiri poiTtrnt. de his rebllç ; rogo vo., vt cogiratiol1em
fllfcipi:ü is.Cn.Ma giltm,Po mpc'ij pra:fcéh nll,dcpre hcndi:[e i
liect mc() in Clituro V{iL<fUIn,& cum fl:arim milTtlm fcci. Iam
duo Pra:feéti f.lbrum Pompcij in mé.1m pdteJhte m vcnerunt,& .t me milli limt. li volent grati dfc, tlebcbllllt Po'mpcillln IlOTtari,Vt, malit I~i~i ~!fc .amieu<,quàm Ü<; ql~,~ & illi;
& mihi fetllpCr fllerunt UlllUIClfil111l: quorum aruncm elfe.;
ll:um eft,vi: ROIiJubl.in hune ll:atum perucnir et. Ex lib.epift.
G
",4.,/1'11;(.
.
c~far Oppio, Cornelio S.
A
de
D vu.lcl.M arr. nrunduIlUl~~ vCI~i:ad n1urtUll c:tfl:ra,p o-
fui. Pompcil is efl: Brundufl J,: mlllt ad 111e Cn.Mag wlll
pJ.cc. qux viC1. funt refjJo!1(Îi. hoc vm f1::!til11 fcirc volui.
Cllm jn fpem vehero, de compdii tiorje aliqllid Ille confiee':
te,{htim vos eertiores faeiam. Valete. Ex ltb.j.tpif t.ad .,/1'tt.
Libri filht epifl:olarul11 C.Ca:C1ris ad C.OP!)illl~:, & ~al
bum Corneüu l1l,qui rcs eÙISablcnti. curabant .tn 1115, Epl~<1.Jis ~uibufdam in locis 101UCnÜUmlr liter:t lingu lm x , llll,c
,oagmcn tls
�I9j
FRA G 1-1 EN TA;
co.lgmen tis [yllablru m,quas ~u plltCS poJit:ls irlcollditc.n:lJ1l.
vcrb:t ex his hrcris confici lllllla poflllllt.c rat lutcm conllcntum inter cos c1anddl:.imLlll , de coml11l1talldo Ji ru Ilt cr.lru 111;
~t in(èripti o quidcm alia :dia: 10clIm, & nomcn tcnercr : [cd
ln Icgcndo' loeUs cuiquc {li liS, & potdl:as rcfiituer~[l!r,.&c. cil:
nUtcl11 Probi Gramma tici comméb rills {aris curiale faél:lIs:
dc occulta litcrarum JignificJ.rionc cpilltjlar um C.Cxf.tris
[cripraru m, Ex aea.lib.I,(~p.9.
E XLI B. EP IS T 0 L A R V M
Q.:.. P il DIV M.
C.tfar ~ pedio S.
0mptillS [c oppido tcncr: nos J.d portas Clfir:t ilJ.b~
ITIlIs:cO?3mUr Op~IS Il~agllum,& 1~1Ultorul11 dierul1l, pro..:
pter J.lmlldincml1lJ.rIS : ica ramcn IUlul dl:, quod porius faclamus.. lb vrroque POrtus c'ornum olcs iaeimlls, vt .lut iJlunl
<]uamprimuffi rraiiccrc , quod habct Brundi1i j copiarum Ca"
.
g anms,aut CXltu prohlbea mus. Ex lib.9.tPifl.ad ..Atfit.
À D
P
EPIS T 0 L A R V M.
P r SON E M.
AD
bccllam tibiJigna tum remlli, Ex Cariflib .l.
E XLI B.
L
E X
L
t B. 1 1.
EPI S T 0 L A R V
Ni
M.
Efpetl f.ltig:ltus luee dormit:ll1S. Ex Carlflib.z..
V
AD
E XLI B.
F R 0 N TON E
EPIS T 0
L A RV M
A DAN TON 1 V M i
fc fi1\.. ,. Ainadm c mi.1ir Antollius excmplu m Ca:6ris adL.Me-
l'l rcrarul11,in quibus crar:{c :l11diuifiè Ca:(~rel11 , &ftbi n011
tc:lIum in It.ûiam veniffc, Romx vt cffcnt palath: id
pbccl'c;lIe (lu i motus cx co ficrcllt:p rohibedq uc Olllncç ltalia,niii quorum ip(c eaulfam eognouif fcr.déquc co vchcmE tiuserat {criptut11 .Ex Ciur.ad Anie.lib . II.
Epifiolx qllOqUC CillS ad Scn:ttum.cxfl:anr: quas primllsv idctlU' ad pa~lJlas,& formam nwmona hs llbcll i , cbl1ucrrdfe~
NN
-
�J9+
. C. 1 V L. C AE SA RIS
CU1l1 jntea COIl!i.lle~ & Duces, llol1llili tr~(ll crlà ehart.1 mIrt crent lèripta~. Exfl:allt & ad Clcc:onem : item ad f.·uJ1iliaTes domcfl:iciç de rcb ll.~.I,n Qll1bus ,h qlll occultili~ perfercJ1, cla erant, pel' nOt.l Çren pilt. ld dr,ll,C !1:rutl:o,llttC.'raruJn 0[(11ne , vt nu llum verbum d fi Cl pollet. qua: II 'luis inucfl:igJre.
& pcrlècjui , vell ce, quartam clemmtorum littcram ,id dr,
o proA . & pcnnde rel,lclUJS, cOlllmutet. Ex S/~.t:in c.ef
Scnbcrc,& kgcrc hmul, dlébrc, & ~ll(\Jrc iolltllll1 acccpil11u~,c~i!lol.tS vero tantarum j'eru,l11l1uatcrna~ paritn libr.lnIs dléhre, aut, fi nilul agcrct, !eprcnas. Ex Plil•• llb. 7·
(dF·lS·
, ,
,
f'I'"
1
t '
•
7' .0 ..
E V CA(.~/Y~ 0 ~ T!' <;PeJ.,7C1C!- '1l11'cOlic,nIT1!nOliI' ' rriJ'rriJ'It.~ o uJ{Joç
~
\'Il..
\
'
1
..
, f'
\
•
,~
_,
'Tctç O?TIs-o.nctç ErriJ'ct.)-OpWCIV ~ "UITIV ofJ-'t$ XIX~~ITIV Et;cLP,...
t ~.
t
f
\
'
,
~. A
\ f1.'
Y..C1V . ldÇ :) 0 rriJ' 'fIOç ~nOl, ~ t7i1ÀCIOOlV . À E )-t7a../ J Il: T' cl/$')f.ctp..f-td:r c"v
'{9/Ç lpiÀ~/ ç ?f-tIM"iv Kr.liiaplX.
r.i7J"4:TOV fJ-H."ttt-
v~Gle0'I.I./' E,\' Plut.in Ctf[.
C. IV LI 1
CLESARIS
RAT IO NVM
E
X
0 R ..fi or ION E
RE
.,
FRAGMENT A.
1 N
F V
N E-
IVLIA E •
~~~ Vx!1:or luliJ Il1 ~l11itl nl ,vxorémqnc Corne-
.~
. 'Il
li.lIn, UCÜllIlb,. J.lll<lauit è mon: pro ro!lriç.
' rcd 1I~ ~nllt.e qUI?CI11 J.llldatJon~,dc ClUÇ ae pa
• Y.f.
tl'lS tlU onglllc JIC l'cfea: Anutx mca: Il/lia:
~Q
ll1aternum gClluç ab reglbll~ orrUlll ,patcrnii
CUIl1 dd~ mllll o ll allhll~ coniuntl:ull1 cff. llam .lb Anc:o Marcio flint M.trcij Regcs: quo nOlJ1illc fuit mater . •1 Ven cre
lulij, CUlIlS gcnri~ f.ulli li;t.cfl: lIoHr,l. EIl: crgo in gcncrc /3:
J:l11lbtaç rcgul11 ,qUL plUrtl1lLII~ lI1tcr h omll1~S poIlent: /3:
cxrimoni.t (korlll11,quorum Iph 111 potc!1:.ltC tunt regcs. E>:
Suet.i,. CI.(.
"",
,
\ "._",
'J'
J''''
OTt
T "Ç Mct.plt~ 'Yu.ua../1I.0ç tx1TD J'IX.V\'.a-I1Ç, ct. EÀIpI ,&ç
•
' .
'f
"....,
,
1
\
10"
,.... "-."', 0.
'
ldvewnç t 'YY..C,'p.. IOV Tt ÀcLfJ-'1l11'0V CV IX. 'Y0Pf! omÀvtv, 'C!I-I
_Q..! J \ ,
\"
"
M
' " '-r:..
tUJt:.l 'WJ ~~IX.V ETOÀf-tI17E Y Elv.ov"ç
ct.p''d 1T.i1f0V'f<IJ/J.{.
Ex p/ut.;n CI.J"rc.
EX
�19$
FRA G MEN T A.
E X 0 RAT. P R Q B 1THYN IS.
.Cx{ar POllt.Max.in oratiol1c ,quAm pro Bith'yni~ di. 1(it,hoc principio vlilScf!:. V cl pro hofpitlo rcgls Nicol11cJis,vcl pro horum nccclrta te, quorum rcs agJtur j rcf'u~
gcre hoc mllnu~ l'vI. Vinici,non potui nam ncque hQJUIJ1~m
n10rte mcmoria dderi debct,qu in proximi s retirtcatu r: ncque clientcs tine {umma infamia de{èri po(funt, qui bus t·
tiarn .l propinqu is nof!:ris OpCI11 ferre inf!:ituimus. ;Egt Oeil.
lib·s·cap.I3·
~id ergolfyngraph.:r non funt,{ed res alicoa cf!:. Ex III":
lio Rt~ji/lia"o de FisuT/J.
C
EX
O:R.A TION E
l. E G E
PRO
PLA V T 1 A.
Ep~ri tamcn i.? orationc. C.Cx{ar is, qua Plautiam ra. ~atJonem {uaht; NeccflltJtCI11 dill:am pto necefliru dmc!ld dl:,lllrc :tffil1lta.tJs.verba hxc {unt: Equidcm mlhi vi~
cleor pro noll:ra It~Cc{jlt.lte,non labore,n on opcra,no n indu*
.
!l:ria defuiifc. Ex Gell.I,b.I3,cap'3'
R
EX
0 R. A T ION E 1 N
C N.
DOL A Il Il L LAM.
Aeur in Dohbell am:Aéti onis illibuf!li,quorurn in ~di
. bus, Snlfquc poiiea, & honori crant, & omatu. ln llbrill
qlloque Analogicis OUl1lla i!l:iu!inodi fine I.litcf;l diccnda
cenfet. Ex Od.llb·4 ·(ap.16.
Nono decimo xtatjç lnno L.Cralfus C.Carbo nem ,vnd
& vigeJimo Cxlàt DOlabel lam,altcr o & x x x. AtÎnius Pollio Catonem ,non multo ,Utc lntccedc ns CaluusVatl11ium,
iis oratioJlJbl1s iniècmi Jill1t j qtla.~ hodiéque cumadm iratio_
ne lcgimus. Ex Corn 'l'acit. i .. dialo,~o de oratOT/bU1.
Cetcrum compoti ta (~djtionc clulli,Co rnelium Dolabc/ .
hm conlillarem &trillll1phalcllI virilln tepctllnd arum po!l:t1
huit.ab{ olut6que Rhodum lècedete !l:atuit. Ex Sucr. in C<l.f.
Diul1S quoql1e luhus , qUl1m ca:lcll:is numini~ , tum c~
tiam humani ingenij pcrfeéhf timum columen j vim f.1cundia: proprix expre1Ïit , dicendo in lccu[aüo ne Cn.Dob bCll.c,quem awn agit, extorque ri iÎbi çauffiull oprim.ll1l L.
C
NN
:10
�C.
1
l V L. C lE S J\ R 1 5
Cottx patrocinio. Ex V a ltr.Max.lib.8.rap.9.
C. Cœf.1r Cll.Dolabcllam accuüuit,nec J ,\Jl1nauit. Ex Pe~
diano in orar. 1rD IIfScaur, .
Significat & Ca:f.1.rcm , ltem adolefccl1tC111, in Dobbclb
reo ex Sicilia, ql1l qUldcm daJl1111tUÇ cil: quantum oponuiC
pcr Hortcn{ium,&c. Ex P..dicfn~ in Dil/.
E' <llTctvtÀ8dV J" ch p'{~fJ-lw lloÀctblM-Y.y tJ!~VE J!ctJ!r.I,
'
~
, , ' "'~
~,
1 1\
~(> 1
crE4IÇ ~71'ctP:t'ctÇ . 11: <llTOM'cL/ (X7lIJ Tnç EÀÀcto oç 'l"p 71'OÀE(,JV
I-l'ctpTUp{ctÇ
'Tifctpl'x0V. ci p9p av]' lloÀct(JtÀÀctç rl.'1i!~
<pUÎ'~ 7lu) J'idw. Ex Pltltach.in Ctf[.
dmrl
'E X 0 RAT. A D MIL 1 TES.
Aml verO hoftiliu111 copiarum pertcrritos , J1onI1C(7Jlî~
do, 111inucnd6vc , fcd infupcr :\mplificando, CI11CJJ~Cl1'
d6gue confirmab3t , itague cum exfpeébtio aclucntus luba:
terribiliç effet, conuocatis ad concione111 militibus , Scitote,
inguit, paucifsüms his c!icbus regcm affilturum CUIl1 x. legionibus CqUitu111. x x x .I cuis lrmltura: c.J11illibus,dcphall
_ tllque ccc, pro inde deltnant quidam quxrerc vJtra, .Ult 0pinari mihiqllc qui compcrtum habco,crcd,lIlt: aut qllid:uu
1
vctufhliima naue impoflwç guocllnguc vcnro in qualèunq;
terras iubebo auch l. Ex 5lfet. i» Cttf.
Vr C. xlàr apml miUtcç dc incoJ11modis comm. Non
frllfuabo vos mihtcs, Ex Diomedc lib.l .
F
E X
0 RAT.
PRO D E CIO
SAMNITE.
Iii forte qUÛ<.juam aut Cxüris pro Dccio Samnite , lut
Bruti pro Dciotaro rcg~, cctcrMquc.: ~lI1uIdJIll Jcnti
JUl11iniç aCtc.lmpons hbros Icglt , &c. Ex ramo m dialog.de
orar.
N
E X
Q
0 RAT. PRO S E X·
TIL t o.
VO enim Iambo ,.qua procclla verbo~lIm , imrilllll
Scx~J!lkcapLit obnlllllcretur? quod C. ~xf:lre.m,:\ quo
Cll011h,dlorc, wm ctiam Feliciter gralllfsul11 cnmulIS reus
dcFcnfilS Fuerat,&c. Ex V aler.Max.Lib.S .e4p-3<
1
EX
�FRA G ~l E N T A.
E X 0 RAT. D :E .C 0 N-
'97
1 V Il A T 1 S.
Atonem primu putat de animadller{ione dixilfe ,quatn
OIlUles ante dixerant prxrcr Crelàrem.& eum Ip{i~S Cre
f.ïris tam {euera fllcrit, qui tllm Pra!torio 10eo dlxent.&c,
C
Ex Cie.ad .-A"rtie.llb.u..
Scd Cxt:u-,vbi ad cum pcruCl1tul11 efl:,rogatlls [cntcntiam
à Conlillc,huillfeemodi vcrba locutus cfi:Omnes homines,
&c. Ex Sallllj/.inConiur.
J
O· K~G.p d.V(~Sdç, À6')'ov JI;À ..~hv 7Te~pOVTI(Tp:VOV,
,
.. 0,"
,1'1'
" J'
' 1: l
'
, _0,(
4Jç ~;~TE1VcLf f-VlU etlC.pl \9Uç etV petç etc, 14Jl-'etTI
Yf'N
,
~,
'"
,~.
ÀCl~IGJf''dÇ, '& 0 O/!E17T'a.'r~lov, 'd
J
'CSI1
1\'
';'JI,
0 IlC.cLf OV t!J,
\
'7\
...
jA-11 ~ TI1,
"
"
,~.
~1'J'J'8'
• ,
~ 'I/"':
E~ctTI1Ç a.Vct')'/tlIÇ.E1 J q;p'dpo/V\9
t tV'T2ç CVlT<1çÀtUJ'1' /~
0\"
1
,
\
tl
7'
"
~
IJ.""
À/ etç,ctç a.V CWTGÇ !ÀI1TcLf KllC.tpCtlV,p.t~1 'd IC.ct~7T'oÀtjA-mm
?:": ~ 1
'1
., l
,
a' f
1
~ \ 't
,
lta~I!,,/Vetç,
u<;tpov CV E1pl1VI1
~
'1'~ ,.g'd/l~ Î'vcdYcLflT<1ctp'~f/. \/TCtI
l
'("'U
1
Y..a.V' I1ITU.'tIClY !WV tlC.ct$"'4
J -t
.~
1\
')'YdJP.I1Ç
,
,
q;1/lctV.s,o~\$
'),.. (
0.. 1
.
,
'CSI1 TIS ÀO')''& 0 WJet'TldÇ t'!lT CW'T~ pl1V'HTOÇ , IS
l
,tf\'"
,
' ..0. .
'n. fi":
, ~,
jA-OVOY 01 fJ..-I T'dTOY ctY/<;ct fN'flo/ 1'Iil)"0ITtT/V'tV\9 , <fiToÀÀo/ J
' ~r
\."
,
,
,
.0.
\ -1 __'
~ '('jU, 'Ta.ç Elpl1jA-HClÇ ')'V(~f/-ClÇ Cl.7Tt'lfTilCl./J.>(-,OI , tIDf 0'ç
tpctVCIITI1, •
,r
>,
,
'TIn)
'1""'/":0.'
K '
tXC-1V'& I!'XTe<;I1l\tV, tCtlç O'ln KClTCtlVa.TO r.ilfet')'f/-a. ~ a.T~-
Àpy t!ilètn/l,9-tV. Ex Phtt.in Ctff.
EX
ORATIONE
COR N
IN FVNE,RE
n L 1 AE.
Vadl:or Il1liam. amitam, vxartmque Cprnelian:' ~c~
fitnélaslaudaUlt emare pro l'Ofl:n~. Ex S~er.w C~f.
To\~ owio:m ')'WJILI~~ '1D'ptlTp.,UTtpcLf Ç 116'(01, omTGt.,.
,
t\. ~ l
,
1 t;'
(
,
1
r\'" ~ .)
qll'dÇ) a.tl;/EVcLf 'l7a.~/ov f.,UJ P (,)f/-'1./o/ç. l'tlLlÇ 0 lSJ!, OV cv
~ :::-EI, tIDf(;,-r J , c1'1Jtv KcijG.p 01:1 T~'ç iCWTti ?,uYcLfd ç Mro~a.v,JITI1'. Ex Pltlt,in Ctt.}.
.
Tum Brutll~, Orationes <Jui~em cius mihi vehement!!l
prObal1tllr. complurcs al~tc':l Icgi,&c. Ex Cu.;') Bmto .
Orationc~ ahquas rcllqult ) 1l1tcrqua\ temcrc qua:dam il:
rllntnf. pro Q.:...Mc~cllo , 'lliam nOn 11l1mCmo AlIgllfills CX1~
'Q
.
NN ~
�C. 1 V L. C A! S A RIS
fiimat magis ab aéhmiis excepram, male [ubreql1endbu~
verba diccotis,ql1am ab ipfo edit.lffi. nam in quibutê!i exenl
plaribl1ç ümenio ne infcripra quid cm p.ro Mercllo/cd quam
[cripJlr Mcrello , ~Wll ex pcr[ona C:daris fermo I\r ,Merdlum,!cquc ,aduedus commun1U1n obtreétolrorum crimillationes purganus.Apud Iml!rcs quoque in Hifpania, idem Au
gufiuç or:wonem elfe v!x eius purat:quJ: tamen duplex fertur,Vlla quaft pnorc habita prœho,altera poO:eriore, quo A{ÏlllUS polllo ne .rempus quidem concionandi habuiire cunl
clicit,[ublp.hofilLlllllllC\lriione. Ex Surr. in Caf.
C. 1 V L I l e JE S A RIS
FRA G MEN T A
A N.
TICATONIS,
LIB.
Il
•
..
I.
NO cniro cxcc~to,qllcm aliurmodi arque 0-
mnlS na ~ura finxJt, hlO.ç quifque hab et carOS.
prifclan.llb.6.Cotfor in ../fnlÎcaront priore.V Tl"
tnJ1ll)(9'I .(J' Ilb'7'Q'
/ib.13·
fi
INCERTA
EX ANTIe.
Runt offieÏl antelueana,in qua: ineider~ impullc nc Ca:
toni qwdcm IICUlt. qucm tamen C.Ca:br lta rcprchenclir,vt Iaudcr.dcfcribit euim cos, qlliblls obllius rucrit, cùm
c:apllt cbrij rcrcxiff'ellt,erllbuiifc.deindc adiicit: Pmares non
ab illis Carollcl11,[cdtllos.t C.nollc dcprchcnloç. Porwtnc
'plus auétoriratis tribui Catoni,qu.ll11 fi cbrius tam v~nerab~
Ils crar? nofha: tolmen CCCIla: vr appautlls & Impcndl},fic rcporis modus eon{l:et. ncque e~im !,iiilmlis, quosvitupcrare
lle inimici quidem poffuI1t,rull vr l1mllllaudent. Ex P/ùdi6ro pptft.ad c. ~tlil.smt..
'
"
C.cti:un Ca: (otr,gratlls allétor Imgux Lanna;, ln Antlcato?
ne: V nius,inquit,arrogantia:,fù perbla:quc,dQllU/1a~uque. Ex
Gell./iI"4 (ap. T6.
~Iis furura tit Cxfaris vituperatio contra Jal1Jationcm
mc.l,pedpexi in co libro ,quem Hirtius ad me miJir, in quo
colligit vitia Catonis,/èd eum maximis laudibus meis.it.tquc
:rruii librü ad Mulèarn, vt tuis librariis dare~. volo cnirn eum
diuulgari, ExC;C:4d../ft,./Ib.!I.
Hirtij
E
�199
FRA G MEN T A.
· Hirtij cpifl:obm fi lcg eris , 'lux mi~i CJ:!l fi "!f'6"1TÀCl..Ijp..CI..
"\>,detur ciu~ viruper.uionis, 'lu am C d.!r lcnpllt de C 1 l011C .
Ex l,b.12 .ad .../ltlie.
· Cum mllu B:t!bus nll~er in Lal1l1l1in? dixilfct, (e & Op}llum (cripli([c ad Cx(a rem ,melcglfle libros contr.! C alOIlcm ,& vchemcm cr probaf1è. Ex l Ib. 13' ad .fi:t;,.
~iblls omnibus g~ncpbll s VÜl, cft nimis im}'ullemcr
Ca;f:u contra C aren<:Jll mClIlJl. El:! Cie.i" 'l'qp je.
M. Ciccroni s libro , quo Catoncm cxlo ;I:qUJuit, quid;tliud diébtor CxÜr, quam rcièripr;t orltionc vduc lpud Ill<lices rc[pondi t ? Ex Ta rit. lib 4.
cre: in virupera ndo C arene noJ;lis qlloquc vlluTI C. Cx C
taurrit Ciccro. Ex Q.!.';nn./ ib 3'
Reliquit & dc An.!l ogia duos libros . & Anticato nes totidcm. Ex Srut.i71 C<fj,
Vt Catonem TullllÇlaudallS: & duobllSvollll11inibus Cx.
Lu lccu(àns. Ey MaYt.Ca pe/l.lib.$ '
/ '7'
\
\"
~ . ,'
fi' .0. .
l9
rrurJ0pJfJoç J fd Ç HU/TOV 0 Cl..v np JI ~ P'Ya.(iCi.
,. ~
,
~
l 'l' 1\
LW 0 " :(.lJôIÇ .
·~ r
'7'." <l
.o.~
~
J'n), oç pJfJ
'7
E<!> ~o) J Cl..o I1Aov. CI7TE cil, OWJ ,.~ KCI.. '''l' i()~o-.
7' , ,
'"
' ~ .~\,
''7'
MOI 'Tnç"."· I1f ' Ci.Ç t!p..}OY"-
I.9U v'ctVCi.l9U . '(cv ,JNIjU
'
"
"'~
•. 'f\
lJ"Ci.ç . D fNYJ OWJ p.;./ 7a.t.J\SI- 'XCi.<pElç U7r
V~ 1.9
,
~.
,,~. ).., 1\
\
f
\
__ r
cwn:: 'Ulf' oç KCi.-
' , .. 0.'
9
À
't4JVct 7e~Vf4J~ À~ 'Yoç • .J ,j'ou'; r.iJ"fd")Ç t\ov'(9 ç ,';' eù,J)a
"
"<"" '7'.
f
5."H{lEi(J'tt.TO
~
':HI
~
1
/
Cl..VEiÇ
V\.9ç.
td
ç
'Y"
"1T'~ç
i!J.
rJl1p..aov
Àlt.K t,)Ç
A
1--1..
, \ '7'
,
,
.. L~ '7'.'
u.r-v"l9V E 'Y.:1:;ECi.Ç Op'YLW ~OIja.t.J7WJ .
't:
lJ l
[)
'fi ,
'0
au l'0 pon:
\
TOV
'
,\
Ci.Ç ?l'oÀIÀo-y-ov ~CIVOV l!'"1(, ec,ct?l'~.'YIJ!'ICi.ç Ci.À~ct ~IÀOT'P-'
,'"
1
,
'1'1\
~ 1J"1.W7~II:t
:{.ocLj
71KI1Ç
d1TICl..V.
1.91a.t.JT w''
Jf!r.''7'.'L
'
l
~
KIl'E-.
eXct't"E
K'
Cl.' .0.
r'
~
,
"
1:t7t,,pfdV E -;';CAJP-'OV KCi. Tt,)VOÇ,O vop..CI.. 7Cf ÀO,,~ V-Ef/JfJOÇ
\
'"
,,-'
r.<'"
f '" .l'Il
1
,
~.
,r,.
, 0<710 T~
VCI.. \1.: 7rOÀÀOIÇ 0 ÀO'Yoç LW v~ a:JJ'do nç fdÇ CoIKOÇ
f
•
1.\
,
1
''7' 'l'r.
"
/UV Oç
'rAfE7'OIH
)taÀÀlç'
o CIVOTCi.I.9U'T/U pnnpfdV G1ç TUJJ
;>
'
r
.
.
'
'
fr
"'1" ' ,
-' o.,0V·
'Uro"OV-iOlV. 'T'cSl9 . VlCi. KcLj!J1.p ;!. , KCl..TI1'Yo plav cwn::V0P
.,.
.1
"
, \ "
'
~'7'
0.
~
\
'7".
GUll
EXCi."'t'EV
e7TcLjVOV.
aunOV
JI
Ç
7tV-Vf(,)l9
7'6
\!;t, TOV
\ :\,
'
, ,
7\"'"
1
lI'. T a
?l'oÀÀCl..ç 71VCl..ç1t:. 7'cS KCl..Tt,)VOÇ d1TlaçIjWJCI..'Yct-;'~
\ .1
~ a7.1'&0t\ l:tS'tlç
'1
AVTlltCi.T4 JV, ,/"'t_'
"
f2
t:\-: CI
071l'YE?{;Cl..7rIGLf.
F"T,,'OV
Lw
• '0.
j
r
..N).'r
"
_'l'P /
"'TJ<J À O'Y 4J v CI/..It. 7~pOÇ UI'J' Kd.ftstflt.
Plut. in C.tf
A!Jr~ç
J).' ouJ' J$'EPOV
':J
/
l '
?l'oÀÀ,&ç.
'0' K a.'rfdVIt.
'
E.~
�~oo
C.
1 V L.
C if. SAIt 1 S
C. 1 V L I l e JE S A RIS
p E
.fi N A LOG 1 Al
L J B.
AD
Il
M. T ,
J,
c; C E R
0 N E M,
Vm ,d,m Ù, m,,;m;, '''"p,oonib" ,,.,,d
te ipÎum,in'luit, in Ille intuens, de rationc Latine Ioquendi :lccuratiüimc [cripÎcrit. primôque in Lbro dixcrit, vcrbonun deloé!:um ori.
gincm çffe cloguentix: tribucrhquc mi Brutc
huic nofuo , qui 111e dc iJlo maluir, 'lu.hn fc diccre, laudem
fingularcm~n:l111. [crip!jt his ycrbiç, c.ùm h~mc nomine effet
:tff:1tu~)Ac il cogltara prxcbre eloqUl poilent, nonnulli ftudio , & vlù labor:lucrun~, ( CLUUS te pXIlC principem copix.
atque inuentorcm,bcnc.de no ml l1 C3.C dignirate Populi Romani mcritum elfe cxiftlffi:lrc dcbemus)l1unc facllem, & CQ
tidi:Lnull1 nolui1fc [crmoncm, nunc pro reliél:o cft habcndü.
Tum Brutus,amicehcrcule,in'luit,& magnificc te Jaudatum
}lUto , gUCrI} non [olum principcm ~t'luç inuent~rem copi';;
dixcrit,qux crat magna laus, Led euam bcnc111cmum de P Q
puli Romani nominc & digl1lpte. Ex Cie.in Bruto.
C. Cxfi~r i!llibri~ 'lU os ~a M .ClcerOl1Cm de Analogia [cri
pfir, Arenas virioÎc diei exill:il11:lb:lt: 'luodArena numquam
multitudini, numero appcllanda lit,{jeuri nC'lllc Cxlum,neque Triricum. contra .1l1tem quadrig,~s edam fi currus Vllm
~quorllm qua~l1O~ iUl1ÇtorUl11 vllum lit, pl~raçiuo [cmpcr n u
~~
.
.
~~
�FR A G ?vI' E N T A.
lOI
lib.T.de Ana logb ) Ban}
n1ero cüccnd:ts pura t.(pa ulo pqft ,cx
ùmv.c, ncqu c arcn alll
tritic
m,.
c:du
cùm ftrpra düc:iffct,ncquc
Num tlI,mqUlt,harul11 rep:r.tl:
em
~iol1
ifica
iigll
illis
ltimd
J11u
d vnam tcrra m, & plure~
rllm n<ttllr:r. accid cre arbit raris ,quo
, & Impe rIa dIC;UTIUS.
rium
impe
&
tcrra s,& vrbeI11 ,&vr bcs,
. . fi gura m r cdlg cre ' ncqu c
.
.
ll1lS
nOm
n
vllar
111
ngml
ncclue ql1ad
rterc poifumus.
arcn~m in mulritlldinis appcllatip!1cm ciiuç
d
..
Ex Gell.lib.19.r;tp·8.
is ingc ulpC pru en
llcnt
cxcc
,
fare
c.Cœ
à
od
id,qu
c
Arqu
fcriptl1m ell:, habe [eJ11~CrU1
~ja; viro ,in l,de Ana logia libro
tanql1Jm fCOpllluH1 fic fugl;ts
Vt
. ,ncll loria atqu e in pdl: orc,
E:< Gell.lipro 1.cap.10, (J'
inall Jiwn t atqu e infol cns vc:rbum.
Macrob.lip.Sat,
LI B.
1 J.
hllius dic,& hu
Ect <;:.Cx[ar in libro de Ana logi a [ccundo,
p.lf .
9.ra
.lib
Gell
lUS fpcClc,dicendum putar. Ex
11. dici dcbe re ait. [cd
tib,o
logia
Ana
de
lr
Cœf.
Pani uPl,
Verr ius cont ra. Ex Car. lib.l .
os, popu los, vlmo ç. E~
.C.C xlàr de An~logblibrQ 1 I.[ag
CI'r./ib 1.
er Idem , plur alite r IiNiJi quia C:Ef.lr libro II. 6ngu larit
bb.l.
Car.
Jelll,diccndllI11 affir mat. Ex
, npn turb incm ctiIi
Scd Ca;[.·U' de Ana logia 1 1. wrb onom
lib.,.
Car.
Ex
ait.
re
debe
in tcmp eftat e dici
dixit. {cd V crrius Pa
exfà r de An alog ia libro 1 I.Panilll11
.
lip.{
Car.
i.E'"
c
Ini
1l1llT
l I.I1CC non Valg ius de
Llcc r,& c.C:x:fàl' de Allalogi.1.1ibro
lib.l.
Cltr.
rcbu s per e Jftolam qu.rfitis, Ex
S
IN CJ ::R TA
EX
LI BR J$
AN ALO GIC IS.
I
::
ogicis omn ia iftiuihlOdi fin<; i, liter
l'! libris q110~l1Cr. ExAnal
G ell.li b'4.(ap.I6.
dlCCllda cenie
i~,I,litcr:lnominatillo
·c.Cx f.lr,q uafi indi[cretllITI hoc fit,a
ition cm cape rc,
defin
l1
dd~!
i.na,
npm
~njp
1~a
fingu lari l?ellt
ab hoc aniali,&
anim
c
J,hw
m:\r
tcrm
quam capl lllt E lItera
.
·
.l.
/ib
Car.
Ex
m ali:huic purcali,& ab hoc pute ali.
,pulu im.
cftim
im,r
pupp
,vt
ninis
femi
in
t
~1 C.Cç[ar poni
cape.Ex car.(jb.l~
p.oc cnim modo,& a~ hoc cani,& ab hoc
�C. 1 V L. C .lF S A RIS
Hic & llxc Samnis,huius Samnitis . lie CX[.lr de Allalogi:.·
Ex Prijè./ib .6.
. ,
..
Iubar: Plinius :lIt I11ter cetera cnam lftud C.CxCuel11 decliffe pr~ceptum,quorii n.cutra nOl11ina,ar nomin~tiuo claufa per i.datiuum ablatlll~LlTIquc fingulafl s. o~endant , iubar
ramen ab hac regu la dll.hdere. na111 vt hwc llIbMi dicll11U Ç,
ab hoc iubarc diccndum dl: ; vt huic (mi ab hoc Eure. Ex
Cltr. /,bro J.
Omnium nomil1um,qux lunt neueri generis, & in c, terminantu r, aut Pl inius Cxlàrc111 (ciffe cofde m cffe ablatilloç,
quales luot datiui lin g ubrc s. Ar litt:ris nomina neurrali,] termioata; idem nOlll1linuç ait Cx(u quod datlllo & ablatiuo
p:zri iure fun glll1tur,vt idem P lllIius ait.Ex CrS · ,/,b.l.
Partum C:.:far in Analogic is ,harum partum. EX Car.ltI1roprit/w.
Nam tr ibus iii. iunais, 'lualis pOrret lylbba prollunciarï?
nam pofircJl1utn i pro yoc.llief i accipic.:ndlU11 , qubcl a;fari
artis gr:l.lTIlI1ltJCX doa l!lim6 pbcitum tuiffc .1 Viaorc quo ' CJue in arte Gl'JI11I11:\tica de fyll abis comprob atur. Ex P Tifi.
libTOrimo.
At vim C.Crefar is fregerunt editi de Al1alogia libri ? EJ/
Q·/ùJU.l,bru J.
"-fReliq uit de Analogia duos libros,& Anticato oes totidcm.
Ex Su,et.;" C.tfare.
.
P r:r t crea C:rf.,r dcdinat l'ubis,pttbcris. Ex p,,(r./ih .6.
~amuis c<;Clr l1onineo ngruc proluht Ens,"l vcruo fum,
r.s,eft. Ex prifc.lib. 18. .
.
.
Scd Augul1uÇ qU0911C m cplfiohs ad ~.Cx r.lrem (criptÎ.ç
cmcndlt ,quodis. Clltd.ulTI dlc~re, quam Caldum m .dit: non
quia il lud non lIt Latmum , le,! <J UI:! Gt odlClllln , & , vt 1pfe Grxco verbo iignificl uit, ~tpl'O~. Ex
ilUl • lih~~ .
5è
.
.
Ncque l'Ilim tam CaJypfio nem dlxe ~lm,vt IU~O IlC~1,qU.l~
recutus antiquos C .Ca:la.1' ytllur h ac raClOlle dccbnandl.o Ex
R.,u·jnf.l, b.l.
De quo genere ortime C.Ca;[arem prxtext:l turp adhuc
acccpimllç dixiifc ,Si cantaS m alt: camas, fi lcglç cantas. EX
!<"intil. lib. r.
.
Sic M. Tullius & C.Ca:[ar, mordeo memo rdt : pungo,p cl'usi:fpon dco,cpep ondi,dix cnl11t. Ex (Jcll.lib·7·c~i'· 9·
ho
�FR AG M EN TA ."
2.03
vol uir .
hanc fig ura m:f fcr ibc re
Pro quo dig mm a, Ca:[ar
.
.
:Ex l'rt ft.ll b.l.
um ~ CUJus I~
h~
~e
vt
~,
loci
à
ur
unt
. Vn guc ma aut em dic
lm o vng lens ; Co rpu fqu c {uaw Te
Lus Ca:far me min it, dic
ex Cy vua
cil:
:
qua
,
do
T
in in{ uh
Illur, hoc con nci eba tur
+ra? u.
cb .!ibus. Ex Tfidoro [,[>tulu m,& Ca luu m leé lum cil:, quo APlld Cx làr em ,& Ca
:ris.Ex No n.
; CUI11 iam fulua cinis fuc
rum vac illu .1Uéloritas
mll~ in
ht4 rc. ;n ' -0(' Cm u.
ens pat ria: app ella te, pri
S.tlue pri mu s om niu m Par
faculldlx,
&
,
rite
me
m
rea
lau
uxq ue
t oga trJu mp hum , hng
Cx{àr ho parens:::ttque(vt diél:ator
L:m .lfu mq ue hte rar um
um lall hor
mp
lcr ipl it)o mn ium [riu
!lis quo nda m mu Sde te
j Ro mJ Ju fcr cni
,ing
eil:
s
plu
o
::tnt
rea m adepte mJ Jor cm ,qll
Ex Pli n. lib.
uii fc , qua m im pçrij.
mi nas in tan fum pro mo
piu m, ma 7. (ap·3 0 •
m cf!:, ma nci piu m,a ucu
~ilne eti~m fcriptira\!U
t ex titulis
are
app
vt
,
plit
lèri
i
per
.
pub,x . ftq wd em C.C;r{àl' ho!",ap""'"
de Ort
ipfills. Ex VeljQ LOlll.0
exi re mc mc nto ;!t
ari
gul
1m
lum
cel
Ma
Ho c Lu tum atq ue
E:c CIIF'tH
ic.i tqu e, & Cx far ,jut ca.
Cet Ennius, illa maeclla,d
C. 1 V L 1 1
C h :S A R IS
L 1-
E GBE R A PO P H TH
M AT . V M •
ure j~dkium.
tum iprc Ca :6r hab er per
ratiiSmlum
IJte
rn
que
S,
tUU
tcr
& vt Scruius fra
~"'f (6
[us Plallti
ver
hie
t,
cre
[uiffc iudico,facJJe dic
hab ere r aures no as
rrit
d
quo
,
eil:
e
,11i
non cil:
o, ~ c~nfuetudinc J~
tandis sen eri bus poe rar
.'
con fee ent
•
um
m , eum vol ma Jam
gcn dJ : fte aud io Cx lirc
:o,q uod
mc
pro
c:um
ad
tur
er3
fi quo d 3ff
Faeil, ~
A'7 1'O ql.: 7f'} p.ef.Te.JV,
gis
ma
e
Jlun
eo
re [oIe~e •. quo d
Ciro
.E~
m~u~ non fit , rei ice
.
res
e quo udi e i1lius famJlia
qUIa Vluunt me eum Fer
.
lib.9.epif/.ad P~tllm.
{çripta,
ad(!)Icfccntulo qua:dam
Fcr unr w' St à puc:ro,& ah
.
4r,
C~f
et.;"
511
,
Ex
ctl:.Lnea. _ . .... . ... _._ -icem
-'- dicta... ,oll
Il D
-
.:x"-
-~
&,. -
�C. 1 V L Ile JE S A RIS L lBER
~
~.
~f"(
ri
•
A V SPI CIO R V M.
E D contra Iulius Cœ[ar X,,!. au[piciorum li~r~ Ilcgat nundülis concionem aduocari po[fe,lde11:, cum populo agi,ideoquc Ilulldinis
Romanorum haberi comitia non paffe. .&1
Mfft,ro . Sat. {,b. I.
De 5 iderum motll.
N
Am Iulius Cor far , vt fidcrum motus, de (juibuç non
. llldoétos libros reliquit, ab Aegyptiis dirciplinis h,lUfit: ~t.l hoc quoqne ex eadcm in11:irutionc mutllatus cft, Vt ,Id
Sohç curfilm finiendi anni tcmpuç cxtcndcret. Ex M"cro.
Sat.lib.l .
•
. Ca:0ris de fingulorum {iderum ortu & occaru obrcrua.
tlones,l11 qnibus & Idus Mattias 1ibi ferales annotauit. E;ç
l'lin. lib 8. (a~ 2.6 .
Tres autem fuere feéta:,Chaldœa, Aegytpia , Gra;ca : Ili~
addit al'ud 11 os quartam Cœ{;1f diétatar , allnos all Solis Cllr[um rcdigens fingulos, qui prins aorecedebat. Ex P{m. lib.
18. (apitt l~ .
A Bruma in Fauonium Ca:rali 110biliafidera.(igllificlnt.
(paulo poll) Pridic nonaç lanuarij Ca:fari Ddphinlls matitüno exoritur,& pollero die Fidicula,quo Aegypto Sagitta
verperi oecidit . (paulè poll) A Fauonio in œquinoétilllll
vernum CœC1ri fignificat x V I J. Kal.Marrij triduUln varié.
& v J J r. Ka!. hirundinis viftt, & po11:ero dic arél:uri cxortu
"e(pertino. item 1 1 1. Non Martij Ca:far Cancri cxortu
id ficri obrcruallit,P:1l110 pOil:. Ca::C1J' & Idus Manias ferales
libi anl1ot.tuit Scorpioniç occafil.~) aulo poil: Tertlo N on<\S
J\prilis in Attica V crgùia: vctpcn occll lta~[ltr. ex~cm pofiridic in Bœotia, C;rlàri a\ltem & Chalda.: ls, Noms. PaulQ
. J'èf!::Cxf.tr fexto ldus fignificatu_r imber ~jbra: occaÎtI:xlV.
Kal.Maij Acgypto Su cul,. occldut vefpen, fi dus veh~mens,
~ terra, marlquc turbidul11, x v J . Attlca:,x v. Ca;{;lrl, contll1u6quc tri duo figniiicat. Paulo pofi : v I.Non.Mal) CxC'tTi Suculœ matutin'o eXOrilhltUr, & VIU.ldus Capella p luwalis. EIICIlli7l.1ib.18.ÇIC.:,6,
�FRA G MEN T A.
2.05
A Vcrgilia rum cxortu iignilicanr Cxlàri pofl:ridic Aréhlri
occ,lfus matUtllli. P:lUlo poil: Vndtcim o Ka!. Cx[,n On~
A~y
tlJç gbdius oeciderc incipit, tcrtio Non.IulUl CX(.1n,&
na: Aquila vcJperi orirur,& e.vndcei mo KaI.cJUfdem,Ono••
nlS gll rullS Cç1àri occiderc incipit. Ex Pli".lib.I 8:cap.l'!
A folfl:itio ad Fidiculx occ:lfum fcxtO Kal.Iul1lJ, Cxl.trl
tO
Orion cxoritur . Paulo pofl:: x VIrr. Ka!. Augufl:i,AcgYf
Aquil.l occldie manml1O, Et~liarulTIqllC prodrom i Ratlls 111cipiunt, quod Cxfar x.Kal.lc htirc Itali.un cxifl:imauit.Pau~o poil: Aquib. Atticx lTI.1tunno oecidit. tel tio kal. rcgi.1
tur. EX
111 pctl:ore LCOIlIS ilella matutlno Cxw.ri immcrgi
Plm. lib.18.c"p .18•
..fi V GVR ..fiL I..fi.
Acfar in Auguralibus. Si llneCT.1 pecus crat. Ex l'rift.
I,bro jexto.
C. CreC1r, qua-: res augUT.1J1tur OifdYOI/ï'071'oui}nq. E%
C
l'rift. Lib.s.
E P HEM E R 1 DES.
Iulius Cxfar ClII11 dimicare t in Galli.t, & ab hoile r:t\ ptllÇ equo eills portarcr ur armJtus , occurrit quid.JlTI de
llOlllbllS, gui CUlTI noIret: & intltlt.l1l5 ait, Cecos Cxlàr.gl lod
Gallorum lingua. Dimitte ,1ignific at: &. ita faétum cil, vc
dimittcr ctur. Hoc autt:m ipfc Ca:far in E phcmcri dc {lIa dicic, vbi propriam eommcm orat fclicieatc:m. .Ex Sem. i"
G
.
lib. II. AEn.
m'l
C. 1 V L Ile ..tE S A RIS POE..
MAT V M
FRA G ME N TA.
1"'''' '' '"
f-",U; mY;,,, M,,,,",,, ,,
V
Poneris,(!)' merito,puri jèrmo~ù amator,
~ Ltni~'.. at'lue "P tin4 r:' jèriptls adillnE'l<t flrrt.,is
~
Comua,"Pf .t'lUlltlJ 'l'zrfM poUertt hOl1IJre
~~
~ __ ~. Cum G1.tcù,ncqllefn hltc defPeE'lM parte iacerI!s.
Vntem hot mactror,& do/co tl61 dtt/Je :reTenti.
Ex D onaroin vit:t Tcrcntij .
~.'
�106
C.
1 V L.
El V S D E M.
C..tE S A RIS
C. 1 V L 1 V S C AE SA U:
:fEL1' RIA PERPETVO
'rA RIGORE
NIM1VM
FOR l' E 101 III 1 P 0 ST HA C
D A, V A L t.
DAMNA.-
NON A D Il V N-
Ex antiquo lapide.
t 1 V S D ~ M.
rbraJ( pUt'4JjlrWo glacie dum /udit in Hevf'O,
Pondere COTlCnrM frigoTe rup,:t aquM .
D,m.tfltt i1TU partes rap,do traf,ermtur ab amm:
...fib[c,dit tenerum /ubrïca rej/a caput.
Oi'ba '1uod ilJ/Hnrum mater dlem conderet "rnil,
H Ot peper~fiammis ,ceteril,dj"it,a'luü,
Ex Iibro l/~fi'u.m in Prtap. '1"idam Garman.it. inÇ<ribllllf.
. Rcl~qUJt & de Analogia, &c. ac prxterea poema , quo<i
mfcnbltllr lter,quorum 1ibrorum primos in trJljtu Alpiuml
cum ex clteflore GallM, conucllubus peraéhç ,ad cxercitUIU redirct ; [cqucmes iilb tempus M~ndell1is prœ lij confecjt. l1ouifsimwl1 , dum ab vrbe in Hifpaniam vltcriorem
quarto & vigeGmo die perucnit. Ex 5uctm.1TI C,efare.
l\:ec non olus quoquc .lYluefrre efi trium foliorum , Diul
Ju1ij carminibus prxcipue,iodfque mil it,uibus cclcbra t~m.
alrernis quippe vcr/ibus cxprobraucn: Iaptàna fe vix i.!l.e apud Dyrrhacbium, yrxmiorllm parcimoniam cauillames.
c/t alltem Id CymaiJlllcltns. Ex Plill.lib.1 9.cap.8.
. C. Ca! far inter primos temporiç /ùioratores, & TtagicU9
pocta bonus admodllm habltu~ efr.huluç fiJl1t cnim Tragœ'dia! , 'lux inlèribuntur lllJiJ~ & hi aurcm lulij,& Amonius ab
fatdlltibus Marij funt occi11. Ex A(èo/). Pcdian.
Feruntur & à puera, & ,tb adolelfcnrulo '. quxc!am fcripta, vt hudes Herculis , Tra~œdJ.t Ocpldi, Item dltra C(i]:Icthnca. 'luos omncs libellos vCtUlt Aug ufius publican.
ExSuet. in c~f.
. Nif! N>rCC quifquam aut Cxfaris pro Dccio Samnite., &c.
l11G 'lui & carmina corundem mlratur. Fecerunt ClUlU &
carmina, in bibliothccaç reculeront, non mclius, quam Cicero,at fclicius,quia illos fcciflè pauciorcs lèillnt. Ex Tatit.in
J"tlog.de Or41.
v~J
1
~,
\'
"
,..,
IW-f 7To/~l-'œ'..!t
')ectql4lV , lCj
À07'~ç 'T1V«.ç, ItICP°It.TcLfÇ
1
,,,~
, ~ \
1 Cl.
?
l
,/
,
et'UVQIÇ f:tpn\9~lC!I1l9uç p.n v«.tJfJ.II. ..0p.tV'dç ctYT/lI.PUÇ It.:>r"litCl~
~
�107
FRA G MEN T A
71''4J'i~r9UÇ ~ B~p"<tp'dç d7ffll..!MI. Ex P[tetttrch."'s c~f.
C. 1 V L 1 1 C JE S A RIS D 1 C T A.
~
~Jl;
•
Aximc autcm de BruCQ noll-ro,dc 'Luo quidclll
ille, ad qucm diucrri , C a;{j rcm i~ritllln dic~'
re: Magni rcfert, hic quid VclIC; .led qwdqUJ.d
vu!t, va!dc vu!t. Id,/ue eum :lOlmaduernlIe,
cum pro Deioraro Nica:;e dixerit. Ex cicer.ad
..A [tir. libro 18.
Aicb:lr, Ca:Ctre/11 {ecum, ql!O cempore Sexcij rogaw, vcni ad eum, cum extpeébr clll Jcdens, dixiffe: Ego nunc CJm
li!!l ftulcus, vc hune ipli.lm, f.lci1cm llOmine m, purc/11 mihi
ciTè amicum , eum talldin {cdens mcum eommodull1 cxpeacr? (de Bruco.) Ex Cie. tld .fitt./ib.r8.
Interrog acM'l ue cur rcpudiaffer vxorclll, quaniam ( in<]uit)mea t;UlI ru{piciape, qtlam crimine, iudiea C:1rcre a·.
}JOltcre. Ex SI/et. in C.efore.
Polltica triumph oinccr pompa: [crcu!.t trium vcrboru m
prxwlit ticulum, Veni,vidi,vici. Ex Suu. in c"f~re .
CanJécu tulquc cohartes ,H! Rubicon cm Jlumé ,<]tli proIIÎllcix eius fin is crlt ,paullu!unI canilirir. ac rcplltans ']uJninWill 111@!irccur , canuerrus ad proximo s, & eti:ull nunc,
0mm,
eranticri
um
poneicul
li
s:quad
poJfumu
'1uic, rcgredl
lllnia armis agenda crune. F.x Suet.in C.ef.
Tune C;elàr,E atur, inquie, quo Deorum aIle nt:! ,&: illi- \
llliconÏ iniquicaç vacac.iaél:a cft :llca,inquic. Ex5U<I:in c.ef.
~CI1l:ldmadum C. Ca:f.lr Pompon io o{lcllde~tl VUII1lLS
ore cxceprum in l~ditianc Sulpici:ll1a, quod Ipio i~ pafTull1
pro Ca:làrc pugnanc em gloriaba tnr, nUll'lU:lm fuglcns refl'c;:xcri~ inqlllc.lur crimcll obleaul1 l vt CIcero, &c. Ex
J<"it,a. lib 7.
EI1& illa ex ironia fiaio, qua vrus cIl C. Ca:fàr. mm
cum lcl1is diccret d reo femina rua [erra pcml,& effet faci~
lis rcprchclllic;>, cur ilIam potlfsim um par~clll corporis vulnerarc vohullcc. ~id cmITI flccrce, lIlqlllr, cum ru galeam
& laricam habcrcs? Ex o/,.;"éI.{ib.6.
Nam & ip{c Crur accit.'it:\ acerbitar c Marcclli , fic enilll
appcllab :lt, Jaudadqu e llOnorilicelleilsimo & a:quit.lcc tul,
& prudenn a, n:pencc pra:ccr [pcm dlXlt ,[c [e)1lcui toglll~
ti de Marcello ncpominis quidé cauQà neg,aturu m.:ExCt c.
�\
C. 1 V 1. C A E 5 A Ris
2.08
lib . 4. tpift .ad Ser. Stûpic.
Cum propt!;:r quoulam fordidos homin eç , qui Ca:Cu'Ï3
bencficia vendcba nt, tabulam in qua nomina ciuit:ttc dOI1:1torum incifa dfcnt, reuelliiu {silfct , eiderrt DolabelJ a:, me
audiente , Ca:fat ruxit, nihil elfe, quot! de Meg:l vercrctu f;
benefici umfulIm m co mancre. E.x Ci,er.llbro '3, epjffolli
ad .ficiUum .
D E
C. 1
V L 1 0 ' C AE S ARE.
li D ta~en Brute, inquit Atticus , de. Ca:[1r~ &
~ Ipfc ItalUdlco; & de hoc 111lllIS generIs :1ccrnmo
~~ ~ xilimaro re fa:pifhmc audio,illulll (cre omnium
,?ratoru m Latinè loqui c:Ieg:l11ti{Çimc,ncc id fol
~
lum dome{hc a confucm dine, vt dudum de Lx liol'urn &
DomitioTllI11 f.·uniliis audiebam us,fed qUlnqu::tm id quoquc
credo fllllfc, tamen vt elfct perfeéb lIb bcndoqu cndi taus"
11111ltis literis, & iis qllidel11 rèconditi ~ & CXllllilitis cil: con'
fecutus,& c. Ex Cie. in Bwto.
Sed pcrgc Pompon i de Ca:farc, & redde qua: teJ'hm:S o1um quidcl11, inquitill c, & qua/Î fund:unc nrum oratôriç, &c.
Ca:làr autem rationcm adhibcn s, conlilctu dinem vitiolàm
& corrupt,\ m,pura & incorrup ta conlùetu rune emcndat ..jtaque, CUl11 ad hanc elcgantial11 vcrboru m Latinoru lll, qua:,
etiamli Orator n6 Ji ç, & lis Îngcnuus ciuis Rom.lI1Uç,talllt;n
nccc!làr ia cil:, adiungit ifli oratorÎ.l ornamen ta diccndi:tUln
videtlll' tanquam tabulas bene piaas co ll ocarc in bono lumine.ha nc cum habeat prxcipua mlaudcm in commun ibu •
non video cui dcbeat cedcre, fpicndid am qual1dam, miniméque vcterato riam rafioncl'l1 dicendi tencn • voce , mOrll,
forma ctiamma gniE.ca, & ~enerofa. quoda~111116do. Tl1Ill
Brutus, orationès qUldem elU ç, &c. atque eClam Comll'le ntarios qUClfdam (crip!it rerllln lilarum , valde quidem , inquam,pr obandos : nudi enim [unt, reél:i,& vcnuai, omni orn.!tu orationi stanquam veil:e detraél:a : lèd dWl1 voluit alios
habere parata vnde fumerét, qùi vcllent fcribere hil1oriam,
ineptis gratum fortalfe fccif, ~ui volum il la calam ifhis inurere. fanos quidem homines a fcribend o dctcrrUlt, &c. Po"Cie. in Bruto.
~id Oratoru m: qucm huic al1teponcs comm, qui nillil
"
9J8~'~)
a!iud
�FRA G MEN T A.
~ ,,
, , 1
'
-°9
aliud . cgerunt?
quis
fenrcntiis
aut
lcutior,
lut
crebrior)
q
.
.....
.
. lUS
vcrbls aut orn:\t1or, aut clegantior! E" Cie. Id COl'm/iu
Nepot .a,n"d 5utr.irJ C.tfâre.
"'
Q:id noftcr !Jic ~:dar? nôq?c nOllam qUlJ1danl r.!tiO~lcm attlllH oratlOlllS, & dlcendl gCl1llS il1du~it propc flIlO'Il_
hrc 1qui~ vmquam prxter hunc Tr.!gica,s pxn: comice, ~ri';
Hcs 1cnulfe,feucras hllarc, forenres LcclUea prope vcnuftate
klébuit? atquc Ira, v,r ne<Jllc l(}cusm.1gnimdinc rerUm dc111deretut , nec graU1tas f.lcerus nùnueretur. Ex Cie.lib.3o
Ue Orat.
'
Scd benc IOCjuendi de CawliS opitlio non minèr flle veco,)dirus,& facctiis Ca:lilr. E" Cie. de Offie.
'
,
Rc1 it luit & rerum (l1aruJn Cbml11Clltariçis Gallici cÎuilif.;
9~le ~cIli Pompciani. Ulm A!exandrini, ~frid,quc &'Hi(p:lll,lcnhs lIlcert~S ,\llél:?r cft.al!) cnm~,?ppllll~1 putant, aLj Hi.
num:qul etIal~ G,: llici b~lh I~Ollllslmum ,111lpcrfcéh11l1qlle
Horum fUPP}c lIcnr., Paulo poll:: POl1lO Alil1111S l'arum dili~entcr, parumqllc ll1tcgra ventarc ,e ompoJiros PllC:tt. Clint
Ca;f.tr plor,lqlle &. qll~ per ~bos cr:mt gclh,tcm'c rè crrdidc';'
t ic; & 'lux pcr~:, vcl co~it!lr~ , vd ,tr.i.lJlllllCI110rÏ:l lapfus.
pcrperam edidcnt; cxJlhmar'l11crclcnprUrlllll, & cbrn:Ctlltum [uitrc. Ex Surr.in Cotfore.
C. VCI (, C:c(ar fi tantlim foro v'aca/fcr, non alius ex llOIlriç contra Ciceroncm l1ominare't ur, tan ta in co vis cil, id
iiCUlllcn, ca concÎtltio', vt ilium coJclll animo dixiilè ,quo
bciLmit,appareat:cxernat ramen hxc omnia mira (erl1lol1i~;
cllill~ propric lllldiofllç fuit,elcgancia'!i x R.!:,i~' ilianD ljb.l~~
~id talltlll11 nocctct vim CX(.1m, ,l(l'~matcm Ca:1J'"
lIiligcntiam Pollionis,illdicivm Calm qUlblllifam ln loCls al!luncH:? E"RJ,ill<f./ib.lO.
,,' ,
'
".
Bine vim Lxf.tris,indolc!11 Ca:h" fllbrJ!ltltem C allC!i);
grauiratcm BrutÏ, :tcumen Suipiiij, accrbit.!rclll Cafsij, dih.::
gcntiam Pollionis, digruratclll McŒt!la:, r.1néht.trcm Cal là
repcrièltlUç. Ex R.,"!'nt.lib.rl;_
'
_ ,.
.
Attd{tior Caluus,nu11lcroh or AfinllJ'i, fp lcdidlqr Cxf.tr,·
anurio! Ca:!iuç,gr.lulor BlUrus,vchemClltlOr, & prenior, &
valcntior Cicero. }?."( T'ac;t. ;n dldlog.de Orat.
Ai?- fTct-f I(!I~ (jJuvrJ.! '«1fdÇ À07'\1ç 7fOÀ ITlI(tlÇ Il KciJGp,
to
,i
J
'.1\
~
,
'7:.
J
\'
,
,
tte,lS"o:t 1(!11 G/ct7l'OI' I/ITa/ ~1F\IJTIIMùI,fI.7ct 'lUUrpnUJv , {dç 7C1.
00
�1.10
C. nL. CAESARlS FRAC.
J'W'Tf.plJa. f'~~ dJ'l1pl'Tl<i, ::~fIV, &c. Ex Pbttarch.irt
C~(art·.
.
~
1
\ .. o.' li'.
~
1
_~ ~
E'v j POP.11 <tJOÀÀ~ f-UIJ om 'lT,d ÀO?,~ 'wt:.<
\
Ta.ç IfWJI1?,O-
pla.Ç d.unf .'YdetÇ t~.~r.a.p.7Tf.v . E;t,' Plue.in C<t[arr.·
.
Ac ITIlhi ex GrxC1s oranones Ly1iœ oUentat, ex noilns
Cr.lcchorum , Caronl!que ) quorum fànè plurima: funt circuncilà: & breueç. ego Lylia:, Demofibencm, Aclèhinclll,
Hypcridell1.~ult6[quc pra::ttrea, Gracchiç, & Catoni Pollionem, Cad.lrem, C œlium,in primis M. Tullium OppOIlO,
cuius oratlO opnmafcrtur c{fe,qua: maxima. E:lI Plin.libro
I.er ijl .
Secl ego verelf ne me non {:ttis deceat ,quod de cuit M.
TlIliJum, C.Caluum, Aiinium Pollioncm, M. Mc{fJILi,&c.
D1Uum Iuliull1,Diuum Augllfium,DiullR:l NCnI:lm,Ti.Cç[arem,&c. Ex P/irdi&.s.tpW·
Hi vcrflls dcbdnnt poni in fino fragm.
Anticatonis.
~t1l1evtinam rit:u vetereJ,& pub/ica [afu1'11.J
His intaéfa ma/ù agerent/tr jàcra.j'd omnf!5
Zl{Jumttlt ~/wri,(/t'lue Jndi,tpttt pfa/tria pene1nJ
~Y/Iftliorem~ "lIarA Jine dito c.~(àrù eAnfictifOnf!5~
J/ÙJC,&c. Ex hmen.Sat·4·
FV L-
�V R S IN I
F V L V II
D A t'J O N ES
RO 'M A N i EM EN C lE S A RI S
'1 N
/
C Al I
J V L Il
LI BR YM,
PR ,IM YM
7J E 11 E L L 0
CA P.
~. ~" -~,. r':
~ . ."..
1'f ~;'cl "ndiqu~
q
A L 'L 1 C O.
1.
loci nit/lira
~utj HtlNet~ con;
t!, abc ft ab ant!guifsitme ntu T:] Vo x Tu
no , & meo. rea e igi tur
f~ , - mlS Ilbns Vatlcanm
;,(.
ius, "lUt putidi alrclliuç
Ma
Clt
relc
m
?il Il,b
~ • te
nor ) g[o JIl>ab im peopr
Cvr
l
, ~ Grammatle
Cx1àris /oe um côu,
ep
rJtÇ ) Llbrano rcc
~
r Oé bll ius Pal lcba
cr aut cm , leg
raminJuir. pro Co nfi ltcm
ragldlliS,CoJltlllcamur.
in Va tidup/iei nn, fcriptum cft
Lacte Llmano.] Lemanl10
at Pli i
tirm
con
n
earnque [cr ipr uw
can o cxe mp lari & me o;
,
us.
tlij vct uft usc odc x Vatican
Ita lcgjrur i1i
iter haberent nrellum]
4 proptereà '1uod alù .d
Icé bo . .
ior
u!l:
ven
c
rqu
eru
vid
Vatioano cddicc ,& me a.
aué lon bus
is
libr
is
iqu
anr
s
Faernu
.fid Id ..fir .] Gabj'icl
rJlm m. cll:
Ap
um
Jdu
cft, ant e di cm
leg cba r, Ad.1d.Apr.llOC
quoque vti wr .
i
:tllb
ipiè
far
Ca:
quo
aut cm gcn us loquene/i,
fcpben..:
eru m IJbrorum JU aon, tatC
"0. .
~ r
5 Re du i.] ACc/UI, vet
f vPO Çi
V
& Pto lem xum , Itfo ~41
que
quo
ab.
Str
d
apu
dum eft.
[er ibit ur.
memoriam pro~
r;11tJ nomm raperet, ,JIll
6 Et intlrnccicne exer
enclari pol Iè'
cm
ira
atum
Jrau
io dCI
dm't.] Lo cum line dub
ger em us.
r,Ie
eru
der
emor.ia: pro
exi ihm aba t Flcrnlls, fi,m
em mli ari t.]
.Jàn
C:oI
ihu
eoa
rem
"iam
l'jfd
t Faern.
7 R..::,intliam qI/ad 1)er
itui
rcH
na
s
/let
eoe
vetuJb
Hu ne qllO (I~IC locul11 ope
t:1ri enllntiarir.
qUDd ncceŒirio rem Cx
o"
inwdi.l 1ta cft in Faerni libro
obt
tjos
ç/m
fi
,
fa"
';'Ji
.Re
00 ~
\lJ
�1.I2.
F. V R S. E MEN D A T ION E S
8 per C. ValtrÎlem Protil,um .] LibrÎVaticantl~ & meus ha'b em, Procillum. citl~ :ll\tCll1 ht mcntio paulà lIlfd.
9 Et ii{dn1Jdmilms.J Faernm, iis duclbuS"':
.A GaUHls armù.) Deltt FacfIlus pal'ticlû,l m, 1.
rD Nam IJOC toto prlZllo,"lm ab IJorot (èptim,t, ad 'V.ffu" m. J Libt"r VatÎc:U1US habct , ad vcfperam. quam lcétioncm 110n
omnino rciicicl1 tbm d fc opinor. Cir:!t cnim Ch;triGtis libro 1 Il CxCui~ cxemplu m cx opitto!.l ad Frontoncm,quC1
ofl:endit iIlUJ11 V c1pcra,p ro Vdpcri dixiffc.
Er lIon>JuUi inter carros, rotAfque m.1tar.u ae t rlf<~"{.u jieb~'
âtb,mt.J Mar.lr.IS rcponcndu1l1 ex li b ri~ V:!ric:wo & l11eo.
Idem crrorirrc pfirin Liuij librum 7. & CiUhlcl\1 libri epitom cn. cmcnd,UlJi eti:ull StrabQ bb.9.No niüs Marcellu s, ~:
lulius Pollux f1iè)t3ctp'<letY.f~Y (f""À4JfI.
parte noII ,l'J nllllmn ,vtIT r,m .Jonis irinue i/ll er~nifJô. JNl1lh
lllç,lcgeoat F:lernm, ex vetcn buç hbnç. C] Ulll1 lcétjollelll
quis n6 videt mdioré dlè,qulm quç in vlIlgari\ circüfCHUI ~
Prima IJOnt.] Prima noétiç vl gl~ia ,repcritur in al1tiqllo
meo lihro. quo modo fcriprulll clIc in :1 l ii~ (Iuo que codlcibus, notatùt f .lcrnu . ira lu cutll~ ett & lib·S·
il. vrifibife mlo,ill oeCll /ro.] Delc:bar [.:lcrnm , in occulen,
vel quod :tbelfc.i. vcn:ribl! hbri obLèrul{fcr, vc:l qllod, inCU lc:ItI UIl id .Ib :1liC)LlO cxtfh lll.lrir.
:13 .5iqmd .LI. ft ...el/I.] kt le~i r Faernus , quomo ID Î11 ll1CO
qll o'qllc libro fcriprum inucnltur.
.fir'ftet: è m?ll/menl • . ) Molimc llto rcponeh .lt Fatrnm Cl(
ll1.tnulwpci lib ri allétorit.ltc.
N eque de (Om'llllll; rc.dicwd um (lbi.] Difccndul11 , kgcbat F;tefllus,p:1rum ab vüt:1r.l fC.l'lptur J. rccc,dcn~. .
5i id itlfji:rtfJ. t. J RCllClcb:lt ['aefllllSp:lrtlculam, Ir:1.
Lon;.e jùturllm! rarcrnum lunm Popl~li R IJIn.1ni ,] !r.llcgit
racrnuç.
1) .,/Iiqlua lÏcm oculOTt~m aict banr {trre 'porl/ilfe, ] Vocel11
Diccbant, Gr,ll1lm.uici, yt Oylnor, SchollUlll, (fclcblt Facrnll~ ope vetcris lib ri.
N./lma.~num pmeU {llm miferabamllr,. 'luad.] 1b:c vClba
non r('guntllr in VatlC31)O libro: in meo autcrn eft,Ma!$I1U1l1
pericllrll m milèrabl nwr,C)u6d non ,.&c;, mihi Vaticllll hbri
, .
ièril'rur:ll11agiç probJtur.
,/fE2 f1illlt t:conaitio1llf. ) Condieionum , fubfhttut Facr-
nu»
�2.r~
1 N C. 1 V 1. C AE .5 ARE M.
vetrre ltbro.
..fill r ei p,.eJëribere audtfwf. ] Viderclltur,cll: in Faer.lib..o.
16 .fim7 iom -pelit ejfe. ] Auél:os,habcr lip. VaticJn.
No n Gall,,, 0ppuj,IM nd".] Impl1gnalld:r, 11.1bct Varicanus ltber.& i~a FacfIl lls legit.
. Debt:re ft (t1/}j(ari.1 Delct Facmus voccm Dcbere,au.él:onbus vcrcribus Jibris.
17 Et ad IIOflr~j adequitare.] Videndull) llUlll rcél:ius fI.; fine
particllla,ad,vr cil: in mco libro.
Nam clfi fine "11110 perie .. lo leg;qni, Jeltél" tommilfltm {/lm el.uital" prûl umfore ' ,idebat.1 Facrmts rcjiÇlcb:tt COl11mi1:
IUIn,vOC CIl1 oriofulI,& incpti alicl1im Gr:lInmarici gloIlàm.
M.Valtr ium Procilium ·1 C. Valcrium ProCiJllll11 cil: in
[criptis cxcmpbribus meo & V;uicano.
. M. 'ritiIl11l.1 MCttÎllIn,prO Titlo,h.lbellt libri vercres. &
m.11 gentco nummo Cf Cxfàris cil:, M. Mctrills.1r:t crialll
palllo pOil: fcribcn duD1. .
Pr.ejidift11l"lltrl fq uecaflris, (7c.] In Jibr.o Facrni, & Vatica. no legitur; PrxJidi(), & c. rcIJél:(),Olllncs,&c :
Du" fil;" bamm.] Q!Udalll ira imcrpungunr , D~x fil ix,
IIJrum altera, &c.
fUIS, adiLltu~
.
L 1 B, 1 I.
Ctl"
1.
~~ ·~Vi'f. Ne/mtc,,(lf,tte.] Fac:rnusi nita.
D
r~ ~,~
ExerC/tU<. irrmum loc"r;' wl/Luci. 1 Exerci.
; rllln ,Façrn. &. l'luI9 poil:, p,imos CIUlrap.
~~ mii~run t.
> "
Tm/ ontl. ] Tcutoncs JGribr.:ndum ~fl: lL!• .. .~
.
étorirl[C vctç rum hbrorpm Vaticani & mci: 'lU:llll ICrlpt\!.
rlm connrmat hoc de vcmll:o lapide fi·agmc!lwm •
~
.
~
... VGVR. TR. MIL. I;XTA
.... VGVRTI IA. REGR. NVMI~
' .... TRrvMP HANS. Hf
.., . 4N TE. <'VRRVM . SVV10f
.... NSVL. AI'SENS . CREA.TV $
.... NORVM . JiJI'R CtTV"M
... crMBRO S. FVGAVr T. EX. IErS
. ... l1AVIT. REMP. TVRBA1" AM
xuS
Caletos.} Caletes habc[ liber mcus.y.I:tÀnTc.tl,Pr"lcllI ,
él:olapidis:lu
vcttlfl:i
ex
Baliares
J
i
1I~lel1res.
~t{.'II"Jjtllr,s
0 Q ~
..
J'
. .
_.
�F. V R S. E MEN D A T ION
ES
,
Titate fcribcIldu, quomodo apud Gr;Ecoç ctci Brt.MIrt.piJ'€ç,
{cribi animaduerti. Inde Baliaricus, yt cil: in codem lapide,
diaus Metellus.
3' Erqllitln"frriatotlerent, flUi ritr:tionibll.f eX'luirthar.] Ira
[criptllm cil: ln meo hhr~ .
.
Er mfront ~ 1. uHU cafllgatlU.) Ita leg't Faert]us,
Q.:<~d JJj."irrac ..m qll?'1ue.] Dder Facr.particu15,quoquc.
4 Ex pall are,,,,fu ,~a . l Pro pauore, Facrnlls lcgit,terrore.
S c.im IItr e.mm fil ,es trid uo rter foriflèt. 1 F.lcrn,us ex veterC
libro emcndault, tfl-lllUm,qlla:: mihi Icaio magis prooatur.
Nam qllod IJof/ il aj'p'·. i"'f,~ahar. 1 Exiil:imibat Facrnus,
llOil:i, leg:.:ndum elfe. Cxfar cnÎm iUl110m crat,nOI1 hoil:cs
qui rrans /l umen Sabm expcaabant .
.l-/Îs J4C1le pIIlJI S, tiCpert wrbari, , ;'/CYfdibili relcritate ad jlll",ln decurrerlmt. J Proturb;ltIS, cil: in libro Faenu. in meo
J.lltem , pro dccurrerunt, eil: , clcclIeurrerunt. quam fcriptu'J 'MU
co hbro paCsim ièruari 'Jl1lmaduerti : vt etiam , cillitatiul11, pro cillit~tum. videndus Chari/ius Grammaticuç.
6 s~d et/am ad l..11':f1 induwdM. 1 Liber meus h abet , indu.:endlS.
7 • 1 t in fi7llflra "tir te ariCÎ J Acic, Icgit.Facrnus, pro Aeici,
lie Jib.~.& SalluLbus hlft. Lb.r .apud Pniml1l1m.
RI/du> rtJIJlcnt ej II&Jfes, redinrrg rato pr",lio jnfi~!,tlm coniecerlmt,J 1C.1 hun e loeum Icgit bernus ex vctcrc lIbro.
Glamorficm lu'flll/e e:X<ludi batter.J Oricb.Hu!, cil: inmco
libro.& lta lcgcbac Paernus.
A lI[os tjle.] E1CmU!,allti què d c{fcnt.
C~Jt"d/(lm LXfi~Î1, ae fr.tfl d ium.lc.ll cglç FacrI1\1$, pro cu11:odix, ~ prœtidjo.
'
.
"
Tand omm tIIrrim rn murOI (efe coUocare, J Opmor icnben
dllm,murc>: (1110 modo F.lcrnus 'Illoque l<;gcb.l t.
.
Vt pojIlJ"m" ert;m ef!. j PI.leet, pcrJl'célum eft: quod
Facrnus etiam :lnIlOtl Uit.
N J)lrJJ pr~Jld ra d,du éff4ros ) Pro Dedllauro~, in m~o li b ro [criptum c11:, llonindu4tlros; quam ego hUlus lOCI vt.l'am fcnpturam opinor.
.,
,.
.
OJlfitMS.) 01ilinos cft in [cnpus corhClbus, quos ego Vl~. &Pto]emxl1s habct O~/(J'fIOI. ita OroJij anpquum apud
in
me ~xçmp]a.r.
.
I- lB ..
�1 N C 1 VIL. C JE S ARE .Mo
~r~
Ctp. 1.
LIB. 1 1 1.
l/lmfmmfof/;'mi.]
ofTcimpe
'l/tiJemp
Efrimum
~
IY ~ e) Vocem Suum, reücidJdt Faortlus. qua: & a
.
~ vetwbll s quoqllc hbris abeft. .
G /Jf.1 ] G:r Id en in libro Facrlll & mCO.ltl
~~I
C'ciam Grxci 7'<LIlTcl fènbunr. videndus Pol~
or;j'
Iux.~alIlo rupr~. pro colloquendiç. Facrnllç IcgcbJt, colloc.lndi5: quam fCrIl'wram reeInlllt Manuciu s.
,/f11H o"urrlfT~ re/JIu vitlc"tl ] Vic!ebat, f:lernlls.
Proximf/4 vuano in ,/fmi/bm .] Prox/mus mari Occano.
:z.
habct liber mcus.& iuoliIll O~ ,lUiuç Paoeagaehu5 emcndain All~
T .lt. Faernus autem legle proxllllus marc CJccdnum
dibus lliemabat.
Frumtnti (OmmM I,{qHe pe/endi {aulfct dim'fit.] FlCrnU$
delce vocem Comme .Hus, & pro dimitie, legit dimiièrlt.
CeUros ante'edulIt.] Faernm, reliquos.
YmllosJ Reponendllm ElIlèbios, ex lib, Faerni, & meo.
f(:;ôd iaeab~rat IOllgilll.] lplè,pro Ille, Folernus,& iea puta {CI JbcnJlIm .
,/fmbiali tes.J Ambüllps l13ber libt."r meuç. & iea l'eQICIll.t:us.
r t'1Ieti,reli'flu'fut ilem ci/lÏti/tes. ] Itl Faernus. (amen
Diablinrres.] Dühlinres, eft in meo libro. Plmius
Jib'4.Diablindas appcll.tt.
R.:;oJ mmm ad O'mf/fi 1l;1tiones, (;Tc.] Ita legitracrnus.
L.bertllt . ftudeu .J P!Jcct vt inmeo librD IcgItur,l,bcrtatis lludio lè incirari.
3 ,/flqueti UI ..fUl ;'ifêitiilm.] Infcienciam habct lib. meus.
.
. '
& ita paulo infrà.
Cafu eT.ft txtimeflendlu.] Erant extlInefcendl, lènptuffi
elt in mec lipro.
N'In abjimili flrmllmu ralù""fol cillm .] Vidi librumm Jr
..
paulo polt,
Il u (criptum. qui pro Mur.llium haberct Rupliu.
pro Pra:rumpebantllr. emcndat F:1ernU5 Pcrrumpeballcur.
5<::0 ..,m',u firrbat.] ln qll.lm vent us , &c. Ita dbn meo
. *''
m
11
libro.
Muim;j N;t DportNna.] In mco libro e/l,Maxima: fuit opor
tUnitati.
S y l'iam "0" {olùm bD~ibtU i" conumpfllm Sabintu ..,mira. J
,00 ..
�ztG
F. V R S. E MEN D A T lOT E S
Facrnus legebat, eomcmpriol1~ll1: qua vocc v[us el1 Cxf:u:
~
.
. ,
lib'3.de bello Ciuil.
Ex ttrtiaparte Qttlli,e /ft.t:Yij/imanda. J In Ince libro legirur ,xftinl:lnda; quam Icnpruram rctlncmu~.
Tolofa (ST N ttrbont~) Locus mancm ita lilPph:ndus ex vc[cr'c meo libro, Tolo!a, Carea[one, & Narbonc.& Prole'
'.19 (
nlXl1S, t?:
\9ÀfAlrT(I" Ketp:tp(.tTCrJ,Vetl""fAlv.
, ln Sont;at;umfilin] Ex cOlkm libro reponendum ,Socia~illm, ql~pmod,o & aplld 111:lnU!criprum Orofium Icgi al1il11adll~rtI.l~a Ctlar 1 Athcnxps pb. 4'
, ,./ferari.tj'paMd!.] Inlibr Facnù cll:, fl:riÜurx.
Ruos iW Soldurio.r flppellatlt. J Athél~xus il p. 4· fi !llodo.
qJlX cir,c umferrur cditio,mclldo vaC:lr, Silodunos ho~ llol11ilut, his verbis: N 1II. ôÀ etOç J" 0 J'<tp..ettTlclwdç, &c. ~lI1dv,
(i.J'ldTOp..CV TOV
1fJ (]'C<l7' l etVNV {Ja.'7lÀ{ct, ( t.3-voç JTlh~
X~ÀTlKdV ) é~ctKOtTi'dç t'Xf'v i-o,..d.J'ctç ~ (uhJv , -dç Y..rl.-
ÂitJ:!cL1 ~ ,..ctÀct~ T'Ii frJict~;6J ,..MT711 O1ÀOd'.Jvouç.
~:J'TO J" i~;v é'A).lw'fi;
?-êiç t,tOU01
l
~CIVt.JV
•
(],U~;;;VTd-Ç
"
,
itI;.t
WJ
fJ.t 4JÀIp..d10 1 '(9';'TO~ç J" 01' {l>a.Ul-
'(51 a'WJd-frJiO~V;(],KOV({;.Ç,
(';.v-rUo e'o.'
1
'f1101\!,p..~ V4JV,
,
w.mjJ
?'
1\
e.:tovTtç,
.s-vJ(]'X'd(/'/
1
1
«V'IJ I1Ç (]'WJo UVd-fiiV'd(]'j
' J . \ ,_<:>. ~
/.!. 1\'
"
7l.W d.l.J7l.W ~<UIIT". \1;. 0 ' <!1Tcl..V
"--1_'
~ <ti'ct'(],ctV cl vd.,"'c.lw ,
\
~
'T~
l'WJct7t'o·
&1T' &r v6(]''f T~ÀEUT~(],E'1
JO
'"
~ ,
""
...
\ , 1\ '
,
~
o• bI:t01ÀWÇ,
CITe 7TOAtp..'1J,CIT! ClAÀ4Jç frJit.Je,l':j 'dO E'1ç E'1frJiE'11j
'"
t.t
a
",_"
À,r
t?:'
'1 CI. ,
txlWO CI 1(I,(goVTct \9UT41V 'T V'"I' ctTaV ,
'T/1'et
rI
OTctV
~
11Y.~
~ J)tY.d'w!'(;i.. Illud cti.lm cfl: hoc lqco llot.ll1dUl11,
9 uem A~hcn~ l1s d! Idr9p..ov app~1I.1ui~, ~1 ~criptis Cxlàri~
codicibus AdlarollulU n0111ll1ad:ei1mq~e lwpturam eonlirnuri tefumonio Plurarchi.
'
7 CrajJiff in fines Vocontiortem, ] Lcgéndull1 ex Dione libro
39. & vt:tcrib~lç IJbris, VpC;l.tiii.ira CtJa.I:' CxlJr paulè, in&.l:
CrajJiff mm ftta cUI/('lat;,lIf, ''''flet opinione. J Cuné!::lrro
:lt~l1C opinio habcr VIlU S lib~r [criptus: p~{kl111utatun~ Îll
cunélationc, arque opinionc.
'
Fltejltth.r.J Elllf.1~'~ ex Pli!Jio, ~ CI.1udianoin Ruf.
--mHTO.r inuadit E llt/.e.
.
8 Lô txmitHrII aclduxit.] Duxit ~fi in !)lep hbrp.
(I,«01À(1,
LI D.
"
�,.
1 N C. 1 V L C AE 5 AR E M
Ôp. J.
L 1 p. l 1 l J.
117
fllHll.)
Elitlui''fui domirema[erill.,jèatqMtillDSi 11quo~10do .in
uç,
IcgJm
vt
or
opin
larc
Pra'i
~. ~~
tum lIlu_e. .. bl'o Latini Latinij ViterbicnJls {cnp
colut.
ilh~
jI.lC
{c,:lcl
o
t"t;pr
man
i
ni.rdiqui dom
ant.] Deeil:
habl
pelles
r
pr.cu
/#
ej#it
e'1"n
N
.
Iit Etcrnus •
vox Q0c ljua m. Ijllanl ex vc~.Jib.rcpP{l. buçmllCimè CaI.] Q,lE
. R.;,dmHlIaJlim( GaO i delea a,lItn
t pretio, &c. Itllc gllla dcleél:Jtur, Ijllxquc IDl,lllenlo para
tIIr in IIJ~O lib .
fTl/llt. J Rcddi..fi'cmult"I,,,milioreJ, (nfir/fliartfil''' redtg
C Iibro.
l
veto
ex
nus
Facr
nt,
deru
hapent pbri fcril'tÎ, &
~ ..fi'd ..fi'mbiMaritoJ.j Ambibaritos,
.
1pbr
OroJij antiquum cxclI
, Tribocorum,
Mt Jiomatri,,,m, rripoul'llm.1 Lcgendum %pCUS habct,
m
autc
liber
o.
emx
Ptol
&
'J.
~x 5mb.onc lib.
'QIStraboni. Pfolcrnço
MeJiomatricorü. qui!Jofeh~!Jor.tTet:
carncn,!Jo fll~II-d.Tet /teç.
ttshabermt.1 eo DCC C.
~ Cùm i?ji nOllamplim DCC C. e'1l/i
non improbandam
curam
cil in meo libro. Ijuam ego lè:rip
am, Jèriptum cil, cMof
trJns
lt
kral
prp
l'0il,
ulp
or,pJ
opin
_
.
dnt crans MOt:tnl l,rpfcéh.
.
Oro
&
s,
mep
liber
t
!tabc
~ Sicambror"m .] ~ugambronr!D
ot, & à Pcolcma:ô
iius fcripcuç ..i St rab one CtiaIl1ITO~".r.tP.~p
fJ'J"ctP.:pOI appeJlantur.
Ollfm, &t.] Ita cil '
TantMm tflè nomm aplld eps,a,'!u, O!ill;
.
jl1 meo libro
en.] lq legitur in
HI' ;"achinatiqliblfj immifJa in ft.m
.
.
Jll~O librp.
t Faernus ope vePrQ arieu/MbieEl.c.] Park te eme ndap
tcriç libri: & iu cft in meo.
qu~tn,F.1~nulibcr•
S' ..A'a'itaJ jUos Qllif'fI/,,";.J111o adit quir"perAre.] Icalèriobt"
tos
parA
R.
..A'1'1.eimpniopop.l;'
•
PUll)} cil in mco liQro.
~s Jib; Brita"nI'~
Ation
O((Np
rtrum
m
"la"'
N'1Me/'.14 tAllt
•.
libro
Jllco
in
cil
Ica
.]
~1lteFonelldtU iNdiia""t
('gitl1r in 1D~Ç>lib.
bu~.I
monti
à
~de
bm.J
o.nri
itAm
lue
. ...A1'
t mcuç liber.
Sim .l & naMJbru dtldltnd.m.) Ica habe
meo li,
efutl
':U!p4 ill I/IHltitllain'i coiecO'II~I.JCol1tu1 eft in
~ ~
œ
o
�F. V R S. E MEN D A T IO N E S
2.18
6
Et C/:mfe in tir equitum IUymM i,,/inv<t,mint, ex efje dù defi liHlIt,(7 fcdiblM pr.fi .mtur.) Ita hunc 10cul!1 legendum puto auttoribus libris 1 aerm,& meo.
•
/"firmu nau,b,u/'iemu lIattigat,ollemfubeundmn nOIl exif/ ;'mab.u) Vldcndllm an it.l l egl debeat , vt in mec libro [criptum cfl:: Infirmis nlwbus 11lemi nauigationé lùbùeicnd:lln.
LIB.
V.
Cap.
1•
jrgü m.fl,!I?J ibi flUrltu fie r; cog>Jotleral.J linus
m a.gnos,lèribcndum puto: quo modo lcgebar
f acrnlls,& in mec vctLJlti fsi mo libro[crlptum
.
vidl.paulè ctia.m infrl , pro, ln ' auo m ari vd
' . ~ aHi.lcllera~t , e~ , In rcliquis vtimur m l ribus.
•
quam lCflpw ram agno!cltPnfclanlls lib. 7.
~ae~t a o,aliolle eorum.] Pro,orationc,non m:d ~ babet,
l'anonc,lrber meus.
~,.;d fier; 'IIe/it oftend it.) Vellet, FaernllS.
../l~'l"e omntJ ad f0l't ll m 1 ccium cQuelltrL.) ltium efi ln [cripris libris.eiuç meminitStrabo lib'4.his verb ls: t/1!d..p' oTç ts-}
\
,,,
0;' ,
Ir.
1 Cl.
'"
~ 0. \
r\ /
~ T OIT ICV, ~ t ~'1~70 VrJ.J.it;'«' ·J'fJ-~ ;:IJ.}ITctp 0 vtoç, 01:LjfIç 7luJ V~ITOV, & c.
Ci"riter mi!litllY/- p,'jJuum xxx. trallfmiffi.m a' (o n ti"e"t~. ]
p"'v
Dclebat Faernus vocem 1 ra(mifUlm, quodi1!lm abcfk .i
veteribus libns animaduenHret.
z
.fia .8rztallni,ii.bdlum omllib,u (omrarl/ lis re(",!.] Ira P.l crn.
l lle autem r euuat lu.] Jlle cnim habent l ibri , Vatic:mus,
Faerni, & meus. Enim rue non cft coniulléHo C:lllff.lm reddellS,{ed affertioncm .
.,. V no erat 'IIrftt tl1'!lpore,à litoTe difùlfer~.' t. J Vn.l er:mt vif.):,
cimore :i litore,&c. ira in meo IIbro [cnprum eft.
,./ItqUl jn /Ilm el e{/M ,/Je. ) ln litore,l acrn us.
S ,./Iut 4111,uIHj'e rreu. ] Lan C1l11S, pro annulIs,Fac rnllS.
Ho c mi/lia falTu"m DC C c.in LOg;/~ d ;",em elfe arbitra"tur.]
Melius ex veterc libroFaernu>,cxlftllnatur"pro arbm antur.
OmneJ -veroJe Britamli IlIleo infiri"nt.] ltu hune loeum emendauit Petrus Viélotius, c~rn antd alafio lcgcrctllr:
qux vOx..cùm nu (quam pcnitus in ll cniatur,cx c?rrupt i.s P linij verbis in hune loeum irrcpfit. in venlfil lslmo tamen
Fodice Vaticano, pro gl.lfto,cft Vitro, & afudPompol1lum
3
Mel.lOl
�,.
1N
C. 1 V 1.
C Al S AR E M.
119
uitu r, VIcO 'for um lllfeLtio)le loq
Mdam lib. j. C~J'l] de lue
cà, Viro
lih
mo
iGi
iqu
o .1utem anr
tro eti:un Jegitur. in me
l hab eam :
nOl
em
tion
lcL
am
ver
m,
Uo . vt qua m reriJlea
Pec ons ,qu opeto l IIm Ttp,mu.] pla cet
7 Mdgmu joj num t rzu
. '
ege bat ur.
s GaO,iC
mo d? in F2erni lIb ro l
rmo
rtpm
pter
pro
l/te
inC
com
Clim j/dtuiffit biem l'111tn
'
me c libr o.
mo llu <tg rnJ Ira cfl: in
i lk meU$.
bri nx hab cnt Facrni libr
S"mar",brin~. ] Sam aro
pofJp/'d<l..
Pt0 1cm xus eriam Gfl-CI
eba t Faernus: lni .] Ex ver ere lib ro leg
(7~
,
d'm
p.a/
/Ci
ninl
l
,
8
toribus eum JnauL
rus
e,&
lt.'lC
m ex CIU
.I11JCIS lam mu lns pah
rcr fec cru nt.
libro legirur,
outrat ] ReLtius III me o
R::. ~/·U'" operacogn
.
ent
ra cag nou
~ol'Umque ope
arum vemml. ] Cafl:ra opp ugn
...-rd rajl ra opp"gnallda l'm
.
.nerUllr,Facrnus
s,dl: in me o libro.
C.Carpineiu-.] C.A rpi niu
Fac rnu s.
ire,
uen
Sub
e,]
..
mi
s"bJidio ...
O.
b iis.& ira efl: in me c libr
us,a
ern
F.1
.,/10 IHaotit.1 Rei icir
cr.
hab
us
me
;r
.] Scire lib(
10 Pr" uid m pojfent
Pug nan 1/ofl ri.] Pu gna riu m,p ro
Et nllmero pug nandi pares
'
i~ Faernus,
di,e x illg eni o cll1endau
me c lib ro,
llt. ] ReLtius,opinor,in
.,/1' co' fi rtù l'ira,.t potera
pugnar.cro
d,p
inf
lo
pau
nt.ita erÏJm
Co nfe rei vita rc porcr.1
tur , efl:,pL1gnalfcnr,
1:in me o lib ro.
'r..8a fHe lftio. J T.D cnt io,d
Ira
itum fall/teimpetraripo/fo.]
mtl
I,ac
Sp mm lib eo de jÙI
eft in me c IJbr o.
Fae rnu s in vet ere
circunciJere.] Ce fpi tcm
.
II G/adiu (efRites
.
t.
Iib ro fèriprum obreroalli fJ'c.J FaCrnUSltleX vet ere cod iee
Nammjncuh~rù triblU,(
tum ull iis tribu~ ](.milliumj~l cir cui vacar~
leg eb.lt.ndTn minus llOr
l1or non
oP.1
um
lo~
.
.
t
Ull
cer
tio nem ped um x v.perfe
veJ potius c
ipf are fcrrpllr Orollus,
me n do. nam ira do hac
lig i poruir,
col
hoc
ex
llo /hu m
C;x[jr,c cxfèripfir. Mulcirudo rum vallum clTcundanduul efl:ro
caf
qUIa cam 111 obi idi one
ruralia non
ere tur , & ini tru mc nta
[e.1 car tiu i,ç Romanis doc
Plr and o,
exp
ulis
Jàg
cid cnd o ter ram , &
haberent,gIadii~ con
lUllx ".per
ped
fim
fof
&
x.
um
ped
vix trib us nO lisv allu m
, . .
t.
ft
cnm
milJia paffulID1xv.in circuitufec
�:u o
F. V R S. E MEN D A T ION E S
R"allta w m -virtltle.] De1cbat Faernlls partieulam Cnm.
&: ita cf\: in m eo bbrp.
N eq"f ',oft jb",s d juri"a ld!/itia.]La:utio cfi in Facmi libro.
J3 Extrrere"t'finjmnis equoJparart .] Rcél:im , opinor,in meo
l lbro Ic" irllr, Exigçrc,Hinitimis, equos pl r:tre, exfld e~, damnat61~ue tota Gallia m:tgnis prx miiç ad al1iecre cœpirr
J,. f '11aIllHn,.,lirijljmùcajiris.] Abefi vo)C,man~I, i mco vet\lrclibro.
U
lc
LIB. VI.
C:lf,
l,
f~ LU filli/imoJ atqtle Germallos.] Finitimos Ger'~
manos,efl: in meo lib.o:& ita puro ièriben,lU .
...A lU ex eo,quod metllera/JodlO ] FacrnlJÇ,Alit
ex eo,quod in cnm crat ,oruo:fiue meli ores 11:1
~~=~~ étll ~ codieçs , fiue cx ingcnio ,iL.l emcndallit.
pro Exllb t l lltem ,cfl: Oriretur in meo libro.
3 Si ampli'" obJidlt m -velirdaTi,poUicell/ur.]Ira Icgitur in meo
Iibro.& paulo l'oll:,pro Vbiorum,vbi horum.
4 IidemdtcewHnt.] Abcfi vox !idem .i Vaticano codicç
& mco.
lVll/io eJl omnium GaUorum.] Omnis,ef\: in m eo libro.
Non polJi: Deorum immo,·taz,:um nummp(arm jtlrbitrantkT.]
Non poffc :tliter Dcorllm,&c.itl cfl: in meO !ibro.
luffjjfH/lerjbl/,s.] ~llll1 ,illO:a,qlla: Grx ci -rd V0P-IÇ; /~{)ct
diCllnt,& fill1 crl,idcmfit, /ll[pic:or rnenOllm cifc in vpcç fünoribIl5:& vc1 F~ncbriblls [cnbcndlllll,quomilc1o loqltlls cfi
Liuiu5,vcl omnino voccm dc1cnd :l.ln.
~ ~.tm lat'ftimu cirmfn
aHal Îô firlihusfoljtud in,s ',abel·t.]
Ego III optimo mço libro [criptum inumi, <lu Jm J.ltiJ1inl,~:
~ ~ta lcgcndum opinor. Faernlls ramen lcglt , ql1JJl1 la.,
•4
t;:
Je . .
U(]UIlC.
V. ..1!l"Q '1'enofllges.] N911 cfi dllbj~andum qlrin Volex Te.,
élolagcs,vt inlibro Faerni & mco,lLt lcgcndum. PLOl clllxo
ctiam ~6"ltGl.f 7!;r.~fTd ')'tç.
.
f<:i,fe aut AudiD',alttad.ijfe "d initiltmclru jil,." ,Hca/,o,·]
FacrnllS l1ullo adilltus vctcrc libro , iell conicél:up. tamùm
dultlls,ita hune loellO\ cmcndJb,\t: ~i [c, aUt adilfc ad initillm cius filux diCat,&c.
~beirlJJiemmp Jic"rpal~,r4m;1ue'ari:JiJfomd~/ltur.J A I11maltl1çr,t1'
�l N C. I V 1. C AE S A R TI M
2.2.[
him:tdllcrtir Facrnllç 10Cllm nOI1 ca\"cre mendo. ir.1QllC ddebar particulam ~e: in meo al1tem libro mdillç , pro ~c.
lcgltur ~.1I1l .
6 Ad bellum .fimbiorigùprojèE1III.) Vox Profdluç, ,tbcil:.i
libro Fa crni:&: Jc0À /(tS" /u.\ poJir:t ab aliquo vidcrur•
.fi/que etiam im?1ratllm.] Facfl1US dclcr, eti:tm . &: paulo
Jilpr.llegir ,cclcritcr?c()nt~a omnil1t1i opinionem,&:c,quoJno
do in meo quoque Itbro 1cnpwOl cIl:.
5ed I,oe '1u0'luej"aé1ume) I.) Mdiu.ç in meo jibro,Scd11OC fac<tum ell,&c.
v4mbiorixcopi.11 fÙM iudieione Ilarl cOlldllxerir.]Ir:t FaèrnU\·.
./fd V,weram rnt/tel/dit.] Liber mcuç bber , Aruatuc.lm.
qUl m ldhonem (:onfirm:tt Prolemxus, licer operarum virio dT '3 J."<t.'(9 v apud JlJum[criprutn fir •
..fi/lt locisjytllefirlblls pabu imptdita. ] Ira fcriptum ell: in
meo 1:bro.
f<.:;~m I,.~icna:,or~ ] Lcgion:uills miles, cIl: in meo Jibro.
1 D .jlrl,ni ,<Il;,r~p<rmanMtraé111S.] Abc!l: vox Dcficicns, :t
F.lcrni libro,& meo.
~; ,,011 rel 1IOUiMte. ] ~n, legit Faernus. &: ir.! h:1bcr liber m eus.
8 Fidnn 11011 hahumr.] Vidfndii ail ne reélius url vr in meo
Ic<tirur,Fidcm no Il üccrct.
bEquital/lmJe exf,,:!.a recepif{e dicerent.] Eqttitatlllll t.lntlltn
[c cx, fugJ,&'c.ir:t cil: 111l1lCO libro.
"
.
Ne rlll Il imo qt!idtfntaJu.] lVlaglS phc~t,carÙl,vr cll:m !ibro
V.ltiC:t!)O,&: mco.
DUYOCOTtltm.] Liber Vatican us, &: meus 11lbcnt, Dllro'Col'_
torUm. Ptolem;rlls quocll1c J''dpO;,OpZ;pov. malt igltur ap1lJ
Srraboncm,J'<tT/;,6p'(9pov.
L IB.
Vrr.
C.lp. I.
VdmJ",aioribmtt'ccererant.] ACèepCrint reéhus c~ inmc:o libro. C,< plulo poil, ~oJ1iam
.~
1\1 prx{clltll obfidibus caucrc,&c.
".
. .Q"ot! more eùrum,l7a1Iiftmllsc.cri'moniaeo/ltj_
•
m!M.] ~o more COTCun gr:tui{jjm;,I: c;t:l'imo
nlx contlllClltur:Îta dl 111 meo libro, cgoquc ita JIlllo,qu;u~
Il
�:m.
F. V R S. E M. END A T ION E S
vrin aliis lcgirur.
H li cohjfitut;' reb,u,omnib,u {uù Inopinantib,u. J Rciicicbat Facrnus vocem,oml1ibuç:qua::i meo <Iuoque lrbro abc1l::
ac ne[cio quomod din 1lUI1C 10cum irrep[erir.p:lUlo pàll:, pro
.
'
Ibi,[crip tum ell:,Ind<!.
3 R.!f.0 p"bl.landi cauJ{.: adirt poJ{t ..,idtanlur.} Liber meus Iii
bet,aOiri.
lIIfidiarl<m (""'lfa.J Inficlündi,ell: in mco libro.
i
Reliqudque quit ad oppugnationë o/,pidi.] lu cil: in mto lib.
Nol' hltc omniafortltitu.] Fortuiro,lllbcnt hbri V.lricaI1U S,
20
&rnClls'.
fi
R!:;em turpiter ex ""cfugâ recipientem,(9·c. ] lu [crjptutn
cfl: in m eo !ibro.
5 Mil,tes C/~m toto tem )ore,luto,jrigore,(!J aftidw is imbribm t,~r
barfntl~r.] Italcgitl lr in meo lrbro.
!R,.;dam ante port.1111 .o?:di Gal/,u 'l~ i pcr maltus/m i, (J'I. J
ItaliIc locus Icgcndus,a Faerno pmuum ex mgcnio, dcinde
\
libri mci auél:orit,ltc emcndatlls.
cnim
Jic
mcuc;:
liber
h:tbct
PlrftE1~(qlte operib~.] Derdhs
vbiquc pro Dircél:ls.
y t Ji tfua ex parte cb,ûam contr.1IfCniretur'.] Facrnus delebat Contra,
y /timM opidi partu contineht i impetu petilltrl/nt. ] Conti•
lIUO pctiueru nt,h:tbct liber meu~.
Si/rTltio exfu2.d.wepit.] Liber meus habcr, filcntio lie ex
nlga recepit,& c.vt nifi ita tc:gatur, non [;ttis aptus lènrus di. .
ci pollit.
6 N lque ind,rit 'Vieille R&f171mos.] ha lcgrtur lJ1I11CO 1ibro·.
Yt omnia tfUIt imlcrarent,ji bi Fatimda, 0' 'fe ~r mdd e \;111marmt.] Non dubiro 'Juin illud,&perfercnd.:t,1tt Crar111t\.lti~
ci alicuius gloifem:l, quocl auél:ontatc vetem hbn rcuclCbat
F:lcrnu•.
Senalt'm'llee ommrrl,(9' qu OS inter control/crfi a elfet) tticÎm ali.
fi eUIC"uit. J Liber I11CllÇ antiqui Iii ml1ç hab cr, Deceti:tm ellov
tauit.cod cx vero Varicanl1s, Ad lè etiam ; Lect non OJl'll1'ln
c:mendarè! minus tamcn corrllptè, & in quo verx [cripturx
vcll:igia aliqua app:trc:it.dre autem Dccetiam opidi nOlllcn,
in finibus Ac;,duOfUl1l,opinor: ci{tlquc, qu o d n~n ad co celebre dfct,mc nrioncm apud Scriptoreç non rcperiri. .
.,l'flqlltDmnibus ~miflÎ; his reblH'] FaCfBUS dclcbar,hrs.
7 Er.. ,
�IN C. IVL. CAESAREM.
IlJ
Erar in m"gnis C~foTis diftimlta.libl11 w. ] Hune loeum ir.1l
rcpet! [enptum in meo verufb{i!mo lIbro, Er.1t lU magl1ls
Cx1àri difhcult3tlbuç,nc,&c. & ira Faernum quoque legilfe
an.imaduerri.
Po'ifridie wm Juabll~ legicnilJ/u in ~ccNlro rtfiitit.] Poftero die,Faernus.& itllegendum al Ginor.
.
Ca'ittù fro Dl/do III mOllle po/iris.] Prope opidum,efbJ1111CO
libro.
Cllm iù prit/l.'fm ,0mmlmitat,TJOTlat/'T'lI/e -"tjè,liberoJ,(;7 iml'trio 11atoI,CT,·J Liber meus pro PrimullI, hab ct pl remium:
quam [cripturlm vjde.n~ur confirm:1re h:ec qu:e {eqlluntur
vcrba:Celcmer :1~olclcetlbuç,& r~t1one magillrarus,& pl'çnllo dcduéhs,&c.ituc, vt emendault Flcrnus,adduéhs.
,.A'J C.cfarem d'jrettatllri. ] Placet Ddècpratorcm,quomo
do Faernus legcbat,& cft in meo libl'O.
InJil1a talllla.J lndiél:a re,Faernus.
8 A/qut omnigm erctelorum. J Jtaeft in meo libro: in{ullê
legunt :111j,omnis generis tclol'um.
Primio /If/n ,il<. J Trin.i s, pro Primis haber liber meus. {cd
non Cltis pl.leet.
Si altmlm am,ji/Jmt, non Jubilari,'!Ni11 pene circuIIJltallati.]
Ira legirur in meO IIbro.
Prim" lu ce m1,gnum IJumerum imped imcntorllm tJt caflrù detrttl,i,muliontf'fuc,(7c.J [n omnibus qua: vidi excmpl:tribus,
locus hic mancus, mutilUfque circwnfortur. vnius :1uccm 0primi mei libri ope, inligni replctabculu, ira illum {uppleuimus:Prima lucc magnum nllmcrum impcdimcntorum eJe
caftris, mulorumquc produci, ncque jiç ferramenta de trahi,
muliol1tlque,&c.
.
9 R}:;'clf~lii m":;,,a -"allis 'nm,debat.] Magn:e valles IOter,cd c bam,eft in meo libro.
Matwfàmili.u.]Matres famili:e,habenr Iib.V:ui.& meus.
Nec mil1lu fi;" milite.] Non minus,&c. Vaticlnus liber,
& meus.
Pontem rtfceit, exercit"m'lue tr411fluxit. J Ita 11abcllt libri
Vaticanuç,& meus.
JO .Ne aut inferre iniHriam "icler;?t/IT, aut clare timons ali'i"am
fuflticionem.] Darct, Facrnus.
. Irl eAmq.e forlunam, r.m?lit"dj"'m~"c dldllxi!fet. J ICileft
inmco lib.ç~.
7
�«.2.4
F. V R S. E MEN D A T j 0 NES
Vtab Te frument",.;ti RomanOS cxtlùdere.J Reél:iuç in 111Co'
libra kgilur,$i aut re frllrncllt.lria,&C/
id Ile tllm fJuldwmectffa~iofdcitJlldum exiftim'fb"t;J Ill111CO
!ibro cft, Vi nerno tunè qUlllelll,&c.
Il id cft opidltm Parijiorum;qflod poJi titm eft III infuZa. J Ita le;
git facrnus.
."
.,
. '
,
N C'fIIC no~rorum m,btllm, 'l>,florumque HlIpetum f"fliime po
, tUcrIH,t.] Hlmc locurnlta crnendauit Facniuç ex v'eterclibro:Ncquc noftrorurn rnllltUOl viél:orum impetIllTI,&c.
Il.
Eodtinco1Jucniullt'vndique fre7uwtcJ mltltltudiner.fuJfr.1:z,ii< rei permittiflOr.] ~is non vider hUile !oeulll ira reribcndUJ11,ltqUC mtcrpllllgcndutn c{fc,vt in libro Facrni fèriptulll
anJlllJdt1~n:.m~tJç? EO'dem conllcnÏlUlt vJ1diqlie Frequentes.
multltudlnls 111ffraglis rd permirtitllr.
A tri bu ni. mil. re/j~ uif"}ue, fld (7 e"}uit; brU Rom,tttû. J Ica
cil: in mco hbro.
id fJuod mdf,üfuturumlonfidel,at.] V.tiielnm liber & I11('UÇ
h:tbenr, confid.tt, vt opinor, rcél:ius,& paulà {ùprl, pro lrel'
Faccrc,Iter eOl1fiei.
Pugnal,w)lnà Iii, omnil'ru inr"'lil1Iu. ] Itl cClin tnco IibJ'o,
1; ..fi lexidm. ] Liber V.ltielnuç & meuç hlhenr, Alc1i:un. lt':!
etiJI11 Srrabo libro quano. lieet ml(t; lpud cUI11 lcgatllr,
~_~,
,
,
1
"n'
!
J .l'\'
'!91, 0• ,~tÀÀI1O'tltY7TOÀtV
/-tltVeUF'dÀ4JV.P ut.lre 11lS;-u101l.
lib'4.Diodorus Sicu(m,& V élleill~ P.1terelllllS.
5(11" mtt:tim" parte exercitltf (ol~fidebant.} ~o nl:lxiJ1l~
conridcbant,liber meus .
...Ab et/. [off" pedlb,u C o.dtclt~xit.] Ir.1 liber mcu,> ltlbetj
pro rcdu xit,
,FI fI' ltl'eresJ!ipites jeminlf crdflit(edi~,e.] Latinu~ Latiniu\'
Vltctbicnlls ~ti:hlfc rc hbrum nu 11 urcn]'w 111 ~cIl:atur,111 quo,
pro Femirtiç,lej;erctllr Fa:moris.inn1CO .tlltcm pro,ad Gmt';
mum,cfi,acl inhmurn.
F,errcis l,anJJs infixÎl tou.•n terr::J illfo'dlebanrur.] Vide num
reél:l!l.~,in1ixx,vr cil: inlibro Faerlll & meo.
14 Frumenti rdtiollcml"tbere.J Ftumentandi Faerl1us lcgit,&
ira habct liber mcu~ •
..X anronib,tS.] Liber mcus ÎtabCtiS:tntOlù~. & itl Onlnino'
legcndum. paulo infd, LexoU:Üs yAlileris , Eburonibus,&c.
de1cndllm Aulcris,cx ciufdcmlibri allél:orit,ttc.
CHriofoljtes,Rfre~one~s ./Imbibari, cadem, O!"r[mij, Lemll'
1
Ulceii
�11'
1 N C. l V L. C AE S ARE M.
ui w ,Veneti,Veneli,(9'c.] Ita dl in 111 co libro,l1{v EÀol ctiam
ProJema::o.
Fidllci~ pleni. J Fiduci;t dl: ill meo libro.
.
.
f<.::id ergo? me;' conjifq eft facere.] Ira ex mco hbro l11[Cl'pllngendlll11.
t~ E6jiplCpropulcrunt. J Pcpll!crllnt, Facrnus. . '
.
16 ln aliena "Pillent ..irt.te conJ'flere.J Cé/b.re cfi III meo lib.
Emptione pugnarft. J Pugnet,liber meus.
Loca pr.trupta, atque ex adfcenfs. tentant. J Ita cfi in Il1CO
libro.
J1'ggere, & crtlliblM tfditM expeditmt.1 FQfIàs expletlt, ha ..
bct lib el' OlclIS,pro,adiws expediunt.
Eltc;,pitur turfiu ex ..al1o at'i; omniblU mUhitiof)ib)Mcltfmor.J
Excipit,libri V.lticanus & meus.
H/~itloannirebIlHognitis. ] His rcbus litcris Ca:r.1ris co~
gnitis; ita [e rcperiffe in antiquo libro llotauit Faernus.
LIn.
VII Il
1.
~~
~ Hirt~, ..~lOpP~·J A.Hinij Panfa:. ital1i<:
cf..
s
Ilber l11fcnbltur ln meo vetLrfro codice.
1 E'fuitarlM pr.tjidio.] Equitum pra:fidio j
, Faernlls. "
l
Veilio cajJos.) Vellocaifcs 11abe) liber'
meus. ita P lin ius,& alij.
'
Vt Ji dicereltlr C
CUTII 3.legionihlu ."enire,offirr'étjè,&c.1
l11l11eo exemplari [OtlIS hic locus ita legirur. Si, vt diceretul'
(vcl,dicebatllr , vt in liord Latini Latinij ) Ca:ftr cum tribus
legionibuç vcniret, offerrcfe,&c. paulo infi'l, pro Pcrmallcrcnt,efi Permane re.
4ar
Coron;r,,; pro r.ltiont ~'tU altimdinis jn.tdlfi(tlri,] Ha Facrn,
,..AlrcrqllO propiorlJojiem irl ..allo colloctfr.H effit.] Faerni liber & meus h,\bcnt j Alter qui prbpior hofretn in ip[o vallo
rollocatusdrcr .
.,A1It"icïftim !'Orff! eodem tf'ltnfi.rrfti.) Melius cJndcJn, vf
cil: in libro Faerni & meo.
Pr.tfidio p"bularionib,u mirrit, J FaernliS ex vctcrc lib rd
lcgcbat,p:lblll;tto~ibus : quod magis placet.
3 Fafces .. hi confederant, nam,(!)'c, Strmnentorul1l ac "irgu1to"
rum''luorum jùmma mit in cajiriJ' cOfia,permanll$ interft tranf.
pp
�1,-6
F. V R $.
E MEN D A T ION E S
dirllS.] lta Facrnlls.
(bro, cxtlllir.
..fi c ~nO, eèftlt.xitRollldn~rum.] Pro , tcxit,e1l: in mco liVix[uorum '?fÏ priores p.zrres aIJim~du.rtertnt. J Ita dl: iJl
meo libro.
Primtl5 cum tilt/lis oftmd it. J Vidctllr legendlln1, P ri111ii,
vt in mca bbro.& non multo po!l:,pro Noftri con!l::tntcr,clt
Noiln autem confl:anter:
1
Om'J,blll adl/ulis , cognita (a lamitate, jnterfe[f~ Corbeo.]
Facrnuç ex vcceris libri auél:oritate ddebat vcrba iJJa, cognlta <:.liamtute. ~n meo autem cxcmplari , atgue ctia111 in
vetllltIlSJI1lO Oroit) ~lbro,qul apud me e!l:,Corrcus,non Cor
bClls [cn bltl1r.
l ' e!utl in[«ua re perniottlS, "ell(t celerittrhominem conficere,
tf'fttmil,aribus ' ,chibirus norl potuit.] lta eft in meo libro.
+
i/J i/l .. relioniblH pr"'e, al . ] Abcfl: particula ln à facrni hOlO,& meo.
Prox,ml/m f;~ digni(ati efTe duce bat. J Elcrnus, proximwn
cJ1è duccb at.
Jfr~ue omne agmen morarentltr.] Reücienda vox Ag111(;n,
:1uél:oribus Ilbris ' ~acrni,& meo.
~ . l'lta l l/~s V arlu.] Lcgédun1 Q.0ttius Varu ,vt inlibro
3.bcJlj ciuilis.
5 R eliq. rij ) te e prnficifcitur ciuitttteç. J CctcriffJ.llc eft in Facrni libro,& mco. ,
Profllgit ;ude
paucü L.!<'lerittJ.] Effugit, F.lCClms:& iu habct meus ilber.
11ft Legiorsem "nam j,nt,ra 'a}/ra tiiffrib'Jit.] Pm Intra, cft
in Facrni lIbre & lTIco,wna.
j ft G crma/Jos,equilé[que. J At Gcrmanos equites, cfl: Îll
m co )ibro.& paulo poft:Gnl1uni Cqlutcs , pro GCl'Illani , e'll.iréiquc.
6
:wb j JfîteS mim Opidi murumm.1gnr.s[ons prorumpeb.u.] Vit!<:ndul1l' num mdius in mec libro legamr , Sub ipfull1 cnirn
opidi murUIl1 magn us fom prorumpcbat.
opi:la/û enim 10,0[,.p erl ore dau,rrelltes fine periculo prœ/iabamu r,mult6f'lue pert;/Jflcitfr fucedtntes ~uln~rabant,'l1t tamen
milites tlOfrrl ri. terrcremu r.] Ita hic locus legitur in meo lib.
E ,dem tm/pore t.Elos c#n;c .. los agit/JI ad caput[ontu.] Liber
Faerni habct,Eodem tempore cuniclùos tcétos,cratcs~& vincas agunt ad cap Ut fontis.
Je
-Z:!i
,,,,m
Scd
�t N C;
1 V L.
t k sA. REM.
1Ï7
Sed '1'" fùptrare font;" [aj/igium po/Jet.l facrnus lcgébat ex
antiquo Iibro,scd qua: fuperaret fontis f.lftigiuin.
Vt ab tnrendiotcflinguenelo dim{,acione,& p(!riudo deteru'J'eneur. Rom. ) Ira cft in mco librb.
.
~ameS. omnia pltrarij1frho foftintbal,tanimo.] Fortifsiino,ha
bet li ber meuç,pro pararifsimo.
.
Irrl vt'lltlhur! poretat.} Facrn.Ita qu.lm qüifql1c poterat.
C"", pertinaciterr~/iJlerent opid41/i.J Hune loeu ira legebat
Faern. Cùm pertinaciter rcfiil:crcllt opidani ,& j,lm magna
parte filbruln iitj amilG,in rcménti.t permanckét, ad pbftrc..:
h,uln cuniculis ven a: fomis imerclfà= funt,&c. hanc leéhonê
confii"m:lt meus liber.
Manus pr.ecidit,."iram cllrffit.} !ta cft in mc6librb,reéhus
qu:im in vulgltis,manl1s pra!cidit,vieamque conccfsit.
7 Ru'; nu IIi., ~d"erfrts Rom~nos au:xiiia Jenegabant.] Meus liber habel,qUl nulh,&c. & Ita legcndum opinor.
Parente Roman;" ciuirate.} Liber meus haber,Paré'te fibi 0":
mni cittitatc, 9ua! leél:io vidctur non omnino jmprobanda~
l/leal/rem flt!!,a ~,elJemenr; Voll/fmJlm IOligiJl-f prod""';J{et.]
Pcrdùxjffet,Faernlis.
Et colJuerji hoj/em pellere.} CônuerG ~ e<jLlis, cil: in rnco lib;
8
L.Pd/~llo,e- C.Marcello 'OI.J L.LemLllo, & C. Marcello
cos.eméd:tuit olim Oébu.patagathus;& ira in vcteri lib.rcri
ptum cft.horum autem confulum memio eIl: iti antiquo crii
argcmeo nummo,inquo legitur, L. LfNT. é. MARC. CO S.
R.:Jam[wb tI ,[rejJie fuo. ] Melius in Facrni libro & meo;
~m fub decelIi.!ffi fullm.
CtJntelldebarwim graria ,s,m libentert~o homint.(9'r.] In antiquo libro {criprû eft, Contendcbat elllm libenrcr cum gr:t
lia pro homillt:,&c.
Sim,>lque[e (7 iionorem {ufem illlnfoiJuenlu anni c~tflClldart~
l'tlùiolJt.} Ita l'aern.& Latini L:ttinijliber.
Fore eofaElo l.b.ram.] fo paél:o,Facrnus:
Sed triam perft difcefionemfacere rœpit.] Del:Il: vox Sena":
tus,qUal à Faerno repoGta, locum 1ine dubio corruptum rcftiruit:Sc:d etiam l'cr fe Sénat liS difcelsioncm,&c.
.
~od ne jieret,con,(t41essamicfqut Pompe~ i ••jJtnmt.JPro Tuf
ferUllt,eintndauit Oétau. Panthagathus Interccffcrunt: {cd
haurl rcio,ex lllétoritaré nc antiqui Iibri,an conicél:ura.
~t'iue ira rem mqamtndq li ificlfc'I#nt:] Facrni liber hab ce;
.
PP
li
�1.18
F. V R S. E ME N D A T ION E S
Atque ita rem orando cli[cdfcrunt.
Corifèllam ex delell.~ proftin' i,p., C.tfari eam tanquam ex full
nl/rllcro dedit.] Libcr Faerni & meuç hab cm, Confeébm eX
dcleéhl Prouincix Ca:[1ris,ei tanquam ex [uo dedit.
Ctlm de 'lIol.mtare aduerfariomm, (7c.] Cum voJuntatC
aducr[ariorum,legit Fac:rnus dcleta particula De.
l pfo exmit"i diJfribuit "iberna. ] !ta hic locus legirul' ill
meo libro.
1
LIB R 0
LOC l VIL 1.
J.
~
Efimnt (onfulcs derep,in ci/titale.] Facrnm de~
lebat,111 ;JlIltatc, quod fO l talfe ab aliquo G',:t0'
À /I:t5''Il!.C" ç politlIrn,in Cx[al is verua II replir.
~
(.)
fi.te Scipi571ls oratio, qu~dfeJlalH1 ln .. rbtha..
" bcbatur,Pomfmlfol/,ahtrttt. J Ae!cTat, Jnben t
omnt;s m anufcripti Iibri,& ira ol~lnin o legendllm:non vt pc
trus Viétorius, & alij eum [ecuri, Aberat,cmcndarunr. valet
autem,vt opinor,hoc loco,aderar,ad vrbem cr,lt: quod reétè
de P ompeio dlélum cll:,qui quod ProcoCellèt cll1111111 pcrio
ad vrbcl11 crat,c ùm in vrbe dlè non Ji ceret, iraque ip[c Cxftr ira de Po mpcio infi-.t [criait: Ne ae! cius periculum rdèruarc,& retIllerC cas ad vrbl:m POl11peillç viclercrur. Ad vrhcm vero clfc,qui diccrcntur,& plllribu~ J oci~ d()cet l' xdianu~,& ex his Cxl:lriç vcrbiç collJgitur .qui l' rocodimt ad vr
bcm,&c.qll:UTI autem rcp<?niml\Ç k éb onem confirmant hç'o
qllX fequll lltur vcrba:Millo ad vc:fpenull Scnaru , omllcç qui
hll1t Cill~ onlinis à Pompeio cuocanrur.paulo pôll: Proxüni9
dicbtl~ habctllr Scnatu~ extra vrbcm. POl1lpc:ius eadelll illa,
qua: pcr Scipiol1l;11l oIl:cndcrat,agic,&c.
Laudat Pomreill$, atque in l'0jtemm COnfiT'1MI. J Oét,1Uiu~
Panragathus pro POl11peill~,lcgebac,Proll1pros . g u b nihil po
t ell ,lpt iu~ huic loco (Jxcog;itari, licct llullius quod [dam vct eris libri auél:oritate con~rl1lctur .
.-Ât'lue ofttntatiofui C!l potmtiflm.] Sui l'0tcnrium, O étalIiu ~ p :1I1tagathus.
R::,0rum ipft maximam partem il/o a[finizatH t empore adiun«erat
tJ
CAP.
�1 N C.
rv
1. C AE S ARE M.
119
~trdt C.e!ari.J Liber mcus h.lbcr,iniunxcrat.& paulo pof1,\"uptim,pro raprim.
'.
l.
{(:j'que Pro(o nJi~leJ fi"'t 4d -vrbem. ] Oébuius Pamagachus kgc:bat,Proconlidibus.
ln Maumalliam mitlatur. J In meo antiquiilimo libro jèri
prUtTI cll,Mau re [a ni~tTI: qua: fcriptura in Grxco qUO (jUC x·
reo numifmato repcritur./..tlWp~~v/ (f, enim habet.
Plnlipv ru (J' /Harce/lru priuato confilio pr.ettrmntuy. J Pro
Philippuç, cmendauit Oébuitl ~ ~~nt,tgathus, P aulh~s. quod
cmm (ul'cflorc :t11t10 confules fUlffcllt , prxrereundl non er;u1t,quominm eis confubrcs prouillcix decernercnrur.
Palt(,dadqllt"l'otis nuncupatis l'tJ(etwt.] Mclius,exeant,vr efl:
in vetcre fbro .
.S<.:!..e!uptrio/'ibru annù ~rmrS effet rej/ituta.J Antonius Aug\1
:!hnus EplfcopllS I1erdcnüs,ddet vocel11,armis.
Qui amifJam reffi/uille "idebatlly,dolla ctiam, &,. J Ita
Faemlls.
) Semper f ereip.commodtt priuatù necc(?iturlÏlJibtu habujJJè po#ora.J Faernus ex vetcre libro,l1ccdiitatibus Iegebat.
4'Sibifomper ~cip.primam fuifJe dig"itatem,&c. ] In mec ve
tll!l:iilimo codice 10CllShic alirer legitur,ae in Iib.Faerni fèri
bi animaduerri. lie cnim habet:Sibi temper prim~m fuiflè di
gnitarem, vidque poriorel11 : doluiffc fè qllod pro bcneficio
1ibi per c0l1wmeli.1m ab inimicis cx,orqucretur. {ed F~crni
lcaio magiç placet:Sibi (cmper Rcmp.primarn fl:lilfe digniutc,vidque poriorem,&c.
Proficijèatur PompeitH,in jiuu prouinciM ipfi exerc;tzu dimil
lcgi in F:\erni libro & ~eo, cxcrcitUS dlmmant.Anronius Allgufi.dclet vocem Iph.
'" lpfi Arimini cuH1 duabzu legionibru fubJiffjt. J Faemus,
[ubfl:itit.
.
./l',1;III.J In meo vetulbmmo Iibro,Attiuç duplici tt,lcribirur.eius mcminit Cicero ad Attic.cpifi+ Iibro S.Sulmone
C.Attiu1l1 Pclignu1l1 aperuiffe Antonio portas.
ln iù CamerlM fl/giente,,, p-lc,llem H iTllm. 1. Liber mcu~
corruptè haber, V cillum Hirrum . Facrnu~ autem pro VIell·
le111,fubfl:iruit Luceiul11.
~ !<.:.~aterna in fingulor jugera.) Ira cmendauit Paulus Manu(ius, ci.UTI malè XL.1I1 omnibus excmplaribus fen ptllm lir.
(.'tff1elUhue c;rcHmmtwire inJlitllit JIn Lbro Faerni & meo
tantfj~.) .Opinor rcajus
r
.
pp i
�HO
F. V R S. E M LN-D A T ION E 5
dt,circumuenire.
, ' Confoltitnd~ (itUffâ.] F:ternus,confili:llldi.
N equeeOT" ~ tfJrn rtrT/ijJo.] Neque vero tam remilfo,Faernus ex verere libro.
JTtnullru il~aljâ1Tll'arrem mentt «t'lut «nim~ . ] Libcr meus
~bet,vt ahus in alialIl,&c.qux leél:io non impl'obaqda.
V t tribunos pleb,s ea Te ex citeitate t:xpulfos.1Pro ca re,l'epqft+i t faernus,iniuria. cuius Ccriptul'x velhgia l'etillet ançiquus
rncuslib.
. 'ETant Sen~tor~ ordinù.] Pl'p SClla{orij, dl: fl'imi , Ù, Iibrp
Faerni & nico ,
'
• Ftrermnomm.j Fren~anofu~,efi in lIleo Iibro qlFm {cril'turam confirman~ Gra!ci quoque Jèriptorcs Ptolcmxus ~
Str~bo.<pptY~YOI cnim habent.
~
Neque " ero idem pe'TfiCl.] Profici,cft in mco Iibro.
-?leliqu'Jque tel~ pugnabauer.J Pugnabam,Faernu$.
N ,l,il fine illi. dtcompofitio"e agi pojJe.] Faerni liber ~
fIlellS hahcnr,Sme Ilhs nonpoiT'ç de compoiitionç agi,
JJeprthm(.-ù exc~fiunr. ~ Ira Faerous lcgif, & in meo libr.q
fcrJprum cft.
7 H jewl'lie1lrem JTti(am (Un?, nauibru l'ttberone!,».]Dcefi par, ticub,cum,in Faerni libro,& mco.
Se "Pero yt operiblfS 411t; ftudu<rit, fic iuJlitia & tequitatt,
')IeUe jilperâu.] Liber meus antigllus habet,sc vero vt opibli S
anteiri !l:uduel'it,&c. ac vidi qui hanc leél:ionem retinendam
putent.
~
f<.:jM Sicili~ ". ilJ Cofallo 4' priU;4 l ü COttc'tM.] C~lU ant~
legcl etur Sicilia, & SardiIùa.ita opo veteris libri emendauic
Petrus Viél:orlUs. meus autem liber eandem [eruat lèript\lPIIl.nifi quod pro SlcilLa, h.tbçt S.!gili. minus ~ortè deprauatum nomen.nam Sic~la proUL~Cla, ClllU COlllano, qua: Domiçü villa (it,non [atls aptè coniungitur.
~ CeLuberu,Citnt,tbrÎs .] Celtiberix,habçt liber meus.
m Jp(ç petiuerat.~ Faernus,quam iplè pacauera~.
Sukit~ iteme/l(q/'um, & aqu.e IlJagIJrtud!ne .] Oélalpus Pantlgathuç legeQat,Su~ltq yi yentorum & a9.u~,&c.
'10 .filque aliis fummrftH pr.ejidiù.] SlIoüdns, habc:t liber
!?.."t
meu~.
Comint14 tamtll diu ftetiffint.J Mc~u~ legi~~r in m~o lihrp.
C~~qs t;ull d*u tl;eçi[~,[l~'
.
.
N~'1
�1 N C. 1 V L. C AE S ARE M.
2.3 1
N j~ Profiuit.) Faernus,profluxit.
Templ~s erat J'ffiCll1inlum,&c .ac ,iuitates,&c.)[n Facrni li-
bro & m eo lt:gitur, T ell1pllSautem crat anni difficIll1mllll1,
&c.at ciuit.ltes,&c.
Il
~ter"abeballt adc.efarem.] Placet, h:tb eam, vt cft in
mcoJibro.
MagniJoml/.m con(urf~ ad Jf(ra/lium. J Faernus legch:tt,
demum,pro,doll1um.(ed n6 (atis pLtcet,vide mun melllls fit,
dOll1o.p:mlà poll::magnxque gratubtioll cs ficb:tnt.
Pan/cm i/,j/ilu t llnl perfecit biduo.) Ita Faernus •
..AÎ~ ...tpr.ed.epr.efid io Ji1lt.) lta cft in meo lib.
Etquàd [ie rbat lfltiore .fl>atio produtfa (ouglU. a' ie. ) Liber
M:lCll~ habct aut produéb.,&c.
Hoc primu-m Cafa,iad I{(rdammtnciatur.) PaCfnus ex ve ~
tcn: libro,pro,primùll1,legebat,prxlill m.
f-I.s Tarraco/lel1fes,& Lacetarti.] Verus liber meus h:tùet,
Iacetani.& ita ex auétoritate Strabonis & lltolemxi fèrib <:n-.
dUIl1 cenCeo. ÎCl.KH~VOÎ enim :tppeiLitllr :t Strabonc inlibro
3.idem autell1 error cil: in Lillij & Plinij codicibus.
Et paucls po(l-di(btM lllurgaltonenfei'<jlliftmnm 1ber"m attiilgunt.) Lurgallonen(es,legirur in mec h blO:& it:t hJbct Li
uil1s. Strabo autem appcllat, opinor ,ÎÀfp",: ...a.Ç. nam dciis
[cribit, J ?/'oÀù «7Ta:30tv Tt! j'b.~p~ç [cd hoc 11011 aflè\lçranter
affirm.:1Ucrim.
Oélo!,efam.) Et Ol1iC,l11,P!iniuQ.
'
FIuc iam rem duxerar.) Faernus,huciam adduxerat rem:
14 Mittitur L.Decidilll Saxo. ] Sax a habet Facrnm, & ica in
mCO libro fcripnun clt.is fuit mctator Ca:[aris. Cicero Phi-
R.!Ji
lipp.q.
15
.
.
Nam qlu irimra"d IbeTlm~.) Ita cft 10 mec llbro.
NosmctjJar~ ... iéltH inopia clTaélos .] lça \c;gltur lJ1 meolib.
# oc conji [itlm c.ejàrù pleri[qm: nOll probab41ur.. ) lta habct
mcmlibcr.
H
I.e
cmfoltantibru.) ConJilial1tibus, elt in Pacrni libro,
&mco.
Conqueritatque CIIocal.] Ica dl: in meo libro.
Armaque cum IJominibtU ne( eJTari~.)Libcr m eus habct,ar--
rpaque guod cum.hominib us,&c.
$ea. plero[~ue ij , 1uf recefcrallt, ce/ant.] Ita. [criptL1111 cft ill
pp 4
�"32.
F. V R S.
E MEN bAT ION E S
m eo libro. & paulo poft, Cœ[ar qui milites aduer[ariorum in
caf1:ra,& c.itaetiam FaertWs.
Valla reLigio Ïlmji IITandi J Noua reLgio,&c. in Latini lipro,& meQ.
.
CenturiOlJes,amplio,.-fq,le ol'dinÎl Equites Romanos in 'rribulIicÎllmtefl ituit I,.ono.rem.] ~aernmita hUl~C locum lcgçb3t,
Céruriones ampliofJ ordll1J , & Tnbunos ln Tribuniciü,&c.
16 Equites 'flero ~x Locafop~)'iort,ilJ aducrfarios 'e{<f- ,olJlïciebi'tt. J
In auerros, p'ro,a~ucr[afJos,(lmcndaba~ Faernlls.alij libri habent,lducrJos,mll1us corrupté.
Lenlè atque p<f- Illatim.] lta Facrni liber,& meus.
Q!!a re animaduerfa,C~far, re/iElis iis munitionibm ,fHbfequit~r.J I~llibro Flerni, pro reliél:is iis munitionibus, l:ft, eJuél:ls leglOl1lbus.& Ita legendum videtur.
lUi enim animaduerfo -vitio caf/rcrum.] Irl cil: in meo libro.
Et quo effe/JI ad id t'xpeduio,·u.] Ad iter cxpeditiorcs,hapet Faerni libcr:quod magis placet.
1 Ui impediend~ rei,'lu munitiolli, cau/fa jifbrtt.J Faerlllls ope veteris libriitalocum reftiuut:Illiirnpcdiendç rei cauff.l,
hora,&c.
17 ficies Wf,t ..fifraniana.] Totum hUllc locum ita legit
Facrnus : lcies erat AfranÎan:l duplex , ex Icgiol1C prima, &
tertia : in filbJidiis locum alariœ cohortes obtincballt. Cx[aris triplcx, [cd primam aciem quatCfnx cohortes ex qUÎl~
que legiollibuç tcncbant,&c.
..fiqu.e, lig,Ii, ~frumenti ;nop;"',] PacJ'J1US legi~, aqu<I:,lignorum,frumcl1tJ,&c.
• .
.
R..,uem Ca.jar deUgil.] Del~gJ[,habct liber meus.
.
!(jas il, Jua poufflltt hllbllll.] Placet, habuerlt , v[ cil: III
lneo libro.
Pwm;a1?l pro iù rebus faluit.] Pecuniam pro iis diffoluit
rebus,c:1l: in Faerni libro,& meo.
Introduxerunt.J lotus o.diefllnt , habet meus liber: & fo.ta{fc: mclius.
C6.far 'III cog"ofcertt,poflulatum eft·] PofluJant, F:tcrnus.
Bique "egotio Q . FuJium Calt/llim Legatum prifecit.] QJu
fiurn,cll: illll1CO liBro : & ita in argcntcis nlll1lmis inucOltur,
in quibus Kalcnum rer K,non fer C,lèribi ani~naducrti.
.
LI~
�l N C.
.Il:
Il
l V L. C AE S ARE M.
lB
L r B.
l r.
Cap. J.
V <f ex figno facUe ag nojèi pot.erar.] Ex Ï1l.1îg;ni,
Jegcbar Faen~us vcic:rum hbrorum :tuél:onra. ~.> . te . cuius leél:lOnIs velbg1a rcmallcnr 111 mco
. ~
quoquc libre.
.
2. FaJligiom~fcu/i.delabjt"r] Ebbltur,Faerni libcr,& l1Jeuç.
.
Ho ffe s exmuro,ac tur,iblH fobmouentur.] Ira cft in Faenu
libro,& m co.
~
IntLrieélisaliqllOtdiebus. ] Reél:ius legituj' inmeo libro,
illtcri eél:i[que,&c.
Sed, "r fl/p el'ior;" remporù conrentionemnojlr. omncm', remiferant.] Conremptionel1l, haber liber meus,non omnino 1111lé. nos tamen vulgatam lèripturll1l reb nel11us.
O~n)libus arboriblH lon!,è ,latéql/e in fi)r.iblH Maf?ilimfitem
~xciJIS, (:J' couieé1is.] Conucél:is,eft in mec libro ; &: ira olim
eme~l (brat ex ingcnio Oél:auills pantag.lthus.
.
Ct~ m p<fne in.edificata in muris, (:J'c.] Ita cft in mco libro.
4 H.ec omnibus refire()lfT fermonrbIH.] Liber meus hab et,
fereb at.
E IlC Je cerri! nuntiÏ$ , certù auéloribus comperiJJc.] Ha:c [ecreris nuntüs,&c. cft in meo libro ,ae vldi qui hanc ièripm- •
• r:unr ctincndam ccnlè,Ult.
C.tf~ri cffe amicM ciltitates.] Q çbnius Pantag~thu.s
itahllnclo cum lcaclldum cxiftimabat : ~as C a:lin elle
amie.as. ~iuitar~s ar~itrabatur, iis grauiora onera iniungeb at,
prx hdl;tquc co dcdl1c,cbat: gui vcrba , arque or:1tloncm.ldlIcrfus R cm p. habuillent) eorum bonain pubhcum ,addlccbat,& iut/ieia in priuatos rcddc bat,&:e: rcpcn l',oftc.lm mc o
antiqui[simo Iibro ita hune loeum lcnptum die.
c,im itilJf re cOlluerfo ,[cfe lli/,a~'lta/l(am "Qw lurum promiJi/Tet .] Ct/m irinerc conucr[o [ele Iuheam vcnrurUll1 prol1uncülfet. ita FaCn111Slcg ebat: primUfquc, qllo d [ciam, la·
(Um rciliruit.
~
1" pub1imm contu/crant.] Attulcrant, Facrn.
,Et jam ab initio.] Et iam ab initio,Facrnus.
C. Canillil~m R ebi/'4m legtttllrtl cl/m legionibus relinqllit . ]
Libcr m cus habet,ibi C.Caninillm ,&c.
RUM
Paul10 ampliuJ pafTlIs
Longç,pro J on~ills.
00 .]
PaifulIl1l, FJcrn. & paulo ppll:w
.
�:tH
F. V R S. E MEN D A ,T ION E S
NeF,:mamjâcramenti.] Faernus, ne primi facramcnci,&/:.
..fi'1uibu& "nlume/i" perfitgdt appel/",enll.r. Tmc pau,ca ad
fJmn largitionis addidit.] Ita dl: in mec !ibro.
Gemu T,0minum,quod [jcertt,oc.] Locus hic vereor vt fit f.'t
tis emcndatus.ncque vero nifi veteris al icuius libri ope pllrgatus fuerit ,aptus ex eo [en[us élici poterit. in mec autem,
pro, vell.c nt: qua:: oIferrcntllr : commilitonéCque:& accipi~
bant:legltut,vcllet:qua offerrel1tur: commllIté[que: & acClpiebantur.
6 Nam ne'1 ue prudenttl f"lPicari oportet,fibi parum credi.]Pro,
~rudc:ntes~legerem,pudentes,clC Facr.lib.&paulo pofl::quo.d
lilts hccntla~ tlmor augeat llofl:er, is il:udia dcminuat : non
v~ 111 vu1sans, quod ûlis liccntiam timor augeat , Jlofl:ris ftudia del1unuat, confirmant. hat1c leél:ionem qua: [equuntur
verba: namque hU1l1f'modl res aut pudore, aut meru tenell"
tur ,&c.
!?:!:.O ma;orem.] Meus liber habct,quJ.maiorem, &c. vt ad
110éh:m referatur.
,
Prouinciam,5"iliam ,atque ..A'fricam.]Ita cfl: in meo libro.
Confmfu fieo conflituit C,.rio.] ~uorul1l,Faem .
7 $(uo .eqleiore loco FriJlium committerclur.] Committerenr,
Faernuç.'quod placet.
sed pr.eoccupal~ animù .fittitlnorum militum timorf,& fi.,~'"
& t'de[uorum) I>il,il de reJilltlldo cogitl1hant. ] Magis placet
Vt ell: in mec libro , Scd prœoccllpams animus Amanorum,
&c.n.ihil de rc{j{1:endo cogitabat.
f<.:ll1telllm ~b*i poffet.] ~J.ernus Jegit,adigi.
.
..ficfllgitnuum multltudlllc.] Hac fugtentlum,&c.lta habet ftlCUS liber.
Ex /Jumero "cluer[driorlem circiter D~.;nterfiÇ1H atque"Yul,.eratH.) Huius loci intcgram,incorrupt:lmgue Jcn.pmra'?llll vno meo libro reperi,in quo,pro,atque vulncra,tlS , legttur, ae
00 vulncratis cùm mallulèripti omnes, quos vldcnm, corm'
pte1 habeallt,atque.
.
, ~- paucH eq#itib,u pdres rffe nOll potuerunt. ] Potuennt,
hbcr mcus.quod magis placet.
. .
At iUi itinere tol;IU no[/~colife[/o.) Faernlls notault 111 ve
teribus aliquot libris [criptum elfe, cOllfrai : quo modo in
Jl1co quoquc libro lcgi ~nimaduc:rti. nc:quc: dubitandum dl,
~uin ira [,ribi dcbea~.
8 Y"4m~
�1 N C. l V L. C AB S ARE M
3
1.3f
.Vnam,,,t i" rcli'1'/ù"c611&'!pfmreli'1""m, CT"] Vnam vt in
mlfc:ri~ rebus,&c. ita corrigendum puto, mco vctulSuno Ii-
bro auaorc,
DitbUfqlee ~qllJ pofl paucis.] Deeft, iEquè in libro Faerni,
f.: Latini.
LIB.
III,
Cap.
1.
"')5).' "~--..
Llis ttmporibll& quiblU in Vtbe pr.efidi4 Lcgio-
~..g .
legit Faernus. n.lm de his ipfis Legionibus
.~
~ "umP~mpe;tt!htt b" trat ] Mcliusad Vrbem,vt
r'Z..'';i
~1 ltb.t.fcnblt Cadàr, ne ad CIUS periculum rcCer
;p: ;
~~ ~~ uare,& rq.lOerc cas ad Vrbcm Pôpeiusvidc-
retur .
. /(II"i '!p!,titml ttd C011/pttrf'"dlU copilU naél/t!. ] Annuum
fyatiuID,Faernihber & meus.
Safah ni Jil, "m mif ttt.] Sad al em appellat Lucanus libre ~.
Ex Gtt UOf/'of ia d,derant.] Pro,dcderant, cft, tantundem,
in Faerni libro,& Latini.
EitU rei la !Tif, om"i inora maritima. ] Abeft, in, particula l
Latini libro & meo.
~
Erat Orici .Ll/cretitU Hi./Pilo.] Vcfpillo ,(cribendum. ita
habet lib. meus: & argenteus nummus in quo eft, Q..;.. L v-
CRE T 1 V S.
~
F. V E SI' 1 LLO.
ln eM dtljgellti.e flC.t ,.", d%ru ira, .."dia etupit.] Indiligcn_
fi;e, cft in mec libro.quod non dl[plicet: nam paulo poil ita
de Bibulo iènbit,cuftodillqllo diligentius difpofitis.
Si in C.t.Jàris coniFeélum '»wjret.j Melius, venire po{fet, vt
~ft in mec libro.
Ibi ~/H concitatu .D."l~atù.] ~on ~ft .prxtereundum
hoc loco Delmatas,non Dalm.l tas l!1 anuquls lapldlbus inucniri,& De!ll1aticlls , pro Dalmatieus. qua de re ira ex au~
tlorinte Varronis [cribit Vclius Longus ID IIbro de OrthographIa. placet ctiam,vt Dclmatiam, non Dalmatiam p~o
nuncicmus,qupniam à Dclminio maxima ciuitate ~raçtum
nomen exilhmetur.
Scfè munie'flnt.] His [e[c mllnierllnt,habetlib~r roeus.
Tantls delrimentu receptù.) Acccptis,efi in meo libro:qllOd
magls place t.
3 Efdelfimento .Âfrj(4niexer~~ltu.J LibJll~lts pr~ Africal1;Ï
�2.36
F.
YR S.
E MEN D A T ION E S
1la~et Afraniani. vt ad Atranij milites rcfcratu1", qui
fè C;rL1ri, viéto Afranio,dediderant.
lnterea (!J Rfil'. (!J i/'fi s plaetTC opoTteTe.J Fae.rnl\) hunc 10C1I1l1 ita corrigcndllm elfe indicauit:interea cxpedire,& ipfis
placere oportere.
GriLCOS mMum afcendert.J Toms hic locus ita legitur in
mec libro.Cùm Grxcos murum afeendere, atque arma capere illberet; lilt alltem contra impcrium populi Romani pU
gnarores dIe ncgarellt: oppidani etiam 11la fponte C;r;fàrem recip,ere conarcntur, &e.ncquc lànè dllbito quin ita legcndulJ1l1t.
Diternu to noEfurnIf'lut, (!Je. ] Ex meo antiquo libro ira
nohic l~ells kgendus, atque intcrpungendus: .{iurnis
ll:urlllfqlle ltInenbuç contendit lÎl11111 ae Cxfar appropinqlla
Te JleebamT,Untufqlle terror lllcidit eius exereirui,&c.
4 C~f1r proftE/:o occupato irincTf. J Achilles Statius Lufita·
)lm, pro, profeéto, lc.:git', profcétus j quod non difplieet. ira
cnim alibi locutus cil: C x fàr.
Vt"lligiliis (aJlc[/~fètue bemmeritot cfuifateJ tut,e tffint pr~
fidio.] Librifcripti aliquot, pro,dI'cnt, habent cffe~. quod
Faernuç retintt. [cd pro, ciuit:ltcs , cÎuitari legit:tutx , ve ro
dcler. in Aldinis rcccntioribus dccft vox, pra:Jidioi qua: dl
. rcponcnda.
.
!(:::antum nafeium facultattm 'Mbebat.] Faernus, qUJ111
. tum nauium,&c.
At'lue "lino tempore accidit.) Liber meus habcr,atqut vno
erÎam tcmporeaccidit,&e.
Ne'lue tum refl10ndendum C<ffo ri t:>l~Jljmabal.J Placet, exifiimJuit, vt cft in meo lIbro.
.
~;bru commHnicare de maximù rcbru Pompei/~s confuemr"I.J luc.!l:inmcolibro.
C~ilH rCJopino tolU 7Ion pottrit, nifi (I~m. il) nafjarn,. (7c:1
Male hic .locus in vulg,ttls !Ibm, quoç vldcnm ,legltur.ltJ.
aut~m inrcrpul1gencful1l, & c.mcndandu'm elfe cxilllmo,ex
mCllibri 3\létorit3rç. cuius rel Opll110 tolli non potent, cum,
in ltaliam;cx qua profeétll ç tùm reduétus ex~ll:ünabor.bclJo
pcrfefro ab iis Cxfat hxc faéta eognowt,qui [cmlO1llll1terfucrunt.
.
NiJi c4à rü capite relato.] Dclaro,Faernus.
.
co
~
peraltlri,n~btl1, ~u~ per arbirrirfm Jitre~t.] Per arbltrllm,
-
.
efilQ
�l N C. l V L. C JE S ARE M.
eft in m~o Lbro.& forta{fe meliuç .
2.37
./fliam tcthu /ctr rml nouarmn.] Pro, lliam , Faernus legit,
alteram:quod placet.
. . ~
lpfe (.lm Cafll/illum "pmiflet.] Facrnuç, venJret,& Caftlmu
vnieo 1(cribendû.y.l:toû,ivcl' cnim habet Strabo,& lib.mcus•
./ltque proditio opid. apfamet .] Faernus lcgebat,dt: pro- .
ditionc opidi apparcrct.
f<:!~ mandttta ad je per Blbu/um de!ata eJfmt.] Vihullillm,
habcr liber mcus.& It:1 1egendu m opmor.
P~r#enit Turios.] Thurios,Iib.meus.& Straboni, ~JecOi.
lra que ma.~""rum illiti'lTerum.] Ita cil: in meo libro.
6 Vi tra Lyflum.] Ll{fllm, habct lIbcr meus. & itaStrab o
libro 7·
Ler';t'!'lue tempe[ttttû''luàm ûaflis,ptritlt/um exiJlimduerut.]
Ae!1:im:'ll1Crnl1t,cll: in mec libro.qu od magis phcet.
I-l tU ,frclpillS , minoril)/Î{'lue IItt.ligi;' complurjbtu jiemptÙ. J
Pro,fumptlS,efi,Gl1umifSis, in Facrni libro & meo.
ln alum; (ortitudi tlf .] Fümitud ine, Facrni liber, & mem.
& ita magi~ placet.
~,i omms ad el~m perduEli. ] Produai. ell: in111eo libro.
E% OI1mibtu copm.) Expofit' s COpllS, Faern.
7 Hu eodem ftrè tem )ore.] Ita lubet lib. meus.
lpji iter Jèc~ndlem eM terrtU dircxeral1t. J Pro terras, cil:,
tcrra,in mec hbro. vt cas, ad mu cs refcrarur.
ConJèrta pr.efe{!i;.] Differta prxccpti s, habet liber mell~.
quam [cri pturarn confirma t Latini qlloqllC liber.
Ceterafqt~~ eitll de .. Jlatu.u: 'ùm il> [am,"! 'Venrum effet, C7c.]
In mco quoquc libro .locus hic corruptè fcriptus. inucnitu r;
in tam en corruptus , vt ex elUS fcnptll::l! vell:lglis vera lcaio c!ici po!Çit. fic ennu hab~t : ('cteraqu e CIUS dic:i confl:j_
tutl, cI\m in f.lIltltn,&c. ego il cOlllcél:urx locusiit , vereris
fcriptllrx vefugiis rctentis Jegarem , cerraqllc ciUs rei dic
confl:itllta, cùm m~·ultlm,&c. lib.7. bd !. Gal!.ita planè loeutU~ cil:, temporc cm~ rel confl:ltuto. & hoc ipfo libro ccrtlllllqUt: ci rei temfm con.fl:ituitur. de.hac autcm lettione
nem~ dl1blt~l)1t, qUI Ca:fmsv crba qux [cquUntur,paulà attemills conhderaucrJt. .
.
calidone ,(7 N apac''!o.J Liber mcusll.lbc:t,Calydol1c.$traboni quoque r.ctÀvJ'cv v.
)
.
�2.3~
F. V R S. E MEN D A T ION E S
,/IJeffi SciPionem cum legionib,u.]Sic ollinino tcgcndum',
non,vt in vulgatis libri~j legionc. duas cnim fcgiones in Syria habebat Scipio, vt fupr.i. nec verilimilê cO: , li vlUm tantùrn legiollcrn habuiffet, ad cuftodiarn impcdimemoru1!l
oao cohortes rclinquere voluiffe.h~c Faernus,
g Ex fremitll "'ffforum illata[t*:IPiciolle.J Pro,illata,c:O:,incurfa, in Iibro Faerni.
J ifèIfft cuflod;am lIauium longarum,] Ii[dérnquc,(iber m CliS'
hab ct.
!.(::,.e er~t ~d cuj/odimn ab .fidlio pOfi~4. Videtur Iegendurn, CaOUllO, ~uo modo Faern. emenJauit: aut paulo fit.:.
pd, pro CamillUS, rcponendum erit Acilius, quarn [,riptu~
ram rctinuit Paulus Manutius.
Etiam nalum expug"auit.] Pro eti:lITI,emt'dluit FacrnUS,
eam.rieque dubit:mdtim eft,quin it ~ legi deb eat.
Hellide,atque Amant;a, ]Liber meus habct,Biblide,not1
{atiç crnendatè,rninus tamen corruptè,placet BulliJc,ex Pro
lernxo.
9 Dmrtallai poteftàtem Pompe//) fiût.l Lib.mcùs habet , dccernendi•
..fit '1 ue "Pt n ,ftri perpetuM mmlÏtiones l>idebant.] Pro, videbant, Faernus legit, iungebam: & dclct vo'cem , timeballt.
qUlfn nos [criptur:lITI retinemits,
Reciperefè iuftil.] Statuit,Faernus.
Legionesreduciluftit.] Faèrnus, lcgioncl11.& ita legt'durn.
conf/-ipat" pila con;e,eru"t. J Ica lcgit Faernus. in m ec libro clt,conlpirati.
,
..A"duetfus c/iuum incitati.] Ante.llcgcbatur , pilum , pro
qlto Manlttiu~ repofuit, cliuurn. Facrnus lutem tumulum,
non ifa aptè.
'
Pr~cipittl Pompelanoregerunt, 6' terga "pl.'I'tere cOe~frUl/t.J
ita c:ll: in meo libro.
1
Il0 'lue ci,c" eum locummorati.] In mco Iibro pio,circa)
cft, citra. deeft llltem vox,morati.
10 ./ft tffm integraJ. ) FlerilÏ liber & meus habcnt'1 ae contra'
lhtegras,&é:.
No{luohortes lIIiftrM.J Neau, }':aCrnus.
n ' At pleriqut eXi/l'imaTJt. J Reétius regit ' Facrnus Ac, pro
}..t.& paulo poft,alter agcre ad pra:[criptlllTI. .
yolcatillJ TuUius.] TulTus,dl: inmeo libro <a habet ar,
'
gcntcu~
p",.
�1 N Cf 1 V L.
C AE S ARE M.
lj9
genteus nllmmus .
. .
Ad dn orum miUillm ""mera.] Ad duo mIlIÎl, F~ erl1l1S.
r:.rfari relj.lfntiau erunt.] R emuncra llcrunt,h abcr lib.mcuç .
Cohortémq ..e du pl iu tlrpendio .f ,.mët6"~I.&C.J A IltOOlUS ~u
gufl:inlls legit,fruméto,vefl:e,pecunla,a.1ulq; Jlllhranb.dol1lS.
1:1.
Et OrclJomwum Je 'J'.luntate 'pFrum duita,um rcrepit. ]
Liber meus non habet parriclIla m,ue.& ita lib.I.dc bello ciuili loclltus cl1.
..fimùiti a c,farù conri[iaref/ .. dtbat. ] Facrnlls ex vere ribus libris legcb.lt, amicitia:.
Sed etiarn f rtlél.u l'X arboT/bill deficieba»I.) Pro fruttllS,cml:udavi t l~aernus, frondes.
Lo, ..p[ etéft; ex egeti bUl effortrat .]Fecerir , Faer.Iib.& meus.
Mom~Ît'l .. e e'luitu .] Deeft vox, equites ,in meo lib. v '
dendum quc an ira aptills fit.
Difw/ere à nof/ris .) A nobis,Fa crn.& ira liber meus haber.
PoJ/ql/am id difJicil/lwlJifum eJI.] ln meo libro cft pofl:qUJm Id f.lcinus vi[un~ cl1.
'
J)
ln interio rem -vaUum ,.Ia jaceban',] Anterior em,Faer nu •
Permarc '''II, ib'H exp.Jit;' in aduery.s ".(lros impetum ftr••
J"<nt.] Pll eer vr lcgcbat Faernus, per mare nauibus
e~politi
in allerfëz!s 11011ros, &c.
EI"Viribus dejieCTeI.] A viriblls deficere tur,habe t lib.meuç.
1+ ..fit'!UC opera,'))t acmon{lrauimus,circummunjret.] Faernus,
opere, ex antiquo !ibro.
Eo IOlQ propu,gna mt .] E 10co, habcr liber meus. & paulo
pafl:, libi repugnan tcs, ibi, pro libi.
Exparte, ex qua proTuebar.]Fa ern.ea parte,qu a pemlpCr at.
Eodtm '11/>0 'J'meran' ,] P!acet,c adcm,qu a veneran t.italc_
gir Facrtllls.
Off/nif'!". JcduElos .) Produéto s,Faernm .
IS
St lion om,,;a cedermtf"N"da.] Caderen t,haber liber Ille'us: & ira Factnuç lcgebat.
El ne citifsima ,jus profié1·ocognofceTtrur.]Citir~imè Facrnus.& ira in meo !ibro apparct lcriptum fui{fc..
'
lrfi ,"coltemesfe ad agmtn ruipeTtllt.] lt:l'cft in meo Iihro.
ln/Ta -.aUum raft,·otum.J Dclc:t Fac:rnus \,oei: callrorum ,
:métoriblls vetllfiis libris.
1
Ne o((afia l/mÎorisde~jJi:t.] Occ:dion i,lib. meus.tor us autcm hic locus ira legitUI, & lws vt cŒ;:t auxilio,& c.
�F. V R S. E MEN D A T ION E S
Sed C&forem ..fipollolûa direElo itimre auerterat.) A rcéta
240
irincrc,pro,dircél:o j Faernus.
H eracleamSenticam.J Sil1ticatn, PCOICl11a::lis, Liu.lib.4 1 '
& 4s·Plin.lib·3·cap.IO.
.
J6 Qlldlgens pallcis antedjeblls.) Mentibus, pro dieblis,eil: in F:1
crui lIbro,&. mco.
LaTiJTam legimeI addutl/erttt.) Larif.tm , vnico [[eriptû cil:
in mee libre.lt; GrXCI quoque rcribunt: & in argclltco nul11
mo cft Àet~l1'ctJc.,v.
L. Hjrl~.] Hirri,habet liber mcus. Cic. ad Att.lib. 8.appdl:lt C. Hirrum.
.
f<:!od proficiflellti promifiJJet.) ReccpÎifct, F:lCJ1111S.
Quod !atuperJpe[fllmhabere"ideretur.] Loem omnino dc:~
~allatt1s ita reil:ltllendus cil: ex cmcnd:niollc Elcrni , & alléiorit.lte mci libri:q\lluTI [àti~ pcr{pcétul1ll1lilitul11 .lnillllll11
haberc viderctur, &c. quodnam POl1lpcim propoiiti, &c.
~ Exdtle[fib,uIJoT/im annOTum ) Ex deleél:u, &c. Faernuç. &.
picrique lill1t ex Colonis tlian(pad,lIU5, liber IlKUÇ habct .
.fic iam animo "i{/oriam pmipiebam.] Pra::eipiel>:tnt, cft
in mec libro.& ita lcgcndum opinor.
H.te eTllnt numero millia x L v .] Ita meus liber.
Euoclltorum cjrciterdt/dl.) Ita Facrnus. & paulo poft, qu:u
tota aeic difpcr[a Cr.lJ1t.
Tame/fi era/Je DyrrlJac1Jinü pr.tliiJ -y elJementer a/tenuat.t.)
Lib.meus Ilabct, tal1lct1Î Crat Dyrrachinis prxlii~ vehemcntcr attCllllata. vt ad 1 x. Icgioncm t:lI1t1l111 rcfcratur. qllod
l'bct't.fèqllirur enim, & huic lic adillllxit IlX. vt pcnt: vn.un
(;x duabus c[Bccret.
.
I pfl contT<I Pompeium confiftit.] conlbtit, liber meus.
Celeriterexterna "cie finJ,l~lM cohorteI dttratl/it.] Latinus La
tinius Viterbien{is emenda:uit, cd cri ter extrema aeie fex
cohorres detraxiditamquc cmcndationem hoc aduél:o p lutarch. 10eo ex Ca;[lrc ftabilirc conlmr. fA-El'E'1lT;,....-{etTI1
'
,
,
"
'rJU O7TITetÏ'fA-ct.TCdV, I(Y-j KetTtS'Ha-EV O'1lT /~
,,2:, .~ _'}>p.l"'L
aIlUpa.Ç tt,
tX1TO
'1""
"
,"l
'7.'"
....... EV 7~ OEItct.7~) KE>'W\5tÇ I1I1'Ù.'{:'tt.V ct Ï'Gtv ,etC Il;>''\jÇ \9 IÇ
Q.
..",
-aro>.efA-'o1ç ô'v(g.ç. cadem [eribitin Pompeio.& Appia.idcJ1l
Ji. 2.. lieri autcll1 potuit vtlibrarius fcripturx timilitudù1e
dcceptus,pro)cxtrcma,fccel'it,cxterna; nam in meO quoquC!
vern..;
�1
N c.
1 V 1. C JE S A ~ E
M.
i.j.I
Vetufl:i{ÇimoIibro' ~niIn:ldl1crri in h,le i1'[1 vocc hprul11 no
fCll1clltbranum ,qUl & \p. 1. dç bello ~fnto , pro, extr emo,
fcnpCerit, externo.Ced verba Ilia Ca:fam p~u]o poil: dt: hac
ipr.1 rc prolau magnop.c re Latini emctidat ion cl11 confirmant. nec cnim vt in vu]cratis hbris, qual11111lhtuerat ex CQho rt iulI1llul11t:ro, lègenJ'u m eft,lèd vt calamo 110t:tws liber
Ilabct,quam infl:itucrat fex cohortiu m numcro.
At'juct! ummiliu , eleai (irriter c x x. "ollwtar ié .] FacrIlus,volu marij. qllos Grxci E' SO. oll-i'J.ç dicunt;
. Dextro cornu procurrit.] Procucu rrit, liber meus: & it:i
Chacifill~
,
18 Cirmi'recœptf'unt.] CirclimLieriire, Faen1.
Tantltm foopini~flerllfefillljJe,] Faernusc :x veterc 1.1bro lè..:
git,tantll m ft: {i!am opinione m,&c.
Ab eo petitrullt. J Petiucru nt , habent Faemi liber, &
meus.
Se Sull~ jimiliter dedidemnr.] D ccll:vox , Iiniilii:er . in Fol"
cmi libro,& meo.
'
*9 Niji fO ipfo quidam ntt"(~ de C"fârù "ic1oritf. J Abeft .i libro Facrni vox, quidam.
P ad arque IIntel' Tlltione egenlrlt. ) Egit, Facrnus legit, de.::
leta, qua: ft'quiwr, voce. & ;ra cft in mc:() )jbro.
Nllm,quiCll7ique ex[uga Pom,~eiumfe'1uerf!tur.{ P I,:1cet vt in
meo Ilbro legirur, gui cum ex fuga,&c. & paùlo poa, folut: ":
runt. pro,{'olucre iubcbant ur.
io
..,A'nlpium.] Prô,App ium,Man utius emcndau ic,Ampiu ;
& !ta habct liber meus.
'. Sena /oreI oml>eS e:JI. pro'';~l(ilt "Porajfe.l Euoca!fe , cft in mco'
1Ibro.& III fiunmam,pro,lumma,pau/<'> pMl:.
f<.!Jodarite/pfamMi/J erllam collOralftm f/Jrt,& anteadfi _ .
mulacrum Mineru.. fPeé1a,,,JTet .] ICa dl: in mec !Jbl 0:& foria!'
1è rnclius,q uàm vt vu/cro lcgunt.
Perga mi irlocculti5 ,~c re~otis templu;) Faemi liber &
meus habcnc ,Pergam iquc in occultis , ac rec()nditis t~m.;
plis .
Corripi,ac i/IUrfici 1Itflir.] Faernus , corripi ,atgue intcrfici iuEit.
il Regis domurri objidere.' regno exprL/erelllios , alios armfore. }
P!:J.cct,vt habet meus !lb.Regl s domlUt! obliderc ,regno t:x-
!' .
pellcre:alio~
ac:çcrfere,
�F. V R S. E MEN D A T IO N E S
247.
Dtd'Iais copijr.J Diduétiç , r:aefnm.
. .,
C~ 7JJlra itt om"er.) Ro{1:rata:,.Facrpus.
FI 0' traé1" o'pidi. ) FacflIus,111 hoc tr;tétu 0l'l'lJl. lX Ica le·
gendum vide tUf.
LIB . J.
D E
BEL L 0
Alexa ndrino .
CAP.
1.
'T' nof/ri jUoTllm opera imitari'Viderentur.)
lmi-
tati,dl: in meo libro.qll od magiç placcr.
Nam puteufo(Uyl'u,J Lib. mcus haber,puteiç fofsis. & intrà,ad focliend os purco~, dixie.
vt de lue Icétiom:, quin vera fit,dubltari noll
opo rtcat.
M'lni/iol le, IIudare nolcba,. ) Nudari habct lihcr mcus. &
paule'> pàfl:,cxpolili(fer,pro eXI' olùiffcnr .
~an'l/~am fi 'luid :!,T~ltitH iIli acciJij[!t.] Irae!l: in meO
libro.
Et ad explircln,lam clalfem, (2' adreceprum , O'r.) [ta habee
libcr mcuç.
Capirur ,'oc pr.elio 'l'Iinqller emis 'Vna,& birem;' cum defenfotibus .} Ica cil mmeo libro,cùm ill aliiç ddit vox,bircmÎç.
Et illam,O'w bem.] ln meo libro cfi, & illain vrbc. paul<'>
~
pO!l:,CU111 confl:r:u:is nauibus aggre ditur,ab cfl: particub ,cum.
Et DCCC p.1j['ftm j/Jt eruill/oad oppidum e'JtltaUt1'llnt.] PI.tcet,pro,i nterualJ o,intcru:lllul1l ,vt in me o libro.
P,,%,ntlbatur à noj/ri!e" ponte.) A nohls , habct libcr m eus:
.
.'
.
qll O lr retJl1cmus.
P """ i t1UeIMtufcutr c.J Ita cfl: ln meo hbro ,pro, allcllltl
fClltis:,qu am fè riptllramllOll 11l1P.robamus: It:! Cl1ll11 in antiqujy qllOgllCm arm o ribll ~ hoc Ip(lll11 repcmur .
fiut fun pte cOl/fiU?, per occ~ltos ",m,jos Regis probt1to.] No
'"
duhlto quin irl fcnbendlll11 üt , vt 111 .meo Ilbro lcg'tllr ,aut
lilo priorc conlilio l'cr occultm 1111n Cl OS RegI l'robatD.
R;aji ')ocr. id Cttfar, bonjt" t etanru.maddué1'H? (7 I/o'IFr/~-,
dtnt'J~imo conji/jg. ] Ac non 15rudcntl ls l Jl10 conlLho, &c. e(l:
in mcohbr o.
SilJe '1uo ml lia 'Vnquam dimiratio maritima, parI/in etiamft:·
liciter
2.
�l N C. 1 V~. C AI S A R TI M,
143
(irircr (onfdla erar.] Seqllor {criptllram vcterj~ mei Jibri, in
C(1I0 cll,{ine qllb nlilh vnqU1l11 dimicatio marJtl1l1a , nu lb c~
tlam plrllm felicitcr,&c.
.
Planicies ex omnib,u partib ,u JubicEla.] In hbro meo efl-1
planieia.
!
'
!;(ualiherumarcelfum haberidemonftraui. 1 Li~.l11euç ha ..
bet,ql1am liberul11 aeedfllm luberc dcmonfl:rlul.
Ma'{nam m,,[tirudi,,em /'o(lium interferer/litt. ] Magnam
111llltir'lIdincm hoilium in cathis intcrfcceruJ1t, legiwr in
meo libro .
M lIiorfque ex duabu,rfilijs CLeopatfd!,&c. ] ttl1nclIS liber.
6
Q"ilJ/';"''1 ue P.'ti(cu7lJ. ) Patilium, cil in Ined libro, Sc
paul-;;- pof1:, RcfjJOol':tjpro Rcfponfum,fortaflè I11clius.
CUi'H itintri; hd!c erallt cert", oPOI·lullitates. ] Cuius itineris
h.IS erre ecrta 0Y0l'tllnitatcs,ita habc.:t liber meus.
7
SuppUci~ cO'ljtituit in eor, qui dliqIMmfo.rm~ , atq'/'f ~rllti;
(ommend<lt/ol.em llabeh~nt M, qred! mone l'Dent mifèriora.] lia
hUile 10clIIn emcndJ.uunus opc vctcris l11ei lib ri.
C.1pit e% ~o prœlio pentil'ttl/em.] PCllteremcm, habct liber
mem.& dicro~.ls,'p ro dyerotls. Bayfius tllnCn a!fcrit Jcgcndllln,dicrota,111 111ro de rc nlllJ.lt.
g
Et prœ/io PIJdrfolico rem/èliciter g,erebat. ] Et Palxophlr+
f.L1i rem feliciter gcrcbat. it,llcgédum allél:oritatc Ilbri mci.
adiull:lt h.me lcriptmam loeus Orofij ex libro G.hie exitu9
,
pugua: ad Pala:opharLllllm fuit.
~:;mldta tum catln:e lenteeJ (on~{iebanlur] Sll11111 & eau{['C1
&c. it.tlcgit Latinus Latinius.
Mjnuriu~ ;/ller fiix4,,'fu.e laci~b<l'.'~ltr,itJ itimre.) Meus li~cr
llabet,qux laeeb.t,t in tinere. Il.: Infr,l, rcl.tto dOl11nlTl CalslO.
!>
V/rl/tIJ lIi!Jilrimcre,dn omni" licere,mll'/In.] Tllncrct,cll: in
mco libro,pro,timerc.& it,l lcgcndum vidctur,
His reb'H (on[efli;,towm exercitlt,m 1 '~JlTat. J Notlltn , prà
Totum 1 dl: 111 f\1co libro. & fortaflc HOllUIn Crlt lcgcndum.
~ed,id qua mente (?m~'OIIU jècer.ir, ,iiie{fura{ciri,IIol< poteft.1
Alitcr meuS' !tber. led Id , qua mente, commlll1lS crat coniCél:uIl.
Freql/,elH
legionib'H conuetltll$.] Lati\ù.lS Latinius IcO'it,Lc,
.
D
glOnanorum.
.
Lepidrtl eodem rempoTe, Mar{cl/".(que Cordubam {Umjtû1 pro~
ficifcitur. CafliU1 N arbQrlll/l. ]id.> idtrll l e1/l ~ 'H T'reh."illl f1,0'~
<:t,Q...
l<
�144 F. V R S. E M :E N D A T ION :E S,
cos ,(7(.] Ita hUllc locum fcriptum inueni in meo libro.
Er ambitio7Je atque il/dulgentia TTlbltnOTlim milirum.] In~
diligemü,dl: in r~eo ~ib~o.
.
!(u,r. mrt.iorcs funrdll,,,ttare.] LIber mens, Maiore.
Legionibm syrl.iIl.] LegloJ1lbus Synxque, ita eft in meC!
libro.
lpft iler cceptum.] Inceptum, cft in mco libro.
Legiouem tiutemlam? 'lHam ex generc cillÏtlm[uorsem DûOtartU,ec.] ltllegltur 111 mco libr.
u 5erultiaque agi ;,,,J?it. ] Scruitia agen::ntur iufsit, liber
nleus.
vel ad opm[uum tardand.m, quo pl,cres in armi; 'entf'etJtur,
i il fieri,"/Jel ad o{lelJtati~nem reg;" fiduc;" , et.) Ira cfl: in meo
libro.
Eodtmgrdte,'1uo prLTuptam in prûùc", defètllderat l'allem1
Ilfcendere aduerfiu .~rd,~um coUem,(7c.jlta legitur in meo libro.
Vel fiJ.,,, ill m.-.r!H.) Commotl!s, lib. mCllS.& pro opprc[~
iiLÇ,habct opprdlos: vt ad milites refcratur.
Il. LegioncJ mm Cœlio VinlitillO in POlltoreliquit.] Vinitiallo, putalli aliqu~ndo [cribcndum,motus auétoritate vc
reris argclltei llul11mi, in quo Vinicix f.·U11ilix nomen no~
tatum lllimaduerteram. poIl:d vero naétus lllm Ca:faris
comment.lriorum cxcmpl:tr fèptingcntis fcrè ab hinc :1.llnis [criptum,quod cmcndationcmll.lnc confirl11:mit mcam.
ira Ca:lij qlloquC locllm in cpiIl:.:! d CicCr.4.lib.8. corrigclltlum puto. M. Ca:liull1 Vinicianul1l • & c. vbi m alè legimr,
VicinÎ.llllllTI. opinor :mtCIIl ahquam c Vinicia f.tmilia a Ca:~
fio ad opt:ttllm , C œhllm VUIlClanum dlétUlTI ex) vlitat:! ~la
adoptioJ1uJl1 formula, qua ctlam ct,.C:nclln.ls 1 ompoJUanus Atticu~ cil: appcllltlls. Cr:tlIlls etlam qUld,tffi IUluanm
apud Ciccroncm in epill:. ad QYratr~m nominatw' ; cuius
& in argentco quoque J1Ummo lllClltlonCl11 IJlUCJ1J hlc lJl~
iéripticnc, C RAS S v S 1 V N I:hoc autcm quod effet igno
tius , occafionclll :tliquibus dedIt dCl'rau:ll1di potius , qua J11
corrigclllü Gognominis..
jcr
LIB.
�LIB. DE
BELLO
A F R 1 C O.
.
m
Il
CAP.
J.
V Gd neque certum locutn gltbemateribUl ,~I'I.fitlif'l"e 'I.'um f~terent , pr.eCtpt,.~t. ) Reél:ius,
•
•
• pura, lcgJtllr III III co Ibro; quod nequc cir.,
cum 10e:1 gllbcrnato.ribus profctl:is quid P.c•
tcrcnt, l'~a:ceperat. hane lènptUl"al1l conhrn' adiber Lat l l1l L:ttI111}.
\
1:'0> tl/ltu ,1 Fortuiro, Latini liber, & m:us.
:l.
vt,jifieripojJèt,ueciocum .."l.lItm e:JrCufatto /,aberet, (7c.J
Magis placet vt ln meo !ibro {criptum cft , Vt , fieri poHèt
nec ne, loeum nullum exculàtio habercr , nec moralll tergiucr[ttio.
,Regi.um ~nim e'1"itatumScij io,~ prouinc;a Africa!llebat.]
Ira Iegltur 111 III co ltbro.
Tantll> /'om;num erat demen,ia.] Reél:ius PUtO in meo libro,tanta homines elfe dementia.
Jam (celo albeJcente.] Albçnte,lib.m~~s,Jic ctiam infr:!.
~ tin pr.efi diH re litli foi milites flti jJeut. J Ica meus hber,
Subito el!( condcnJis turmu pedltcs N mntd.e leuu armatur.t,
(J'c.) Ita legendulll, ex meo libro.
, Concurfu rm~l/at o .J CuJiù,habet liber meus.
C.tfarFffI//:tquites,iumentaquc,oc,]Locus fine d.u~i? corTUptllS,it,l emendandus ex vetcre meo !tbro : Ca.:/anique equites ex naufea recenti,fiti,languore, pa.uCltare, ~llInenbus
dcfatigata ad in{equcndum hoftem, ~1 crleueralldllmquc cur
fum tardiora haberen~,
Maxima autem 4uxili.r. l>ab fret Nmnidarum C'iuitum ~ le~
"Y'lut arma'uT".) Ica liber Ineus.
Germanfj~ue D.c. cc.] Liber mell'S habct, QO D c. quod
m:\gis place~.
!<ùaterr4nris.] Q!.atcrtall~o, liber mcm. Vt ad voeem,
auxilio, rcferatur.
3 IjlitU ~tatis eùmefTer.] Ilhic xtatis,c!l in meo libro.
Remp.ab auclaciIJl/.~ , fèclerat>f1ut eÎstibw oppreJTolm J Pro~
iilo\ldaçibus,hap~t ,arduls,hber meus,
,
o...Q.. ;
�'}.1!-6
F. V RS. E. MEN D T ION E S
Et a']ua d,ûci dota.] Eluta, liber meus.
if
Ocrûos mentémque ad mare depoliros.] DifpoIitos, efi in
mcolibro.
. Hù Je miferù,[ua'",que fiaem imp[orantibru.J lis fe in miferüs,lid.mque,&c.it:t liber meus habet.
C. Virgi!ilU Petroniru.] Placet, Prxtorius, vt efi illJ11eO li
hro. fic infri, C. Decirniùs ~a:ftorius. & Tullius Rufus
~a:ftorills.
.
~otjdie mutuld,pr.eliù inter Je.] P rf1, mutuis ,habet, mil1uti~, liber meus. ftc paulo l'0ft dixit, pr:rliis minutis çomi11US diluiç,Lbant.
Etil,,,, 'Vndi1fu ad Cd!forem 'tIeniunt.J Reé1:il1s, opillor ,in
,neo lIbro l cgul1l',& lajU vndiquc, & c.
Non (tufru periculo [ua rem!",ctre.] Periculo [uorum, cft
iJll11eO libro.quQd phcet .
. ~llxiW[que t andem fû'ù exf,ilaratù anim9, at']ue leuala [0llCltlldme.] Ahter h~c locus l e,g!tlIr ln manufcripro meo Ii-
bro, & fonaffe mellUs : auxll.illque tandem fuis exhilaratus,
annonxql1c leuara folicitudi.ne.
5 Proprer marc [(gioncs çdruit.J Dllci.Ç, magis placet, vt cft
inmeoli.brQ .
.Ç:x omllibr~! tr.tjidiù cohortes deJucit.] Eduxit, liber meus.
paulo ppfi,conull lncratifqlle, pro,v l1lneratis.
1/1 acie;,,~ comu dext mm & filJif/Tum ex jniqlliore lo co pttgnarc.J Dextro &finiIl:l'o, l ib.mcll~.
Comm;!u.] .<~..:..Cominius !èTlbcndum ex veteribus lib.
& ip. )1abcr P .lTJ!Jnlls codex.
Nauis ITiremù.jTrierÎs,efl:in meo hb. 'TP";P"~ cnim Grçtis,
F-empub.wm oftim. qlloq/~e de[OIdttù.) Dcfelldçtis,habct
liber mcus.
Apud TI1d~Jùm cuflodiot cauJfa ÎIJ[fllo elfe il/Jferat. J Ira lcgcndurn ex mco libro.
.
.
6 Nimbrt-j CU1II [axOTltrtl gra"dinc.J $axoa granc\ine,hb.mclls,
I/(lql~t [ubita im,bre ~gralldiné'l .. e confecut"" grauatipon,J'Tf, & c.J Opinpr hUDc locu non vacarc mendo.na in mCQ
libro qui hac ill parte nec ipfc tàçis emendarus cft, pro grauati, fllbruti,& difieai, cil:, qrall:lta, filbru~a,& diliçé1:a: qua::
aptius ad temoriob, qu,im ad homincs in jis dcgc:nrcs rcfc-runcur.
•
t fiel/ni ~tfi 4/iqujd i$Uaprilalis b~bc~er 1 Cllm tribM legio-
R:
r
.
.
Jllbl~
�1 N C. 1 V L. C A! 5 ARE t-.t.
1~7
.,Jib,/,S eqJlirib'Îf1ue frellatis , (Je.] It~ lcgit Lltil1l!ç Latillius,
dtlctis illis,cxercitll[quc Scipionis .l terrore Cx[J.fJs.
Et expe8atj01le cop,arttm resiarum. ] L,b.er meus h~bct,
e.xpcttatio,&c.& paulo poft, fu~)eniiorc al1lmo,pro fidpenhom: animi.
.~u erant tT(tlifèmda C.e{ari.] Tr:m(grediéda,liper meus.
VtltUl" hoc verbo paulo infd in hac ipla rc.
\
P.trtim'Vmùj.... ,it potiri.] Viuorum,lib.mèus.ita paulo poft
locutus cft.partim occidcrunr,parrim viuQrul11 (unt pOtltl.
Parrim il> q'''u '1".l'iIt~ p~reTal regiones peruenire.] Ita habet meus liber.
7 Sed qUOIJiam ~jibi ne'1JlemodfJm, Oc.] Liber mcuç.
Et 'lutmlum potes, proJici(ci iubeo.] ln meo lib. pro,pOtCS,
e!1:,potclÇ .ll< ita paulo l'6ft, quantum l'oteft, abdlo ex Arrica iubeo'l'ro,potdhs.
N eceflitatéqlH coa8U1.] lta cft in meo libro.
J)jcerérqm, 1't Telj1ua,'Ju~ 'l>ell~t, peragerer.] Liber mcuç,
[cd refia.rc,v~ reLtllla, &c.locns hic mihl valde [ufpetl:us cft,
Et ne '"go a C~forH',.ç!uderetJlr. ] Ita ièripmm cil: in meo.
& paulo poft, ~ntllun Aquilam.
8 Pmtiremes dutU.] Pentcremcs,habct meus liber•
..fi'udacia'1ue commohl!.] Ira cIl: in meo,pro,motus.
Se ~ N aJid~ clafJe eaptum.J It.lleg'endum ex meo libl'O.
Primo impet"' legiolmm.] Ita cIl: in meo Iib.pro legionis.
E6f'il,e j~euliJ cOnl~"lnerare {titis efJt exijtimartItlT;C .. (~r Ï1,~
tellex't"uh,z altud tos eonan,ui{r, (Je.] Placet ha:c leého ma
gis, q\.l.im qua: in vulgatis libris circunfcrtur.
SI . Etle!/Qlltlritlm mi/mm diatiga,bant.] pefati~a1;>at, me.u.~
liber; & Intt!rfiClcbat, paulo fupra , pro !l1[crfiçlcbanr. & I~\\
videtur legt!nduln.
.
'
.
..AS,ipionù cireittr II.] Ita eIl:ln mco llbro.
P.Corue/io Scipiont ellocato.] SCll'lOl1IS cuocaro,e!l: III meo
libro . .
VtfleisforrulJls pr~jlo, 'luod bemmfriti r/Jent, aU!Kiliumfer,.er.] Placet vt in mec libro fcriptum c!l:,vt rtlis fortunis populi R. (luod bcncmcriti dfcl1t,&c.
Vt baberentfacul~atem n.rmlU lu liaI/lU circunfundendi, e
bjhjlominl4~fortiflim~, aceTrimé'iJ~t p"l.narent. ] !ta c!1:inl,b.
Latini Latinij.
10
!f 4nim4dllerlif aeicm pro
- _. .
'VaUo Scipionis, élephanr6f'lHo
QQ,., 4
�"S4
F. V R S. E MEN D AT 10 N li S,
dt!X tro,JiuiJl~oqut cornu coaocatos, &c.] .!ta meus liber.
TlJhiccn.] Tubicina, liber meus: f~a 111 antiquo quo que la.,
..
pide inuenirur.
. Elep/7aHI1U.] Eleph.1ns,dè ln ffiC:0 hbro.
f<l(,iblumiforis ea res pamo'pT'f,dio fieit.] Meliu~ puta,
quibus mi(crji~,vt dbn mec lIbro.
Lftlque ij OIn1.CJ Scipiol'!ùmi/ites.J Ita in meo libm legiw r,
Tott,m'fue exercitum'PeteralJUm donauit pr~mia forfiflimo ,,~i
'Ille, &c.] lr~ meus liber.
11
JAbmsfu/5 L .C.jàri'.'IftÎ tum ibi ~rolJ."~jl.f,,erat,commtn.
patü.] Llb~r meus pro,lbl, hJbet,cl.
. c. Conftdllfilio.J Rdhus opinor in mec libro lcgitur,C~
Conlidio illio.
.
L iu ineio Regulo.] Ita cil: ill1~eo libro. & in argenteili
'luoque nU11lJ11is, L . L IV! N EIV S RE!i v L VS.
Ctteio.) Liber meu~, Ca:teio.forrè:C..I\tteio.
M . Eppio.j Ira cft in meo lib.in nummo ctiam argentco,
in cU.ius altera parte Afiicx prouincix imago exprcffa eIl:
Cllm literis Q.:..MIlTELL. P I VS SÇlPIO IMP. nominatur
M.hic Eppiu~ Scipionis legatlls.
Libentes,Cllpidéqtee conditionem 4ccepmmt.J Ita cft in meq
~bro, pro Cllpidique.
M . C4tonemVtic.ejibiip(ummamuattfllijfe.J Ex meolibro ira {cr bendum.
L.tlorio Rufl/,ano.] Leçer~f!\ Cxftiano ,fi me amiquu.>
aliquis lIber adll1~\Jfet ,qu?d Id cognom.en fir P ~a:tOflX f.'tmiIia: in argenteIS numn115. [ccl fiC!'I ctlam potcft , vr Ru{bus aliquis:i. p lX~9rio adoptatus, ht ddndc P la:toriu~ Ru:p:ianus di(tllS.
.
'
,
Atq fU ibi CrifPo Sallufho popt#ll R . Prorollji,le.J Abefb.
p1CO libro, populI R . .
.
Duodetricefimo ~je. ] Tncenfimo,mcus Ixb. cil: antem antiqua [cribcndi r.uio, qua in xrco Q1l0qllC nump.lO,~adra
gcnlima J10ratum vi4f:
�LIB. D E BEL L 0 H 1SPA NIEN S1
CAP.
1.
Egati ,[am pr~fidio Cn. pompt~.l Prxfidia , Ii~ ber meus.
' .
C'far eam ciuitatem omni rempare optimè de
populo R,merit(lm elfe fciens, XI, CO/1orW ,&C.]
•
Ica hlclocus ln meo coJîce [criotus repentur .
alIter in Aldino; [cd lPalè.
•
1 d CI~"J alJimadrlerteret adllerfarlos minim~ l'elle.) lta legi~
tUf in mco libro.
E t ')lM faUa ex co[oniü.] Ita hab et meus lib. non,colonis.
PompeiJu qui codem iugo tembatHT lac. natura.] Liber mcu , Pompeius, 9,uod c6dem iugo renebarur locinatu u.
Non elfe commJfJwrum Cilfarem. ] lta lib. meus.
,
..fid Jubjidium eommittendHm. ] Sublllitt endum , habet liper meus.
Suo loco trdefitJu efi·] Sic ef\: in meo libro , pro PcrtcrritUs .
;. Et opido potiri poJTeJl>erarent.] Iramçud ib.
,
f<.!:,in eruptionem.] lta, pro Irrupuon em , haber ltb.meus.
clamore faEto aduerfotifunt pr.elium facen.] l~a eft in l1leo
libro.
QUllflrament;' ab r.oJlrù In'bernarum caulff' .edificat.e trallt.]
~Ctramentici;e ab no!1:ris, &c,Iç.l d\: jn meO ltbro.
Cu,iru [uref/Il laudes <j't0n;'lm ad {,ane fartul/lt"', &l.] Iq,
l11eus hber.
rum, qui ira IllffltJ fj rlftt ,iuglllatllm.) Eum, qui ira lqcutU S effet, iugulatum, liber meus.
3 Mi{jh ceTuiccs f'bfciD"' ] Miliribus , haber meus lib. & ira
yidqur legendl\l11.
Flumen tra7lfgrtfli duo.] Ira meus liber.
E~ ')Ilroque gentre pugn.e ,omplurn font "Pre11!eri~ lu afftEti.]
Ex his vtroquc penere,&c. libcr rqcus.
Ua pridie dU~Tum Ct1!tlf,ionlfm intemicio .] Lib.mcu s habet,
interitio,
ln~~uum loc~ non {unt fl./lfi defè'édere .l!ta habet~ib.mc\lS,
Il
�~so
F. V R S. E MEN D A T ION E $.
Prûilltllad Soritiam, qllod fan/tm cft, ex to ttmpore mCtlltn
efJt magrmm. ) lta in mco libro hic IQCllS [criptus reperitur.
4 Etdrea HiJPalim inolifttlO conflitit.] Mchus puto in mCO
libro, contra Hi[palim in oliueto confl:ituit.
ImcmallllmFTouinciam dillidit.] Mail, hic locus in omnibus quos vidcrim libris legitur. in meo allten! ita planè [cri
ptllm dl:: interim nulla planicÎ:!. diuidir.lèd planicia, pro
pLlI1icics in co libro [cm per [cribi animaduerti.
P. calui.citu, 'fll.i ,alri! antt~ Pompt~ pr.epojiltu efJet.] L~ti
nus Launllls ICglt, qUl cafl:ns ante.l P om pClO prxpohtuS
cirer.
l rem optimis fopcradditù wflimtTlfIs.J Lib.meus habct,Item
optimiç infl:crnendam vcll:imcmis.
1!le de tempore ,œna .. it ,..,illltm, ~ Ilardmn identidem pbi
;nfudi t . J P co vinu1ll ell:,rdinam,inlibro Latini & 111 co.quod
magis placet.
Sjm,el CoIf.tr caJlra contra id o;idum p0Juit.] Contra' opidum,hilbctlibcr meus.
Clam cuidam P/"ïoni,iUi,qm,(7c. J Lib. meus habct,cbm
qucndam Philon cm illllm,qui, &c. ita paulo poil:, pro, c!lm
pra:fidio,cJam prx fidia.
S R.:;i ;mperali'" Carreia profdliJiue aqllafitij[mt.] Impa~
Iati cft in libro Latini .
..fi"d comtallem ", ..ttm, atque exrfum lomm
tti,U fe occli/tare cœpit.]
infPelllnca P r,r/l-
Latini lib. hab ct , cxefum locum vt
inifelul1catn , ~c.
seHO.
�2.sÎ
~~~E3Jf~
SCHO LIA
MA NV T11
AL DI
P A V L l
l
F.
A L D l
N.
~-""
~
r v L 1 1 r u'E 5 A 'R...1 S
c.
de bello (jallico,
LIB.
~
I.
Cap. 1.
~P';''<& lngua. ] VideSrr aboncm ,libro 4.
~ ~ p~~
!:1t?- ~~
'~\ " .~~
r " ~'il~/~~
,A
'- !il ~
l nflitutis, /egibtu.] Vide Cœ[arem ipfiul1.
Iib.6.de boll.Gall. Ammian um Marccll.libroIs.&.5rraboncmlib.2..
appelJat~ eTat,] ~ibus de cau[''-'=, _'<'-- ~-''''''""-WC ~ fis mos hIc fuerit apud Romanos,vide Liu.
lib.!. de Bcll.M.tcedoruco.
\Zo
.fi,'Uobro2,um''luinuperpopuloR.ptCcat'efant.] Cicero,in 0 ratione de Prouincüs eonlitlaribus: C.Pontil1iu~,forriflimus
vir ,orrum repente bcllum Ailobro gum, arque ha~ [celçrat:t
coniurat ione exeirarum , pra:liis [rcgit , e6lque c\omuit, qtÙ
béerticra nt,&,ca viétoria contemu s,rep,me tu liberata, quicuit.Ammlal1l~ autcm Marcc:llinus,lib.IS .Fabium MaxllllU
ll1,
àdcuitta,& pror[us dom ita Allobro gum gente,A llobrogi ci
cognol11cl1 cOLlfècutum dlè [cribit.
R/'od anus ftuir.] A Rhodo opido, Rhodior um colonia,diélus Rhodanus. Vide Plin.lib.3·eap. 4. Pomponius vero Meb,iu lIe eius 01 tu,& exitu,fcribit:Non longè ab iftri,Rhelllque, fontibus RllOdanus [urgit , deinde, laeu Lcmano acceptus,tcnl!t impctum:&,cùm le per medium laeum coerit)ri tUS egrcJi~lIr. quantus venit. Eiu.ç defcril'ti onem
v~de ap u,t
Ammianllm lipr? IS.
.fid Id,u A -prl Y!it:ttiusloquendi (Tenus, Ad id dt, Ante
diem.~od ab :tliis quoque ob[eruar~m vidl:o. '
3 Flumm cft ..Afar.) Sanconnam diétum hl\nc'fluuiu;n, tra-:
~
J'fm.",.,
di; Ammian liSlib.IS'
�z~%.
A L D 1 MAN V TIl
Mctgnam paTtern eorumcilncidit.] Non j Ca:[1rc, fêd à La':
biello,cllIs It'gaco,Tigurinos fuper:lcos dfe,tradlt Plmarch.
1, F"!,rt1 " ppel/abatur Trgurrnru.] Pagi,inquit Fef1:us, diél:i à.
Fontibus, quod c:adem aqua vterc:l1tur. aqua: enim, lingu <l
Dorica,?TGt7"al appclbntur.
HiE pa!"w'PnfM, [ùm dom?exiffet,Parrum noftrorum memo·
,ja,L.caPJum,Conf~/emJirlrcTfeeerat. J Epitome Liuiana,libro
~.~;Cd(!us,C?ntùl, à Ti~urinis Gallis, pago Hc:lllctiorum,
'lm.l Cnucate (ecefferant,111 fil1lbu.~ Allobrogllm, cllm cxcrciru,ca:fus ef1:.mllJtc:s,qui ex ca ebde fuperaucram,obfidibu5
élacis,& dlmldla rerum omnium parte, vt inco lumes dimitterencur,cum hOnlbu~ paél:i fiJl1t.ldem rradi t Ol'ofius, libro r.
C.lp.17. In quo quiddaJll diucrfum j Cœfarc, & Epitome Li ~
niana,vidcrc Iieer.
s. b iugHm mij'erat.] Fef1:us: Iugum , inquit , fub quo viéH
tranfibant ,hoc modo ficbat: Fixis duabus hafiis, (ÙpCf cas lig abatur tertia;{ub iis viél:oç dilèillél:OS tr:\l1/ire cogebant. Vi
~e Lluium quoquc,initio,lib.9.ab V.c.
R.!!-og1t1leiM homÎlles, ex commu/alione rerum, do[eant''1uo$
'f'oFeltre el/mm "P/ejfci velillt,l,ù flwndioreJ inttrdum rfJ, (;)'c.]
VaJ.Max.lib.I.cap.2..Lento,illquit,gradll, ad vindiél:.ll11/ilÎ dj
aina pl'ocedit ira:tardit:ltél11l1uc ülpplicij grauirare cOl11pcn ~
Ut. Et Hom.;À.!'.
" p -)'-'
_.t:.: Tt '(9.j"
""
1
EIttiJ't
tWill/.
0 ÀVf-l-71'IOÇ lS1(. tnÀI;<\J'W,
.,
\ ., , \
'"
1
1)
1
E I!. 'T~ ~ O"!'t 'rtÀE1 l crWJT~ f-l- ! ')-GtÀr.J Gt71't T/IJ'Cl.V
fW
~'\.
t::'
\
,
l:uu' 1J'~»crIV
Kt~aH\HC1J)')-WJcL'c,ITt,1(g..j Tt>!tt<\J'IY.
lt
.,
l'V
4
Sl/.mm~ mâgij/ratuiprÛTtlHr.J?uos ex c:ldem F.ul1llia V cr~
gobrcros crcari non poffe ,cilque Aedu~>rum finiblLç cxire
ft.s non dfe,tradlt Ca:far, de bello Gall.üb·7.cap.6. Q.L;.o ex
Joco,acerrimi Vif ingcnij,omniumgue literarum laude pr:e-ftans,t\ic~lius EUcbodius CaOer:lllus,Prxerar,hîc IcgendulTI
l'ut:lt,non Pra:crant.
..A'ed"is /,bert",em li"t trtpturi.) Fratres enim un1t il SCJ1a~
tu R.& confanguinei,appellati.infd. Corncüu~ qUO(jUO T:l.:icus,lib.Jl.HifE.fic air:Primi Acdui Senatontm in vrbe ins a<1cpti fllnt.datul11 id fœderi antiquo,& quia loh Gallorii Fraternit:ltls 110mcn ellm populo R.vulrp,l11t. Et CICC:r.!lb.I.ad
Att.Aedni,fratrcs nof1:ri, pugnant,crit.Liu.lib.6I. Aedui, {ocij l'0puli R.
Reperiebtlt
�S C H 0 LIA
1N
LIB.
l.
25)
Repericb at uiam C.ffo r,(!JC.] Anriquus liber Bibli,othcc.l!
Vatican<E:Repcriebat cuall1l1l qUiErendo Ca; [,r, quod p~iE.
lium equdhe aduedilll1 raucis antc dicbus eif:t t:, él:UI~,. IIU
hum eilL~ ruga: f.\éh:m a Dumnon ge , atque CIUS eqUltlbus.
~iE melior cil: leého,vt mdu qtudem vldetur.
.
C.v ctlerium Pr'lci/ium.) It:degll11 vetuihs & llummlS,& lapidibuç, non, Porcillu m, ofh:odimus in 0 R l' H 0 G R A~
l' fi 1 A noftr~.
ConfiJj"$,(!Jc.] Vide Appi:mum.lib.I.Bel.Ciui1.& in Parthico:& Plutll chum 111 Sylla,& Cra{fo.
1d
J Galli~ùarm .. , atqlte infi~,,;bIU, (0J!.no~;jJe . J Liber
Gryphij,prxpoht lonem qnutm. Et flne venulhus h<EC leùentl1r,h abltt.
b
Demrionis c'luitl/m Gallorum : ~ V eget~ls, lib.t.cap ite 14,
Q:!.cm~dmodl1ll1,lllqlllt,Centl1na,& M :l.lupulus, peditun'l vo
catltr: ua mtcr etlultcs Turma. & habet vna Turnu equites
x x JC 1 I.&,qui huic pr;l:cIl:,Decurio appelbtu r.
piJalMg efarla.l 9:...Curtius,libro J.Ph.llangcm inquit,Ma.
cedones vocant pedmlln I1:abile agmen:i ta vt vir viro, &: ar':
mis arma con(erta li nt. Vcg~tius :1Utcm libro t.cap.:.. llon
t:lI1tum Macedor:cs.,verUmetlam Grxcos,& Dardanos,pha':'
hngib.vf oç clfe,lcnb u:& III vna phalange 8. armatOrum mil
lia ccnf., elfe. De hac aut~m ,Gcnnan orum phalange it;t 0rotius hbro 6. Pugna maxIme grlulS. ex P hahnge Germa_
norum fuit, quam, COl él:O in Vl111m 19minc , fc.utllque (urra
capita col1tcxtis , ad irrumpe ndam Romano rum aciem turi
vndiqlle pr:Eftruxcrant. Scd poftgulm aliqtù RO'manorutn
militum, agilÎl:ltc, audacùiquc, m1Jgncs , fupra obJuaam fl.
liere teIl:uJincm,(cutlfquc ligillatim, velm fquamis reuulÎis
dclùpcr nlldos deprch\: n(orum, detc.él:or~mque humero ;
pcrfodcrul1t, t erritil\Oiles nouo mortls penculo , terribilc:m
difiàlllcre compage m.
.
.
S(urinmo iElli Pilo rum trtlmjiJiH.]. VegêtlUs, libto 2.. cap.I~.
Bina inquit,fimt miliilil,v num malù.s ferro triangulo , vnciarUIl1 nOllcm,hafbh pedum v,& fcmls,quod Pilum vocaban t
nunc Spiculum dicitur.
'
.fi'b/'or4 vH.aclllt(femm pugnatum fit.] Non vidco,ctlr:1lij mutar~nt,Ad vef})cram:cùm Pl~utus Amphitr.(teIl:e quoque Noruo) fic locutus fit. Hœc, lI1'lUlt,ll1.iS cft l'ugnata pl1~
gna,vfquc .imanè ad vcfpcrum .
r.
�ALDI
MANVTII
Ma~ar.'U,ac tra,gu/M.) Ct\m Sifcllll.t, apud N 0 nillITI,dixe-
rir,G:ùh marcriblls,SlIelli lanccis eonfigllllr.Er : A üj marc ri ..
bus aur laneeis tamen medium pcrrllrb~llt agl1lcn: non inepre ante me narum repofirum video l quibllltbm , Marcres,
Eue Matcr~~. Mazaccm apud H cCyehiull1 , ha{bm Pcdieam
dici,dicllnt alij. Tragllia aur em quit! li r,docet Fcfl:m: cùm t!içit,tcli gcnlls e([t , he diGtum , quàd {curo itl~ Xllm rral1atuI'.
Nonius vero Marcellus Tragul:tm hafl:am dl<: dicir.
CircÎtermiUia "omim~m c x x x.) CcntulTI millia Plutarchus di:1t pradio Cuperfui([e.Eurropius Jurcmlibro 6.t:·adit,
Hc1uews, ac eorum [OCÜS , ex LVII. m illia in prx lio ifio interempra e([e.SHabo amelU circitcr CD. m illia im cr ü!l'(; , &:
1 1 X .millia hominllm ell.\{Î([c.
6 Vcrbi,gemu aPl'~l1areeT. ) Alils, Vrbig cllu9. Q0da m lcg ullt,
Vrblenus, vel, Vrbinus:ab Vrba, antiquifiimo J.-felllC;:ti;)null
Opido.
Prima noae.] Gryphij liber ,P rima noél:is vigil ia.
Inllol1ium num! ro hablljt. ] Re vera occidit : jet! menrio4
ncm crudcliutis virare voillir.
RoioI p etentibl~! ....A't duù,quod egrrgia .."jrtllte erall t cognÏt i,,,t
in fmiblu fuis co/locMwt,COlHtflir.) C a: far libro 7·dc he ll o G.l!
lico capit.l../ic: Vercingetorix rurCus in Bituriges cxcrcitlllll
ducit , atque inde profcél:lIs Gcrgo uial11 , Bo iorum o pidul1l1
quos ibi, Beluctico prœlio viél:os, C x Ùr COlloc,lllCr;tt j AcdU1C'luc ;tttribu~rat,& c.
"
Literu Gr.tClf confia".] LitCfl5,& fermone. quod Strabonj~ rcfiimonio probawr. Sic eniml ibro 4· 1(<4 «Jj)\ rAÀI1Va.~
I~ f7' \
•
l
"
J
\
'" 1
•
1(a.7'e(J'/(wa.<:, t ~uç 1 ct.Àa. 7'ct.ç > 41S'e 0 7'a. (J'UP.b (i.ÀrL/a. f ÀÀIfvlS'1 xdqmv .Cx t:u autcm libro~. capite I1.. Epill:o!am, in<JlIit,Gra:cis cor\Ccriptam litcriç,acl CiCCrOll Cl11 m ittir,I1C i n~
terc.e py. epifiob nofIra ab . Hofiibu~ collJ1üa c,o C7 ll oLéalltll r.
Et hbro 6.capirc 4.de Gallis:ln p,ubhm, pmlattique rati Ollibus Grxciç ltteris vtllntlU'. Conhrn1.ltllr &: ~ luftipo,qui Lim i
lirer loclltuç,addir,Scrmoncm.ait enim libro 10.in ex rrem o.
Faél:o S.c.ne qUÎ ç pofiea C arthaginicn{Îç aut litcraç Grx cas,
aut [crmoncm fiuderet,llc aut lo qui cmu hofie, aut lèl'iberef
fine intcrpretc,po([ct.
7 Vtj~bife,~eto,ill OIC/tlto, de (Ùa,&c.) lnaliiç, Et occufto.
GryplllallUShbcr,;td oram,tolfit ha; c duo vcrba.
':rrartfdll:
�sC H 0
LIA 1 N LIB. J.
2.~S
plures.) Corneliu s Tacjru~, !ibro 10. CaufE,
.illquit Germani s tr::m(cendcndi in G:lUlas, libIdo, ltqUC .1lI~"
'
.
rma,&m
urandœJrcdISlmo
r,vtre réf
1 lSp,aludlbl1ç
d' & (o!JmdlJ' &
nibuç litis,fecuI\diGimum [olum poliidere ur. l cm tra lt '
Strabo,lib.7.
·
..
Nihil Seqttani reft'.ondere,fèd in eadem tTi~itia tatm f erma·
nere.] umpJit hoca Dcmofth ene,qui limi(e ql1ld de ~trab~
I1C conrra Midiam narrac:Îta autem in eo Iegitur: KtLr
J'CIVOV
.,
\.,
1
tl
,..,.
.,
,
~r "ÀÀlfJV
\:SJ'tV ('>IPÎ'ct(J"~tvOÇ,tt;'IKt YV..(J/\cn~7T!1
> \:S ~ovov '1"1' ct
.,
o."'" _y r
,....,
, . " , . . . . . II' t:
t:t Î'O',V{.'Y 7jU K.OIY{.,V et.7T~t;'~PH!MIIOÇ, tÛ\Àet.1Cj
Tranjdtla Os
'rll ~ut""ct~
h
., 1\
1
a.
\1:: ct a ,ltct 7T~7TOVv~V,
, " l
'"
, 1\ 1
SGt-j H~ 0"
upfruGt-j.1(9-f" '6"1\' Et"
1 ;~r.Lfct ,
'\
~~,ft:
aJ'f 'rCWl9'-
'.\'
\
r
~
,....
"J./T",.IJ ~oç U~ct~ Et'1JE-t
V.
,rt alite Cimbr),T,utont'1 ue ,[eri/Tc,lt. ] EutropJ ibro ~.El'it.
f<,tS"IV
,
Lil1Jibro 67·& 68.Tacitt ts de fÎtu, & moribl1s Gcrman orum,
lX libro 2.o.Hiftor.
8
quia illc a'fe 'lIeZit.) P ariftni,Si quid ille [c vclir.reél:il1S.
s.
Emolume nto.] Molimcllto,legcndl1fl1 cflè,amc quinquell"
nil1m .mnoraru m eft ln V::manun Icél:ionum libro,ad calcell1
Cxfaris imprdfo .
ln cOrlfulatu f"o,l?e:t.tf.tqlte amicIM"t' Senat" app.JTra ébtur
h oc idem hoc codcm lioro,infra,pauJ1o fulius.
Direnaum fibi & cognofcenallm,&c,] FacrnlJs ,Difccnd um
reportit. Ira ,lut cm IOqlll1tUl11 Terentiu m oblèruau i: N oui,
&/èio.
1
'l'reuiri atltem pagos C. Sueuorum.] Idem Cxfar, dc hello
Gall. !ibro guarto , addit , Sueuoç ex centU1l1 pagis fuis q110tallnis lingl1Ia armator um milli.l, bcJlandi caul~" è finibus
fiJiç cdl1ccre [olitos.D e CCIlW111 paglç vero SUCUlCOrUI11 vide
& Tacitul11 de litu,& moribus GerllllnOrtUn.
9 l11gent' mfJ,gnitudinc corporttm Gmnan:os.] Magnitu dinis
corp6ru m caulEm rcddclls Cç rar,l11 fra boro 4.capitc I.hanc
eflè dicit . quo d laéte viél:itantcs ,mu!tllm quc in vcnatior ul)lIS Ji nt. Et lib.6.capitc~. Vita, inquit, omniç in vcnation ibuç, arque inJl:lldiis rci militari~. , :xli,ll!t: ab parl111lj~ dllritlX, ac bbon, fillde.nt : qu; diutlfi1111e 1111pubcrcs pCr!11ln[Cl'unt) maxlmam ll1tcr Illos fCfUnt la dcm. hoc
ali ihl1
tl1ral11) lU hoc vire~ , nCl1l6[q~e confi rrnari , pl1tanr. Poml'0nius vero Mcla,lib ro 3· ~1 Gcrmal1Ïam/Înquit,incolunr,
1
�A L D 1 MAN V TIl
~S6
immanc s Îunt anjmi~, atque corporib us, & ad inGram Fcrira":
tcm vafte vtraque excrccm ,belland o animos, corpora ad cô
ruetudin cs hborum : maJ/imo frigorè nudi agunr, amcqual ll
pubcrcs finr.& longillim a apud cos pucriria cft.
TribunlU mi/irum. J Tnbunus tI1lI. (ait Vegetim , Iib.2,.cap'
8.)1 Tribu dCI10J1unawr,mb uend6qu c iure. quia prxcft mi.;
litibuS,quos ex tribu primus Romulu s lcgit.Gra:cè xâ.i<l.p;t0ç dicit r; quo~_ ~lIe militibus prx lIt. Duo autcm corunl
gencra elfc,trad lt Idem Vegctiu s : maioretn , qui pcr-epiJl:o[am ["ram Imperato ris iudicio deftin.ltur : minoœm ,qqi ex
labore prouelUt.
!(,:i,cx "Prbc,amicititt caufn, Cttfa.rem (è'u..ti . J Mliitos no-'
b Jk s,& c1aros,adblcÎcclitcs P lutarchus ruifle tradit, qui cuni
Ca;[are in Gallica expcditi onc, voluptat is, lucrique,cauflà,fe
iIli adiunxcr int.
Vt fatl! commode fonortari po!Jet,tim erc dice(,ant .J Pro,Ne,
Sic Terenriu s, Hec.aéb .iè.1. Firma; ha: vercor Vt lim nu-'-
ptix•
.AM ei pr.tflribm a"del'ent~) Alias,Vi derentur.
Rtprttfmtaturum.] Beroaldu s legit,Ten tarurum .
Prtttrrrinm col,ortem.) V cgetius , de collorec, & 'l'lOt in le;
gione fucrintli b.l.. cap.6, P rxforia vero dicebatu r collOrç,
quod:i Prxtore numqua m difcedcrc t.Cuius militiblls dab:m
tur (vt ait Tacit:lib .I.)bini dcnarij in dic:m:clI!11 alidIlIlll co~
hortium milites fingulos tanium accipcrt nt, hoc cIl: x.:tlfes.
S ~que elfe ad bellum gertndum pa,a:~j1i",am. J In aliis libri~
Iegirur,Paratilî.im um. ~o modo ft legas; diaum érit, vt à
Terentio iHlId Jl1 Eunllchl Prologo: nuilc ,Cjl1am :latin lllml1S
McnaM.d~i EunllchuJ11! & paulo poft : TralI{luli{fe in ElIlll\~
chum [uam ex Gra:cl.R eferunru r cnim,ad Comœ,! üm.
to Grat;'" aig"it"te 1 ',onore, .."ElioresJ "Pt/iteDi:·] Auél:os, cIl:
ad oram Gryphia ni libri.
M"t,isftft.nobilibl'~, p,~ncipib':fque populi R.grntum elfef"~
N1Cla:,&
El,,'""'.J In"lus,Ca tonI VucenG:Plutarchus ClUm,1I1
Ca;làrcm , cum
Crafli, compara tiol1c tradie , eum ccnliüflè ,
x Je. German orum millia cecidilfc t ,hoftibus dcdi. Q!.:ocf
cùm ipfe Ca:Car pra:c1arè no{fcr,A llticaton em edidit.
Bello foperatos efft Aruerno s C2' Rut(,eno .,d Q.F.. bio M asi",•. ] Epit.Liu .lib. LXI. QJabiu s Max. conlûJ, Paulli ne.;
pos, aducrfus Allabrog cs 1 & Bituitul11, Arllcrno rum RcgcJ:ri
je
fdim~r
�S C H 0 LIA
l N LIB. 1.
i~j
fdicitcr pùgnauit.
. '
II
I.tgi ollCJ de/d'lit commifTufn cum E11:It.,ltll rf.tltum.) Comtnllfum, non lectitur in vanet:ltc leébo111S ad ora.tn Gryphuni lib ri. rcéhUfquc abdh
.
..
) '
M.V allri"m Proci!imn.) Procillum, GryphlUS , ~ l anfienlè~,& hic,& éap.(cq.Procilius autem legi in vctenbus &
hummis, & lapidibus,dixi in 0 Il. THO GR A J"> HIA.
.
G~nru ,'oc <raI P"Z1J L , (9"c.1 Cxf.1r,lib.4.initio, cadè",: ferme narrat de cquc!1:n Gcrmanorum prxlio: & Ammlanu ~
Marcc:I1us Iib. I~. vbi pugnam lulial1i C:rfaris cum AlcmaIli, dc:lèribit, Hoc alltcm pugna: gCnt!S ante hoc tcmpus ,;.
Rom.mis v (ùrpatum , Orotius tradlt, lib . 4.cap.18. quo loco
de prxlio intcr Hafdrblb.a1em, & Rdtnanum crercitum , in
Iulia co~)milro.' ita fèribit: Diu ~nccrtus belli cuentus f.litj
tlcphanm IllaXlmc Roman.lm lIlfcftantibus acicm, qui a
militibus R. occiti lùnt, qlloç à volitando , V cIltes vocant:
quod gt:llUS I11llitia: paulo. a~tè fucrat rcacrtutn ,Vt lc:éti agllitate 1U~clles,cllm armls lUIS, po~ tcrga cquitlun lèderét;
& m~x, cum a.d ~oftem .vcntllm cficc,cquis dciiLrent,& cotIlmo pedltd Iph , ex aha partc equinbus, per quos adueai
fucr:mq dimiC:lntibus, honem pcrturbarcm .
5i ante nouenn Lunam pr.tl/O contmdiflenr.) Idcm à Laccdxmoniis obJèruatum,tradit Lilcial1us,'& Plur.in Ca:fan: cadcm qua: hl'e Cxf.1r de Gcrmaois,fcriplit. Hui.us autcm rci
caulfam vide infd, :tpud hune eUl1dcm,üb.6.cap.~. cos coim
beos t;tntùm putabaot, quorum opibus illuarcntUr. Germartos verè huiu/Jl10di vatibus,lèu Clgi,> deditbs fllillc,legimus
apud Tacitum,dc jitll & monbus Geemanoeum: & lIb.lo.de
Yellcda,& Aurioia,f.mdicis.
t1. Omnes ...A"la r; <J,(9"(.) VegetiusJib.l.cap.I. Equitum qtlOfdam hine A1ario~ dici putat, quod ad ti~mlitudinem alarum;
ab vruque parte protegant aClcs:qux Jane fuo tempore Vexillationes a Vcio voc:ucmur, quia velis, hoc en flammulis,
"tcrentue.
Trib ocel.) Plin lib.4 cap.17.& Tacitus de fitu, &moribus
Germanorum,& Emropius lib.6.Tribochos nomioat: Pto':
lem<"rll'> vcrè Tribonos: mendolè:,vt opillor.
Std"jioJ.) Edurcs, non ScdUlij, dicuntur ab Orolio hb:
(J.cap.7.
.
Milliet pajf;ell1f1 fl/ co [oro drritc~ v.) PlutardHls {h-dii-
RR
�ALDI
C D. [criptum
MANVTII
reliquit.
LIB.
l 1.
11
~·
t/ eftionel.] Ptolcm~us Veffones nominat. A·
li.is,Suefsiones.Kunc,SoiJfonç.
,
3 Sin'Tl!~tti ?ojJem ,(7r.l Gloffcmaputovcx:·
bum ,PofIcnt, quod Jï ab1lt , elegantius hoc Üt.
.
. dittum.
per epr#YII corpoy,t retiquoi, audit if?ime tran{ire CO/J~/.teJ,
· rnltltitttdi1~e tel orll m,repltlemnt. ] Per corum corpora, Bd· g~nllli fCl!t cet. PlutJrchus autem , Romanis tran1lcum elfc
.f.1&lIn pc(Bclgarlll11.cadaucra,lèribit.
'
S Towù arbortbus incijis,atquc i/lfte:m.l QSurtiüç,de Mardis, i\lexJlIdri excrcit ul11 impcdiclltiblls,hb.6. Occulw'i,Il1q~lit,ncxl!Ç ra morum,vellt~ l aquei,p~r~etLIa fa:pc itincra clau
dit,~c. VIde cundcm Ce Jarcm IOfi·.11Ib.5 .cap'4'
6
V exillilm propflnrndum,q"od mu infigllc ) ctlm if,d arma CGn ct<yt'j 0rorteret.] Extrcma ha:c lib enter tolIcrcm,1i vcrulh:lliq#u; libri .1Uttorit:lsIuffragarctur.
• - 5i./lllm tuba dandi..".] lIoc edam glorI"cm:t puto. non cnim gic en locl1ç , in quo 1igni dati mentio fieri ,lcbeat , fèd
il1fr:l porl cohottatio ncm ad milite, . figno cnim dlto, ftlltim 'in horte 'i impctll'i fieblt. Ca:C dc bcl.cillil.hb.~. clp·9·
Tuba fignum c!.lri,atquc in horteç impwun lieri iut~it.
.
Non mono ad in]ignia accommodallda. J Q,l! tbus ab holhbus diftinguuntllr.
.
_
ï
DeCl~mallaporta.l Port PrxtonJ.ln portam lita. Pcr c~tn
dclillqUCJ1tCS miJJtcç ad pa:nam dcduccb,lIlt1tr. V l'gt:t.lib.l.
kc'"f(
Q
caju 3.
.
.
Clam ?r,{rcmit ,;fp.e exatldieh~tUT'. J Ahas,Onebatur .. .
1" Ins P rimiprlo P.S~xr.] Vlllc,qux annot;t1ll1\1 S~lluftJJ lugurth.lIn,dc Primipilo. .
.
M,tllj? f~lol la xaTC.) Omd.Fart.1Jb·3·
Pert;r" fuf}mfos por/abat hrl!l,a mdlliplor.
Ir/dt ma,.,) larts nomma mties iJabet.
...... ,J.
V c~ctius , ltb.2.cap.lj. ColltubcrnÎum (ait) manipu1uç yocabatur,:lb co, qu6d coniunttis manibllç dimicaballt. PlutJrchus in Romulo lliam EtymoJogialll dicit effc Manipuli: lie cnim lit; E';:Ci.,'GS-tUr.eç il/,dS"l1ç d v~p tl.rpl1')'EÎTO, XOP'
�S C H 0 LIA
'rI!,
~
l N LIB. II 1.
I}Ànç d:rxcû,iJ'rt.. y.ov-rrl
~l!ElfJ,{vlw
2591
;lVf.'{4J1 ,
~
, " . 1 e, V J~' "U~
m ltY I'lil'Àrt.. T,t.iÏTrt.. AltTIVOI Y.ltÀI!/1J • rt..'111 CAtClV }
....,.-,
JI~ ~v (9IÇ Çprt..Tf~I-''''/1J 'T~'TOUç MetYIrr.MFI-&Ç ~'v~l-'dç"t!::.
H f.if~J ad uentu/p1' .lIlfta mil,tlbM. ] SJmlba Plutarch.n. '11":
rat in luI io,& SlIcronius,& Val.Max.hb. 3' cap. 2.' .
Ex D c.atl. Il !.Sma lored ~adrülgemo~ tantum flUlI~
l'Jeruiorum,tradit Plutarch. EpItome verO Liuiana nonagm
"
1
f
ta quioc]ue,lib.104.
.
_.
Ex homilllfmm,llibus L x . ...,,-,y ad D .] NonD, [cd CCCi
legicur in Epitome LilliJna.
•
Il èreflodi.t tx[ttÙ~ ac p r~fidjo v J. millia T,ominllm, ."nà reli"",ru nt.] Gryphpllus lIber, ad oram , Cuftodiam, & , Pra:lidillJl1.
'
PlerlencjteeomlliÎJfiJ Gttllu.J Valerius Pdlcrmus Vcronellfis, in Il:udli litcrarum non medio eri cum Jaude vcrfatus, pu
rat hoc loeo pr~ Plenllnquc, Plcrifquc,repollcndum. Vt lit,
Plcn ûluc oml1lb u~. ~o modo & TerenriusA nd. Quod
picrique Oll1nes f.lciunt :td.olc/èenruli. Idtm Cxfar IiI;.r.
C:tP.i3. Equires plcrumque omllCS (ill CJuit) tcla imra v:tllum
éoniieieb:tnt. ~o etJam loco fOrt.lire legcndum , P lcriquti
cmnc~
.
Ta nti otlerù trlrrim in muros
collocare coiljiderent.J Pati{jenfcs,In mnro:
NoJ/ros pr<tjidJtt, dedIlEltlToS. ] No!hos pra::fidia 110n indu;
élmos,PariJien!es. rcélins.
.
.
Dies x v. (,epp liratio decrl'ta eft.J Idem tradjt & Plurareh;
Suetonills :ll1tCm: P1urium, qu.lm.quilquam vmquam, dicrtUl1 lilpphcationcs impcu:tuJt. Suppliciadiculltur a Salluftjo. De Supplic:ltionibus vero, lcge Lm. lIb. 2.. bcll1 Punici;
in principio.
fif:
LIB. i l I .
Cap.
1.
. N ,/fntmrres, VCI'If,gros.) Nanttlatcs,vel Na':
lIiuatcs!& Varagri, <hçumud Plinio lib. 3.caP.:
•
~
LO.& Strab.Jlb+
~ 2 Proximù O cellno. J ProximllS mari Occano,'
P'.lriiicnfès.
••
1.1; y lIeUos.) ln Ellr~lbios,libcr Gryphjanù~ ad ora!IT:
~
-
.
~
RR
::
�ALDI
MANVTII
Gryphi j liber.
R d i1Uo<'jlce ciuiIMes.] PariJicn{cs , Relilluxquc item CluitJtcs.
.«:.,od nomel. afud omnes n4tio/'lts.] Ad , non,aplld , P3rifie nlCS.
Mu/h m' TMturtf. loci confidebant.] ~od hîc Cxf:tr Narll':
fJm ap~, clbr, Illgcnili noa f.uis proprie dixit OllidillS, Trifi.
libro ~.c1eg . x .
.
Nil extra t<et"71J ejl: tumlelll$ Jifc/ldilur i'fe
,
1I1trll·b'li eyi,~ ..is,Î1'gmi6'fue 11(i.
'
3 C,tm ex alt o ttJ1l1-1 incit"ttlOèl. J De maris cxx!111arÎollC,
PJl1lj~ç libro 2.. cap.99. & rOI.~inétus qlloque CurtillSJimil e lud lurrar de !tuhei Oce.lIli exx!1l1atlOllC.
2.60
Cde' OJ It)ltecedtmt .] R cliquos.ilkm
Je
NOIl ahflmiliforma 71Jurttlium{"IClt/nl ] Ruralillln ,Parilic!I
[eç. Cè~ ~l1tell1 fit forma ml1raliumülciü, vide Vcgcriurn
libre:> 4.capite 1+.
Muta" " ] f-!-,û \ l:tldo:t., molliricmlignificar.
.
R et"/ lios (it'b (oron:t 'VCn l,dll.] Gell.IIb.7.cap+
4 l n co ntcl1lp tf~m Sabinns wn/ru ] Contemptiollcm, lcgi ill
:t1iis lJbnS,J ll tlotatul11 dl: &:il1 Variis lcétlOJUbuç. Eodcm mO
o di xir &: Ml.S.C,tp.ll.
'
.
V 1 ad l'el/a f.f ipir nda GaUOTI/71J alar!!r, ac prompllu eft animtu,Oc. ]Liu.bb.!o.ab v .c. :X Iibro 4.Ile!li Maccdonici,idem
n.lrr.lrur .
.fi/limlll &c.McnsJ(.!rc.] Ide m dc bello Gall. lib.6.cap.T.
Torus,& mCllCe,& auimo,lIl bdlum inJiibr.Et de bello Ou.
lilu. cap.s.T .l1lta crar !ùlllnu rerUll1 exJi,cél:.nio,vt nuUlI\ JlI
aliam parrem rncllrc,3rqllc alluno ,tr:lhcrcrur. Et Tcrelltilll',
And.aét.de. r.Mala mcns,tn ,tlm ,lI111l1U~ .
~ TD/~ (a a Narboll e J Tolol~, Carca!ollc,& Narbone, Pari/icn/ës.
(; voC,.t,t IOTllm, & T~Tl'fatium.J VocarillJ1l, primuç n :polÏljt
SabelJicuç.
FI,.jlatcJ ] VobterraJlllç rcponir, r:IlIlf:ltcç,quôd ftla quoque t~!11peH,lre fucr,int C?11litcç de Flnn,o. FulL/ius Vrlilll~s,
dbétl{hmu~ vir,1l1Jlllqlldlltnm:t f.ll11lhanrarc COllJlInétuç,E Inr.ltcç,cx Plinio,& Claud.in Ruf. -nlllro~ inuldir Elu!à:.
1
exerciwm adduxit.] Duxit,Parilicll[cç.
Eo
LIB.
�SCHOLIA IN LIB. 1111. ET V.
'L l B. J J II.
Clp. 1.
Sipttes ,] Viipij dicuntur l Tacito.
161
li
Ne1~(! .rcffilt/6 ,pr.etl'Tpellu, 'Jtlbtant. J H:r
beant quidquam ,Gryph ia l1lls hber.
.
Et lamnturill fittrlllnibm. JIdem tr:lda hb.6.
co ~ '"
c~p.~. Mela quoquc lib.3. eos ll1agll~fll cur.un
in natando l'0m:re,eri<1m (a::uiili ma hiemc,ièribit.
~a".lal 'ftm;' à filSfimbtu "acare agros.] V ide eund ~m Cx
fare lll,Ilb.6.ClP·S, Et Mcla,Germlni,il1l1uir, vt circa Jl,joÇ,(ll!~
ÎlCtnt,v.llb fi\lt , ClIr~ nt • •
Condrufonu"" ] Condruios nomin:J.t idem , lib.l.. C l p.l . &
kt
•
lib.6. c.'11'.6.
2
~.eappû/atuy V ~(lflos:) Gryphi:ull1,ç liber, Vlla l1ç: quo
modo nomJnltllr & .1 Tacao,Hlil:.h b.l.J11ll11110.
Medi,matricum.J Mediom atricorum, ParJ11cn cs.Ita cm
Srrabo nomillat.quaml1is Prolcma::lIç'fA-tJ'i o/"";~Il: ' ~.I(k m
libro 7·C:1P·I4·Mediomarrices J.pyelbt. ~o in 10co v.m:tnt
Parilien[cs.
Trtbocomm.] Triboccs idem dixir filp d .
..,. Sicambrorum.J ~ic.lI11bros,l limllitudmc Ccrmani d vOCJ.~
buli Sygcnbcrger diél:os facilè credidcnm. Vnde :i Pt o lc~
ma::o, LU"!:tfA-,l3PO/,dicuntur.
JmmifJa in ft.mine.] In Rumcn,Pariiicn{cç.
6 Ctlmfe inter e'juil/lm t urmlU injinuauere)(§ ex tfTedù dejil.]
lnlinlllllcrinr,cx clIp arilicnfes.
"
R
LIB. V.
Clp. 1.
../l'gùmagnosibifiuEl:] Minus l11J.gnos 1 Gr)'~
, phi:mm hbcr,ad oram.
, .
~ ln a/io mar;"t; afJieelltrttnt.] In rcI, UlS vti~
,
mUf m aribus,Gryphius.& PJn{iCl1li.'~.'p ra:terCÂ ca Pn{c.lib.7.hlnc lcél:lOncm 19nolclt.
:. Omnibtu r.b,u ad Briti1nllùUm bdlum tom?ctratll. ] Cmnibllç
ad Britannicum bcllum rebus camp. P arilicn(i:~, Pkniorc
numero.
3 Cortu"Penttu.] Ab aliis dicitur, CJ.urus. Grxci, Ap,,:;-:tç.
Gdl.hb.t.cap.u.
S P l~m"um"lbllm.] Pliniudib.34·cap.I7.
'
Om'ncs "t10 Jlritanni lmeo infici/lnt quod c.tru/etem e!Jirlt
ft
RR
3
�i6:.
ALD l
MAN V TIl
~olorem.J Alij ali:dvlihi Gla1l:o,non di[plicet:cùm vidclnl Pli
nium ha:c dicerc,lib.n.c,tp.2.. Simile, inquit, plantagilli gla~
fl:um in Gallia vocatur: quo BritannorU1l1 coniuges , nurue-:
que,toto corpore oblitx , ~uibu[dam in {:tcris & 1111d.t: i.l1C Cdunt,A ethiopllm colorem Imltantes. De hoc amcm Bntlnn~rum more pingendi corpora, vide & HerÇ>dianllm ad finem libri3'
7 Pi'idum~utem !lfita17ni,,!,ocant , "lm ji/u~ impeditM'I'al1o,
arque filfa,m «nierunt.] ldem propcmodum de Gc:rmanis naf
rat Hcrodianus,lib.7.
.
, M~g" mi bi n"mErlU pecorum reperpu ] P ecpris,Parificn[es.
Ctim ftatuil]tthiemare in contin,me, profIt>' rCf entinoJ Ga/';
{i.e motl~s ] Cùm ftatuilfethicmcm in contltlcnrc,pl opter rcpenrloos GaUia: morus,agere,Gryphim,& PariJienlès.
. Erprio' ls commrallU expojitis m~lirtblu. J Nicaiius Ellebodius Canetanus delendam pmlt particulam,Et.
~
Samarobrin...] Alias,Samarobriga:.Fuluius Vdinus, S.tmarobrina: ,ex antiquo libro , & Ptolem:1!ot in quP :l:ŒlAŒp~,
f2pto~.
r.jfuos. ] Nulla de Elfuis apud yctcrcs mcntio. Idco non
~l1alè qllid:ul1. opinati [Ul1t fepol1i pollè,Suclfoncs,vel,Vt Pro
Ic:mxus, Vdloncs:de quibus & fùprà lib.2.C~p.l.
.
Hu M.CraDiim Ou"jlorem,&c.pr.tfècrr.] NamPubljus Cr
. firater ,Cllm patre"""P
JUS
111 art h os"lcrat.
M Ign~maTII. ad r~f1raoppuglla"d~-.encru/lt.J Magnà J1l.l ~
nu cafl:ra nppugnatum vencrul1t,lcgunt quidam: vel, ad cafira. oppllgnatum:mutationc non untùm non ncccll.tria,vcrùm &,vt m.ihi qllidcm vidctur, qua: non mUltllm cleganriil(
h.tbcar.CLll11.in aliis o ptif11è Iegatur, Magll~l1lanll ad c.1fir~
oppllgnandi YCpcru~t. vt,intcI1igarur ~Callna. Loqucndi gcnu"ab alilS,prxcipuequc ;1 SalluJho,vhratum.
JO
Erallt,(§ -.lrtute,C! rJulIJeyo fugn,~nd, ram n~ftri.] Çùm n5
coha:rcrcllt inter te: , Numero pugnandi, muprum quidam,
ltgcndo,Numcro pugnanrium:vd,Animo pllgn.1di. V t:rul1l
Jcéhus III P.uili~nli hbro: franc & numero, & VlItutc pugn.1ndi,pares noihi.
5f( rare j(,ab tO foi1,acmilitil ,[a/Uli! impttrdr;,prjJe.JParj~é
[..:s,5perare !è,ab eo de [ua,ac militü,iàlmcirnperLlli poile.
JI Mura! iumpilorumJ Depilis mUflhbus~ Vide Ycgctium
lib.I.C:l D.2.q: .
• •
'4,
r~
�S C H 0 LIA
1N
LIn.
V J.
2.6J
. V t ..,Irro mil,tum concurfu., ac"I1ocibrt,s, Fbi ra~ccre cogere~ur.] .
VItr.o p" liiuc di xir.Q!;!.o modo & Ciccro.! :m.hb.7 . EpICb:.
SUblllludco,inqllit ,tib l,vltro etiam accerlttu ab co, ad quc.:m
cctcri, nOn pr optcr eillS lùperbia m ,[cd proprer oCCllpatlOnCIl1,adJpirare 110n pollùnr.
x .~IUi"m pafJuum ( ircuitu m .mitionem perfcrcrunt.] Pariiienlcs, x .mllhum pa{fllllm in circuitu mllniüon cm pcdum
x v.pcrfecerul1t.
,
.Et wru,tum;'1 ba/t ea dtfigitm .1DcVcr uto,vidc Vegctlurn.
Il.
Lb.1..cJp.l~.
V tritlu ,&c ...,t l>ejlilll'/l impetum ru~jntTe non p'fJet.] ExLa-
tini !ë:rmonis conlùctu dinc toHerem parricub m N on: vel
Nc,pro Vr,lcgcr em.
Con!,dit ,o,qutlm,equiflimo loc.pot (7c.] Sufpicor de menoo.non ~nim ha:c ~prè cOl1iungul1tUI. Pirili.cnrcs alio mado
lcgl.l11t iupcnora .ted ncquc co modo milll J.\tisf<tcill11t.
Nequt, ,ia.m pa"utdo delr/m ento il/tem locum re/inqui ..,ide~
bat.] DlOnyll1;ls Lambinm ,homo de litcri, bcncmcr irus,hoc
lo c ~ putat le~cndu1l1drc, V.lllltn locum rclll1qlli vokbat.
~od lU Cx /ar dlXc:Ilt hbro (cxto,cap.8,rninllllo 'luidcm c<\
fiu locu1l1 rclinquid ebuiffe. ~'t: kB:io or,timè huic loco
cOl1uenirc vidctur.
Dlufina l.titia ,l Lxrario, Gryphia nus libcr,ao oram.
13 lHulto minorem fieprreffe dicerenr parrerp • .l Ddc, P,lrtcl11.
venuJl:ior crir lcétio.
LIB,
V J.
1
Clp. 1.
t'?
1
";~
.''
~
• .~~" ..fi'cramento TooauifJt
., ' t.]1;i. iurciur:ll1 1o adJl:ril1 ~i r-
, ~
, ~.~ rct.Sic locutuç& LlIl. ,ID.1..Bt: Il1 Mace,\0 1l1.CJ:LIl
~c.:.âW. ~ cills,inquir,Cornc lius LCl~çul m , ~rXl?r . CUl1I v.
~ .~ lcgatis profe~l:u r. el1:: obulÇl~ 111 .lg rtS ,l:!.cramc llto
rog.1to" .lrma capcrc,ac 1cqUl,ÇOgcb.u. ' "
..
Et amiciti.e /r1/mifJet.) Iuha clllm,Ca:l.trls filta,& PompeJ)
vxor,pcr ierat.
Finitimo s atqll-t Germallos .] Cryphiu s & P.uillcnfe s,'Pinitimos Cermano s.
..fiut ex eo,quodme,tuerat,odio cj tûtill is ,mo'tru exfifltlt.] P.J.rifip\[cs, Aut ex co,quod ln cum cr:lt,OdlO C iu. &c.
~(]
R R '1
�'2.6..
~
A L n 1 M A. N V TIl
DifficiU trallfitu,ftumm,Tip/f'1ue pr.truptù.] Mo[ella:quoit
Pto!emœus Obrincum vocat.
D cmo7J;1rauimlJ,$.] lnitio jjb.~.
si amp/j1J,$ obJid. m, ."eUtI ,dàft poUictntltr.1 Si amplius oblidum vellet dari,poll.Paritienfcs.
Vbiorum{a,û(a{licntm.] Vbihorum,Parifienfcs. Ven\1l1
frior mihi !cébo Ill:lgis arridç:t.
1f Dt hi! d"ublJ,$ gell'T' bll~. ]Tria genera ponit Strabo Iibro 4'
. Bardos,Vates,& Dnudas.
}
...fimbàé1os,cli tnt ;hue .JAmb ~ élu~ ,inqu i t F efius,~pu d Ell-
fÙUm lingu:l Gallica :lél:us dicitur: ldqn Cœfar infra, cal',4'
Serai & clientes,dixit.
. Si Tes in {uft>icioncm ...cnit.] Sic loçurm Dol ~bcll a , in Epia,
faIn .Ew laIt,nullquam tibi in (ùfpicioncm ven ire dcbu ie.
:( ..Jlù tùnmblH eon!e{fù.] Cùm cadcllI tim lulh, qu a: Funera,reélè opinatur Fuluius VrJinuç,veJ ,lu lbs funebflbu ç,l egcndum:vel Fu neribus tollcndum,tanqulp1 glolfcma ad Iuttis.Ita Iocutus e11 & LiUluç.
~ ~ àm latlJlimu m eum fè...,aftat is fin.bl u foliludintsh tl(>tre.~
~.llill.ttitjjmas, p .tri!Ïcnlcs.
H arum !l' ~onjim t lif (a.,~ r" fig ura] P!inius Iib.8.cap.I~.lon
gè aliam,ac C œlàr,Alcis fi);uram tradle.
Vrt a. ~~ elltlnller ] Dc Vr:s,PIII1.lib.8.cap.IS, Macrobills alltem Sat.lib.6.c;lp+ Vros dici~ GaJljcam vocem dlè, qua fcri
boues llotJntur.
6 5ed f,oc'1" 0'1 ue filélumeft ,&c.] Ab e fi , ~oqllc,aPari{jen
. fi libro.
l"axo,& c. ] De Taxo veneno, confule Plinium ,libre Ill.
capite [ecundo.
R,:am legi11J11riomm ,PerÎclitaretur ] Paritien{cs,~1m leg ion.mus mIles penclltcmr.
.'
.
'1 CltnlO (aUo.JDe C4neo, Veget1us h~·3·cap.I9. & AclÎlnus
, de infiruendis acicbus.
Fidem 1I0nbllbmnt.] Parilicn{cs,Fidem non fac erct.
DI••ocor,,,m.] DurocOtorum,~1ari1icJl(ès. FuJuills VrJinus,
Durocortorum:cùm Pto!em Çlls,.1 "dp~K& p'C9 pov.Emcnd.1ttlllc
~~rabonem,in quo corrupt~ .1 a. Tllcdp'C9poll kgitur.
More 'H4iorNmfupplieiurufumpfit.] Du hoc ~)ore.vide inft.l,de bd~.Gall.hb.~. cJp.6.
�_
fi~l
s C H 0 LIA 1 N
LIB.
V 1 J.
LIB. V 1 J.
16S
Clp. J.
Vam.4' Maioribmacceptrdt.] Acccpcr int,Pari-
•~
!lcnies.
ln pr~fontia de obftdibu& (auere. J Abd!: particub. De,à Parilienu libro.
2..
Opinione pr~(tperar.] Ita lcgendum ;non,vt
in alus , Pcrceper at. Sic idem locutus ,de Bello CllI.hbro 3·
Ac iam animo viél:oriam pra:cipicbant. Liuius quoque,Dec.
4.Ncc fe ad bellum Acha.'cu .lut rem vJlâ, qua1l1[ua qUl[quc
opinione pr~\:cipcrc poflct,cr~dcrent mdlos elfe. Et:confi!1
q).lia non pugnall1 commus , !cd locls oppugnandis, futural11
prxccpe rat ammo. Vli glLus,hb.6 , Omnia pr.ecepi, atql~e animO mccum aille pereg;. 1:.t Il,
E.xfolrdtqlee a'Hmll,(7 fPe iam pHcipit /,oftem.
Ormllblu fuù inolinaHtlb,u .] Abell verbum , Omnibu s,.l.
Gryphij libro.
:; . R....,..ejir.f>w!Je 4Ccidere."j{/is ! Sal!u(l: 'us, Catilina, in oranom: Cx!ans: ~xbdh fa:U1tla cflet, qu~ VH~bs accideré t, .'
cnul11eraucre.ral'l vlrglOcs, p.ucres: dll~e1li libcros a parel1tum complcxu: rnJ.trcç fal11Jltacum patt,qux,v,él:onbus co\libui(fent: fana,.\tquc domos,fpoliari:ca:dcm,incendia,fieri:
pofhern o; arnus, caclaucnbus, cru ore arque luél:u, olTInia
c:om1'leri.
4 .Reli'!u4 , 9~" a~ 0pp"gnationem opidi pert. 1 Reliquaque,
qux,&c. PoIrtitenles.
Fort~itu.]FortUJto,Pari!icn[es.Q.!!.o moclo itcm,de bello
Africo, cap.l.
..fi~ arwema te,ia de[.,.Jit. J Arictis formam vide apud
Vegetium,lib-4- cap.13'& a1'ud Ammia.num, hb·2.3·
.
6 conlJ>cltum multuud j"u [ugerat.] Ita loeutus S:tl1ufhus,
Iugurtl13: MeteJlus conlpcét um Marij fugerat. Et Terentlus, Heaut. aQ+lè.l ,
Tuum co ...D,c{/urn ["gîtat,o b peccalurn.
Etiam ad Jè t,.oca,.ir.] Abcfl: verbum Etiam, à Pari/ien û
libro. Antiquus liber Bibliothcca: Vatic.lna:, Ad fe etianl.
Alius Full1ij Vrfin.i, Dcccmm euo~a.uit. Oprimé. nam Antom us m lUllerano [uo hum[cc opldl mcnrion é t'tcit. ~d
i1'[e Fuluius doél:ifsirnè primus ob[cruauit.
7 Cajlris FYo ofido il} monte fofitis.) P .lri!ienfcs, 8< GhrYfij
i
�ALDI MANVTII
liber ad oram,Caflris propc opidllm in monte poIitis.
Impu';o naIas.] Ica Ioclltus SaII.uflius, lugurt,ha: Vos,Q,giritcs,impcrio oaci,x quo animo leruirutem toIeratlS , ~al11':'
uis in abis libris pr;rpoli cio ln Iegatur, hoc modo, ln lmperio nati. ~od non admodum probo .
./fd CteJimm d'[ceptalleri.] P Iacet,~qllod in Parifienfi Jibro Iegitur, aCi Ca;[arem dlfceptatum.
li Mal rtlfanH lilU ,J PariJi cnJes, Matresfamilix ,& hic,& hac
eadcm pagina, capite nono.
10 !Ve~ot;and~,a,.t Îli~.ris cauJJa.] Antiqulls liber ornati~i
ml VIfJ, 10. VJI1CCntl} PmeIIi,non habetlIIa, Aue itincris. Et
[an': ablùnt .1Pariiienii libro & Gryphij .
. Vt,ab refrummt.] SI ab rc frumcllt. Gryphius.& :llltiquus
lIber 10. Vmcclltlj PineIli.Sià rc [rument. P:lflJicnics.
Ex proui,u;a.) Nic.1UUS Ellebodills CaIlctanlis ddcnda pu
t:ltha:c duo vcrbai yd Icgcndllm,In prouinci,lm.
J2,
S egtefianifq .. e. ] SCgUl1.1Ci lhculltur :i PtoIcmxo.
Mimi' ido'Je~e1HÎ1.) Ca![ar ,iùpraltb. 4. cap. 1. IU111cntis,
qlllbu5maxlmc baIl! dcJeél:antur ,quxquc impcn[o parant
rretio, Germani importatis nOI1 vruntlir ; (eci , s ux lime apudeos oat;! pr.1U;!, atque deformia,ha: c, ql1otidlan.l exercitatipllC, lim1l111 vt lint hboriç cflieillnt.
Z'ribmù Mjl. rell'luif'fue equittlms R.) AnnotJwm ctiam
dl: in Variis lcCl:ionibus inllils libns lcgi , Tribllni~ mil. rc ~
Iiqui(guc, [cd & cqllitibus R.~.l: mihl Ieél:io non Jj(phccr.
ConJidebat.) Confidat, Pari( ic nlt:~.reCl:e.
Pugllatunma' olMib". in partib,u.] GI yphij ltber, Pugnatur Vila mm OIDOIbus in partibu~.
13 ,.Adfomm~m.fafl;gio . ] ParilÎcll[es, & Gryphij liber, Ad
infimumf.llhglO..
.
14 ,/l'ulcrrù) Auhorc~s noml~at Ptolcm~us.
X antonibt4l.J Panüen[cs, Sancombllç.S;lmoncs,non Santoni, dicullcur ab eodcm Ca:r.1re,bb. T.d~ BdI.GaJl.cap.l.
F;duci.eplmi.] Fidl1.~la , Gtyphij liber.
.
.
!!(uid trgo mt i (~nJ,['1l1?facere , (!Je. J GryphlUs & Parifi..
cn[cs, ~ld ergo? Mei conlilij dl, f:lc('re, &c.ReCl:c.
16 E caJ/r,s lon~ ltrioJ, m,&fèteloJ, (7"] A Cafim, qludam. A~I)
PrœpoGtjoncllI omittunt. P arilicnlès,Ac rafiros, longurios,
mu[culo~,&c.
,fi'o,trf,(,7 '~atibMJ aditlts çxpcdiu"l:falûbus "!'aUulnJ &c:l
,
Pan~l-
�S C H 0 LIA 1 N
L
r B.
II X:
2.67
Parificn[cs)& Gryphij liber ad oram:Aggere,& craeiblls,fo[
fas explcnr:f,dciblls vallum,&c.
. ..
'
H ui.u .fiIlNi rebll' (ogtlitù , or. J P:lrj{ien[es~HI~ !tecrIs c~
gnitis,&c. Gryphi) liber, ad or.1m ,His rcbus !item Ca:iàrrs
cognieis,&c.
LIn.
11 X.
Cap. 1.
~ ~i~at,u pr4iaiQ.] Equitum pradidio, Pari~lIcnleç.
~
c,'
~f
L~~
Jk'?<;;::.~i5Ii
2.
Y tlL~o(ajfoJ. J VellocaŒos,Parificnfes.
._
.'" t,l' d~c_eret~r, &." "Pcni~e, offerrent fèaJ. d~
mlC.J Panllcnles, SI, vt dlccrccur, &c. veOl-
ref,otrerrc [c ad dlmic.Gryphij vero liber,in aliis clIm pari1icnllltbro f Cle; pr:rterquam qllod in eo,Olfcrrcnr, legitur.
P N'm.wetent.) P crmancre ,Pari(j cnfes.
ln 'Vtlilo colloc.) ln iplo vJllo,Pari/ienfes.
3 Co~ iù tt: ~w~Tltm, raffroyum"Pi:u ;nftrulmt. J Antiquus liber Pl11cllJ,COpIJS armatoJ um pro fius inll:rullnt call:ris.
S~pe,.oyjbm Comm."c.mlr rtecla,atum cff. J Hoc nufqllam
rcperiri in Ca:fare,alij obfcl'uarüt. Videndum igitur,an men
dum aliquod Jit.
Patter tf,altCrttrtlst.J PariJicn[cs,Animaduertcrent.
S Cimnaare conat~f. J Moratur,Pinelli liber.Rea.:.
6
T/ltmib.u ~'1~arftur.J Loguendi gcnus po/lulat, vt Iegamuç, ~<E mœnibus a:quan:t.Ita loqllutus Paeuuius, apud
Gdl.!Jb.I4·cap. J. N~m fi qui,gU3: eucntura fint, pra:u,.dcanr,
xquiJmcnr 1oui. Et Cie.noficr lib .1. 0 fli. N on fol um mqlut,
Or,ltlOlltS mras,{(:d ctiam de Philo{ophia libros, qui iam illis fcrè xqllal u11t,ftudiplè legas. lca cnim Icgclld um cenfeo,
ex antiqUls libris. ~o~ tamen eùm vidi/fct DlOny{ius Larn
binus,loclItioncm non a([ccutlls,improbau,t. VIde qua: fcripli in ilium Sallu1l:ij 10eu/TI,Cariltna:Rcgium imperium in fu
perbiam,domlllaelonémque,çonucrrie. Ibi cnim huiufmodi
JDulta,apud Scriptorcs l me ob[cruata,po{ili .
.fi b lIJc<nc/iorefi ingmndo.J Sic Sallulhlls,Catilina: Inccndium mcum ruina rc1l:ingllam. Vidc,guid co loeo dixcriJll.
ParaI ifl imo ji.f!in<banr animo.J Forril1imo,P ariJicnlès,&
Gryphij liber ad oraru.
conu.trji /'o{tcm Fellere. ] ConllcrJis cqllis hoficm pellere,
pari(tcnlès:
R.!:;
�:.68 A.L D 1 MAN V TIl S C H 0 LIA.
8
1bi'1lte Exercitum {"jrauit.] Delloe lufirandi c:xercirum'
more,vide Liu.li'H.ab.V.C.
L. Paul/o, (fT C. M/truUo co[.1 Grypllij liber ad oram,L.
LemuIo, & c. MarceJ10 cos. Reél:t.
111ft'!ut1lt;' .A,~"j.J Alij Iegunt. In infequent'is anni. Pari{ien[es, SequentJs anm.
Std triam Ft' ft tlifctfli01leTn ('Utrt ctrp;t.] Hune Iocum cùm
mendofmn elfe non folum alij obCeruauerint, vcrum & ipCc Ccmper duxerim, de co, déque aIiis iimilibuç ,vt mcus
mos cit,non Colam amicos,& Iiteratos viros,verum & verctes libros,cùm cos infpiciundi copiafuit,cqnlillui TandéJllque Verona:: ante qUoldricnnium antiquum repcri CxCaris
exempIar, in quo,lTIendolè, {èd vnde tamen cliei veritas facilè polSit, totus hie legitur locus. Sic autem in eo crat: Sed
etiam per fdè dilècJsioncm faecre eœplt. Q!,od cùm vicüC[cm, fiatim venit in mentcm , Illlld extremum lè, Scnatus
lignificare.
C01l.fûltJ' Amidque Pom;"ij, ÎlI/ferunr.] AIij SliaCcrllnt.
Oébuius Pantagathus,accrrùno vir ingc,)io,lntcrecflèrunt,
Iegit.
Clforic/tm,tanquam ex{uo IJIlmerO, dedjt.] Abdl, Eam, à
Pari.fienii libro.
�SC HO LlA
1 1;'1 C. 1 V L I l e JE S A RI S
D E BE L LO C 1 VIL l,
LIB .
~
J.
Cap.
I•
1te'MJF""io~.C«fariU07lfoljbluretLJj
fendcbar, Cal) , przn omi ne; eum ç:r{tH.]Or_.
ar , do
li: ipfo loquenç, Ilunquam pra:nomc:n
addere
confuc:uerir. Vcrum poftc:a repc:ri, <J
mihi
•• _
(cruPlllum hune c:ximc:ret. Parilic:n{uod
es enim
.ira cdiderunt: Literis .l. C. Fabio Ca:faris
conf. rc:d.~:r mihi placet admodum lctb o.
R t/du "t C.on.(u!tS de Rtr. in Ci,û tatt.
Conlùles, vb! ClUlta.~ non fit, id eCl: mult ] Abfurdum. quafi
rc de Rep. polsint. Locus igitut ~cndo itudQ ciuium,refernon vacat : nec folcili~ dillinatio cft.
Trlb"n; pl.] His Curionem addit App
ianru.
Completur"PlbJ ad i"! ,om;rjorN~.) Lon
gè di/tabar.i menfc I:m.quo ha:c gefta funt, commorum
tempru. quarc libri
vetercs conCulendi.
Dolor repli 1ft.]In conCuutu. epit.Liu.
lib. lOB.. Fal{um autcm hoc ef[c,dié'tllmquc à Ca:/:uc,inuidia
: cauffit,tradit Plutarch.in Vticcntis vita.
Adu lari ., at'lue of/entariD[.;, (7 pD~t~
Iibri: nec obCcura fe,ntentla.hoc cmm diclrt;ll'" l, Si~ vetereg
vt (oient in.tniç gl.oria: cupidi homincs or: Cum lpfe fibi,
,adularetur, lcquc: 0 ":
fienuret,& c:orum amicitiam,qui rom
in rcp.iudiciifque,plu
rimum poUcbant.
.
N tmin$'" 4ignitate fic." , t"~'lN4rj
'l'Olt
1.Pompcius,ait,vt primùm Rcmp. aggr b,,,.) V dldu s lib.
cllùs eft, non quenqu:un animo pa rem tulit.& ,in qtùbru
rebus
bebat, folus elfe cuplebat. ncqu~ eo vlro primus dfe d~
omnia nunus, aut glon am maglS conC ~ui quam aut 3li~
upllt. Lucanu,;
-N" qllenq".zrn {.!I rt: polt]l, C.j:'r." priOT
tm)
Pump,ius..,t p.zrem.
•
• "1':
,
1
�ALDI MANVTII
N equt et iam ex/remi iUTH illterreftiGnem ,ret ilwlai,qli oa L.
2, s)Uardl'1uerat,facultM tribteitur.] Interee!lfonem, gIollèma vidctllr.nam cxtremum lUS cft Interce1slO, quam Sylb
. tribunis pl. reliquit,PompelUs .ldcmlr. .
Latorum auclacia.] SuiplClrus [um aiIquando, rcpolli pof[el Lmol1um. Sed nec, co modo 1i Icg.ls, planc mihi fatisfJ.cio. Ab[unt ha:c à vetcre P inclli lihro.
~t'lUf ~ro(onJillef font ad ·'lIrbem. J Hune /oeum m te
multo s annos, cmendawtpater meus,ex hi ft oria: quan quam'
fcriptiltbn habercnr,Conlillcs , ndn , PrOconutles. Cicero,
eadcm dere,1I1 ep1l10la ad TironGm: Poftea qilam SenatUS Con[uhbus , P rxroribus ,tribunis pl. & nobis , qui prdcon[ules [umuç, negotium deder.n , vt eurarcmtts, ne quit!
Rc{p.dcmmenti caperer.Et in oratione pro Deiot lro:Oll11
audirfe.t j Scnarus conicntientis auél:oriute arma um1ptaj
con(uliblis, pr:Etonbuç,trlbums pl.nobls ünperatoribu rC:p.
dcfendcndam datam.
V. primùdieb,u, 'luiblu haberi Sem/tuJ potltir.] Iv.dicbm,
bon v. habcri Senltus pomir, à Kal. 1.1h.ad VIl. rd. rcJi 111i
tres comitiales clics [unr.qll~d ex vcrC!n: Kalendano, Cli Orthogrd.?hia no!l:ra imprerfo,1iquer.
SUH lettif1imi, po/fulatis. J Qu}bus.l Senaru re[pon[ul11 nori
e!l:; quia Cadàris litcrx, l c. Fabio Con(ùlibllç reddita:, recirata: quidem in Scn.tru umr ; v~ vero ex iiç ad Sen:Jrum rc"
ferretur,à Triounis p~. qui Çœ.f.1.ri f.1U cbant, impeuari 110n
potuir.quod ll1ltl<:I hUlUS libn dltl.1I111 dl:.
Falljlus S)lIt(, Proprltt.[ Cùm cirer in omnibus libris, Propere,Pater rcpo{ùir, Prop. id cft Proprxtor. A Vaticano asel1: f Propere.
MarceUI/J 11ero, paffurum, ft in pr.tftntYJ, ~egat.] Cc:nlillatum gerebat cum L. Lentulo:.crat :Jutcm Cx[~m afnn~ç, v;,corc duél:a,nepte luIJ:E, [orol'lS Cx f.1fl ç,Oél:aula, qux forot
Augufu fuit, & cx hoc Marcello pepent CUI11 , de qüo Virgil. 'ru Marcel/uf crû.
\
.
Prouincj.t priuatis tle~erfiuntur.J CUIl1 [ole.r em magdhatU m gcrentibuç dccernJ : vr maglll:ratu funél:1 proficilccrcntur in prouincias.
Sûp.io n;' obI/mit Syria, ,L. $Jomitio GaU~tt , J Vrraquc confularis. Sed Dornitio vIterior tantlllll obtlgJt GallIa:nam citc:rior coniÎdio Noruand) tcfte Cicerone i,Jl cpi!l:oh aJ TiIOnCJl1)'
�S C H 0 LIA 1 N LIB. 1.
27 1
ronern,in (Iua [unt hxc: Fcruntur tôditÎoncs:lb ilIo,vt Pom
peius cat in Hiip:lIliam: deleétm qui (unt ha1Jlti '. & p~xlidi:t
nofl:ra\dlmIttantur:[e vlteriorcm Galham Domltlo,Cltènorem Conlidio NonÎ:lno(his cnim obtigcrunt)tracLturum.
P/,ihpr" s , & Marcellus, prillalO conji /io, pr.tte.rettntur.]
G.!!.ta Cxiacis afrim:s.nam 1. Philippus Atiam, lulta, [orore
Ca:[ari~,natam; C. Mll'ceIlus, vt iuprl diximu~, OélaUlam,Aria: filiam, in m:mimonio habcbat.
Ad populllmr'fir(lCur.J Célùctudo L.uini [crrnonis po:fl:ul:tt,Fcratur.nam,Rcfccrc ad SCl1ltul11,Fcrre adpopulum,
dicimus.
3 Trtl"."os pl'!fui ad e'lm c'ôfi~gtr"nt,collenit.J M .Antonillm,
cz...<::afsiu.lll Lo~ginii,quibl1s jn~crcec.lcndi facultas erept~ erat,ügruilcat.Clccro ad TJronc:Antonlus noller,& CalSius,
nulla vi cxpuHi,:ld C a:C1rcm CUI11 Curione profcéli crant.
L.C.tjar adole{t-ens ] Q:!.cm po:fl:ca viaor C;e[;1T occidie.
Succouius:Ncc vlli pcriiflè,nili Jll pr'tli~,rcperiétlIr,cxccptis
dllntlxat Afr:tlllo , & Faullo, & 1. Ca:l.trelullc11c.:te ne bos
quidem v oluntate ipli'us intere!.nptOs put.lt. Cicero ad Varroncm: Vr audlUl de L.Cx[lrc hllO,mccü ipfc, Q.!!jd hic mihi facier pmi?
Cl<ius rttter.) Allunclilus M. Antonij. Ciccro, in epifl:ob
ad DolabeJiam.
POp/~U R. beneficium.J Pro bcneficio, lagi in alüs libris, e:fl:
in Variideétionibus.
.
IPli excrcitusdimittiirur.] Dimittat,c{[ in Variis lec1ionib.
LegiolJCs <tlie/IM.] O!:!ia mini debercnt adPart?iclim ~cl.
llilTI. !ùpd: Rctincri Lcgiones 1 1. qua: ab fe, IImuLltIone
Parthici bdli, ii nt :lbduéb:.
4 CHm 1 I.ll qionibrllfubjiflit.] Nicauus EI1cbodius CaOetaJlUç,CX obrcn~ationc hifl:oria:, legclldum putat 1 Cum v. cohOltlblls.
Tlgn;um,Tigni.orum,Tigni"m.] C'um Curio in Vrnbria pro
C:r[;1fc militarct , reél:c ~tcuchll~ EugublnllS, prob;u;a: doél.r!nœ vir ,rcponcndum puta~it ante me l1.1turn, InguiuJl1.;
quod vlderet hoc op1dum Ita a pllllIO hb+ ca: 14.nomÎl):lrJ.
Tignium amé dt ~n Piceno: Cùm vero in .11ltiquo lapide 110
lnguium,fetllglllllum,nomlllan ego vlC!ea\ll, ira (]uoquc lus
in locis rCl'0ncndum ibello. ElUS cxcmpltun lèql1itur :
�ALDI
MAN VTII
Fulgin ei.
P. A E LlO. P. F. P APt R MAR·
CEL L O. CE N T.
P R I N C I P I . PE
SVE.
FRVM .
ADS1 'Al'O
PEREGRINORVM.
ET. p R I N C I P ! . El' . PRIM IPILO
LE G. Vtt· CE M. P 1 Ali. F li L. AD L li C
P R ÀE F F.
M V N E RA.
AD.
")" O.
Er. PRIMA I!
CLAY .
LEGG . Viï.
V. F. FLAM INI
ADIVTRICIS.
L V C V L A RI. L A V R EN. L A VIN A.
DECV R I O N 1
P.T.
PATR ONO.
COL 0 N 1 AB . A P v LES 1 V 11{. P A :r R 0 N 0
CIVIT AT. FORO FLA. FVLG INIA
S P L li N
1 G V VIN 0 R V M.
1 T E M ~V li.
DIDIS SIMV S. ORDO . FOROF LAM
CVIVS . DEDIC AT. DtCVR ION IBVS
EORV M. l'ANE M
ET. LIEIl RIS.
XX, N' 1 TE M
?-f.
M
V
E 1' . VIN
MVNI CIPIB VS.
"Tf:.. i[lÎ. N' DEPIT
CI" Pom?titu, Priaie eiJU diel ex ,:ybe proJet/tH, J McnduJl1
putat Nicajil1~ Ellcbodil1~ CaOcull us : eÙlll rupd,
rlixcri~, POl~pcium é.lpuX dfc. Locus cft diCzf:tr
cap+
li<>cmi ~nillladucdl0nc dignuç, .
mcntcm
b ,.fi,,,timo c"'forp, o,~relfiu.J Nefeio,q ui \"cncrit in
quibufda m mutandl hune loeunt ; & le<7crl' ,MaxIm a Cefar progrcff u.lta li nobis libr; cl11endan~i d1ènt,om nia certe mmarem us. V crum nU11ql1<l11l hoc mfbtlltll m proh:l.lIi,
ncquc probabo . dl: enilll noGiç retinc:nda prior lcél:iu,
quantum poteil: : neque lllutanda .' mft prorfuç lèn{ùs 1pre cam relpucrc vidC3tur. Loeus hIC admonct , vt rcticcndam ~lon putem ClllcnJa tioncm quandam in Varroni~ EumCJlld. apud Nonium Marccll um Tuburbl gcnfcm, (fic enÎm It:gendu m e~o putO, non Tlb~lr:lccIJLcm) quam pro:ximis cficbus mml fi gnifiClllit nob1l1~Jlnus iuucl1ls,idémque
omnium , quos ego vnqq,ul1 nouer un , ,doél:1Cslmus , Cbu•
diLis PutcanU$. lt" lutcm cft in NOl1lo, 111 verbo, Credcrc
q.uod
Mc cife,
.'
�S C H 0 LIA 1 N L t B. J.
i7~
~itod intcrpretatur,Octiderc, vcl Maél:atc. V:mo EUl11cüid •
.fl'la~i1Jmm CIlaitftl''I'o,fld aaere ylyJJem,
.c!,m bacca jiluam c.éait,pOTco[qllie tru,cidat...
. ' . ...
, retrum Delbcniulll , accrrll11llUdl el) llIUCnem)quiquc mulra in dptimis aüél:oribus emendaucnt , putarc hoc loto ita legendum,
..Aj4Jt aam creait ferro
c.eaere v IjJJ.(9'c. .
.
~od qu.tm vere cogitét , qtl~mquc pulehrc loëum cnlcndarit 1doétorum 1it iudicium.rnJü qwùem lie probatur;
hihil vt magis prtJhari pofsit. 1
Ca~erillo. ] Nomcn retiner. nbbil!fsimutn opidum, ci
guo vm doél:ifsllTIl prodleflult. Popuh Camertes dieuntl1r;
De cius anriquitate, & nobilitate , piura dixit lo.Maria 10uius, Camers,iuuenis,Îllgcnij, doéhinxquc;laudc , in primi<;
cxcc:l.lcns,mihique ob id,maxime eatus,in co libro,.quo Camerhum anuqwtatcm perfcquitur.
Y.lciUem Hiru,m.] Hirrus~ duplici R~.fcriptul11,Lu eCèix
genm co~nomen [wc. ~d Icmpcr vwtus film,ne Luccciü;
pro Vlelilcm, quod cèrte COCfuptum vcrbul11 cfi, Ca:Jài
lèripfcrit.
R.!;i erat ab opfdo millili pdJJul/m drciter 1 1 1.) Prd crat , li,;
bcntllis legerem,Aberat.
S
L.in j;nJ,,~los lugera.] Habebat Domitius x ~ x.cohor.
te~, id cil: militltm x v .millia: quadr:iginta igitur infingu los iugera fi diuidaniur , iugerum erunt fcxccim milJia. cft
autem lugerilongitudo, pedés ccx L, latitudo c x x.Immal1i~ cil hic lllgcrum t!tlmc~us: cuni pr:efcrrim cÎicat, Ex fùi~
po{fefsioniblls: nec Domitij ùiuitias, vt Crafsi, aut Lutulli,
<Juifquaril eelcb:.luerit . ~are ante ll1ultb'S amios Pater
Q!.aternarcpo{uit, pro, ~~raglJ1ta. ..
.. . .
Confoltandi cdIlJJa.] Conühandi, lcg111l ains Ilbr1s, dl in
Varüs leétionibus.
.
,/fnimi confirmatione.) V erbum,Conrumaiiotlc, incl1doihm fufpicar. cdi, ne mendofilm pucetur, pott.fi aL quis hoc
diccre: ventun; c1fe Cl!f."\rem, ne llu!Jtwn anlll1(Js, qui,cog nito Domitij COliiilio, mutatqs crat, eonfirmarctur;
Ntque e.rum j.lm remljJo,ac l~ngu;do, an,imo q.u,ifquam
hium(uir.] Ncque eorum qui./quam oml1luil1 fuit. ira con';
Junge. Inl liro tllUCn, Ne.que vero. VaticaÎ1US liber, Ncquc
co . P.\ri!ienfc~, Ncquc tam rCllu{fo,&C,
DIClt PlItcanus
Je
.x
0"'-
SS
�ALDi MANVTII
Vt ,11/111/" j,~ a!iam?arlem,&c. J Vt aliuç in lliam partem;
&c. PariJlcn lèç
f i/III' T>~miri1.1 Filim n~miriuç, Icgelldulll puto : quo d .
ira fcrat vetm loquemti con(ucrudo.
Q .. odJibl a,crl;eorttm gratiartlara nonJit.] Forraffe reériU,;", .1 partC corum. ~o modo legitur Jl1 Pari(icnG libro.
6
C,l. '14a_~illi, ·r>mona .) Pltria: nomcn inrcrdum addcb.ltur. Jt li b 3·C.FelglOarem,PlacemÎa. ~o de loquend.i
nere, vl<lc, qua.: dlxlmm 111 Orlhogr.tphia; in verbo , .fir rm ll .
Relt'luif'1,~e relIs pti2pabatur.) Pugnal>lllt, Gryphij liber,
ad afJ.J\1 •
. .oeprehmfafqltl! exci?Îtmt) Abe/l particuh ~c,a Clrrlnen(i lIbro. 'luod legitur in Variiç Idhonibus.
.
'7
Vt operib,tS a/lte Jlred,.cflt. J Anteirc ltuducrit , Pln1.74
g:-
ficnrc~.
111 (etltf.tu dixer.1t,aC.] Plutarchuç aliJ.m addit cau!fllfl
fu~ffc,cur Sena~m kgat~()llem ad Pompciuln, de pace, no ll
lnJferJt. alt cnJln~ tm11111fc SeJ1ltllm,ne Cc;Cu a!illd in peél: O re claulil111,auud 10 orc promptuln,habcrc .
Reli'l,uifflJe r~!, p.lfcunplt age re inft;tuerat . J Hoc l.oco
mllita Cœ{ar n:tlcer , qllx fine mulra ipfillç ignotnulla dlCCre non porer.lt. De Pecunli enim, lb xral io ablam, rcelamante Mcrcllo,lèrihunt Plurarch.Appi~nuç,& Luc:uJUs.
S !.?31~ )~Cl lta,(!l il' Co(aao. ] Q0d Sicilix lnfulx cum .:1gro COÎ.lIl0; SlIlj,icor eqllidcm de mcndo : cùm pra:lèrt:1JJ1
vctcre~ libri !ubeant,S!clli,vel Slgtli
9
em ipfeperilleMt.J Q:;.am ipCc pacaucrat,Gryphij liber,
ad or.lIn.
P r.ejid io proprio.] Proprio, non h:gimr in antiqua Pinelh libro.
l ..mwtr,yum,O .fi.qute magnillidim] Non opinor fubc!fe
mClldul\l, lèd verbul11, M:tgnitudinc,rcfpiccrc dllas rcs ,il!mclltorutn pOndllS,.lqua· impctum.
10 . Ji" primo ha[fato le.~loni, ,!lltlrt"d~cim".) In1in guli~ Jcg~()'
IllbU9 Cr.111t Il.1/l.ui, pnnClpcs, tnan). hOrLll1l deni CClltlmones er:tnt: qui Ira lhcorll In , primus haft:ttus dicc!nwr, fec;undlJÇ, tCrtills, v[quc ad dccimum: vn~c il1ud :tpuc! Lilliti,
lib , 4%-' VirrLitls ClU{f., 111ihi T. ~inéhllç Fla111ininu~ dec!lllU1l1 ordll1em h:t~atum afsignaUlt. Sic p.nmus ~rinceps,fc
C\lutlns, tcrtlllS, vlquc ad dccimwn. lbldcm LlLIlUS: A M·
AÇllio
"è
�"
S C H 0 LIA 1 N liB. J.
:i.71
~ cilio l11iJli primus princeps prioris ccnturix cf!: nlSignntus;
Et Cicero in Epileola ad M . Bl'UtulTI: Cretenli bello oé!::tuii
,erincipctn dllxit. Triariorllm quogllc decem ccl?turionc~
iu p-e: {cd, qui primlllll inter cos loeulll tcnebat, non pri.:
mm triarius,vel'ltITI Primipilus, vel PriH11pili centurio, vo( abatur,
Ex infet'iorilnu orafnibru ] Non ex priuaro mi!itc:[cd,cuni
ordines duxillèt, id dl: Ccntilrio inter h ,tf!:.ltoÇ fUJiTct: cllni
dfem nouclll prxtl.:rca. Sic lib+ Ab oé!:auis ordiJ1jbllS ad
primum pillun je tran fduc ere promineiallit. rel ell:, qui (Cntllno trJarlOrlll11 oé!:auus fuerat, eum l'fJllllllll Fecit.
ExolI)uibrt-l mon/ibru 1/i" projluit.] ProRuxit, Gryphij libcr.reé!:c. Parific:n{es,P rolllit.
N _quefi'um enta in /,f/, ernÙ erant , lIeqllf! mu hum d' m"tu,.i~
r~ltahera1Jt. )Nicaiius El!ebodill,S Ctlll.:t;(l1I!s,qmi vidcret,clC
iupenonb~ç Hlbcrnü tcmplls IIlC non pollt: dcJig nari,idquci
Ctlal~l pcrlplclle ol1:endcrct Illu~ , Ne(jlle mllluun ,i m aturirate aberant~n'ponendllm putat,ln herbiç,vcl in hcrba,~o
modo lOClltllm Olll<lJum obfcfllauit: Tua mdsiç in llerb;t
dl:. P linills qUOqllC; lib.I8.cap. 7. Frlll11Cma lJicll1e in 11erb;t
Lium Et Cicero de Scncé!:utc , dt frumcnrÎs loqucns, Her':
bdècns viriditls dixit.
il Hù tamfl~ omnibm dllllolJa c/'cuit. ] His Wffi omnibllSJ
lcgit NicaiÎuç.
Magrl; domumeoncurfu.] Demum ,Gryphij liber.Probo. ,
Ita comitatIlS,(7 eOII~IIÎF"mmti (a"!fa proCljJera" l, /"/0 "d
flreCipit.] ~mca, Comme.uus. Ego,Comitatlls, cx alltlg~d
libro, & qUIa lilpra: Neguc maXlJlll COlllltatlis ,qlU cx Italu;
GalJi;icluc, venicbant, in cal1:ra peruelurc pot~ r.U1t.
Vt p r~d~ fubjidio finI.] Pr~jldlb. PanJlcn{eç.
Lacetani, ] Hoç àStrabollc Ilb'J' & Ptolcm:l:o Ia cetano~
dici,docuii: Flll11ill ~ VrJinm. ~omod Q item legi in amiqll d
filo libro ob[el'lIallit. Emcnddtqlle LUlJlIll1,& P[iIllUIlI .
Illltrl.MeomnJu.] Lurga lloncnièF,ciuièlcm J ulul) !iber.&
Lilliuç. Hos purat.i Strabon!: dici l'Mpl'l'Tar.
oriogtfom] Idcm,Ecolli[llll,dici,.l Plinio, lTIon uit.
H tU t'am rem dwxeràt.] PafliIenfcs , Rcdoxcrat rem. l coeridutn fortafl'c,Dcduxerat rem. Sic cnim lOCLItus clt infd:
~cs ab Afranianis hue crat necclTarià dcdué!:a. Et ln cxrrc';:
fl1 œ fc.è libro : Res hue deducitllI. Et libro 3. Spe con':
,
5S :z.
li
�A L D 1 MAN V TIl
ficien,U negotij, prope in noétem rem deduxcrJllt.
Totis "\Jer" ,"jfrù Jli1.iUtncirculari.] Cicero, in Bruto: Vj~
(let o[citamem il1dieem, loqucmcm cum altero ,non l1un'1 l1lm etian1 circlliantcm. Et SeneCJ: ~i verba magna
ccleritatc prxcipitant, & communes Iocos volullnt, &. in
priu:lto drcutantur .. Inde Cir.cullls , cœtus !tominllm, cirCllmqllaquc adll:tn tm 111 , :tut 111 orbcl11 colleétorlll11 ,inter
ttl'juc e,?n.~a~ulal:tJl1l11. ~'acituç, libro tertio. Nec Ignoro,
in co Il lUlll.l S ,& elr.cuits, ll1cufarÎ illa, & 1ll0dl1m poki. Seneea: ~ldam emm bencfieil1l11, quoJ dedcnmt , ol11nibu.ç
cireulis narrallt: pro, pmill1!rxdieant ,& iaét.mt. Et Circlt1~tor: S~neea: Alter :lpu prOXil1111m circùlatorem re[edit. Et Clreulans ,id dl:, [ermones in cireulis [crcns : Sctl~C.1 , ~: E piltoltrum: Sic ir:lcjue habe, incl11it , vt illal11 villl
dlccndl rapldam. arque abund;mtcm, aptiorel11 elfc cireulanti iuJiccs, qu,un agcnri rem n1agnam, :te {eri.tll1, doecndque.
J4 !(u.od r~i~ iUif ,otk'ndum,. ~tqlt~ omni r"tione effiriendum)
(J'tO/HIS dHJpul,/J!', atque It'nerH ldbore, defiJU, rem i .. po/fer~mdiem difr,.1erlmt.] Non bOlM dilbnétio,nifi fallor : ncC:
videtur parentllcfis lOClIl11 habere. cll el1l1l1 hoc ,~od fuit
illis conlndUJ11, ;t'tque oml1i ratione cffieiendutn, omnino
<tdiungendllm fequcnl'ibus, & lcgendllJ11. Sed totiuç diei pugna. Q!:.9 modo P,lrilienlèç cdi(lcrunt. TotJm [entemialll
qui perpcl1d~r, non dllbiro, quin J11Cellm [emiat. .
.
L . DeCld/tH Saxo . ] Y ~tctC q l,bn ,Saxa : & oratlOne 13' If1
Ahtonium: cum Amonm pax potcO: dfl:? cUln Ccnrorind,
Ventidio, Trcbdlio, Bellia, ueub, Munatio, Lcmonel
Saxa? Ibidem, infd: Sax:tm YCn1 Deci~iul11 pra:tcrire qui
poffiun ,hom/nelli dcduétul11 ex v.lwnlç gClltlbus ; Vt cum
tribUllunT pl. Ylderemuç, qUCJ11 ClllCJ11 nunquam Ylderamus? Et in eundem8 : Olllnes Cltones , omnes Saxx , cc~
tcrxque pc.:llcs , qua: (è~uuntllr Antonillm. Idem.Saxa, Yt
opinor, nomÎJ1:twr EpltoJl:e LllIlana I~? Ybl DldJO, pro
Dc:eidio, leginrr: aut , 11l Cicerone, DeC:ldIUIn,proDidiUlTI.
Nam'lut itincra''llt.t ad 1bersem.] Panuenfcs, Nam, lluX
itinera:td IberllJ11.
Prt{equeballtur, "wdatij~if1I1,s inopia.J Pariucn[cs ,Pro[cqucbanrur n,oç, llcccUàri j '(iétuünopia. .
. .
Pr.efèrtim (Hm non mjnus e/fot lmpcratom) confdJo foptral'e,
"76
15
~
•
~.
1uarn
1
�S C H 0 LIA 1 N LIn. l,
:'77
Ijunm gladio.] Suetonillç, de Ca:làre: Q.!:!o (a:pius, inquie,
viciflèe,hoc minus expcricndos c,llùs O1'll1al1s: nihilquc t:\ntu,n Ylétona acquiJitlirutn, quantû allfcrrc ca!llTIleaS poiret.
Faclt luc locus, vt obieer mcntioncm faCl1ll1 de lllo Tcrcl1~ij,in Eunucho,aél:'4.fè.7.
Oml.ia f ri~s experjri -verbis) qu,im armÎf , [apiftltlm ,d ue!.
Q.:!,o illioco variant libri. Abefl: cnim vox, VerblS, a qUl~
bu lii~m imprç{sis, vt ob[cruauit M. Amonins MurctuS, Vlr"
Is,cll i 1'lurill1ull1 Gra:cœ, Latinxqllc litera: debeant. In all1$
vctwhm : Omnia pr.ills expcriri conJilio, quàrn armlS, 6rlcmem dccct. III :lIl1s Ill11'refslS : Coniilio omnÎl pnus cxperiri, qu;\m armis ,[apiemel11 decct. ~o modo li Icges,
cm iimllc loco huic Cx[aris. Sin vcrp, Illud V crbis, vel,
ConliJio, delca<;,erit diÇl:um, quo modo iJllld ab codcm Ca:
{are, CiUlJ.lib. 2..ca1" 6 . Atque 0ll1nü prius cxpcrienda arpitror. ~lllli cnim {èqUÎtUT, quod )Ili PrillS refpondrati
{cd l'cr le !l:at. Et [·mè hoc modo yidetur DOl1Jtus imer1'n:s legilf~.ait cnim:~.im :jrmis ri. valteÀ ~..9-ev) pro,Q.:!.im
arll1l, aut uÀL'I.{/Ç c!l:, Ji [ubaudilmll<;, Agcrc,Libanius Sp1'hilbidem propemodumdixit: TIp{';;rov !-,~J -rS'rci d'/P..d./d.
'Trff 110 'J''fJ 7TL'lp~tJ{ ÀCI-I.tfdd. VEtV, ri.MeL I-'-I~ '(g'i, O'7J'ÀJ<;
om-
,
1
J"n'7l'\hCl.r fV,
'1Tnd'a~v av$fwrrz/l'4Jrtpov
CobortÏltm.,Alariarum.] Cohortipm dll-o gcncra, AuxiJiarcs,& Legionarix: A uxiJilres,Allrix diéh: ,quia legionari:\.>, tanquam ,llas,tcgercllt. Sic Allrij e'luites, & AuxI!J,uij,
iidem,in cpiaola Ciccronis ad Caninium,lib.2.
COllfililÎmqlle WH 11.' (f",[lU probabarur.]Vlimius loqucndi
gemlS,degantiUfqpc, CoJiliumquc eiu~ cUIlél:is probab~tlIr.
Ad iu-/iural/dllmadfgir.) Ex hocloco f.1cilè 'lddllco.r, Vt
~n;cndldum plltcm Sallullij locllln,il1 CuiIina, ln co ira ea:
CU111 acl iuliurandwn populares fcden~ fU! addlccret. PutQ
.
.
cl1im ibi Icgcndum,Adipcret.
PojIulant, H H~re1/t oml/es.] Refcrn ma!Jq1 ld PctrcÎunl,
& legi ,PoJblJat.
.
y alla religio iuri/iurtf'1dj.] Beroaldu<;,Nol1a.Rcété.
i6 l1J aduerjarios te/a cOIl*iebant.] In aduCf[os, Parificn(cS.
l egend wu,AlIerfos.
.
.
Re~l c1ùijJ 1TIlm;tionibrl&.] GryphlllS , Rcliétiç hi~ ICCl10e
nibus,Parjjiéfes,Reliétis lcpiOIUQus.AJjj,Eduél:jçlcgioniliu~\
.S ~
~
�;78
A L D 1 MAN V TIl
Eclora x.f.. hfequi.] Jo.Vineé'tij Pinelli libcr ll1tiquus,Or..l
?C.Ex quo Nicaliuç Ellebodius Cailctanus,mendo[umlocum
fufpicans,Omnia auxilia [ub[equi,rcponclldum putat.
!è::.~ cJTmt<ld id expeditioTeJ.] ln :l1lt~quo lib. Ad ie . Ex :lftinitate autclll T,& D,& olrumlnter le cOlmerfione faérum
cft ab iis, quilocum n.on intelligerent, Ad id: cum lit Icgendum,Ad it!!r. Sicmrra hb·3·cap.8. ~o iter, inquit expcdifillS fJ.cercr,&c .
.llli im-ediend.e rei > q..1. munitionis cauJJ" fiebat ) !'ora rirr.
IIX.] Anriquus Pinelli liber, llIi, impedienda: mUllitioniç
cauffa, qua: ficbat hora eire.llx. Reac.
.
P' E" v ./egione.] Nic:tJi uç legendü put.lt, ex qllaquc ~cgiol1e.
~ 'm ColfaT del'git.] Dclcgit, Pari!icll[Cs.
.
.h .Ibua, lOferu",·it.] H abucrit Icgirur in Variis Icériomb.
Flal,itaruttr.J Flagirarcntur , in .dûs libriç. Vt fit Petrejlls,atqllc AfranillS,R.lglt.lrCl1tllr.Grxco morc.
.
9..:,..Flljium Calmum .] Qyllfium , legcll<lllIU ob[cruau l[
fuluIUS VrJinm,cx Vc[crc hb.& argcl1tc'is nummis.lta CJ1lCIl
flandum ctiam, infr,i,lib·3.eap.7..6.& 1%..
LIB.
1 I.
Cap.
1
r.
'~
/ ~.
bulo.ltb'3. Scu tl11a~ dlXI[. Vlrg.:1.lItcm libro:z,.
Ar.:I1.Laplils. Aeeingunt omnes opcri , !,cdib{dquc rotdrUm
Suhlleillnt Jap[us. Sunt autcm rotunda lign,\, qu lbu~ Naue~,
maxim;\quc oncra voluPl1rur. lllliu~ Pollux: ·Td.ryr vû;;v
~uÀa.) o'fç ..m~ÀH:;}fùny trp:ÀJl.OVTIL! c4 f';; iÇ, ~ctÀr:/. Î'J-tç,
,
3
1
'C91
~Cl.ÀCl. Y 'J'IL!.
Cum infit/is.] qalli [uppliccç eorol~i~
ex Iloribll ç vtcban. tur, pro amicitÎx, Il'ppüc.ltioI11[quc I1g~lO,P oly'hius llb+
y t ab !,om"I/b,u doél,s. J Ma/SlhcnJlUm dJlciplinam, &
grauitatcm, 1.tud:lt CiCCH),ill orationc pro Flaceo.
. J ntcrieé/is aliCfuot clieb/u.] 1l1tcricétitquc, Par!cn[cs.
p ortilJe foras emmpunt.] tta Icgenglllll. fic enim & aH'
funt lo cut l. ~od dm quibulèli 11Imiç durum vidcrctur, 10'
(;ummutarul1t. Cœ~ills)i.l1 cpiftola:td Ciccroncm; llla inui-
. ..
.
,
.
diot
, ~
�S C H 0 LIA 1 N. LIB, 1 I.
179
diofacon iuného non ad occultam rcccdit obtreéht ionC 1l1
[cd ad bdillm tè crumpit. Et Vù-gihus Georg.li b,l,
./fut .."bifub lucem dwfa rnru I~ubila [cre
DiltCrJi crompunt rttd~.
ExciJis,& cOltiet1ù.) Conueél :is, PJrifienf es. Rc0é •
. f<30d,.."bj IJ Qjlenider unt,.ea.J ~od, pro Scd,yJur plt.Vt
mfra, bb. 3. ~od, cùm dlrt animadu ci [um , co nllu t'bm
dlè f1umini. Oc.Phlli p. !o. Qllod, (llll ab iBo abducit CXCI:citul11 Cœlius, ad Ciccron cm; ~od non dubito, qUl11 te
qlloquc hxc dcllbcr:\tio jit pcrtllrb,n ura , Lltlius , hbl 04 1•
~od , cùm }'1ilîtes,Conlulis imperio diéto audlcntt ç futuros elfe, diccrcl1t, cùm is , more maiorul1l , rccunduJ11 vota in Capitoli o IlUIlCupata, lié1:oubus palud.lus pl ofeétus ab
vrbc ellct. V.trro, hb . 6. Ling.Ldt. ~od,Cllm J~CUnt COllli,icionc m, COltuml Oncm adl!unt . . t P!tnlllslt b. rg. cap .23,
~od vcll.lnc quoquc cur:\m dCtCrl11l11tllillS.
4- Fidmiar tttm y:'Hart, .) j ,1 dt tcml or.lnam,qll;imqll(' ewn
ccd~ro oportcrc t, adllClltll Cn P ompeJj. Q CUI tJu~ h:>. v.
Aufplelum,lOqUlt, & llnperill :\11 J tradc lIltC: lln, '1\11 t.tH, ~hu
Rex :\ppclletur , dance Alla dccr:dat hottIs. vlélor dcmdc
Rcgllum tloi 1cdd.lt. &c. f.t p:llI!à pol1: Compo ltlSrCbus,
ilùl:o regl [lbi fidllel,l, (Ili cil pel' Jiduclam ) rclbtu~t llUpCflllm.
III gl alli era oncra ir/il/II:!,' bat: or. J Aliter hllne 10cl1ll1l~
gi,in Parillcn! i,& Gryplua no, cil 111 VarJJ ~ IcLtlOlùUIIS,
~~ .,,~rba tt! 'f/~e ora t/ n 'I mrtdwerji u Remp.I" lb'Hffm' .JHxe
CXpollllntur .1 CX[1re, t,1111 qll.l il1ill l\:~ faéb. cd lIliu!tè ùétü
videri 110n potcll:,{~ pli l11aru r lç,qlli vcrba ,:tt(luC or.lti? l1CI11 ,
aducr/ils R~1llp.hJb\l~m: CUlll pr~tèltlm Cç(Jr ca un IIlI tll:i
Reip. cauJf,l11011 (hiill 11 gcn:t. ~>rc rcélè plltO Jldi1ic:\l.i
Nic.tinllll, illlld , ,\ dllcrlus Rcmp.hnccrul11 11911 çi1\! : vqills
amcm, Arlllcr!jlÇ Pp!npeil lm.
Ratio autcm IJ .te crat bdlt,,,t [tcr.m J 1.I'giones G<tdes conferm. ) Pcmi proprict.lçis, & ~lcgantia; L:ttini Inmoni~,
11011 dublto qU1l1 lcgenJll m cHç mecll1l1 Jel1tlilllç, Vt Jè
çum Il.leg. Gaocs confcrn.. t: id cil:) 1I.lcg'Ol1lb\ls. Natu~
. crrPT ex hoc {eribcndi morc l Il.lcg, ha qllollue cdidcTunt pariJlen tès. ~o modo cil: & in Cryp Ij llbro ad
oram.
!-cgem de .pi[fafor~ 14tam.J Ereat igitur Plut.qui Crl:atlln~
a
55 't
�"Ilo
A L D 1 MAN V TIl
à Scnatu dW:atorem Cx[arcm tradit. Appianus & Dio Id~
taro ad pC1pul~m Icgém figruficant.
Curio Marcisem Vtjcam nallib,u pr.emittit.] Marcnm 0mni!lO videtur legeq~um, ~m hic d!: M. Rufus, Curioni.~
~:dl:or,de quo fllpra.
. .
C.Cllninjllm Rcbû/tm Legatum. ] Fuera~ CClam 1~g3tu~ m.
Gallia [upr.t, libro 7· d e bello GalJ.in fine.
~.e ojferrwtllr.] Pari1icn[es, ~a offerrcntur.
Cornmjlitoné[que. ) Cômilité[que,P ariften[c~,& Gryphj~.
(; Nam neque pr,edentes !ùrPiear! ~portet.] Verbu~)Pruden~
fes,forta(fc non vacat lTlcrido: mil fi ,P rudentes, Id cil:, probos,JJ1tcllJg.:ts:n Opponatur hoc mCll1brllm [cqucnti mcmbro, nequc J111~robos [cir~. Diuidit cnim cxercitllm in pro~
~os C),Ull11oleil:e ferent , fibi parmn cq::di , & imprQbos , qUI
fail:ns loco 1110~is,~imçri fe intelligent.
l'udore 4ut metll,tenentllT: quib"",,4uJ IIo~m4xime adl~erfa
ria ej/.J Terentius Adelph.aél:. 3.(C.$'
p erfltlfÏ t nox,4mOr, "illllm ,ftdolefient ia.
~cm lQcum fumpftt àPlauto,in principio BaççllidUlT1:
l{foc iUecepTofi Ul fieri nif, il po/cj/,
N ox ,mllli eT,"'Pi nU!JI, homin;, adolefcentulo?
Et Liuius: N qx, orpnem tim~rem,aut pudor€ extiJ1xcra~.
Nequetantifu~la"imi~ .."rfinefPe caf/ra 0Pf"l,tJallda cenftam: lIeqlu (aI.ri tjmor1é~ "t ipfè defidflm.] Placet 1 vt fpc dçl1ciam. alter~m ~nim cil: !ine qJc,alterum cllm [pc aliqua.
11J me pffenditH'1 Pater meus conie~lIr:1. du~us, ita lc-:gendum pupllit ,& imprimi etiam voluit ,in Ilbriç noftris1
amF mul~os anpos: cùm in perllulgatis omnibus lcgcrCturl
Ilm me offcnditis. H~nc vero fecit conicél:lIram ex ipfa pri
mùm lèmcnti:1., deindc ex Latini {ermonis conCuetudine.
Nam,quo4 ad [enrentiam at.tincr, quis hoc ygnificari no
illtclligit? non cre~~, Cx[a:l~ faél:a proban a vq.bls,mea repn:hendi. Lpqllcndl genus cOjJrob<lmr cxcplph~. LuccelU~
ad Ciceronern,lib.s.ln altcra11l11u vdun obtemperes, ln a~
tera non Qifend:ls.pro,non pffcndaris. Et Cicero,ad~. Fr.
cpi!1:.r.lib.r.Si quis cil:, in qllo iam offcnderis ,de quo aliquid
[en(criç: huic nullam partem cxilhl1lationis tlla:: com11liferis. Pro Milone: Si in me aliqllid oJfcndiil:is. Et in Verrcm,
lib.r.aébonis Il. HofJJes ianitor,verituç,l1e quid in ipfo [e of:..
fenderie,hominem fumma yi I"ctinçre çccpit.l='i=C~m ml~lt.~
5
Il
.
Vlp~
�'s C H 0
LIA 1 N LIB. II r.
"Sr
!Viri, fortes in COIllI11111Ù incertéque periclllo ~ bc~i,.tcrra, &
m:u-i,lxpc otfcndcrinr. Hxc cnilll 0111111:1 paUcndlJJgnificationell1 habént.
N allfS OllerariM addllxerim. J Abduxerim, placet: [ed ira
plac~t, fi hominum erudirorum iudicio cO/llproberur. ego
cnim,di{femientibus antiquis libris, opiniollclll mcall1 anurc vix poffum.
Confènfufleo .J Suorum,Parilicnlès.
.
'1 N 011 ita ma$ni,aut diffidli,(9' arduo,adfcenfu.J Io,.v1J1ccntius Pinell11~ legend um pu~at, Non ita magna, at dlfllCÜl, &
ardijp adièenlü.Vt rcrpondcantinte~ [e,Nonita,& Ar .
...A'c fiegimtium mulritudiIJe.] Hac,Gryphij liber ad or:lIn.
f\., P :JriJien[cs.
Circittr ne. interftElü, tuque ."ulneratÙ.] Fuhtij Vrjini lipcr, Ae 00 vujllcr.uis. ~od non di{p~icet.
MlIlturT' ad /'a1lc rem proba1ldi't,adiuuat Adolefc'ttia.l Tc111erirarçm e{fe Rorcn~is xta~is, prudentiam {cneélutis , ait
(2icC1'9, deSCllcélute. Inde Homerus Ii\. 'l'.
,
'"...
,
,
'Q.
'1
, , ('1"
AICf
0 . o71'i\onp4Jv <t.vo p4JV rppeYtç l1'Tft ""ov 1eL{.
J:~ I~·4. dlClt , vcloccm cffe mc11tcm,(cd tenue conlilinm.
" ' ('1''''
,
,
('1
"
,.,
1 Q.
010 OIcL/ Vt\l al'CI poç tJ71'tP"'<t.ITI eL{ ni\E v1:lO?V,
..0.1, '
~
'
l
KpcL/7l'vonpoç
Ml Î'<t.p'(S voOÇ
)i\t71''1111\ ""E, 'T~ ",nT/S·
V7Iam,."t in relitJuùrtbll4, fl>em reli'1u<tm (alutil e!Je arbitrct- .
tlU.] Vnam vt mileris in rcbus , &c. par4Îcnfcs. Reélc!. Cicero, in CatiI.4'Spc.:S (ola homines in mi{eriis cOfoJ.tri folct.
Dicbufqtte .t'1u~ poJf pl'ucil.) A~efi vcrbum, Acqllè,.1 Pi-
'.
U
ncIli vercre librp.
LIB.
~~
I I 1.
Ctp.
I.
fi"
~ $ enim er'ft a"IJ~) q~o per leges ei Cor;fielem
~ eri [jaret.] Intra x. aonos) vt apucl Liuium Jj-
(;)-, "
,
" ",
bm 40.fcriptllln cft,cundcm rcfici conliuem,
ante multas 3n110S Iat.dcx vctablt.hoc igiwr
", Ideo CœCu dIClt,ncputetur'9u1a potitps effet
J.caha, dlélat~rquc diélus lit,a!I9Uld adu~r{u~ legcs céin1jli~
lc.dlllab.tt cmm !ue alter CHIS coiillatus a pomo annjç dccc •
. ~Iibm ~n ",be fr.tfid~~ legionum Po~pe;lu "abllerat.~ CarpIt Pompcllun,qUl, tertlum conlit!, MJ!onc de yi acÇillafO.
~xerptLJm in vrbc, COntra Jegc:s, habuiç.
'
�:z.Si
A L D l
MAN V TIl
.filiir/luaientibru iudicibm. ] Ob fcf\:inationem , brew
fpatio lcge data.
."
.fimolrianos milites admifueerar.J Mlrabar, 111 Pompcl]
copiiç Antonianos militcs nllmcrari. cùm trC~ Antoni) fr,ltres, Marcu~,Caills, LllCIUÇ, Cxlàriç partc, in CiLllh bello fccuti tînt: fcd poll:ea comper!, eXCrCltlllll C. Antolllj,'[ . Plllcionis opera prodirul1l,lO Pompelj porell:l tcm vellJ!lè.p r optcrca qllall d,uoia /ides eonUl1 dft[ , cos lllJ!Jle~ POJ1l yeius
adrnûcuerat fllls. Dt hac AntollIaru cxcrCltu ctcdir lo llc,hlC
infra: Sc morte Curionis, & Jetrirncnro Africani cxcrcitllS
tal1to,mili[.urnque dedirione ad Corcyram.l::.r.l !JqU.\to pol1:
Hic l'aulhJpcr cf\: pllgnatllrn:cùm irnuTIl'crc noJhi COI1.\ren
tur, lIb caItra dcfendercnt, fowfsimè T. PulClOnc, euiuç opera, proditlll11 cxereltum C. Antonij dcmonfl:r.\uill1115, co
loeo l'ropugllal1te. Sl1ctonius ctJ:lm, mnibl1S, :IÎt, ciuilIbu~
bcJIi~ null,lITI c1.\dé, niJi pel' Icgatos fil os , pafIi.ls l'fl::quorul11
C.Curio in Afriea pcriit, C. AntOlllus in 1I1yrico in aducrfariorum dcucnit potell::\tcrn. Idem li. 4[ . .p.. DIO lèriprum
reliquit. ~orum lo corum tcll:imonio, mlltilos ellc hos
C :dariç Ijbroç ~c bc llo ciuili, t:\cilc cil: incelligere: etcnil11,
quod ipfc ait, le dcmonll:raffc ,PuJcioniç opera proditlll11
cxcrcinlln C. Amoni}, id in his l ibris nufquam rcpc, itur.
Colm e" Tilrtfcill.] Cotus, pro Coty ,antlquo morc:vt Sul la, pro Sylh: Clupells, pro ClypclI~. 11;\111 Cotys verum nomen cft R\:gum Thrlcia;. LIlJill~ lib. 42.. T:teitu~ lib. 2.. VaIeril1' Max.lib·3·eap . 7· Error (xpc n:ttus ex ignor:ttiollc v
tcrj~ Orthogr:tplua:. Vt apud Plmium ,CUI1l jjnccrl1m effet,
InclutoS calltUS, pro Inclytaç f.1\2ul11 cil:, Inclttloç: vmlc ob[cura[cntcnria viri, doébs.
5aptlem.] Sadaks dicitur ~ Lucano,lib.,s.
., '
.
E;ru rei c/luffa Gmnl ÎI. OTa marit .] Parr1ren(cs, Elu (que rel
cau(f., omni ora marit.
::. JmpoJitù,..,tfupr"dcmon~rllrt4m tfI,legionib. VIt.) Hoetotu 111 glQl1èl11:t arbitror ,aJfcriptul11 ab Imperiro, qui Icgerlt
illud in prine. huius lib. Eo legionc\ v I l , Eql1itltum omncn
vcnire iu{ferat. N;Im ,quo modo poruit in nauc~ imponcrc
legion<;~ VII , id e,1l: p~dc~rcs omm:ç copias, quas 'Brlldiiïl1m
venire JlIffcrat: CUI11 lu}'r.! dlxcl'It: Sed t ,\Iltum IllUlllm J'Cporit, vt anSUll:c xv. millia Icgiomriorum miliwm, ~ o.
c<luiteç tr.mlport:trc poffcl1t. Hoc VlUUU, ino1'la 1l.\UIl!lTI.,
CxJ.m,
�sc H 0
LIA
1 N LIB.
III.
7.83
C;rfari.ad conficiendi belli ceIeriçarem,defuir.Infi-l qUOC\UC
o {{endit,noll elfe rran[portaras o 11111 es copias. Expoûtis, inqlUr,militibus, naucs cadem noé1:e Brundilium à Ca':[are remittlintur:vt relillllÇ \cgio nes, equitarltlque,tranfpo~-t:lri pof
[cnt.Et <lliquamo pofi:Reliquarum ex Ital1a IcglOnll aduenpun exfrt.:ébrc confiimit. Eas autcm legiones QJufius Calenus,& M.Amonius,denique tranfuexerunt.
. .
! ~Ii ati'e~atur Ph~rfalia.JPharla.Jia,regio Thef[,tli,. efi,aloJ
cpido Pharlalo.C::d a: autcm copia~ in Epiro expo[wt, haud
prorul C~ I CO. quarc [Urplcor opldum in prima EplfO fuure,
cui Ph ula}o potlUç,qJlam PharGhx 1l0(1)cn effet.Paulus 0rOiiuç,Lb.6 c:lp.I~ . non Pharlàliam,ncqlle Pharfalum, [ed Pa
lxophariàlum,i.antiquum Pharfalum,vocar.
LuCTtri//$ HiJPi lo. ] Vefpillo eméndar F.Vrftnus,ex argéteo nU111 0 ,111 quo, Q..:..L veR E T 1 V s. Q..:..F. V E SPI LLO.
D,l'g, mi.eju.e.] Indiligentia':,Pariftenfes.
D ~ll"Imwlis, eceptÙ.) Acceptis,Parilien[cs.
3 GrO<C05 rn ..mm adfcwdere, &c.] Parifienfes: Ctlm Grxcos
tnurum ad[cendere, atque: arma caprre iuberet. Uli autcm
Fùm li: cont.&c.
L.:'t rabe1;'u.]StraberÎ:lm f.,mi Jiam nufquam apud vetercs
Icgi. Stabenam, ex auuquorum bpidum ob[cruatione no",:
ttun habeo.
R , m.t)iu dibu$ iWangoni orum,;T} Campo
Il''artio,i~sa,agT.mdi. i.
T.
S T
SEC
A B
li R I O
v N D O. C 0 A CIO R. 1
AR G li N TA RIO . V 1 A TOR
CON S V L A R. 1 S. ET. PRA 1; T.
1
SIR I. ET
F L 1\ V
DI AE. ST R A ,T 0 NIC E
V X 0 RI
fi.1 Forum Boari/,m)i"l,ortù M4!J(;morum, ')bj
putatur fuifJe F abiorum dom ru.
'l' •
S T AllE R 1 V S. Il P 1 G 0 N V S
V 1 A TOR.. CON Sv L A RI I S
SI R 1. E T. sv 1 S. 1 T ~ M. LIB. LIn IS II. T A B V ~
PO STE RIS o..:! E. EOR. il M:
1 X 1 T. Jt. N N 1 S. L X X X II
.r
M ~ N. II. DIli B ~. s: X x~
�ALDI
MANVTll
Simeel etc C.tfar.] Pariiienfes,Q!;!ofimul ac Cxur.
4 ProfeElo occupato iriTlere ad Dyrrharhitem.] Malim,PrxoCcup.uoitinere.namProfetl:o mendofumdfe confiae. Vd:
Prxfctl:o occ.it. Parifienfcs:Pe~-f'c:tl:o.Alij,Profeétus.
.
Hu, tldduTlt pauca:J Veteres quidam libri,Huc adfunt pau
ca.Vndc fufpicor legl poffe,Huc adfUIlt pau ca. Pro, Addunt,
aJ11ngunt.
I Tlimicitidfque babebat ttilim priulf,ttU ,um cifare,ex ,.fietl.IÏlatt,& Pr.ttllra,cor,reptM.] Etiam qc: conful.ttu. & merito:
ideo:l C<ef.uc ornittituc.
,At'lue.,n/! ~ti/!m,&c . J Si fic legitur, vt çfl in vulgatis liQris:ncc f~clle ft:ntentia col1i~itur,t1ec vcrba fatis inter fc co
l1xrcnt.Vldetur locus i~a pofie rcflitui: fi modè> libri vetcre~
opcm fc:ant: Vtqne vn.l edam vtrimque admodwn tutO lc~
gau verurc,& qU<e vellcnt , cxponere poffent: cerrum ei rc~
[cmpus conflituitur.
S . Legempromull.auit., ..t fixies fiTl~ dies fine ..peris "edit.t peeum.e folltantur . ) P lebllllfimx Cœlius,xre alieno opprelÎ""hac
Jcgc fubllcniq: clIpiçlXlt.Subucniendi autcm rationcs, vt opi
Jlor, duaç cxcogitalùt, vnam nc debitores crcditaç pee unias,
ni fa~ Jonga dic,foluere cogerentur: alterum,yt, donce cas
foluerent,vfilf<\: 110mïne nilul penderent. Vtraqlle ratio patcbit, fi quo modo Pa~er meu~ lcgendum ~utat, ita legatur:
Legem promlllgauit vt [exenni dio, tine v[uri~ creditx pe;:eu
nia: fO!llantur. Nam,Sexcnni dic,pro [ex .111IlorulT\fpatio La
tinè dicitur,vt Annua die, BiI11a,Trim<l,QEadrima. Ego lc~
gendum put;tbam, Vt fex penlionibus lînc vfuriç, &c. ~o
Inodo Hircius locutus, de bello ~frieo,çap.lI. Vt pertriennium [ex pen{ionibuç P?pu!o R./oluen:t. ~tm lcétioncfII
pofica rcperi & 111 P;tClltenlJ.
Eo Cl/m à R: p~dio, Prl.tore eum le~io/Je lapide iEllu elfe~ e31
m~To,peri1t. ] Ùe;: Mllorus mortc,V cllems epam hb.:j.. V cnlO~
jn co nulla cie Qgodio f11cntio. Anti<"Juuç liber PinclIi, pro,
Lapide iél:m,h,\bct,Miffo lapide .itl:m.Ego,cx conictl:ura,!cgcndlun puto:Eo,eum.1 ~into Pedlo Tr.mil. lapide itl:us
effet ~x muro,periit. Vt iJIud,p rxtorc cum Legione,in antiqlllonbus Iibri~ lèriptum contratl:è fuern,fic: Pra:tor cum L.
priMqllc,Tr.cum L,quod iignificarct,Tnbuno Milittun:Scd
eum ;tb iis,qui libros exfcribcrcl1t, id non planè intclJjgcre~ur,cùm punétus ad[criptus non fuiflèt1iterx,ncmpc ~lIod I,
m;ull[C\l~~
�S C H 0 LIA l N LIB. 1 l I.
1.8S
in:tiU1Clll is literis [cribcre nt , vt indieat Virgilill~ CU'ptn1i :
indefaau m,vt ex M [L.fccer int, cv M L.pofl:dquc,Culll
Legione .
.
Qui eo'PTof/idij '~.ffi1,mifli erant.] Mone~ Leaorem ,lta 10
eum hune à Patre mco ex illgenio iampnde m rdhtutum :
cùmlegerctllr,in libris omniblls,Pr::edandi call.ffa.
6
SZ~(lmoYf.n;um lito1~,(!Jc.l Pro, ~:lm omOlrtm locorwn
litor .I,<Xc.Nlcautts legtt,Q! .am 0111111:\ htora,&c.
RiwH pr.cciplta/~er(lt.] Sic locmus Virg.
Nox pr~(ipjtat ,.clo. LIlI.lih'7;-7. CrerutUm vulgo eH:,
iu plltcum :lpertum e~ eCIllo pr::eClpitalfc. Et lib.39. Et p:lrs
maxima incrmes l'cr mUla, & rupés dcruptas , prxcipitante~
fugerunt . .
"
. .
ln .fifi"u~ fe-mht. ] Conûlet udo ~atlllL[ermonis pofl:u
bt,vt leg:ltur 111 Afneum vertlt. VI~C IlmlIe quidd:lffi, apud
Hirt.bb.8 .de Bello G:tll.LOCllln cl11m lbl cmcndb ,
7
Hoceod emftretem?ore.] H~c,P:lrilien[es.
Conferta fu·fiE/is.] Dilfert:l,P arifienfe s.
cetmifIl/ e eiuJ ?e~Jl(1I14~~. ] AntiqullS FllIuij Vtuni liber,
Celtiqu e CIUS rel dIe confhtllt a.Reété.
.fid~fTe Sûpiomm ,Clt711 legiombtu.] Ira Icgèndu m,nô, vt antea,lcgio ne.n:un de duabus [upd mentio.(~pd,allte me na.
~um,obreruatllm cfi ab aliis.
8
PujJdio im,?edimentü legion/tm re/;'II/,it.] Abund~t, Lcgio.
num:iàtis enim confht,I mpedim enta legiollum effc.
Regù Cotti.) Malim,C otys:dc quo diximus Lb.3. de beIlct
Cill.eap.r.
Cn.P omp( ~ {i[i/M.] Parifienf cs, & Gry~hius. Cll.Pom pcius
fi!ills.Re aé.Sic CorncIlU~ Ncpds,lIl Amcl Vlta, C.Marius nIius:& Cicero ad QJ.Iib:::..Sêruiliu~ filius. Hic,.lib.1:de Bello C1U. cap.~. L.exlar fiI.lU . &~. cap.r;PompelUs filit.!s. &de
bclIo Africo, capite tcrtlo.Cn .Pompcl Um fiInim.
, Vt txful'frior~ pugll4nJ 10co.J Et, non Vt, lcgc'ndtuu putat
10. Vincenrius P inellus.
HtUide.] Gryphills,Biblidc.Pariftcn[cs.Byllidè.Reél:é.ita
cnim Ptolcm:rus.Emcnd~lTdus ~oClis & in hoc Hbro,cap.3.
9
fi.cc il'eE/a~H.~ SIC rCam~'9l\am,vt antc'a, Hxc cxtpeaa~.
R ecipere[e 'Uftlt.] Statwt,B~roaJdus,
s"b~to conftiparifila conitcerun:.] Ailtca,Con[picati . Pater.
Conlbpa tl,amc al1quot annm,llt hbns no1l:ris rCl'0[Wt.
�2.86
A LD 1
MAN V TIl
.fidu-erfiu C/iuum.] Et hoc Pater emcndallit: dm Pilum,
non Cliuum,nulla [cmemia,legcrctur.
Proteipites Pom?eianos egmmc.) n Parilicnfi,poft h:rc ver":
ba,legllntur ,Et terga verrcre coegerunr.
paulloIJ.ue.] V{itatillç.Paullumquc.
Circ" eum /oeum.] Citra,Pariticn[es.
10
~oa appellatur Chara.] Carus diCitur.i Dio[cciride, lib.,;
capite S9·
EqftOS eor,~m 'VIx to/erari. JPro·,vix ali.Infd,cJp.Ii.His ra':
tibnibus Equltatllm tolerare.
SubUcis in terram dimiflü.] Dc:'m'iŒs , Parilien[cs, & Gryphius. Rcété.
JI
.fit p/eri~ue . J Ac plerique,Parilien[cs.
.
Vo/c"titu t'ftUtU.] Sunt qui, Tu!fills,!c?tant.Imperité: dUlS .
enim familùs in vno h omine eoniungul~r.
Euocar6fqùe Ceriruriones eomplures.) Malil11, Eûoeatoo , &
~anipulare~,Centurioné[quc. quo modo leg it llr in Gryphij
hbrn,& Panlienfi. Vt m lhtllm tru genera eeeldcrim, .tvtJnipu lares ac duorum l11il1iul'ri nUIl1Crlll11 LlIocati,Ccnturiones.
non cnlln Centllrioncs EuocatofUl11 limt , lèd M w J' ulariu,
id dl: Legionariorll. itaqlie infrà CraHinm CllOCl tllS , mÛltcs
"d pll<>nam adh ortans, non ait, SC1uimini me, Manipulareç
m ci:?ed Manipularcs mei qui fuiftis. Centurio cnim amplius:
non cdt.
Milliafagittarum eirei/er x ic x. J SnctonlUS maiorcm nllrncrum ponit. V n~,inqlùt, v 1. Icgionis cohors, pra::pofira caficll o,l v.P 0111pCI J 1.~glOncs per alIquot horas ûliHriuit,pa::ne
omnis con!ixa multituJmc ho{hbllrn [agJttarum, qllafUI11 c.
:le x x x, 111111ia intra vallum r cpcrra [unt. Viderur igirur aut
iri Cxiire lcg~ndum, c x x x.aurin Suctonio,Circiter x xx.
Erroreforraf{enaro ex lItera e,qux pro CCIltUIn,& pro Cuciter,variè accipi poruit.
Foramina ccxxx.)ValcriilsMax.&Sucroniuç,c.& xx ;
iétibus:PllItarchlls,c x x x .
.fib .aautl orainibtu tttl. Primipi/um.] Primus pi (us , ordo
eft: Primipilus,qui ordincm ducit. ~rc, cùm h îc dl! ordine
[crmo lit, 111a1il11 legerc , Primum pJlUi11. quo modo lcgitur
in antiquo Cardinaliç BO'fl'oln'tij,cüius vite,: inrcgriratcm admirari nni11quam {am p~ffillnlls, libro. ExcmpTum occurnt
infd; .bat Cra!l:illlls CllO'atllS in excrcitu Cxfaris,qui iùpe~
l.
nore
�S C H 0 LIA
1N
LIB. II J.
287
,riare anno apud cUI11 .primul11 pilul11 in legiol1c x .duxcfat .
Etlib.S' BclI.GaII.T.Balllcntio, qui fi'pcnol' c .ll1 Il 0 prlll1l1111
pilum duxer:tt. Et Tacitm, lib.2o . Inf.!mi gratü primun1 pilum :tdepto,lxt:t ad prx lcns malt; p:trt:t.
.
Cohmém'1ttepof/M.] Abdl: Pofte:t à ParifiehÎl hbr?
Frumcnl oue, & rp.rr arii< miliraTib,ifqm doms.] AlI): Fru~
mcnto,vel1:c.dia.iis, l11ilitarib\ls donis. ~o modo T.LILIlU~
lib.2.l.. Prumcn to , vell:c ,viatico etial11 iuuit. Et XenophOJl
Iib.I.Rer um GrxcarllJn: Ip.rJ.Td,y TE tJ'4J1~W btd.t;(d,~ t'cp6J/~v J/ OIV fJ-I1VOIV. E~ Val. ~hx. lib . s.cap.l. de Call1panis:
ProtinLl s, inqllit, conluhb us mGgllia honoris ,lI1i[itibll SVCful11,arl11a,equo~,commeatllm benignifiil11è prxft. De Diariis autcIl1,Cicero ad Att.Iiç,inquit,di.triiç militul11 eelcritarem incitat,A ntonius Augull:illU5,Epircoplls llerdcll1iç,l1l\<7U
l.u·i vir ingcnio, in cl11cn;landi[quc antiquor um libris lllJ.~i
ma eum laucle vcrfàtus, Iegcndul11 putlr:Fr umcmo, vcftc,pe cuni.t alij[qllc ll1Jliraribu~ donis. NicaGu$, Frul11cnro,vc!l:iariiç,&c.id cfl:,vel1:ibm.Vmlll1 rdl:iu~,itJ(hccl1t eruditi.
Telil ex ')1aUo abidlù .] Rcébus viclerur,Adicél:is.
C. V oluflntt m.]lta [cpibend ull1 ,non Volu1icnum. Cic.in
orat.pro Clu . Ita quoqllc Icgitur in antiquo mco hpidc, cuius excmpllll11 ièquitur.
.
L.
VOI. VSI; !IlV S
MAXIM VS
NO .M ENCLA T
H.
S.
Il.
T?1I1é 'VeTO .... nimrfi.] lncluxi, t:lI1quan1 gloffen\a , vcrbum,
Vniuc~fi. qui cnim,VlIIgo,interprct.lri voluit,adlèl'iplit,Vni_
ucrll.nalTI,qui dicit, Vulgo pCC.Clllt, h~c di ci~, Vniuerli pcccant.& Cic.cp.J.!lb.9.ad An.lImc v(!ro vulgo dl Clint. Et pro
1Yll!1 cna:N uITI [ocu ad ~) eél:anJum darc,aut ad pranJium .i ntiit.lrcIJllinimt\ [cd vUlgO,plfli Ill: Q0d cft, Vlllgèl vnillcrfo~l
cuj/odtar um .. rrtt drll$w rirt animadm 'fa.] Placct,V aria tli1igenti.t,vt h.lbét P ariil cn!cs bbri.Au~ ~r~ V cra, legCllduml
Vnlllcrf.l:l1l1lt.ttlOne haud Ita l11:lgna,h Jenb,ltlll'j Vi.t.
13 P.~r Mare. nauibtM l'xpofi tù , in. adue.rfof jmperum fc,~r~nr.]
~IS non vld~t legcnJll m clfc,Exp Qhtun luerfos?AntJquuS
liber Pinelli,E xpOiLti,adllcrfarij in no!1r.Nicalius, r'cr marc,
iilpcr/lllum put:!',
�A L D l hl A N V TIl
288
Hoccafo .Aquilaconferuatur.~ AquiIa fignum Legioni~
fuit.Plin iudib.ld .cap+ Romanis Aqlul.tm LeglOmhus C.
Mariuç in (ecundo con(ulatu [uo proprie dicauit. erat & ,lltrC,1 prima cwn 4.aliis:Lupi,Min?taurijEq uÎ,.Apriquc Jil1gu~
los ordine~ antclbant.pauc.ls an:c .lnnlS [ola 111 <tclcm portan
cœpta erat;reliqu1. 1I1 ca!l:ns rchnquc,batur. Marim in totll1~
eaabc!icawt. ex co notatUfI\l1onfere leglOncs v m quamlllbcrna!fe cafiris,vbi Aquilan un non lit iugum.
OmlûbtU prjm"cohor~ Ctnturidnibru inttrftr1is pr4terPridcipem pi-io rtm .] Cohorte s nll(quam nornin.at Polybiu~, alio.:
qui diligcntifiimus in acic Rorn:lI1a cXplicanda. omittend i
cau[f.·un, opmor, habuit , qULt Cohors in excrcim ordinaria
o ha"
110 tuit,Ccd,û rcs poLèeret,cx tribus m:lliipùliç ficbat,vn
fiatorum,al~ero principu~,tertio tr!arionu n. lluX amcm ex:
:t: tcrprllTIlS mampuhs ficbatipruna:qua: c [ccundis,[ccullda
cral1e
deni
n
.quoniar
decimam
ad
r:vfque
vocabatu
ciiç,tcrtia
marupuIi ih finglilis militurn gencribus,hall:ati~, principibuç,
'. tria.rüs.nà111 vC~ltes,l1equc manipul oç,ncque ~g11l,ncquc CCII
tunones propnos habeb:lnt: îcd po!l: veht:ttlbI1CI11,id cil: ültum pilorum, & leue111 quiidarn pllgn,1111 ad acics verirnqu e'
committ endas, :equa ponioue ad ligna hafiatorum , principum,tria riorum rcdibant. PrilIceps autcm priordic eb.m ir;
~chtUTio iUc m:miplil i principum'~llli cx duobll~ prior crC:ltus crat.naln , vt a.Jt Polybllls dux ficballt cle'éhoncs CCl1ttlrionum à tribunis ~ihtum , vtraquc dcnum, quia de ni crane
manipul i in .linguh~ gcoeribus. ~rior c1cého cr,lt h onoratior,vfqu e.co, vt.qiu ccntunot?~s 111 ca cre.l~:1I1tur , iis rcb li 1',
<J11a: de bello dchbcra.bahtur, lntcrclfc nt.lll rltrli.l~ duos ipfi;
qui poficrio rem man'puh partcmr cgcrent, crcaban t, quoç
Polybius odpct?,~Ç appellar. ita erant in fingulis mal1ipuli ~ bi.:
ni centllrio rid, & bini odpct?,ol. Omnino igirur, CÙI11 ex tribuç manipulis,vt dixi, conll:a~et cohdrs, quil'iql1C [unt intcrfcéti primx cohonis cCntllfiOnes, vno conCCrtt.\to Princi.:
pc priorc.
14
.Demonflr~ujmlu. ] ~o.loco 1 Q!.xrcn dum, Non cnim
vmquarn in his libris repen.
Sibi repugnantts.] Paritiel1fcs,io ·.
E oJtm)'l/lo ..,enerttllt,'(e,cptu.• conjù lebant.]Parcr lcgcndul11
put:lt,Eodcm ,qua vcncrant,Tcceptui conCulebanc.Ego vcro,.
pro,Confttlcbam,lcgc.:rcm,Collcincb;mi.Parüien[cs,& :tntiquus
�s t H 0 LIA i N LIB.
qllUS Pinclli liber,Re ceptufib i oonlidehantl
II J.
189
~ ifquam omnim.] Pmo lcgendum , ~[ql\:1.m omnium '-
~oâ ital.ocutus IÎt idem de bello Gall.hbro 7· C:1.p.I4.& dè
bello Ciu.lib.l.cap.).& lib.:t.cap.I.Et Tc.rcntiuç,Andria.... .
Jfngllftii l,pordfqu c CAfaris mil.] Parifienr~s , GryphlJ Ir..;.
bcr ad oram,& antiqùus P indli liber; Angufus porus, atquè
llis à Ca:f:uc mil.
Felgin4t em;TutiCllnum.] Puto Tegcndum) FI. TOticanum.'
Jfgrauiu m.] Cùm pra:nom cn deiiderc tur) & hic pro Agrauiull1,vel AgranÎu m , (nam Vtroquc m000 legimr in anriquis libris)pul:o legcndull1,A.Granium,vel A.GrauiLi: quaJ.
rUIl1 fall1iliatum mentio rcperitur .
. Tribunos mîl . L. J I>1endu;nin nuh,cro. nanl fingula: le.."
glOncs quatcr~lOs cantum tribun os. 1l1J\.habcbant. qui crgo
1icr~ potcfl:,~tl11 co ~ra:hd L.pcn~rllltlA.ntJS:{lIus liber Fulllij
Vrhm Itabct, !r. m& Ex quo {ufplcan po{fUI11US, ita. [criptum olim fuÜfe: Tr.Mi I. IIl. Q!pd dt, Tribuno s MiI.m.
]\Jam,Mi litum, vcl vllalitcr a M.vcl hibus Mil. vd quinque .
Milit.fi nificabatùr.
Omnéfque deduélol. ]Parifienle~,Omhes produél:os.
Obieéltt. ] Reéhus, vt puto,AbH.:étx.
i~
Locum flcurum ad dimi(andttm . ] Ex vefiigiis antiqua: le "
aionis,le gcndum ,Locum [c œquum,&c .
.R~od fi efJet faa.f~,!! ,aetrimenll,m in bonu~ -verterct . .J Re.;
tülJ~ In C.1rraflenjl,~bd dfet faéhun dCtrll11Chtum, 111 bo-,
num veneret.
intra "';aUu711 cajlrotltm r~ntimeit.]Parificnll.:s,Intra. cafirormn mi.l11itionem cont.
.
Ne occaJio temporis deefJet.] Occa!i.0ni,Parificn[csl
.
Sta. C~/arem JfpoUon ia,!7,.J P arûlcn[cs,Scd Ca:[ar Apolloniam a direél:o,&c.
t6 Ca{ù Ciuitalù ,omprehrtlJis ex c)tptittls (ognitll.] Comprc en{\s,a.bundat.
.
il L.Hirri.j .] Gryphij liber,L.Hirta:.Parilien[cslL.Hirri. Ercponendul11 puto,Lucccij Hirri.
gopromififJtt.] Rccepi!fc~,Parifi~,{ès.
.
!<Jod fMU perfP·) ParJ!lcnfcs, ~~d [ms pcr[pdl:um h:tbcre militum al1lmum VldcrCtu\'.
i7 DtleEliblu.l Delcétu, Parifien les.
Colon/is.] Colonis,Parilicm!è s.
9
TT
�l~O
ALD1
MAN
v
TIl
.fic ittm a"jmo .. morjtlm perdpit'btlnt ] Eleg.lI1tius,P rxd-
piehant: ~o modo Pariiicn(cs. Cie. P!lIlipp.I3.
Pr:tcipi~
g .wdia Jilppliciorü veJl:ror. :. Vide lib.7.de Bello G ~ JI..cap.t • .
CO"~rlfJ ex. e"pleuerat .b"c eram mil1lil t v.] Ergo qUJJ1geni m:litcs in cohorte.
Erant,(Jc.4tteflfJat" .] Erat'atte nUl tl,Parifie n(es,
R,u,(fifmmtlertlT. oo x x t .l.] C~h ortcs t!ixit elfe x xc. eJC
<Juo YJtlcntur pallCloreç Sllll1gentJç III ~ohortc fuilfe:at proxime qUlngenlrJll11 fUl{le cohorté diximuç. idgue.e x guarta qU0quc :lCle, gual11 è VI. cohorrib uç Cx[,r infiituit, intelligitw:: mm eoç ait Appianus tri:tmilli a pcditLun fu i lf~. 0éhlJgmtJ vero C X[1ris cohones , Clll11 elfcllt Dyrrh.lcI!Înis
rxlus vehemcn rer attenuat x,non plus,qua m OC> x XII. h:tcbJI1t.
Ex Tema "de jin!!.',l.1,f 'of,ortu aetraxiT.] Pllltarch i verba,
in Ct: (j,ris vira, lcgendnf fi indicant : Extrema :Icie v J. cO~,
"
,~t4)Ç <ttl1ÀCtJç
,... t".9G~TI1Ç T~C:
. A"'liTO, Tnç
CIIt~
•flonc s detr.IXJt.
t
~~À .80;v ~àç i t:WTdv;~ croe:;'Y.ç. Et in PompeioJ M!n7T:'!k'+~'(9 cro4p~, :ç~ ~o:m~7',uŒT"''',
Nam 'ffn.Tci. 7',u~?it., fllbfidia [unt,id dl cxtrcma acicç. Set
'-tUO"E
cohortes & infra Ca:f;tf nomil1:tt : & A ppianus, cum ait fui(fe tria milli.t pcditum , Lais oJl:end.it , 1èx cOllOrtes fui{lè.
rtlm fingùl:r cohortes qu i l1geno~ pedires habcban t.
Volunta rh .] Voluntlr i j, Puiiien( cs.
18 PiUfJ'le mi(?i""d gtadioJ wljer.nt .] Lib.!. de bello Cali.
e.tp.n. Rcictl:i~ pilis, cominuç gl:~diis pugnatu m dt. Ilb.7.
c.lp.16. Noftn. emlfSls pd ,ç, ~ladlls rem gcnmt. SalluJl:iu<J,
Catilin:t ,Plla omlttlln t: gladlJ~ rc.ç gcntur.
t v.acieiJ'fuam j"f1it u erat ex cohortiNm numero.] Supr.l dixi,
,
Scx cohortium,legcn,dul11.
.Ad Pr4torjam portam.] De pra:toria porta, Vcgctiu lib.
JICap·2.3·
Tal1t1~m (è Opi71io llem fifelliJfe.] GryphiuÇ,TantJ111 (e opi.
nionem fefcllilfc. p.lfiiicn!cs, Tan~ùm fuamfe opinion cm
fcfcl li1fe.
Yllil4trji iH,is eim Larif{am -,erfos recipere cœptm7lt.] Fei
g~dè omnÎno nimlllm~ue. ineptè qui ~eo Simul, qu~d in~
fils lJbns lcgebatu r,luns elllç,rcp ofuent: dlétum putaç, turu;
..ius) id dl cius fortLU41: v~l cond.itionis. çUÎl~j locu$ionig
ft
cxcmpla
�sCH 0
LIA 1 N LIB. 1i i.
ClCemph fi in tota quxras nOll dicam lingua Latina, reel ctix
Barbarie , nufquam tie lpttd Apuleitim q(~idèm j :lUt MartÏlnum Capt.:lIahl rcperire potucris .Hos qUI fcqmtur auaores ;
, rnirutl\ hoc nbn viHlè . Viuat igittLT ipfè cum filÎ~., Ne.:
que lùperari lè aliquand o timeat, qui gcnus tam dlfhcllc ld
imitlndu m non fo\um libi prop0fÛ erit, [ed eti:Ul1 miriJj.:
cè atrccutus lit. Notamh omnia in amiqniç Iibris: non tlmen omriia ièqui debemm . Sa:pe vidclnuç corrupta in [cripturl vcr:un lcéhonc m i ncire j fi quis p.1Ullb attentius con':
1îdcrct. CuiuGno di c~\m multis .in IOcis fùppetan t excm':
pb, vel hic vnus haud mdublam fidtm f.lccrc poflit. cx vc':
, fiigiu igitu~ ,antiqua: leaionis , lu ris cius,' notatul11 mihi af'-:
fibnauit , <lUI mhll, temcr,c aRirmat , alltlq~x p~obji:atis, &
dotl:nna : II1ttcms "a CUl~IS mg,elllo accrnma tjuc 111 cafilgan':
dis vctcruln fcnpus dlhgcnu a fper:léc al11R a olUnia POffiI':
mus, claudllls Putcanu s, notltlll11 lilquam: \ doao hbminc '
legi potrc; Vir~s c~uk qllodtip utarem ad ha,n,c bpinionel~
confirmal~da~ opp~ dlè plu,nbus verblS ,altqlJJd aduccrem ;
vcrum eth nOll vc:lluce clanus cOIlfl:at,vl:rai1111allt eflè Ca:":
Ltris léÈtioncm? ,
Sj/1.c fiini/iter dediaerunt.] Abefl: verbum Similitèr , dBe":
rOlldi libre>.
;.fiqNil~ Lix.] Hoc ifa v,crifiinile viel,cri potcfl:, fi P ~tn..:
peius IcglOncs LI x. habUlt. ~od cun1 a vero longe di.:
Het, ,ftncCrus numerus pro mendo{o réponendll~, & f6rtlf..:
[e t
pro i l x: yt 1 x . légiolluIn Aqllilx ad ta:(arcm ex:
pr:dio rdata: fin,t .narn in fcgi6nc Aqitibm villln fllJfIè, Cx":
pioranuu f.1tis efi,ex Hifparucnfis belli libro, & Tacito Iib~
13,& Plin.lib.i~ .cap . 4.,
,
, , , . . . ,, ' .
.Ab tq .. itiblU t'Jt interft'Elus,J A M .Anto1110 : vIde CIcero,:
, ncm Philip.i .
.
" ,
'9 Raliorle e,~erunt, ] J\glt,Gry phl) Itbc:r ad.oratn; ,
Nt'UfJ {ol"efe iu["ebantllf'.] Gryphl) lIbet .ld ourn , S6Iuc":
runt.P arili crues ,solu c'r.1l1 i.
io r.,..A'mpi"m.] Iia réfl:ititïi pter , cilrn in 6in6ibils libris le:
gc:retuf,T.Àpp'ium .vidc' C:i,c:~pi~.I2,.lib :~', F.lm.
, E~ prollmcit' .,oraffc.] Euocal1e, Panltcn fh.. Eltoc.lUilfe,
Gryphij liber.
.' ,
,
'
lpfi enim neceffario Et~f~", tenebatf~T:quj ..Alwli"Ü",m ,Jrt:
.,;,gtlillibus' font adutrJrplm~ 'l'enll.) P l'àCCt hoc 10co p3.lIlll1m X
x.
TT :;
�A L b 1 . MAN "Ii TIl
29!.
propoiir o digredi : vt horum vcntoru m cog nitionell l alillua ex parte illuf1:rem . Primum igirllr,qui venti EteiÎx finr;
qu.ique a110i partc , qu:lmquc din , fient: deio dc , quo modo
gignant ur; polrrem o , quo,rfum [pil tm , breui conabor 0Ih:ndcre . EtcJias,v entm dIe.L Scptellm onc excitJtQ s, inter
cmne1'conf1:at. ideo dixit Lucret.lib.6.Etciia Babra Aquilonum, Nam Poct:e AqUllonem, pro Septcmt rione,lcc ipiunt.
licet Aquilo , qlll & Bor~as idem cfl: , mcdills inter SeptencrioneJl1 onentélT~ (lllC i1t. qui enim direaè :i Scptemr ionc
ip[o,atq ue ab, VrÜ,, vt loquitur Arùlotd es ,aduor{u s Meridiem Ih t , A '1.irctp71 ~ç à Gr:ecis , à noll:ris VOG1.tur Septcn;.
trio. ~o te1l1pore [pirart incipian t , veterum tc1hmon io
doccbim us. Arillot. Meteor.! ib.l.. E'TI1IT/cL/ , i n qu j t) '1.irY{\
~
\ '/'"L"l'
f
\
'J\
\lutfJ.:{ ~O<T.iT<l.ç, lCj Iwvaç 07n\9Àl.W ,
~
,
"'.,
>1
l'j \Sn TI1V I X/W7et. , O'1'~
,~ t.
\,
• •0"
t
'
'7
'\
71'apP""1 (!M Tt:t.Ç MU
t!IfI\ I1IT l ct~@t P.t:t.h l t;'et. ~ 11h 10" \STe on
,
,
\ .•
1
1
r
. ~odita vcrtiet.lJ~VTV.
V[/XT~Ç71'
J
i1 P.t p ct< '1.irYe':So'J , 7<t.Ç
tf
.,
ttlus : EtclÎa: [pirant pof1:Sol~itiu111, & C.miç orrum, llCqUe'
appropm qulmc admodu m [ole, ncquc rcceden te: & interdiu quide111 [pham, nothlam em qllit:Jèullt. Colume lla autem JÎc, lib. Il.cap.l.. 1 r x. idus lu!. Ctpricor nus me liuç ocCilüt: v I l.idus lu!. Cepheuç ve!pcre cxoritllr : v I. idus lul.
prodrom i Rare lI1cipium. Prodrom os vocat Etc/Îas , quia
C1l1icula: orwl11 pra?curra nt rliebus oao . Et Plinim EteliaCorW11 prodrom os, appel!.!t lib. tg.cap. 2.8. quomm in onu
lumell'.:c a([el~titllr, his verbisl ibro lcclll1do c,lP'47. Ardentifsimo a:J1.1.ns tem~ore exontur Ca./llclIJa: Siduç, Sole pri"
mam partem LeollJs mgIcdlc mc : qlU dlcs decimus quintlIç ante Augulh KalenJ . ell:. huius exortllm diebus J I x.
ferme Aquifoll c$ anteccclunt , 9uo~ Prodrom os appclbnt. pon bidu:un autent e:xort~s, ll,dem Aql.Ulone s,confbn _
tius per/hm dJt~ bllç x T. , qllOS Et,eltas V(lC~nt. Idem intr:t:
E retix noau dcfinunt Rare, & a tertla dlC I ho ra oriUllturJ
Cicero etiam lib.:î..de Nat.Deo r.Etdix, quorum Hacullimij
tempcra Iltur calores, à quibufque cti,II111l1aritinii cur/ùs cc1crc~,& cerri diriguntl lr. Etcfiis n0l11 e11 cfl: ab , ' 'rDC qllaJi al1nitlcrDlriis, quodnul li temi, vr ;tit Plinius, magis f1:ati tint,
& JïngllJj ~ allni~ cerro tempore reucrt.l1ltur. Gignunt ll r diC:
loluentc [rvlc humorcm in Scptcnrrionis rogionc coUeél:û.
dG
�6CHO LIA IN LIB. 1 II.
293
de quollc Arill:ote1es codemlo co:O' p"*j Bopi«~ ~ ~
-'_\
_L' "
'7"
'" (
,~'I 1\
"
~ "LW c.tP"\9V t1JVEI
TO?TldV , ~I I/iJÀnpc.tç uo t:tTOÇ J":::I
;tl OV~Ç
" ,
1'\,.-:;'
,
~\,...~I
tf\"'o. .
ElIJ'I 1/iJ0ÀÀnç ' (dV Tn"0/-tH4 JV ~
T~ HÀ I ~, tJ...:t, Tttt; V't·
CJI'
\
"'V
-J.)'
,~("v
(E'
1
""VctçttfO ?Tttç ~ctÀÀOV, n ~7T fVJ\fJ-lÇ,
I/iJH~01V 01
TnlJ' l cL/,
,
Id cIt : Spi rat qlUdcm Boreas l locis Septentr ionalibu s ôlqua
& niue multa confcnis : quibus l [ole hqucfaéb s poIt xiliua
Solll:ltia magis, qu~m in ipfis, Etclia:: il.ant. placet hic Sud x
vl'rba lùblçribe rc,quod ex iis no hoc [olum de origine Eteflarur11,[ed alia quxd.l ,de jj[dcm ventis, 110 indigna )jteris,&
. rnemori a,cogno( cumr.E'TnlJ'l",!,ol' d/Vt~O I 01' "ttT' tTot; 1/iJ1/'
,
>.."
,...
-
°
0..1 l
'
t "
J
OVT~Ç . 7TV~~01 J CI! ct.1t~~T~ V'fp~ç.
J'107' 1 nÀ lot;~~e~4JpO
~ ,,-.1 ..'P.r
'"
~,
,
(
~tpOç, \l:. txmJ Ti" ~'01~bet\l4JV TOt1J4JV apltTl K4JTtpOÇ
Î't/
/
,
\
\ , '7" N >1
'7"
' .. 0: x
"
VO~tl/ OÇ, ÀUet
Tal UXet
Tet CI! \9lÇ ttplt\9 I Ç. ÀUO~c.t
j TfVJ~
~, i~cL/P;;TcL/ . ~ 'Til'VW/-tt:tT~TcL/ ' 'C5i.! èM. Z9UT4JV 'J'fvOVTd-!
'
,
cj
\
E Tn".,ctj • ~
')_~
<>VltJ
_t'p(" ,
1
Ti" etpl~T4JldV TOt1JldV qJépwrcL / )~\ rr
\9u4
f i l
/-tt01/-tbetV~Ç ' :l,'I1Jf oç IlITI7rlet
r9Îç U-4I1ÀOT{ PO l Ç O'ptO'1 T~t;
, 0.
/
,~~
'Cl" (
l
,
A l v l O?Tl t:tt;, ",g~ 'llf0,,"c.t'r~
"- ttvr0et ,, '?' VO~fVtt, ttl/l1~p"t:t( ?
,1
\,
ll"~.
~
l
,,-""_
\,OVTctjU fT'dt;.ltj C1t 'T)U U!T c.lV T'dT4JV7T ÀnvopE1T
ILf 0 NC-IÀ9§
!"
l
,,~
r
,..""
!: ~
(
.1
7'd ,9oiP:SÇ, OVl'J TWV /-tfO'1/-tbe"tVloIV ,}
":1 r.,np4JV
TOl!il'ldV p~ ldV.
Id dl , Etcfiœ [pipant xItate maxima : proptere a quod Sol
a!tius adli:enJcn~, & i l11t'ridiaJl~ locis ad Scptcntriollc~
pro pius accedcns , humores , qui lun~ jn co tmélll , dilfoluit,
qllibus in aercm fpiritumql1c cOlluerfiç , Etelix gignuntu l':
&, lSeptcnt rione ad meridian am plaglm delatœ,culTI in al,tioreç Acthiopi œ monrcsi nciderill t,in vnum coaélx pluuia~
cfficiunt : quibus cXlIndat Nilus , x Il:ltr amcridiln is aridi1:
que locis dcAlIs:nç. Q~.od alltcm I~tc Sudas, d~ NIb lIlcrcme n_
ta narrat, id ab aliis quoque credltU111, Illt11l~IS It1dIC~t,vbi dg
Nili onu [Ct tclltias diucr[,\s com111cmorat,hb·5·c:tp.9. Cauf
f.'\s, inquit, incremel1tl Nili varias prodide rc, li::d maxime
prob.lbi lcs : Etcfia,rum co tcmpo~c ex aduel ftll1tJUI11 repcrcuffu m: vitro l?,ara aélo, l11.1rqm IJnbrc~ Acthi0l'JX xfiiuos, il~dcm Etc1us : J\u~ll.a Jilo fcrtntlbu~ c rcliquo orbe:.
Et Ammlan ushb.2.7.. Opuuo cclcbrto r dt !quod , {i,ir.lI1tlbus prodrom ls , ,pcrqll~ dlCS X LV . Irel arum con[lJ\lIJ ~
~'l~iblJS rcpellenubllS, ClUS mCatlls, vcloCitatc colitblt.l , ~13
to
TT
�,... L D 1
~9'f
MAN V TIl
perlluis fluél:ibllS intllmcfcunt,& reluél:anrc fpirirtl Cotrouet~
ro adoleiècns in maiu),hinc vi rC'llCf"bcrantc vcl1torulll,indc
y~gellte ~urfu ycnarum percnni~n~ prqgrediens III f4bli~c
feglt 01l}11Î:l. ~as autelll de ~Ih m~l'Cnlcnrq qpinioncs &
Ammi.lOus,& P I1111U5, & Slldas, 111 filOS lIbros rctulcrwlt, cas
videntur aèccpiffe;Î. CalIiilhcne, & D~mocrito, qup;llm ipJï
Jlom ina ,qmirel'unt.V crba eor'lfl) rccitarcm,li hoc ciree infti
' tUtl ilo{l:ri.non cnim hic de NiliincrclllcllCO, fed de Etcfiaru
gcncrailol1e,agimu~. Q,ia p;r~e'iam abfoluFa, coru curfllnl
~nendal11us. Fcruntur i SeptcllCrionc in Occidentem , inde
in oriemem.quod auaor graui(jimus Arill:.eod.lib.infra do~ee his 1(crbis': 0/' ET,HIJ'/d,f 4V:Ç'<t~7d,f
,....
,,.,
,
,....
-1 .
"
t9î'ç f4} nJèl tu~'
1"
1
ElÇ .ap.~0'y., ~ç, <tPÎ'~S"ct.ç,
T;;Ç à!plC7'd, 7tÀWTcd V7tç
~
'(9.f ç~q>'.Ip'dç,dp:{hA.fVOI ~
ttJèLt<;"<tv1d,f P.::<!SI Ti; At'Cd,
'0fo\
~ Eiç ~Jç 'lèT~ppld,t9ÎÇ
qui ad occidcntenl
quidem,
iis
EeclÎa:
lic:
Latine
'd.
i!11I1ÀI41'T
habitant,\: Septentnonibus in Thralèüç,Argcll:as,& Zephylonginl'OS commucantur:lllltlO faéto ab Vrfa,finc 1I1 iis qui
<!lla!ocjlÏncQlunt : lÙ verb,quibus adwiétc m fedes cft,vlquc
ad ~um vcntu~,qui Apcliota dicimr. Sentcmi.u11 Apill:otcliç
~omprobant verba Cic.epi{l:.ls.lib.lI.ad Çœlium . j::go, inqUit,l1l!; qllid me Etc/ix ,mor3bul1tur, ccl~fircr,vt fpero,vqç
vidcbo.Nam è Olicia ltllüm vcrli.ls,hpc cil: ab oricqus partibus ad occaliuTI J1.luigJtllnts , Il!;: impcdirctur Etelii~, rime:b.lt,J1on.i Septcn~rioll'c: i.dextro !,ttçrc illclIrrentibus,fcd ab
Qccaiù,id çfl..l frOiltC rçR~ntib\ls: cùn\ ab cpdente ad orttl
~eferU11tui. Q:.od y tÎam clal' i4s dCI110llftm in. epÙt. 7.1ib.6.
Ad Att. Rl1od~Jln, lqqUlt, vO!o,p\le ro r\,ll1 cau~.l: l'lnc qualJl
pr,imu!l1 Athena~:t:rji Etcfia: valdcrcHanc.Nall1,Rt:Ram,in1pcdimclltttm l fro,ure Jîglllfi C.lt.& lblde,!11 cplll:oh 8~ N os Etclix vchclJ1eJ1tilhmx tard:tf\l11t· ln C:plll:.quoque ad Comificium , Rare ab Occidcn!~ È.tcfiaç 0fic!1~Cpl vcrlùs, & cos
pl'olèqui {pkn.: , qui ex klli a G~Xcl;tnl, p~tcrCnt, pftcndit hlç
vcrbis': ln Grxçiam dcfpcrap h~nt.ltc pPlcbar,cUI11 me Etdia:, quali bpni çiucs, rclinqucl'\ççm r Cl!\p.pro(cq\li voluefunt'; i\llllérqlle adu\:rfus Il\.lximp, ~at\l lll,c ad q'iqulcs tuOS
Rhcgium rCfP!it.Prpfi:qui qo~ucrunt,JI1qtllt, ql.\i pro1è<lui~
lias co an ni tcmporè ~olc;rcnt. Efcl!.lrum dies vocal: in cpi~.
m dc rc;!n IllcdlO Achai- ,
;ld M.Brutqtn,lq q\l.l (unt ha:c,eJdc
co
", "
" ,"
fI-~ç OI1t~OlV J CI' TidV <t'lèT<tpY.T/ldY
J
�S C H 0 LIA
1
N LIB . J II.
19~
co-~urfu eum Etefi arum diebus Au!l:
er me in lealiam rctu lil:
fce,tc vidi Vell x .Ad Marccllllill cùm
lèriberet lIb. x v. Ego ,
inqult, fi me nauigatio 110n mor abiru
r , qux incurrcb:tt in ipfas Etcfias,pro,pcdiem re,vt ipcro,vide
bo.Taclt.quoque 11~ro X!lX .Flnu~,inqllit, in Oric ntem
nlu1g;111ubo s fecudus,
mclc aduc:rfus crar.ldcm colligieur ex
hoc C;1;!ü ns lo( o.Q uç
cùm ita Ilnt, non ,video, (lua: l' liniuJU
adJu
fcnbcret,n:tturalis hifioriç Iib.l .ln Hifp: xerit r.ldo , vt ~~
U1Ïa,& Alia ,al) pné .
te Ratus dl (aruJU, in Pon ta ab Aqu
ilon
bus l mc ridie. Non mod o euim ab Orie e, rcliquis in pJl:U nte EtClla: non iPIflnt Hifpaniam & AJlam vcr!ù s , veru
m Contra ab occidente in OriCJltClll. ~o d ex .Ari~otclls
fem entia , qui mihi in!l:a( omnill!i1 efi , arquc cuam c Clcc
rolU s 10C l~ , vldc111ur 0!l:eh dillè.A Illcridic vero 1l1l111quam
omn
ua quam h.ic Plll1ius iènlit.Tc rtiü illud ioo hd i" lb nt:c6 ..
,Ran: Ete!ias in Pon ta ab AqUllone,potc!l: circ vcru
m:ho e mod o, ve ali'ltlall1 EtCllarum auralll tn~olx POI!ti, n?1l tame
rJtum,fcntJallt: CUIll, Etehas a Scpt t'ntn n vchcll1cntcm ipiollt reaa O CCldcntcm pete re,cx Aril lotd e prob awtn fit.
Vcrum & Plmiuç vc
ttru m quorund.lI11 autrofltJrc:m fccut
u~ vidceur, & eofi[cm, •
opinor,Gcllfuç,cùm dlx1t lib.l.C:ll'. l:'
..l:.tel; as e~ alla, atclue
abot parte , ~ h frlrare: tlul tamCnlll ca
Ic natafl': lentcntia dcmonfirau it, quia [ubiun xit hxc : ~o
d Îtll'r~ldJxi, f.T"I1 'Iet(
ex :Ilia & :Ilia palte c:di Rar e: haut.! l(Jo,
an , [ecm us OpllllOnem lnulrorul11,tell1tl c dixerim. ln hae
0l,iniollulll VJI'lC tate,quid prob em, obtèllIum cfl: : Arifl:
o~cb s tl l}1C!' vn iu~ i14aori t.lte vehementer moucor .
..ficinrerfiri.) Atc[u\:,pro Ac:Par-ÎÎlcllfc
s. Min inu ful\t,nc,,·
qUC tamen omittcnda ccnl
iü, cùm ex iis fm:rillt JhquJnJ o,
qui [unllnam libi gloria~, compara r<;
vellmç.
.
:'1
Bib. 1i ftlioJ d"oJ j"terjt w a/lt.J VIde
V;l~el'lum Maxlmun~
lib.4 .cap.I.f~.& Sencc:ull,ad MarC
lam.
Omlléf'lHe CM N aucJ,v,.rn(",di,.~
CUI1l hi ~ n1.lx ipuI II vrbiç partcm,quadmgintaquc hlJl'o \,um
111111u IIlccnCt cill:jl'cri
bit Oro lîm hb.6.cap . I~.
PaHU,./um j,.Q ,,.rf,. deuf Terjl l'rl Ferr
i POH:!l:.ltbt· miu<tlmen ,ex proprictate Latini lèrm unis
,legc rem .Dtfl excri nt .
ln parle Cotfarù.J Nieatînsl cgcndlllll
l'mat, In l'J\I~c Ca~
[arÏs,pro, ln potefl:aee. Vldemtra cap.
loG. Vçrwll,ll': Ile qUl"
liçm !l\U1C loqun illtcgt\lm pl1tQ.
.
TT t
�A.
HIRTII
DE
J3 E LLO
DR
ALE X A N1 N O L 1 Il.
ç: A P. 1.
Vfeù·j1Jfl-hue.]Parilicnfcs,Puteis fo{jjs.Q!.:a, modo Infra hoc eQdem capite.
e
~ 1. N udare nolebat.] Nudari,Gryphij liber, ad
)oQ/ oram.
.
.
Si ~uid x/auiru aceidiJfet. ] Pari!ienfcs , Si
fjuid gramus ilJi :tccidiiTet.
.
. ..,A'd expl/CalJdam claJfem.~Et ad explicand:uD çlaffcm! P .1n{ic:nfes.
parum ttiamfeliciter. J Abs;ft,Etiam,àParifien/i Iibro.
Magru. nobili/aIls domt.] Q0s non vider kgendum , Ho ~
Plolnon enim nobilit:ls domi rantum nobilèllm cft.
p,mil.n demiflioriblu ripil flumm tra,,[naptnt.] Sic in omlli~
bus hbns. Lc:gcndum tamcll contcndo,Raptim.
S . !<ualiberu,na,ufJt/~ {,(fberi.J Parificn[e s,~am libcrum
accdfulD habere.
\ Precari Ojfcllfos irat6f1ue animos. J P lacarc,magis huic 10CQ
~pnucnirc 1udico.
Maior"x duab'f$ foU •. ] Pari/icnfes, Maiol"iquc ex dua,;,
bus .filiI~.
QuÏlI{Mrt,que Patifcum. J pacifcium , Gryphius 1 & Pari-
[1
1
{jen1ès.
PrtrUO p/'ar.{alico·l Pariiienfcs,Pab:opharf.J.li.Vide Oro4ium IIbro 6.
. Relato ad dom#v' Caflio .] Ad,non Icgifur in Parificnfi.
Q;Sextio.] rIic 110n Q2.extius, Sçd M.Silius, diçitur ~t Y,iI~l
Maxlmo lib·9· cap+
.
.
:JO M ,ûores fùnt di~nitttt/'.] ~:lIore ,PaTliien[cs.
.
Nicomed;'Bi/{,y,IÎO.] Applanus ~Il c~trel11O PartlllCC.
lrer ctrp ttlm. ] lncœptum ?lfJll ~n{cs.
..
:Rex.A, I/'e/Ji ,e minoriJ.] VIde Clceroncm,Plllhpp.2. .
. N aMa clifciplil/tl.1",e UOflM conft;tut~"!. ] !ta in omnibus,
GUos vm<J.ual11 videnm ,hbnç,& Imprdlls,& fcnptls,I1l11l1 ta~
lTIen dllblto ,ql1l11 vera lcého fit, quant noç ex altenus loCI
,olutiollt: & ex ingcniQ,n:pofu.4nllS~ S!'rra ho~ codem lib:
.
,
faP'~1
8
�A L D 1 MAN V TIl S C H 0 LIA. 2,97
Cap.6.duas Deiotari Irgiones difciplina ,atque anna~ura 110l'ha cOl1fiitutaç dixit.Q!!iç amplius dc hoc 10co dubltctl
~[ !<team femm adduxeràt ..fiLexa1Jdria. ] Aduexer at,legen , dumputo .
. ..
T"U"ifto ria toties "iElor cl.far.) Lcgcndu m puto,Ta h Vl(toria poti~us ex{ar.
.
. . .
.
CœLio ViIJtù,,,o.) FuJUlus Vdinus, VllllClaqO"repomt, ex
argcnteo nummo, & ex veteribu slibris.
INA . H 1 RTl 1 D E B E LL 0
A F RIe 0
CAP.
~
LIB:
1.
'""",~I~\ Ortltitu. ] Fortuito ,Parilien {es. Q.!!o modo
.~
item, dc bello Gall.lib. 7.cap+
t~
Omn,iu",: tmT/en animi. J Lego, Omnium -:
tum aI111111.
Cl
" .
3 Ifli/lS I.tatu mm effet.] lfille, Fuluij Vrfini
liber. Qlomot lo Tf:tentiu s HCallt. aér.l.fc.l .
. .
/1- T. 5a/1emu. l Ne quis putet nomen hoc mendofu m elfc,
cwn alibi fortaff~ apud Scriptore s huiL!s .famili~ mentio _11011
rcpenaru r, l'hclllt hoc loco annqll1 Japldls lI1fCnptlOlW ad[cribere ,qucm [nteramn x,vetufti fsimi,ac cel~berrimi, Vmbria: municipi j, /ùperiori bus annis efFoffilm,in (uun,! dpéri(1imu!Jl ac luculcn~ifsimum de patria: anriquita tibus com-.
~ncma.ium comulit lu!ü\S Itcobon iuG.
~~
><
NI.
~
S ALI ENV S. ·A. f·
ç L V, GAL L V S. F ABE R :
fIiRRhRJVS•
.
Mut"isprœliu.] Minutis , Beroaldu s. Ita infra cap. 6. &.
pel. Hif.cap. l. P rceha minuta dixit : & Minutat im infra- hoc
cod.capl & cap'9.C:-ctàr autcm, de bello Gallib. 1. cap, 8. ~
lib.Fap .I2.. Paruulls prœlüs, t1ix it.
Lc.~ ioms dlu it,] Ducit, Gryphij liber, ad oram . .
C ohuI'm rlcducit.] Ed y.i t,Gryphi j lib. ad orâ,& Parjlié[cs.
~ Comn!.ùu. ] <?rYfhij !lb r, ~ ~.lri!ienÎes, Comini~~.
Comnua fane fam ll!a Igno ta:COlllll1ll 110n item.dç ca Cil 1III
plcn~io in antiquis In.1Ilnorip'us.
�AL Dt
Rom~
MANVTII
Î7I"JIiUa fuburbitM earpenji.
DIs. MAN l B V S
J. L. F. POL. BAS sr
SACRVM
Vide & in OrthograpI1ia,in,ARRlv s,s & in B AE BI V 5,
9.& in, CON 5 v' M M 0 >4.& in, Il E L r G l 0 + E/t & Reate
antiqua in[criprio, qU:lm ante quinqucnlllUl11 edidi CUI11 mc:t
cpi/toJa,:ld ?~.AntOlUUI11 Amulium , Cardinalclll, omnium
b01\:lrum "roum p.:ltfollum,Rcatillorlull Epifcop:,m:qua no
bilitacem C\lIS C1UJt:lIlS,:lntiquit,1[(1nquc pcrlècutlls fùm .
e,.m "no centuriollt.] Ponrius is dicitur i Valerio Maxima
lib·3·ca p.8.
6
Cltmfaxorum grandine.J GryplJij liber, ad oram, Cum faxC:t grandine.
.
Ntftcum;'pft.) Vt,pro Nc,ParilicnCcs,& Gryphij liber.
r. Allienc.] Cum in quibuG.hm l,briç legatur, Tufci Sa~
7
Jiene,legcndum pmo,T.Salicnc,dc quo !irprn,cap.4.~O lo~
co VI-de lloihaScholia.
NtCfpitate (c"D IU.] P;uiiicn[cs,Neccl1iratéque coaél:m. 8
L.Ciffium.] Familia & hœc non [1tiç not:t, qua: tamen i"
-antiquis m:umoribus legamr.Vide in Orthographia,in,A R1l E Tl V M, 30 '& in, F EL I X , 13, Nominanrr & .l Ciccl 0ne in orationibus,poH rcditum in Scnatll,pro Plancio,& pro
Scxtio.
Se N alid~ clalTe captum. J P:lriiicn[es, Sc in N alidij chffc
captum.
Primo impctle legi~ n is~J Lcgionum ,Parificn[eç.
CQnfotfoc~rtt.J Vlrt;J tlllç apud hUl1c,Cond0ccfacnct.Vitl c
9
fuprà hoc codcl11 ppltC,& capAA Scipjone. J Parilicnfcs , A, Scipionis. Vt inrclligatur.
Ca/triç.
'l'ifJram.] Thcbcnnam,Pariiicn[cs. Ti/arum dicitur SalJuftio ill lugurth.
. .
.
y t f~ùfortuni-l pr.efto''1uod bmcmrrtrl ~ffint:J In !)aniienii,
Vr fuis fortunis,dc populo R.quod benemcnu dl.cllt.
.
M.Cr~l/m.1Nilül mutO. Vcrutntatncn ve\1lt alr quando III
mentem,cx ignorationc antiqua: Cifpia: familix ,locum cffe
corruptu.m.conlùlcndi vttcn:s Iibr.l.
.
JI
Libtfll fim,L.C.~fari.] VntCO fillO: Scd tta yetcrcs loqucbamur:quia,Libcri,non Liber ,diçcb~nt~
L. C 0 ~n N
a
�~i Jum,&" J Legendunl puto, QW eum.
lml t'WJà é1o,] lmpcruque flélo" Pari1i~nfes,rc:ae. ..
S2',Ligari1 C, confidijJilio.J ~LIg~nus CC,onfidl) leg.t
tus fùit . ~od ex .oratipnc prr;> Llgano colhgJtur . Repo J
no Igitur pro Filio , LCglto. Aut Jegendum, CConfidlo filto:vcl, vt in P leiflc rui,Et C Confidlj filio. ~x quamulS Lot
tinc diél:t {ine : dUl'c tamen mmis ho~ loco dicercntur.
Liuil'lr;o Reg .. lo.J lta legendum, ~ ex: librisveteribus,&
~x argentei nummi in/èriptione,docuit Fuluius Vrfinus.
C.teio , P. ..A tio, L. cca.e,J Vt familial conftarent: legerem hbcntillç, C. Atein, P. Atrio (it.:! etÏJ.m lcgit't~r in pariiien{i, ~ Çry phij libro) L. Ocella:.
•
1! odem d. ,.) Eo die,Pariticnfes,reétjus.
Pr.tt~ rjo RH/lia .. o.) Fuillius Vrfinus, Ca:!1:iano,rcponit ex
~rgcntcis ?1I1l1mis, in quibus itJ.legi.vidc in Orthographia,
III P l~torllls.
_
Poptdi Romanj. Proconfo1e] Abdl:,Proc:on(ille,~ Parlfien-:fi libro.
.
JN LIBRVM DE BEl..LO
l-l
1 S P /'. NIE N S ~.
CAP ,
t
Lam pr.ejiaio Cn. P,mp~~.] Parüienfcs, CI~111
•
pra!tcr prjE/idia Cn, P9mpçij.
~
Mer/tam fJJe fcj~bat.] ScicflS. l>arifienfcs,
.
..
. ~ :\reéle.
r;
•
;J L. Illnium Pac.ullm.JNommatur a CIcerone 110.6 . r ,un. Sed & in Valçrio Maximo lib.s·cap·4·de duobus fr:ttribps Paciecis in l-lifpania natis mentio eH:. Forra{fe
idem ,e x/ir de be!lo GalJ.li!,>. ~. cap. 8: Qjunij ex Hifpani:z
plc:ntlOoé faciens,aliqucm ex h:tc famihall1tellexlt. Legcndum JutCIl1 PUto omnib]ls his illiocis, Paciec. Q!:.a: fàne familia hodicquc in Hifpania nobihfsima cft.
.CmflctTljm~dufll e ret.JParjfienfes )ld cum anim<1duencret•
.f>Jt Cololl/5.J ~x co~oniis,Parifienres.
Non cffe ptrmijJurllm. J Corumilfurum Parifie!li'c~.
opidum potiri.] Opido,Parili cnfc:s.
.
!rruftiot,cm.JEruption~m,Parificqrcs:
�/l.LDI
MANVTII
L. Mi",,,i/M etefar;'.) Munacius Planclls dicituf:i Valeria
liqro 9.cap.7..
3
Et tO tcmport.) Lego,Ex co tempore.
Yt <{it Enniru, nojlriceJfere pftrumpl'r.) Non 'juon, vr cgt'!
pllto,ita Ennius dixerit, ièd quod Elmiliare ci fuerit,hoc ad, ucrbio vti. ~od dus {cript;t indicant.libro cni01 ~. Anll:\:Jium, apud Nonium,in, Prognariter;
p".;,inquir, hoc auditep~rllmper:
y t pro Romano populo prognariter arm~
C~Tt..ndo, prudens an imam de CDrpore mitto,
Et AnnalJUIll hb.l , apud çundem Non,
Tf "une Sanflaprecor Vrpru, (f genetr ix pa't'ril nof/ri"
Vt me de c.tlo vifM cognot!' parumper.
ldemeodem:
, In.,detuetttr ïbiluptu.fimina con/fiât amms.
ln campo celtri pa!fu premens pflrumper.
,
Con*it in [yltMm fofe.
l'lumen trZ[gredi duo.) Tri[grefsi, Gryphius,& Pari{i~(lls<
Clodi/M .fi"'l"itiru,] Parifienl~s, Clodius Arquitius. Feciç
,hxc varieras,vt dc médo cogitarem. ~a in fltipicionc cum
flfcm,rcperi in anriquis marmoribus,Auitum cognomé çq-~
Clodiorum. Nihil igitur dubito, quin ira hoc loco en~el1qandl\lnfit.
.
Romx,indomo ClI!fil,
D
c
M
LOD 1
An
A VIT Ail
HEREDES
TE~TAMENTO
EX
ln Aedibus Arberinorum.
D
l' J.
f
1<1
C {: A V DIO
E LIe 1. l'A T ft 1. E l'
eL A V DI AE
P ft 1 V A T AE MAT ft 1
'r 1 e L A V D J V S. A VIT V S
F l 'L 1 V S. 0 P T 1 M V S
PÂRENTIllVS
C\Ul! VC~ ~~c cognoJll~~ ~~n ad;no~~m frcqucns ;~:~~
�s
C H 0 L 1 Pu
3et
vetcres fit , inde faéhul1 eft , vt mendofe quandoq ue fcriptum rcpcriatu r. NominauU',à Plinio libroH.~p,!, YibiU$
Auitus.Eft item hoc cognom cn in antIqua lIl[~npt1oncNea
polit,ma licr B.fèriptum.èuius cxemplu m [equltur: .
\
D.
?YI
A V R. AB 1 T VS. MIL. CO H , X. P R
t 7 , VER A N J. V 1 X. AN. 'X L. MIL
AN. XliiI. NAT. BESSV S. N ft..
TVS.R EG.SE RDI CA. VI
C O. MAG A R J. A V ,R. V t C T
OR.AT H NIS . ET.Av R. Z: OLON 1
vs. E1.AV R.ZA NTIA LA
E T. AVR. GAIA NVS
HE. R.. E D.
n.
M . ~ . CR
t)uodcU mita rcriptum fit ex atnnitate .B & V l'f
"!:
• -rrl
] era]'Iim
li.pud vercrcs , placet cv , 7T«p{PÎ'ç~'paucas' hic .de
lllultis
llJ{cnb crc vetc1rum m army0l'um Jr!cnptionC!s, in quious varie & B, pro Y, eg1tur l & 1pro B.
.
D.
C. AL LI V S. A N ,E N 0 Il TV S
F E CI T. PAT R 0. N AE. B. M.
ET. S. 1'. T. L. E . P . Q..:..ll 0. ft
1 T Il M. AL LIA. ' T A TI A S
ADSIGN A·BIT. SE. VIBA
D OMITIA E. TVCIIEN AE
L , 1.. P. 'Q..::.E 1 vs
Roma:, ln horris Fabianin \ Mdntij.1I.
C .
ANBIBIV~,
.r.
l i y M N V S. FEe
P E ,. R 0. N l JtE
l'VSC Ht' NI
PAT R 0. N ' A E
»
lit
\.
�30%.
ALDI MAN VTII
R. Ad Cloatam D. Lucia:, in :rdibus Podocatharoriun. j:
B .( TIN 1 À. }> Ris C 1 i i j(
NYMP HIS. SA C R V ZIf
It. Ad. D. Andrea:; Trans Tiberim , ..ia pub. i~
v LIA E. B Ii li 0 NIC ENI
VXOR I. MVL IERI
J N C 0 M P A li. A BI L i;
R ARr s SIM AE
J
li
MIN
A E.
M.
B.
IVUVS. CAE1.I MORPH Y S
MARI TVS
Ncapoii. ~;
D. M. s.
"'LPIA&
liÉRO NICÈS
Caiete.6 .
+.
D.
M
l' LA. T. F. T À L II 0 N t'
N'1'1.. V Il. B. CHOR. je 1. V n: Ir
ST 1 P. XI.
X X Xil. AN.
~.
l' L. .Il L PIS. MAT: 1'.
Rom<'t,adD. Pctri, lx Marccliini. 7'MAXI MltIAM
B 1 X 1 T. A N N V
1 N. PACE . . . . .
Q.:J 1.
!i
. . ... ..
8.
&,
'l'.P.CO SM O.CON IVGI. IN COM PA R AVt,LI. !TF.
T. P. CHRES '('O. FILIO, DVLCI SS.
T. IRENE . POSVI T. ~ B. A. LXXVt ~·
Q.yt. BIXIT. ANNIS .
&;
D
m.
9·
M
V LiA. l'RI MA. A V
~Il.IO! ZOTlI; O. fi
M. lIIl
�sc H 0
LIA.
lIO. BENEMERE
NTI.~ l.BIXIT.AN
NI S. X X X VIII. M
ENs 1 B V
D
1 È
s.
B V
Salerni.
S.
II [
X
10.
ACE R RIO. FI R M E O. LE 0 N T l 0
t>R lM A ft 10. VIRO. ET. EDITOR 1
M V N E RIS. S V 1. C V M. FE R A R VM
LI B Y CAR V M. Q..vt. V 1 X. AN N
X X X. DI G N l S SIM O. F J LlO
CONSACRAIlERVNT
ROI11:t:, In xdibüs Mafxiorum. x t.
A R"A. P 0 S 1 T A. A S 5 TAN T E. SAC ER 0 OT E. S E X
CRE V SIN A. SEC V ND O. V T. V 0 VER AN T. M A
XIMVS. ET. MA XIMI NV S. FI LI·IMP. COMM
000. AVc. PlO. FELICE. 1 II J. ET. VICTORINO. Ile 0 S
SOL 1.
IN B ~ CT O. MIT R E
M. V t l' 1 VS. M A X 1 M V S,P R A!
l'OSTTV ·S. TABELl.ARt
o
R V M. A R AM. C V, M
SVIS.ORNAI«ENTIS
t N S r G N J A. HAB: EN rr E S
N, IIII
VT. ' VOVERAT. D. D
ROll1:r, verfl1ç ~irit1:l1cm. Ij.
V A
I-ERIA . ~ .
I.IBERTA
ÂNNOS
XliII. TI B Il R J V S.C L A VOl V S
 V G Vs TT.L Tg fAN 0 n..E 1\"1' 1
€tA.V 0 r V S.·T 1. FI LI VS. ET.U
1J. IA NO R. N ATV S.M EIUNTr
DIS. M
SABINA. V I XJT.
•
J
�30 4
ALDI MANVTii
R. Ad D. Agnetis, extra mœlùa. i3:
t
SEn
R A. R V F IN 1 A N O'
llENEM È RENTll
&,
FECIT
14'
D;
AiL d . N I . C
M
É. SA e É R DOS. BON AE. DE
At!
SE. BIBA. eOMPAItAVl t . S l n I . E T
A L V .M N A E. S V A E. è t.. N I C E . E l'
À E L. TH A LV S S AE. ET . A E t. 5 Il R API AE. ET
CL. FORTVNATA ll . ET. LveIAE. FELICITATi
t T. V A L É n. 1 O. MEN AND R O. F I
Ad D. Angdi,ih Foro Pi[c:irio. l ' ;
M
D.
À
st.
Ji
LIA. A Q..:f 1 LIN A
VIBA. SinT. fECIT
v1X
1 T. A N N ... ,
ln domo Ca~pcnfi.
16.
POMITIA.
tTALÎ Ji
SE: VISA. FtèlT. ·SInt. ET
RYACINTO. COIVOI. s v d
ÀVG.N.ET LIBJlR.TIs. tlB n
RTAllVSQ..:fAn . POST
il ~j5Q..;'At. il 0 R VM
Ad D. Ca:cilix, Trans Tib. 17,
T. FIE L L Ii N V 5. 1 A N V A R 1 V Il
SE. VIno • . l:EeI!'. 5 1BI. Q...~i
vl
X 1 T. A N N 1 S. L X ::t X X VII
i
lh Bafilica Lateranenfi tg,
hl
D
SEPONIA. :PROCLINA. CONIVGI
DVLCISSIMO . AVRELI. MEReVllte)
:MEMORIAM. IVS1·AM· SE. VinA
CON P A Il A VIT. 51 B 1. ET. SV 1 S. P 0
S l' Il RI SQ.,Y E.I T
~ - ' - .'
-~
:Il
M. LIn E R 1" 1 S. LI Il li
in.li
�io~
SCHÔLIA.
n.,ABVSctyt; EORv~. SI<lY,IS~ AVTEM:
• ST A M. ME M 0 Il 1 1 M. EX. N v MEil 0
F ILIORVM. SIBE. LIBEIlTOIlVIJ
DlStRAHERE.
VOLVERIT. INF. AIlR.
i> P. R. 1- S ï N.
Vide & in Onhogiaphia,Albei Tibc,is,in,
Et,Balcas,in,H A v E, 10.
Et,Bcnamia,in,C 0 N 1 V ",34:;
Et,B,pro,Bix!t,in, COI V x, t71
Et,Bixit,in, K A L,li N D AE, 17.
Et,Pontif.Flabial.in, P Il 0 CON S fI., 1 ;
Et,lubentius 1 &, Iubenttitis; in,L A Ii V A,I.
Et
A li
lt 1 C A, 9;
Cumis.
1'1ivMNO. SANcrlSSIMo
GENIO,MVNICIPI. SACR!VM
P. 1 Vll E N TI V S. A NCH A\ R 1 VS.
v 1 It ô
n.
Èt, Libilts,in, C A E Ct N A, 4.
Et,scrbus,in, PRO CON SV 1.,9.
Et,Sevibi,in, LI CI NIV S11.
Et,Sc vibo,in, M ,Ü C J V s,
Et, Sc vibos,in, Q..2.I. & 30.
Et,Sc viblls,in, EPI ST 0 L .4,,8.
i.
Roma: ,in a:dibliS Aiilij Dclp11iriij.r:
VNDIS. é:YANEIS . DONVlIl. PL ...
é A VIL E • FEe t l'
èONTVCCIVS . BLANDAS . l'Elt. A:
Q..,yAS. AII.AM. VENERANDAM
lIlNC. ORITVR. l'ERG'ITQ.YÉ . l'LV"
ENS. ) El N D n. 0 CCI D Il T. 1 N. S li
RIPAI' MOX. VlltlDis. RilNOVAN
TlnVS. INCLITi. NY. Ml'Hts
)/ V MIN Il. FON Tl GER O. GR A"T E S'
.EX. VNDIQ.YE. SOLVENS
SOS l'" ES. C V M. CO MIT Il. P R A~
S T ;\ T. R:Il NOV AN T i . LI Q..! 0 Il Ii
Vy.
�ALDI
MANVTrI
Ibidem.
n
l .
ATH' P.
t
X A
D
p ~
M
AVREL. DIOGENEl"I
SACERD01' I.
VENE
MERENTI.
FECIr
AVRELIA.
CAENIS
COIVX.
CON.
V 1 X 1 T.
AN N 1 S
QSEM
Ad D. Grcgorij.
-1-1-1~.
ACONTIO
t.
RANIO.
OPTATO.
C.
V.
cos
MEDIOLANENSIVM. CVR"l'
CV RAT 0 RI. Il E 1 P.
7 REI. P. NOLANO
NAllllONENS
R v M. PR.OCO S. l'ROVINCI"S
LEGA1·0. AVG. ET. IV11.IDJCO
AS'X'YItIAE. ET. CA
LABCI AE. CVRATOIll. VIAS
S A LAit 1 AB. CV R
ATOIlI. REIl'. VRVINATIVt«
l E GAT O. PRO VIN Cl A Jl
.MATAVRESIVM
A~IAE.PROPRAET
OR 1.1' RIB V NO. P LE BEr
Q.....
PROVINCI AB. S ICIlI AP'
V
AE
S l'
0
R 1
PIOpe Bi[cntillIn 4.
'11RTVTI.
SAC
VISE~
Il.
M. MINATI.M.L.SAB.GAltI
11. V J Il. I. 1).
1 N 0.....
],iAT B Il N v S. , F RATI\.IS
~VI.H.
C.ET.OB.DEDICA
'1' ION E M. Il 0 NOR AR 1 A 1>1
VIC AN' S. F LVI V M. POP V
I.O,<:RVSTVlVM. ET
MVlSVM.
DEDI'1'
o.....v
D:lnlluillS ctiall1,\1ol1 Danubius, legitur ) in antiqua inÎcriptionc, in Onhographia, in A CCI y 5, J. & in pcruercrc
:l(gentcQ Traiani nummo, apud ornatI~Jmum virum, antiquarumque rCfUnl çognitionc prçftailtcm ,auul1culum InCLl,
!\ùuldura
�SCHOLIA:
!Ja~ literx, ab vno iatcre;
R.in,lIJum Odonum, leguntur
1 M P. T RAI A N O. A V G. GER. DAC. P. M. T R. ,, ~
abaltero}
cOS.V. P . P. S. P . Q.:..R.. 0 PT 1 M O. P RI N
ç;
l>.\NVVIVS.
iabolenus item reperltur ; & Iallolenus;
Romx,ad D. M,trix Trans Tihèrim;
L. 1 v L I V S. T
R 0 PHI
M VS.
R" SIN 1 AE . 1 A
II 0 LE N AÉ. k AP I T 01. 1
NAE. F . M . RASINI!. BR
:1.1 A D rONIS. E 1'. I AB O LINAÊ
SlMI'n,ONIAIl
M . C. F
Àplld prxh::tntem virum, ii[que ornatul1J animi, iti<tèriiî.;
fiiue,dotibus,qlkls "d fiu11tnal11 laudel11lléceJfarias oml~cç iù~
dicant , pallc~fsll111 affi:quun~ur, Horatium FU[Clll11, propè
t.emplul11 Mmcrllx;
D.
P. MAN t 1 O.
F VS
CO
1 A VOL E N AE
MARCIA.ET . SOSIBI.\
FtLIAE.
PATRI
i>IENTisSIMO .
ET
t A VOt. ENA. SOS t B t A
MARITO .
OPTIMQ
V"ide &in brthoO'raphia,Incomparallili,in éà 1 v X , ld;
Et,Vcnemercnri,~l,Fclix,~o.
.
Ex H A c Lirerarum afiinitltc f.léhiffi cft} vt mulri itcm a":
puel Scriptoreç loci corrnmpcrclltur.
QE;~le ilIu<l apud TacJtum:E-~,1r1quit,Lcgc de Iqdiciiç,Iu.;
dicibll[qUÇ nQbis pro·lllulgatol. Lcgendum cnim puti>', No ~
uis. Vt rcferatur ad l udices.
.
!\puel ~alerit~ll <]uoquc M:!xilllllm Iib.6.cap.i.dc Stipio~e Aem:hano,culcgerctur, Dcltlélxque Carthaginis Jpoli;t
habita, qui librum cmendauit, videnç, non polle 11xc refad
ad Aemilianum , vcrbum [uiluht ; malè omrrino. if cnim le.:
VV
1:
�3°13
ALD. MA NVT. SCHOL lA.
cas Auita.proCus dubitJ.tio tolletur omnis, & loco integrifatcm rdhmes Cuam.
Verum, Ion ai us fortaife, quàm par erat ,non tamen inu.
ciliter, àpropoÏito di!?cfsi? rellertll1lUr ad infl:itlltLll111
In eum locum.J Pariltcllles,ln lI\equum locü. Simile me'ndum erat de Bello Cillili lib·3· ca p.IS·
Amiftju!"Z'UTfi.oIJem.] ~unqllan~ legi !urpioncm cognome" efie [anu!J:l: Antlilia:. NOJ11lI1:ttur:t Clcerone Am6iuius Turpio hillrio,in lib.de Seneaute. Cuius edam mentio dl: apud Corndium Tacitum in Dialogo de Oratori·
bus. Verumin Tacito mendoC~ legitur,Turpionis,aut Am~jllij. 'lU'lG duo lint. qui tamen vnus effe ex Cicerone facilè
dignofcitur.
.
4- FMJlcpm ..JTt~s.J EoJem modo locutus Valerius Max.
lib.S.cap.l, qui tamen locus variè lcgitur in aliis lib ris. Cum
cnim legeremr, M:ltrcm pcrcu!Iàm fufl:e intcremer:tt ,mlltarunt quidam, in, Matrem fufiim intcremcrat.
Vinum & nardum. J Bcroaldus, Vinum, rc1inam, & n.'lr«um.
Nomiue Barbarum.J Le~o,. Horninemb.:u'barum .
../fd deditio71em.J Ca:[ar dlxIlfct,Dc deomone.
S H aberi. J Legerem, Habere; ~o verbo ali.is,& Cie.
&. alij, pro Habitare, vii [unt.
GALLlJE
�POP V LOR. V M,
GAL L I.tE
v R B 1 V M, F L V
lit 0
V! 0 R V MET
N '1' 1 V
lit,
~o nomine & olim, & hodie,dicantur,
INDEX
LOCVPLETISSIMVS
LAT 1 N 0 G A 1. LIe V 5,
o ~D 1 7'(E
e.A L P HAB E·
tico dige/hu.
IN Q,YO
A, ARCHIEPISCOPATVM/
E vero Epi[copatumindicat.
BELGICVS
INDEX•
•
f!J2Yfo' . ~ Bl<uifuill".A'''';U,.
Adu.atici ~op. Ltpays à, l'rntour Je BoJltdu ••
'&
Aena,....A~re.
Agrippinenfes pop. CtU" Je COli'lolfZ"t• .
AlcluaJoubis,& Dubis,{iut Dllbius fi.le Doux.
Aldcnardum,...Audenardt.
AlcmaLlni, .fi/imans tu la FrdnCt contéfur Pltntarlt~
Alexia, Ltuxu ellia FrancbHH1té. ~ Ilonnullis, .filexit en 1'4
DJuM de
.1Jou~gon2.ne.
Allobroges pop.saJ~oyens.
Amantium,Amanct.
Ambiani pop. le pays 4lento ur d',.A"myens.
Ambianus,Amjens. E.Ambia1'l.cn,
,Ambiuariti,iiuc Ambll;lriti, & Belluij, qui & Brabanti , .11""ballfom.
Ambrones pop.le Pd,S d'Ambr'l1l.
"mfierdamum, A mfiera lime.
.
Amurcum.S . .Amo/~r.
Allgclio f1.Al1geton.
VV
�3[0
1 N D E X
Apt,cnacum, Ander'!acl,. op.imer Confluent cs,&: ~grjl'fi~
nCll[cs.
J} ntuacutufTI1AJ1tllcrpja.Amlèrsl..fintuuerpf'.
A gui {granuJ11, ..,Aïx.
Arantum, .fi'$lnto.
Aral' {Ua Som:.
Il rbolium, .Arhois.
Arducnna filua,{aforefl d'..A'rda{ne.
Argcntoratum,& Argcntina,StraJbourg •
.J\ rgenruar,ia, Horbourg, op. 'luondam prima: Gcrmal1iX,
nunc V1CUS , iuxta qucm cil: Colwnqaria , columbieT
en
EIJM.
Il rgu a,Ar,~lft~
!l-rlum ...firlet
Arna,..firne.
Afi1:l,...A"ne fur SaZ~"s.
Alpn:nçiacum ,...A"(pem<l.Y.
!\trcbatum,..firrM , vnde.! Atrebatcs pop. E . ..(1 trt~att",~
Audol11.lrus,s. Omer.
Auenna,..fiumllt.
fl.uenticuITI ,...Â"uencht au plf:;1 Je V <I./tl.
Augulh Rauracorum,.fi,.guftt fus Bafle.
 ugutla ROlUJ.nduoruJ11, Luxemboltrg.
Augu{h Tl'cuirOlUm,Triers.
Augufl:a SQilfonum,s oiffims.
.
ÂXOOJ. ftZa Diji.~,nllnc Auaix,prope opidlIDl L~tonvo~
Baccnls,filua 1l1gra~la Fortft noire.
2.lalma,Ba" lme.
.
Da palma,Bapaulme!
Barrum,Bar.
.
Balil ca, Bttjle,e,li.ajilten.
Bataui1 FloUa"dol< (9' Gue/drols.
!Bclgç pop.& Bclgica pars Galli~,la Ga~le Pelgi'1ut~
13clglLlm,Be4u uols.
.
Bc:lna,Beaul" e.
Bcllouaci pop.lt p"ys ~ l'elJ~oIl1'Je ~e4UUOÙJ E.BeUOHa,cn.Jifl~
Belt,acchfis.
'
B crg~ ,B trgllts :
:{3crna,Bernf.
~ethlll1ia).6~I~u~~1
lkuiulll
�t
.A TIN 0 GAL L l G V S.
31 J
Dcuium,Bmoye en la FraYlcl~e conte.
~
,
Bibraéb: pop. Bea/llue en la duchi de J3o,H~og"e) bof/le Belna.
Blbr.lx, Rray m la cou ré de RhttQI.
Bi{omium, 8 efa/lcon. A. 8ifon IÎlIIY/.
,
Bmgiulll,Binoen,in ripa Rheni infra MaguotUCUIll.
Blcterurn,Bl~rtrans.
'
Bodobriga ,Poppalt Tre4irorum ,non pr9cu1 aÇonflllcllxibus.
Bolonia,Boulongm.
BOllna, Bonllt pres c Olt longne fos le Rf,;",
13orbetornagus,vulgo V uormacia, Vangionllm caput,vulg
o
VUOTm!.
iBouina, Bouini'.
Br.1bamia.BrabaIJt.
Breg.l11ria,vel Confluçntes,Breganti yctU$'OP' ad Acrpnill~
!aCUI11.
Bridis,BI)'elle.
Brugx,JJurges.
Bruxclla:,Brlfxellu.
Burgull1,.Bourg FreJ N 01.!rttl,. Vl1de Burgundi.
llurgundix ducatus,& COIl)ltatus,d~lhé (fT FrancT,e contI.
BlllcumduClS,BOJldM •.
CabJ!lonum,& Catalallnillm,c~alolu,{ur Mame: (:r "'!g 'lui ...
Ire fur SOllc,E.Cabl.[m,flllc CarrhalallCllfis.
C:r{al'ornagus,Bcauuoù.
Calear ,L'cfPeYDII.
Caleti pop.fe payl à l'tnlo~r de Ca/au fortde m,r.
Calctum,Calai,.
Caluus mons,c1'a~mo"t.
CaIx, La chaux.
Carnbetis, Kemps, pagqs '14 nem4$ R a4Iaçorum, infra Bafi~
Jearu.
CarncracuJn,cambrrty. E .camtra.tmfis,
Campania,c/,ampaignc.
Çampignola,C/1aml"gno lf.
CanincIatcs,lt pays de Gqrchem (/j H oUa.n/le,
Caftcllio,ChajtiUon.
CaneHan:!., chaf/tUaint.
Caftellum, op, quoodam Mcnapiormll iuxt:!. MofaU', 11\1110
pag.KeffFI. .
,
. vv ".
�31 1.
1 N D
~
X
Ca!lntm CarQli ,CaflelcTl~lon.
Cafl:rum Thericun1,Chafteate Ti"r.;.
Catuaci,Cclix du pays dé DOIMy. .
Celera:,Celieres.
Cxpina fI.Ol/gnl/ rI •
Caltrum villicum,daJltlleiUai".
Centroncs,Centyon an pays Je Liege.
Chemnita:,hUC Chc:mnicium,chemyus
Chamb eriacum,Chambery.
Cheuannx,CheuanneJ.
Clarauallis, ClereH41 Jllr le ]?oux, & 'lin !lutre for (a rju;f'l e
( vain.
clarum,Cleron.
CI:!rus mons,Cl~rmont,E.Claromonten.
Claudiallu1l1 J S.Claude•
Cleuia,Cle,ttS .
Coloni:! Agrippinen/ium,colongnefu, le RI);".
Çompendium, Compiegne.
çoncordia Romanorum quondam monllmétuln, nunc fpe~
cula Argentoratenfiulll.
\
Codru{j,w~l! d'aupres .Aix entre TraiE! <.1 Iulier s,
Conauentia,Conflutlfce.
Con!l:alltia,C onftanct~E. Con{lalltitnfi~.
Corbua,Corbie.
Cre olium, CreU.
Croteum,Cyotoy.
Curtracum,CourtT~,.
Danus fI.Dain.
Dieppa.Diepe.
Dinantum,D;nam.
-S:Dionyfius,S. Deny'.
Dillodurum,TIJtolllliUe ef' LU!lltmbo~rg.
Dola, Doit.
Dordr:!cum,Dordrac.
Dorne1um, Do,le.
Duacum,Douay.
Durocoterllm,ReÎms en CT,ampaignc1
puromagus,Durmegen, Vbionll~ bop.
Ebrocfunum,Embru~.
Iburonc:s pop. le Liege.
"f!lf~pu~~{ulfRI t1) El(tf1o.
�LAT
lN 0
GAL LIe V
s.
3I3
E!Ca[I3.,EljàfTe·
Embrica, Embrir.
Enna H.• Enne.
;Equcftris ciuiIas,Ntuftbct/fel en S"iffe.
Faucrmun,Fauerne.
Fi[canus, F efcamp,
f itignul11,FitigllY.
Fbndri:l,Flanaru.
Fonffcn:l,& Fonffeni,Fo"ffen;ers,
Fraxi/llun,Fraigne.
Friburgul11,Fribolerg.
Gandauum,Gaml.
Geneu:l,Genell~,GefforiacUI11 n:lUalc,
Ç;cfforiacum,BouLongne fur la mer,vcl Calctium.
Gium,Gy.
Gordul1i,Gantois.
Grnuclin:l,Grauelines.
Granuallis,& GrallUallcn[cs,GranuaUiers.
Gcnpcs ppp.Cleuo;ls,
ç;rcum,Gr~y.
Grudij pop.le pays à l'mtour Je Louualn.
Çllcldria,Gueldres.
Haga,la Haye.
H :u1l1onia,H anno~ts.
Harla,H arle.
HarcHorus,Harfte",.
Harudes pop. Le pays fi' l'ento", de Conjflt/ICt
Hafhlul11,Haftale.
HclJlII11,E l, Tribonorul11 vicus.
Heluctia,& HeJuctij pop.suif{ts.
Hi~polytum,H ippo~te.
fliJarlafi.L~re.
Hj[dinum,Hifain.
J-!.ollamüa,H
oU.wae,
J-I°YUI11,HDye.
'Jouis portllS,HuyJfanl.
l[ara R.Aife,
ltius portus,Calaù,port Ae mer,
luliacnl11,Iulitrs.
IWiru~\Ull)1 uIÎl,i~
,n .,A'lernffzne•
�1 N D E X
lunix.httgnts.
J1Il1uilla, 1IOnui Ue.
11llfum,1 uffiy.
lurl mons,& Iuraffu~,le mont lol~:Jt.
Yprx,Ypre.
Latobrigi"el~:Jt d'allprn Lofanne.
Laurentianum ,S. Laurens.
laudlll1UI1l, Laon,E, Laudunen.
lcdon,{iue LonC1linum.
lcmallll~ lacus,le larde Laufantle,~ de GentlJ',
IJcoJiu!11,Liege.
leponti j,Grifons.
leydiç,Lryde.
Lignium,Ligny,
Lib.. L iJle fur le doux,"'ne autre fn Flandre.
Lyfà A. l:y[e.
LO[1nna, Loran"e. E, Lofmen!
Lotharingia,Lorraint.
Louanium,LoftlMir..
Luccmburgllm,Luxembourg.
Lucerna, Lucerne.
LUXOllilll11,Luxeul.
Magunria,M ayenct.
M ailloten[cs,V aux de M aiUot en la Fr .."che conté.
Marchia;la Marche.
Marnccum,Mallley.
Marrona fi. Marlle fpartlnt en partie auec Sene les Belges if..•
me les Celtes filon Cefar.
Mechlini.l,Malims.
Meideburgum,Meldcburg.
Mediommicum , Met~ vnd.e Mcdio!1latrjc~s pop.!e fays ~
l'cntonr de MetZ en Lorralne.Meta: nunc,E.Metcnlls.
Men,tpij pop .Gueldres ~ Cleues.
Migicnfcs,VaulxJe Mieges.
Mircbellum,Mirebel.
Morantium, M orallS.
Morinllm,Tcrouenlle,vnde Morini pOp.L.Morinen!
Moguntiacum,& Moguntia, Ma~m(e fur le RI/in • .fi. ""/IM
gllntinen.
..
Monetum,Monnet.
Mombo.
�·LAT 1 N 0 G /l.. L LIe V s.
311
Mombofillm,Mo"bofo".
Mom biliardlls,M onbeU",d.
Mons in H.lnnonia,Mons en Htn"Hld.
Mondideriurn,Maudjdier.
Monfloridus, M onfltur.
Mons acutus,MoptagH.
Mo m Iura ,m~ nl foux.
Mons maior,m,nt Maio".
Mona!l:crio!urn,Montereul.
Mo nt mif",Tles mOllS en FrAn"'e c01lr~,
MOlltroncum,M on trant.
MontrctLllldll~,M .,f ond.
Mon:llu1l1,Morel.
MOI tua,Mortuenfes,,;,,.rt"Hl,
Moiàfl.Me,,(e.
MoÎèlla fl.Mo{'tlle.
MOt.l,& Motenres,Motl.
NdrnUrCl1m,Nem~uTs .
Nancum,IÎuc t , a{]llIrn,N~ .. (y m LQ·I'I'<fÏne.
Nantuates,liuc Antuates,reébus Vantuates, le P"ys de JT"lib.
N:lUJtia,Cam d!n ln H" U~"dia.
Nazarcthul11,N a~rctl"vnd(; Nozorethcnrcs.
Ncrneturn, Sfi, e. vnde Nernetes, ce,,~ d'"lento(#Y de spi,t,fl lt
lcRh;/I.
Neruij pop.ceux d'alent."'~ de 'rournay.
Noueliwu,ounc ~u{Jja,non longè .i Cololua.
NouiornagulTI,N .ymage.
N oUlOrnUS,lVo)on. E.N ouiotlltn.
Nouus mr:.rcatus,Mtlrcheneuf
Nouiodunum,il1 pr6uipcia Rhcmenfi,No)'on.
Nuithldndia,Defert.
Orchie,Orchie.
OrgellUm,Orgelet.
, ,
Ornatum,Ornans.
O!l:cl1da,Oftende.
Pa:mani vop.ceux d'alll*u du Liege.
Pa:rna, Pernes. Inde Pa:rnani, fille Pa:merues ,ml.- .fr~~!
canif.
.
•
. •
P alma,fiue Balrna,B4ulme les ~omm for le ~ql#:Jt.
~.~alll.LI~,~.r~H4
-
- _ o.
--"
-..
.'
�l N D E X
Pcnin[uLt,Fenifle.
Perna,Perne.
Peronna,Peron"e.
PI1ryfia,pf,ry[c.
Picardia,Plc<trdit.
Plc:umoJij,Fldnaroù,in DiœcC!fi TorMccnfi.
Polichnion,po/jel;",;.
Pontarlum,Pl'1lr"rlt~
Ponrilara,p()tJroife.
Portlizona,Portft,r Sone.
~enayum'R!:tfoay le COI/te.
~nglUm,~j"l,ey·
~ntlnum,s •.ÇZu;ntjn.
Rauraci,Bafloys.
Reamoncn[es,Re<tmonoys.
Rcgyacum,..,A"rrM.
Rcmis,Remù:vndc Rhcmi,..,A".rJumtnfis.
Rcs,Rus.
Rhcna,R(,enes pres S"lillS.
Rhcnus R.le R(,in,[eparant la Gaule J: A lt'maigne.
Richariurn,s.Ritf'eiers.
Rigornagus,Reimneidll,Vhiorum op' .
. Riparia,Jiuc Riuia,Rilliere.
Roc!toforris,Roc/,[ort.
Roya,Roye.
.
RothomagllS, RMe",cT,ej de Norm"m/ie où Y" p*"Zement.,A.
Rochom.1gen•
Rubimons,Rougemont.
Ruphacum,R",.oèy m la Fra",be conté,& .""autrt en A1f4l.
Rupis loannis,Roc1,t J ed".
Ru rem onda,Ruremonclt.
Sabris flSambre pres Nemours.
Salcrio, SdtZ, ad Rhc::num,infra Argentoratum.
Salina:,S"Lins.
Sandiferium,5and·fter .
Samaro~riga,[eu San"h'lrobrina.Cambr"y,ou~. ~utntin,
• Sangonn fl. Son'.
'
..
Saného,Suk ingen,il1 ripa Rht!ni fupra Bafilcam.
•
Scaldiç R. Lef~u/~' . ; . '
Scdu{à,Leftileft..
•
, ,
ScbuJi (l1i~
�LAT l N 0 GAL LIe V S.
3[7
Sebulieni,& Segufiani pop. Brlife.
"
Sebu{ium , V leefJembllrg ) op.mfra Argentorarum , lUxta
momes.
Scdutij,& Seduni, le payl .t l'entOIJT de Syon en TT. aI1VYJ, incolx
vallis Pœninx illxta Vcragros, quorum opldum cfi Scdunum. ESedunm.
Scgm pop.Namurcis vieilli.
Scnna fi.smne.
Scqliana fi. Seine , fl"arant leI Btlgel C1J p4rlie ,,"ec M4rfJe dl'$
Ce/tel fol~n Cdlfar. Vnde Sequolni lUth fùntBurgundi,Bollt
gu;gnonl.
Scrpcnrina fiSerptnrint.
~cambci,Gueldrtryj .
Siluancétum,Senb•. E.silua1lellm.
Sirodum, S;1. 1,., vnde Sicodani.
Somma,Son/me.
$orlioum,S,sor!i" .
Solodurum,SoICitTc.
Spica,Spire.
Stauia, E.ft411ay ait pays de JT /lIed.
Sliefiio,so;O;'ns, vnde Sudliones pop.le PdJl4'l'tntolertle Soif
flns.Esuefi ontnfis.
Sucuia,s'l4ube.
Sunici pop.prts cologne.
Tucbiaci pop.pres CQ/onznt.
Tafandron,S.Tandrondff Ligiois.
Ten eramunda,Tl ndremonde.
Tigurinu~ pagus,Tigllcum,ZIIricb,en Skiff,.
TOlll.:\cum,Toflrnay . E .Tornacenjis.
Traiettum,v trerbt,infcrius in Holhndi:t.
Traieétum (ùpcrius,ad Mofam)Maftric~.
Trallium,TraufS •
Trcucriç,Triers,vnde Treuiri pop.,.A.1'rtuercn/i r.
Tl'ibotcf,feu Triboces,le pays" ('mour tl,Strasb ourg .AIG.rc$
nunc dicuntur.
Tullum,ToII1,.i quo Tlùlingi pOp.E Tllllen.
Turmaya,1'urmay.
Vadam,Vadans en ta Francbe tont~)& in BataW;t..
Vualdrum,V' au/tire •
.VOIlempolierer A/empoU,w:
�1 N D E X
Valcntina!,Y' /alen ritnn ll.
for le Rhiti.
VarlgivllCs,le pays ~ l'ent o,,,r de Y'uormeJ
iT/e.
Lorra
en
euflle
,Ilt"
v
Velladup um,
Verè cIIa :,v treel,
Vern um,V ers.
V c{'{àlia,Y'effalllt.
Ve[o ntio, Btfa nfon .
'
Vcfi dium ,vefo ".
~
Vcrb igen us,O rbe dU pajs .le V aut,,
•
Vero catre s,nu nc Caflctcn[cs,Cal"Ù
rd;'.
Pica
en
ndDÙ
ermA
.v
pop
i
.....V crom andu
V crod unu m,v cfdu n en Lon-"ine.
Ville phan um, V; Ilaupbans.
irJu ntnfi l.
Vero dunu m,V erdu n fur So,.t.E. V
m.
Vo{àUlajvcl Vi[eIia,Vuefo l.rrell;rorN
Vifi o,v tJry.
LorNine.
Vog c[us mons,les mmt l .le V ogtle en
VlIormacia,Y'uoffl/s.
V iÏeru rrt,v(tef.
CE L TI C j/ S
1'li[ D E X.
,
"?; Brmc:e,...Aurencl,es.E•...Abricel'.
J
WI. vnde Aed ui pop. le pays
~flA ~~ Ae,! uum , -<'H
...
./ft
•
E
gne.
"
go·
Bour
cn
tun
1 tntou r d ,/Cu
.~ ~ yr:;
~~.
1
~~~,
dlt ~llJ;S.
u;ns .,/C.
~o~ • Agcn dicu m,sf nJ,o uPro
fon.
.filen
um,.
coni
Alen
dNrb; dt Bourgongnto'
Alex ia,nnnc Alfctum,...Alefit en III
oTtn.
Altilliodorum,J-fuxerre.1i.,/CltlfUod
Ne/l lTl.
Amb ibar ri pop.le pflysà l't'ntour de
chfl.
AmbIliatc~ pop.à l'entoNr d',Au Ttn
d',fin;o,,,,
J\nd cs,& And cgau enfe s pop. lt f")S
'
yt.
,,/C,
An[a
Antr icum ,c1,a rtrtr.
Aprca,'/cprts.
.
Apten,E. .Al'l tnf.
IU" 14 Fram~~,c"'t; .
Artt lium , nunc Aurcngiz , ,/l'II W'g
,E •.,;{ltrAùen[il.
Arcm içi
�,
CEL TIC V S,
3'9
Aremici,&Artomici,[cu Arecomici pop,lepdys d',.ArmiglUlc.
Argc11tonUIll,,..A"rgemo/l.
Argilia, Ar.~e.
.
Ar1l10riex ciuitatcs, les "PiUes qui font en Bretagne, BYltonam
appcll:tta.
Allaricol1,C!,ajlttllmclif,ou Viaron en Berry.
~ruertli,Ûpttys d'./Îuuergm.
AlldomamlTI, r..ttngTtr.
AlIcnio,./Î"ignon,.fi.,..A"uenionm.
AugllfiodullUJl1,Allrrm.
Au gu{lOlllcnenun, N tuers.
All[erci, Roatl,ou Orltans.
Aukrci pep.AculIOr1l1l1 c1jentc~,Roa/!e,!iuc de .Ange.
Aurdix,(lrle""s.E.Aurelianenjis.
B;\Îocx,Bayeu:t E.B",oecn.
BcllocaŒj pop,lep")s à l'm!our de Bayeux.
Bcllicen, [ .Bt llim.
Blannouij pop.le pays J fentorer de S.Ican de Morientle.
13oij,Rollrb mIlOIS.
Bonuallis, flonneu"I.
Brannollices,le .. al dt Moriennt,ou BrianfoM.
Brach.ltl Gal!J.t,la Proumet.
CabJ!lol1l1m,& CttalJllni1l1l1, CTJtt[oll!ur SOlJe.J!.Catalau~
mnjis,iillc CabillonclI.
Cadctes pop.le Fays à l'entour dt CT1ctJ/tau. Briant CIl I3retMne.
Cadurci pop. le paysclc R.Jmy,ol~ ifi Ca/,OTI.
o!>
C.tdomul11,CaC/l.
Callaliclll11,Call:lli.E.Cana!itun.
C;tmutul11,Cltartrcs. E.C<lrnutln.
Carnutcç pop.lt Fay à l'mlourde c11ttYtres.1t.Carnuten.
Carpcl1tor.tél:c,& Carpenroraél:um, Carptntrou.E.Carptntoraten,fiue Car,bentor.1i1t:nji s.
Ctfli Ilio, C"afi i llo/Jo
Cclt.l:,parç Callix,folo'J Cd!farlollt le !"ys qui l'jI enlr~ la Il'(giquIJ & l'../fqu'taif/c.
Cemmcl1 ij montes, les mOlltagnes d'..fiuucrgne. E.C/j/lIyjcm.
vel Cij/rarienfrs,
1
ClullÎlculll,clugny.
Ccmroncs pop.lt: pays de 'J'aranlaife.
1
COmatOl Cailla, rautes les Galllcl t~cepté la jJ'OIIfl/C~
1u;
�1 N D E X
eJloit ,lite BrAd"itA.
Condatx,RtlllltS tri /Jretagne.
Bretagne.
Con diui cllm ,Nalltes,."jlIe capittlle de
Conl lanti a,Co nJl,, "tt.E .ConftAntien.
en Bretagne.
Curi o[ol itx pop, le pays de CornoaiUe
ln"t.
à/flp
us,D
Dclp huut
lel1ndolll en Bretarrne.
Diablincrcs pop.lepaysa' l"en fourde
0)
coniunfllU.
i
intnj
t
alen
ien.V
E.D
iets.
l1,D
Dicl
j;s.
gnrn
E.Di
lèmt.
Dini a,Di gne en Prol
Diuio,Digeon.
Dru cnti t fI.Drlll'1Jcé en Prouence.
l;tSJ
DriuidllID ciuit as,D rux pres de Cbar
y.
~erc
en
S
a/,OT
c
ona,
Duc
Dur iorig um, v A''''U en Breta!,,,,.
Ebro dunu m,Em brun . E.Ebrttlunen.
es.EoEbroice,*.
tbur onic x,Eu reux ,vnd c Ebu ronic
r.
Elauer fi. AUe
EfI'lli,Rottloù outre 'l'ournoys.
Fal/ilia.Fal/aift·
.
Foroniticrilis epi[cop.Forins.
Foru m Claudij,rArantaijè.
e.
Fon un Scculianorum,Bollrg en BrIff
rttS.
G
ues-m
...Aïg
•
ana:
Mari
:
Fotfa
.ud; crilID in AquiraGaballi. Ceux de Lorlefoe, nJUlC Lol-I
iun.
Vap
s
,.alià
bin"
njco Indic:e. E.GA
,
Jfal[t
TartU
s
allpre
â
mut
celi,
G.lro
it,,; nl des ce/trI filo"
Garu mna 11, Garl/mne ftPAMnt lcs fi,!.
cl.{ar.
ue, (J'folon"ucllnl) leI
Gcb cnna mon s, la Mon 'dgm de Gme
mons d'fiu llerg ne.
Gen abum ,[cu McdiolanCUlll;Orlt"ns.
Gcne ua,G tneu e.E,G ('ban en.
GengolpllUS,S.Gtnl.0u.
.
Gergobia.Clennont en .fllf. ergn e.
.
·Gcrmanna,Germonne. E.Gfalld"ttnj's
Gr'a/là,Graffe·E,Oranlfen.
Gra[ianopoliç,Grenoble.E,GTcttianopo
HeIu ij pop. le pays d·..filbigeoH.
J-lèrculis port us,V jUefrancbe.
Honncflorus,Hqn"eJleur.
1
litanltf.
ÎànuilI3i
�LATI NO G ALL rcv s.
lanl1illa ,lalluille .
I:n inllll1, M ec!14X.
lolèdllm , COlbl.'il.
IlIliobcin:t, Honjle# r en NOTmdnaie.
IlIliol11aglls, Angiers .
Lanctlllm , Lunay.
Lexobiu m,& Lexolliuffi,Lyjimx. vlide Lexobij. E. lexôulen ;
LigcIis,R. LO)re.
i!-ingones pop.le pays a' l'Cil tour de LangreJ. E.Lingon mjisô
Lugdunum, Lyon •.B .Lllgdllh m.
Lutcri-t,& Lucotdi a, Paru, cfJl!f& (our fluueraln e Je Frltnce.
Magetto bia,locus in Celtis,T'oaut.
Manclllbij pop.le pa)J 4leritour d·..Alexie en la Du(h~ rit BOllr-
.n·I' J'
.r. 'Il
al~Jlia,MarJeJ e. E. Mari lm
M 2.~"",ne.
IS.
Matifcôri. Mafton,f ur Stf.07/e. E.Matifl olJen.
MatrOJ1a fi. Mar,!e,fepaM~t en patrie I1lue Stltze lu Belges d'd~
uee les Cel tes felon C.efor.
Mallrian en. El
Moritaoi a, MGTtaigne.
Medonta, Mantl.
JÏvlclinia, Meulam .
Mddx & Mddcnf cs pop.le pttjs cl [e/itoM de Medux. E;Mel..
denfis.
Mdodun urn. Mel/mi fur Jfinc;
Molinum ,MolillJ .
Morcml1 1,M oret.
Mbnf.lir gis, Montargù.
Mon{]im:uduç,MonttlimttrJI
Monlpdfl1lanus, Mompelic 1. Agatopolis $;
Morienn e, More"he , E. Ma/lTlallCnfis.
Nannctc s pop.l, pays a' [mrOM de Bretaglle.E.N analerl,
Ncmora cuJlJ,N emollrs.
NCLlfiria, Normand ie,vlldc Ncufirij,
NcodunLlm, LlOnaolll mBrutf.ig"e.
Ncolll:l.gus, N eogens[tIr ~einc.
Nicia, N;'ce. E. Nicien!, s.
Niciobri ges pop. /es P4Jl .1Ie"touT de MontpeTlier.V~~
Niucrnlll11,Neuers.E. Niuerllen.
NouiodullUI11, Noy on, vltrl Ligerim 1 & aliud Bilm.ai pro-:
XX
�pt
N
D
E
X
ximum . E. Nou inmfis.
Olbia,.fiir(s en Proue"ct.
Or~ini pop.te pajs à lmtourde Lttntl.riguer mBretaighe.
Olcron, aleron. E. alerm.
P,uilius,Parir, vilde Pariiij.pop. E. parifim.
Pdi"niJ.llu!11, Pefm.cu.
<:>
•
P ontor/onll~,
Pontof).r:um.
Pyrcnci mOll t tS , les In?llts PJrences ,tes mOllts Je Foys
. ,aTH [<1 Caule du E{paigiJcs.
R~ tiJ.n:UI11, Lym ? ~cs .
fera·
,
Rcgcna, Regena. E.Re!.cmn.
RhcdollC, pop. Ir pays à lmtoliT de Rejnrs m Bretannf.E. Rhe.
or.
"
c
don e/I,IS.
E.R IUC" }I S.
Rholhnm A. le Rh?foe . .
•
Rhoton1.lgus, Roc" , chefde N ormana je OÙ) a parlement• .fi.
Rl,otomrtgm.
Sagi ul11,sces
S.Spiritu ~,
E· 'agjenfis.
S. EjJ' rit.
Scbu!l:1l1i,&: Seculialli, /a Breffi.
$J.llij pop. le pays à lmtour' J'Arles.
Scdulicn. E. Sed lln.
Scn'onis,Sem. vndc ScnOl1cs pop .vcmf\:ifS.G.ll1ix. ..fi. Seno·
nmfis.
$cgalaun i pop. le ?rtys ,i lwtour de Valence Cil Daup,,,'né.
scgod ulllllll,Rhodes .
Scqllanl R. la Sei"e ,Jep"'''"t lcs Belges CIl partie "uec Marn.
dt! cclw,felon Cefor.
Scquani, pof\: BlIrgun,l,i pop. Bour:!/,ignons.
Sicco upo rtU~ , LujJou,.
Sclilllij pop. E E:xif~;"·
SilUlndlcll. E. SmIH.
Silllp horian~, Silphorim.
Sill.ui c:l, ïjlllriquc, Sif'"ricm.E.
St.unpx, Ej/ampcJ.
T.trt'nt:llJ:I, TMcntaift·A.
T:lUri!èon,T" rafcon.
T.TlIrocmiul11, Toll on en Prot/cnte, nl1llC Tollel1l', E~ 1'~lIenm;
Tcéto!àgcç po p.d,t L flngtwJ.oc.
T holof'u cç, le pays .; lm rOll' de ]"ho lofo 0(' y a parlement. E.
Tb~ lmm .
.
�3:.j
L L Ie 'V S
LAT l N 0 GA
,
n.
Tr Cx,Trcye .E ,1' ftu N.0rmafllJte.
en
rg
o,*
<trb
CIJ
c.es,
Tribo
.
l~. E.1'ricajlmed
Tn c.1 fb nu m, Tric4f
Terr.1fèon.
rlfor Loire.
JI'; IC1#oUT de T oll
Tu ro lle s, po p. le pa uroncfI.
[i
A ,T
Tu ro nu s, Tll ur l.
E. TT"Zmtinen. Dien
/ce, au .Daupl} in~.
lU
Va
,
Ï.1
lcm
Va
é0711'ttn[/lU.
bi nc cll ,V af.
Va pi nu n ..11i:ls Ga
V.1pill.1,Va; inU. E. nt n.
fio
Va lio ,v a[oll.E. va
e pr ll de Ni el.
,m t 1. Ga ttl cd 'It ali
Var Il. le Va r [tp ar ye , S.FI6UT.
Ua
VeI/:llInij pop. Ve
nu nc.
nt ".f ,u, V il/ . noua
Je
um ;
VeJ/alldllnum V ille
m, [eu Ap hr od ifé
plu
lll
rC
e
fiu
ls,
Veneris porcl
tm .
Cr eu x.
Jtn Bretagne.E. Vm
a' (enrou , de VaflllC
Ve nc ti po . le pays
ce.
m'
a,
I à lentour S. M
'
Ve rag ri po p.leP"Y
V crn 0 , Verllon.
fil;
nm
efl
Vj
.
.A
•
l
Dallp/'in
Vienna, Vienne,en
.
tou r de Bo ur dea ux
Yipifèi pop. ceux à Im lu nien'.
E. Vi
Viuarium, Vi "im .
du pu rhe.
;g';on .
Vneili po p. le Fa)1
ntp tli tr, OH 4'..;4"II
yl à lentollT de Mo
pa
le
p.
po
:
lca
Vo
:.erlJ.
lill ,c adenac (fi R.J
Vx dlo dW Jw n opidu
C.,
A Q Y iT A N
tcvs
È
T
Braccatus Index.
Il
• ~
lfJl4 Ju lamMJM
Agar ho p oIis, MO
:.
..;4"gede.
•
hw
a1
ig
...f
.
Ag.1th.l, ...fi'glllhe,E
,
I.
,,·l
'g:
.fi
•
E
Ul.
.
igm
Agcn.'\, ..f
olpnt. E . .A"J.ollfm
'ng
..A
,
ma
/li
go
An
I6 iÙI.
,A
E.
S.
ntc
biç
Aginllm,llunc
Al
bya, A IÔ). vn de
Al
l1c
,nu
ufb
llg
ba
AI
E. An de ga ue". ,
Anripo li~, Rag"y,
nrttn.E. A nJ,lers. XX :A 11IipoJitlllllS,'lIc{ Se
<
1....
Ortnoblci
i.1, Oratianopolis,
C cuG.1110rUm coIon
, où y a parlement.
• ..;4"JI/Tm• ../ jrt.
Abcfura, ,./ laure. E
Dntp tli er.
�31 4
1N D E
:x:
Anatillorum, Prouins en Brie.
Anicienfis,E.l.c pllir en..filllurgne.
Appamara,..fipp"mer. E. AfP,mm. Potmiers.
A ppanen. E •..fipenllel.
Aquen1is cpi(copatus,in Vafio";,,, A ix.
Aqux Scxtix,..fiiJ( en Proue""!. ..fi. ..fiquenjis.
Aquitania, pars GalllX, G"fiognc,& GuiwlJe.vlldc Aql1ita~
ni pop.
Arclate,coJ.Ro.
Arles, Arelaten.E.
AuaricW'U,Biturigum ciuitM,l1ollrges.
Auerni pop.lepays d'Ameergne. Ccli:isà Marliano J.d(cri~
bUl1tur.
Aug~ll:a A (ci?rum,..fiux en G uiemu,nunc Aufcus.vndc
Aulcl,& AuxItam pop.le pays d' Arex •..fi. Auxitallen.
Augu!l:orirum, P oiEli ers. vnde Piébui ,fiue PiétoneS'.
Axona ILle Difoe m Guienne.
Baguera,B"!,,u'ere.
Bayona, Bayonnt. E B"yocen.
B ergeracum ,Bergf'rac.
Blitcrc,& Bitcr~,Belim en Guimne.E. Biteren.
Ble(a Bloys.
13loya,Bloye.
13igerrionne,Bierne, Bigorre.
Bituris,Burges, vnde Biturigcs,..fi.Bituricen.
Briccum, Brjeur.
Brionda,Brionae.E.Rrionce/l.S.Brien.
Burdigal:t, Bouytlellulx,ol. il y a; f"rlement.,.A'.BurJegaln,.
Burgul11, Boltrg.
Cantabri pop.Bifiaye,ou ceu'\: à lentour de Cufè en G,,;eIl11l.
CarcaCsio,& Carcaho,Carcaffo"e. E. C"ycafJon en.
CafuulTI,Cordum,Ct'''fteau, Coraue,C,,{fren.E. ü~jfres
Call:ruITI Darry,chafteau Darry.
Call:rum LcrllOl,Ca/feUer"uld.
C:uhllrcum,C'!/'ors. E. Ctif/ur(ell.
.
Cenom:ll1Ï:J.,le Mam. vnd e CCl1om:ulI,li. Cenomanrn.
Chino,chinon.
Cl:truû11ons,C lermont. E.cI4TomontUl.
Commcnarum. E.Comminge.
Condoriii,tiuc Condona, CvnaD/J.E. Conaonm.(rue Codorien.
Cogna-
�:~s
LAT 1 N . 0 GAL LIe V S.
Cogl~aCllm,cogl1ac.
Con{eran,l,Conjerallf.E.Co/I.foTaf/m.
Conllcnx,Comecs.
Cornubie, Cornoa; Ile, E,crjfopittllfiS,
Darij,pop.le payl 4 IclltOHr d'..A'x en GllÏmnf.
Dinalltum, .1Jillam.
Dolla, Dolle.B.Do/m.
DllJ1Um rcgis,.1Jun le roy.
Elcéb, Ele{/. E. E /célen.
Elna, Elne.
Eloicen, flue EIllcncn.E. Ealilef
Elllfabcrris•.fillx lm aafiogT/e.
Florus,Flcur. E. FLori,
\
\
Fongerd ,Fo/ll.eru .
FllXUS, Fopl.
~al)lli pPp. uli.delà LoJçfoe,
G;lfJtes, le pays d'..A'genoiulJ GH;mnt.
GaliaclIm, Galac,.
Garumnafl. Garonne flfarant les ..A''1uitlfins du Ctltesfo~
.
Ion Ctefor.
Glalldcn. E. alauden /m.
Horreli on, H orfoù.
10.J\ngclicus, S. l eb/C/I d'...AnJ.eti.
Laguiçria, la Guierche.
LambalJa, Lamballe .
Lafcllra, Laflure.E. Lcfurm,Lrfl~tf
Lcbrctum, Alltbret .
I"cétorium, LtéloreE. LeE/mil.
Lcmollicc:, Lymogl'l.E. !--cmouicer1.
.
Lxon,l, Leoll.E.Leo/lm.
Liburna, LiboHTllt.
Lifigniacllm,Lt/igntfn.
LO,rÇ[llJ,Lodifue. E.r,.otlelll'l1.Gabali m4X tIe L~defiee.
Lombaris,Lombers. E, Lombarim.
.
LomcIla, Lomelle.
Llldum,le Lude,
Luxiona, L'IXO/I. E.I."xon;en.
Mac1ouius, S.M alo. E. Maclou;en.
v
M.lgalollium,MazaIQne. -!.M ilg41mclJ.
X~ ·
;
�1 N D E X
p6
Magdununl,Mttllge.
fvlaleaca,Malefa iZ,;E.Mttlellctn .
um,sainEles.
Mcdiolanum,& Mediolanium,Xanthon
Mim atum ,MenJe,E,Mim.aten•
Mir a nda,Mi~II "Je.
Mirapilèc, M,repoiJ.E.Mir.cpi[cenjis.
M0I11ionll s,M~ "li'lt.
Moncca,M omte.
"t.
rc1,a
n[ma
s,Mo
f.lI1u
Mon frrj.ar
n;.
Mon talbaryum,Montlluban.E.Mcnrù ,tlhlf
Mor lanuJ1l ,Mo rLorS.
Nar bo,N "rbonne •..,A'. NII~onen .
Nanccum,N a"tes.E.NanneEl",.
en.
I\f cmau{u1U,Narb.N imes .E. N ema,
ymJ.Curn ,N,IIJ_y,
Olo rcnlis,E.Olor01l.
'
Partellai cum,Ptlrt ~ntty .
iere,
Buff
re
Petra Buffycra,Pier
ij 1 PerigueuJt.E:Fe~
~\ trag qricum, Perigort. vnde Petrocor
.
riœll
ttago
S.Paulus,s. Pau l.ES .Pau li.
P iéton<:s pop.le Pays.i lmto ur de Poitfiers.
PlébUl,PolCliers.E.Pié1auen.
{
r.E.S.Flori.
POdium, le p"y. E....-rln uim. 5.Fl ori,s .Fleu .5!P'!4,ll.e rhorq4
arum
Dcri
Thcl
l~,
l'olJ
.:ES.
s.r ontius,S.Po,.t
miers.
P reciani, PreeinJ.
Rhe don is, Renes.E.r Jw !ontIJ.
Rigc na,R'gena.
Jt.
~lulena,R~" iam a.E.Riuienfis,R,;eu
Rocomat!oru s;Ro ,},em4J,u.
RupolIa ,14 R o.1u!llt.
E .Rtltf7en. Rpod~s!
Rllth cnur n ,Roucr,gllt. vnde Rutheni.
.
•
ges
Santon es pop .•'!."4nton
Sant onurn pOI;tUS,/4 Rocb ette.
!larhtllm ,Sarlat. E Sar/ atm.
Scneéten. E·,st nes.
.
Taill ~burglls,TaiU; b~u,g.
e'II ~e.Jt de
b'gorr
I'
f
e
t'.zrh
de
t01lr
T.lrlJelh pop. le f"Ys al'en
BAyonne
T arnic n-:
Tar~~ ,r~ rb!:E. '!.ar.~icllfis~
�LAT 1 NO G AL LIe YS.
31 7
Tarnienfis.E. Terne.
Taru!àtes,le payI rr' l'entour Je'I'urfet
Thololà,Thol ..fi,Tholejàncfi' E.
TOlUIfüs,~ouarJ ..
Trecorum,Tn'lmt.E.Trecorep.fis.
Tngay,ji'te Tirig .. ;er.
TUrOI1lLç,TourJ •../if.TuronenjiI.
Turcla,T ul eI.E.T u relenfiI.
Vabra,V IIbre, E.V abrenfiI.
Va!ùra, "afu,E. V afarcII. Sap.r,
VaClcn,E,
.
Vannet<t:,Vamler. E.va,metmfts,
Varena, V a,~rent. E.vaurclljiI.vaubour.jiue la Va/tT,.
Vi ll.l Rcgalis,v jUe Roy.
VII1t1ocinum,vendofme.
VtiCl.Vfies.E. Vt;cen[ir.
Ylfon,v /fon.
Xanthona, .\"aipthef.E./,: antfJO/fen[ir.
NO NIl N A
CIVITATVM
CVM JNTERPRETATIONE
GER MAN 1 C A
:Il
T
PRO P R. 1 A •
BlIdil~lIm,H apping,iu:I(ta Rrftnfutim •
fil AbudlaCllm,Vanubianum ..Aba(h.
'/JJ::, .. Abulücull1,Fueffw.
"
Abutina, A benlPur,g.
."1:JA'
Alcimoens, V",rd , 'lieZ Eyftiauia, aut ../if/b'll
•
lJ .. ri,I~I .
.,
. .
Ambra,Jfmper,apud la(um (7jl.elufaem uomltl/,·.
A grippi ncnûs,co lollÏa.
Arxflauix, Nardling,'lItl potùu H eydet1ITMym. •
Arbor fdix, Arbcllt
Aredata, Lint:1;:
)
Argentoratllm,Strasburg.
.
Artobria,iam Vuelunbu.rg,Monafterillm fopr" Ratisbollam e:.e
mag1lis Ildifici .Tum ruinu.
Atulcum, l'el Atuac\ltumMafrtrieht.
A.\lcnti,um,Bibelffiur~.
J
X
4
�INDEX,
Auguntum, N fil ucnftat,"VeZ prD!c''l"fa nom en repu!"",.
Allgufl:a,.,.A'ci1;a,sr rau~ù}g, lIt"'pt riuir.ant/tjll" , 'l'~tt 0 T,fro
aie ..fi~/bur~.
Augulla., R:tllr;tèorllm , ../fugfl,pagrH mmc/;,pra Bajilwn mili",;a dllo.
Augull:t Vindc1ieoru n h ../fI/1.i1'urg.
Aurilium,RoJ.
Atilia., ../flrmburg, lion IOllge qN CllbuTf.o,imlta D a;uubjum •
.j\utllnaco, "VeZ Autini.lclllll, ..A/llitrnacl;.
,
BxodurLlm, "eI Bocodurum,'I'tZ Boloclurum ,"Vel BJt.l !m,
prolem"pœd;cum, Pil/fau ,pr01*" cqnjllHfJUam ../fE" j iq
Danll brum.
Bcdacum, 8urtkllaltf~.
Baganmn,Bagenhri/J.
Beib~comag uç, 5peir.
Bidaio"Lauffin.
l!inguml, -vel VingiQ, hi, NallfjluHirH ;11 RluT/umexjt, llim-
gen.
l!odobriga,p-opartm.
l!onna,Bo",ex CUJUS oppoJito GelloJia eft, -vbi Drufiu refte Fior.
RI,cnum pOlltecOl)iumci/.
l!racod urum ,P (ulmd orff.
l3regetium,Rab, prop/er cOI1.ftuen/iam Raponù, ..,el..firobollit~
in Danubimlf.
:Bregetium, Bregllit'1;,;
lBrigantllUS JaGus, /aC//I COllflantitt.
Mons Brilàcus,,,eLfucucomachus, Drtyfoc/' ,
Ca:[area,~cfchnjg,non longe at> J ugolj/at/io.
Çalkiaei, Calcar, Tari/tU.
Cambodunum,Rcl!l»kft.
Campodunum, kemp/en.
Caritini regio, nunc duca/rlS ruirtemburgrnJis,
Camus, Pres/Hlr".
Cafl:dlum,Ceffe4it~xta Mofam OPidum dirutu1/!'
CCtlO, Ze)jf~lmaur.
ClaudtonuIn, Melck .
Co!oJ1ta Tr;)iana, kryfir"V14ttl.
Con.tlucl1tes,Coblt'm~ib~ Rigodolium tft opidl/nI.
Conoualum, ...AcT,.
Cornuro, Peternel.
ç.modunlln11~,·t)l1bllr$,il'Xf4
y
HfZJ[erbllr/,!
Curi;!,
�t
A TIN 0 GER MAN 1 C V S.
3t9
Curi,\,Cur.
Dau;\l\tria, Dtlltnltr.
.
Dù:dcllhollcll,in ripa 1II0fiUI.,~ Framll Thcodon!( "filla ')lOC4t.t. regi;t. Cayol, magl/;.
Dl':\ClUll, EbillgC7ll.
DruloJl1Jg1l9,Mem;llgc'1 .
.
.
Dprocortorlllll,,..Aî·el.t,iu,,til portum S. NICO/fll.
DlIrOI11Jguç, Dltrmego7l.
Eppn,I,E?tllb/~r$' Jupr(l-lJo,~am c;lIitatem.
Fruxin1l1l1, Fry}, IIg.
F.II110I\oduL11, y,.(fillou.
G,IJ11l1lodllrLlm, Conflalltia.
Gctiodul1\JI11,lpJ.
GdforiaclIll1 nJ.~lalc, Gent.
llcrmoll.létm, ki [i'1'
lcill.ÇpOl tm,1>e1 GcfforÏlcllll1,calrs.
!nlltrilllll,Mirmuald.
IlilÎca ll~n, iuxttl Fri}~nga>n.
IlllJ.lcum,lulieh.
,"ft! Vindobonl, fm VilldOl11:tll~ , aut F.tl1iJn~,
I~"iobon:t
Yien"a.
JlIlillll1 C.lflliClll11, Villach.
Iuu:\lIillicr,5<1 lt Z!>o'Hg.
Lallri.1ClIl1l,Lorl/',.",ollajlerium illxta ciujtatem EliS,
Lrgio Trli,lll,l, DrecfJi/'ufon,q.uafi Tr(Ziana dOIll'IS.
Leodillm, Lutich.
]..clIphona,MoUen,-"d H anofer.
Lirimcris, Lubuk.
LlIgedulllll11,Seuenbtrg.
.
Lugcdllllum, VlloTCk~",.l>e[ mons S.Certrlldl1.
MarccdllrUIll,Durtt/.
ivl.ltrcio, M alran.
M,ttricorum, fi Uf Dinodllrum.
•
Medllllllm,Melding. a?/~d M,ddo'ff·
Mclatis, V Il(/Ik.
Mecenia,Mot~·"g.
J\1ogonciacllni)Menl~
1\ 1uriola,Mererk·
Namllrq.lm, Namur.
Nllillm~ Nauft·
�l N D E X
cmcti,spirtnfes.
Nt:olTI.lguç, NW/Il.'g m.
:
.
NcomJgu~,Opp",heim, "ul 5p,r4 pOl 1/11.
Nouctiulll,Nelilf.
.
'
Nouidunwll, L(tybar{"Cl[ub NorICo, Pannomtf" Emona,cl~.
mona.
Nouiomagum,["peri,II N]mesg,p"gtll circa Berccl1ftcl.
Olèclla vallis, epJelila/.
Ouû (:Ibis, Lumb.uh,mon'!fleri,lm,i<fm jùper flumm Ens.
PaHh.1J1urn, parcwVrc{,.
pcdicllm, Prtecl/l'lpel-jl"menM,mt.
l>etouilllll,ji"e Pat.lwum,Petali.
PhcnianJ, Lal/billg.
Pi(onium,Vue[c/'e/wurg,inter Strl/hill~am,(9' De,~tlJàGrJf.
Portlls Manarmanis,'l'tI naua/ia,camfw.
Pontcs OenI, O,ting.
I l'omcs Sarini,Sarpm c ~.
Ponccs Scaphonij, SeI,effilern, nUlle mon4eriumfuper jlH'';O
Ifara.
Q0néhanis, ..,el ~11él:ianorum / colonia, ~untz.!·u"g, j~~té
FilJ !,o,un.
Rcgiu1l1, Dorki"z..1Io11[onge ,l Rtf,tÙb on4.
RJmogagus,Reitlmagln.
Rinfiana, Grengen.
Rillronomanice,MundûhaJm.
Rufiana,V 140'1mJ.
5.lblril colonia diui Claudij,5t4in an anger.
Sllinum,ofen.
Samarobrina,Cameralum,,,el poti/u S. Q;j.intcmtS.
ScqIlJni,(9' Acdlli,eft JJflrgundia,(7 Loth.HiNX/"'·
Smnlum, 5imach.
SoJaturum,so loturn.
Sublauio,Brixe/I.
Suollis.'suo/.
Sumunrorio,H DTunleuart monaj/crillllf.
Tabernx,Zabern.
T:lrgerillm,'slu/ingm.
TaradllnU1l1,Ricdl mgen .
Taruana,TeruIMIJ.
Tau,uru,..,Alb" Gr~(es, tropter confluentiZ pa)lle.b~) ()' Sau;.
Tcuto"
�331
S.
LA T 1 N 0 GE R MA N 1 C V
fropter (Onf/16entiA'" D"r i i"
T .cllto burg ium . S'tlna Ji,
an ,
L')amtbi II1n.
ZflCllm Remfu.
Tcuf llln,,, 1Bcru num ,P"n eu,tlf "d
.
, "
ym.
1
Berg!
,,tl
rÎlk,
Tibc rÎacuJn,u
lRcg
t"
wj,{
Tlb
lfio\
Allj;)
cl
ci,..,
Npri
TiguriJl:l1l1crrop olis
no,R<srnjpour.$'
Toll iull1 ,DoU.
Tpl1gcrcn,CiI6ittls.
Torn acul l1,T om,, ,h.
Tr:licEtum llIfc rius, Vrri c!Jt,
Trcu l,He ,,,,b o.rt, .
Tn:lIÎrorllOl Aug llfh,'r'ritr.
Turegum,,,e/ p.lgUSTigurinus,Zurich.
antil,Gret~
VacorÎlInl,,,e1,,,t ali'1"i puta1/tJSacarab
Vagclllllll,/ ' lIagmllltim.
V allarull1,F tilt nbach,
V:u:glOJ1csJunr Spirt>lfls.
Vc1pI.,/I",r 'lI-ltm(,i.""1II1 BaamfiJ,
V crera ,Santm.
Vete ra cafir.l.Pjètt'rtIJ.
i Cl.fo dl' flp"l ta tjf Mam Vofa uÎa.a luu Ficcli:1. Oberullcfcl.ib
fnofa,marer ,/ilexa"dri jmpe r~torù.
VÎ;t na,v uryfe"hcrn.
, atu,[ monafltr;um Ku,:
Vind oni!f.l. "t'I Vindonis . Vuimlifch
ll11Jde Hllb./l'"rJ;\
C~mjt
tura
,nig'fd~en,jn 1110 ejI fol"Z
V l mundn:1 •....A"gran.
ViIu nn,um,1 "dtnburg.
VifOl1t1l1m,Bifant~
VltO dUIu m,v Ilintt'raIlCr.
•
iaif RegisJnlm c CaZannis. Gttllufa)do1111u ..,tnatio"iI Zarm
a.
caRr
m
Septe
apNa
, rona
Zeha ,Cili ,
7cu g ma,ClaNfinburg.
�33 1
PROPRIA
NOMINA
Q..VIBVS
A
r. Il
CiESAR
V T V N T
v
ET
11.,
Ç/rrmaniçè fonamia.
~-.
"t"!i\ Mbiorix,Emberir/'J lIel HeimirT,.
~~f/8' ~~ J\ri ouifills,Ernj.
, 'B
Autancus,Houptricl,.
f
13c!Joucs, BaIJuuij[.
• Bernh:trdus,.B,Y/iT'trr.
]3iwit,IJ/ltuil/ir.
Brlromlrus,Bartmar.
C~rOll1andllç,Garm<ln.
Cafiugo,Caftuuis.
.
C:ltam.lllt.llcdus,C<lltcmnantel.
C:ltiUlilcus,Gol'lolrk·
C.lu.lrillu s,C~uar\ls,&
C.luarillu5 iacm, Gebtr;vel Gelfl4 t r.
Cincibullls,Zi,ifi.bel.
Cing\:torix,Sl1metilri,b.
Co mb ololllarus ,Ctel me,lmar.
Commanm,Curmu;n.
CorobIll15,Cur!iman.
Cntfllatu ,G<ltr<ll,."el Conrad.
Dlimnorix,DmfJerj,h.
Diuico;.,DuJJlluig.
EpPfedorill;lFriaric1,.
Indllciom:ulls,HujJi"ar.
LitallicllS, Lmullil,'
Lomnorius, LonhlTr,..,tl LŒIJmIJer'l.
Lothariuç, Lother.
,if'.
Ma:nicaptlls,ManJIJtlupt~"Pc( lI;tfTifèhm~o?Ji'
NW11ci1l5,Neuumty.
.
Olouico,,/'flftflig.
.
Orgctonx,eft H orderich,w/ Ermtmh ,
Oni,lgn, H orriag,... el H erHuui!>
Othmarus,ormeyer.
Senanus,Sunman.
Sigones,$ïg'Hlyr.
Vercingtltorix,verl'jinrieh,'Vel Scerfi nTicl,.
V crodoél:inç,v Ilerdl,oc!,.
Vp!m:trqsJVo1mtyer.
Yerti,o,V qtJluig.
NOMINA
�NOMINA VRBIVM
Q.v A R V N DAM E T LOC 0 RVM
HlSPANIAE,
H ijpallicis vocabu!ù rc/tltà.
ç} ~~ N:lç il.G~di,1IItI •
.'-"'/h,. ,« Afl:llreç'.-AJ"m'a.
~
"
B:rtica,EI regno de Gral/tlta.
~
1;)'
6, ":/
B,lr~l11on ,Btlrc~IOtlft .
Hem il.<YII.:.da"J/bir.
Balcares,M aior,(;i 111 ;nar.
:;;.s
CXr.1rC:l allglllb,saragofo.
Ca{l:ulon,caf/igLitt.
CaIpe,Gibrrl'terra.
Cing:l !l,Ringa.
Carthcü,T.Jr>jfll.
Cordub:1,Cardalla.
Carpcntani mOntes,l monti dt Sa"auia.
'"
Clllcci,Oa/lu;a.
DerrhoJ.1,Tarthojà.
Durias !l.EI Dllara.
Emporix, Empllritu.
:EbuhlS,Hu ifa·
GirunJa,Gircntt.
Hibcl us il, H ibero.
Hiljn lis,Sibilùt.
Ilcrda, I.erj.!a.
Mabca,Mal,1fIf.
Nwnantil,Sara.
Ncrium promontorùtm,.s.il1cfricf dejim'b,tlTr.t.
orcenles;Ofca.
.
Olifippo, LiJbo/ltl.
0p}IlU là, Frumentera.
Pompeiopolis,Pampaluna,en N auarrd.
Rhodl,RofeJ·
S:lgulltum, /H on ...~J,.o.
.
Sicoriç H. El S'lg-r..
Setabum, Atill4.
Sacrum pr0l11Q11tOriul11,Capa S.Vimem;o.
To.rraço, .Artlgon.
Tagu~ A.EI Tago.
TurdctlI1i,Andtlluji.t.
Valcmia,yalen7.rI.
3").}
�DE
SI O N E
M A N V Tl l
AL DI
PA VL I
AL DI
F.
N.
AD
'ZIVS
CO.MME~TA
FR f i N
C J S C V M
M
0-
randlfm Si r'maml
ÏJm1ç in 11rc rfÏl Ga lA: l' t Icgci1do incurr
œ , Conllt .~, Brach.lLa: cog nom in: t, To gat
l'lU:!: fit car um di./fc:nes
om
cn
~ tx: ncc tam
cnd erc , bre ui defini~
oJt
n
cre . qud
a COn.I~1 /. ~ rcm ia, noupo{
ita, vct cru m tdl :tm oni
. -' . {/~ , tio ne pro
cul llllll
11l1
h01
~l
vd
c,
ion
Vd .l reg
c'or
blm ur. Dd ini tur Gallia
cn
vlt
'c
qu
,
dt
vcl tran(JJpina
rll ;.1 rcg ion e Jie ' GaUia
dJ[ur in
dilH
l:
aqu
vtr
r.
rio
citc
J, 'lux
tiam dic itur , vd cilàlpin
: cit"111'll1aùi
rbo nc: nlè m,& eOIl1.ltam
duJ.s : tranfaJpina in Na
irutur hoc
dcf
nani. RurÎllS.l ulm
. C0111atra n(p ada nam , & cifp.lda
ar.l
tog
el
ta,v
cha
bra
efl,vel
,qu a:
mo do: Ga llia vel COl11at~
uta
acl
;br
lèm
,pr a:tc r Na rbo ncn
ta eJt om nis tran fàlp ina
.de com ata ,
nis
om
a
lpin
ii1
ta,c
oga
b:t
poI tea Na rbo ncn iis dil
,co m:l ta vn o
I7. Gallia ,inq uit; om nis
pro bat Plinius Iib +e ap.
tur :Jm ni- .
lldl
Jic
pop ulo rtlr u gcnc:ra
J10mine app ella ta,i n ma
ca: ab C'o
lgl
Be
am
ilJn
Seq
ad
Scalde
buç ma xim e diI tin lb. ,a
c ad PymJ
u9:
nen
adé nqu c Lu gt!u
ad Ga rum nam Ce ltic a:e
'riea allte dié h.
mo
Arc
,
llla
uita
Aq
,
rCna:i ma nti s exc url ùm
ra ter tio
itti ,dc qua rCl'aratim IIb
A l'pa ret Na rbo nen [cl ll om or :tutcm,antiqultus GaJJiam 0pin
cap.4.iam IOclltuS era t.O
d Na rbo ara m fui ifc: pofica ver
com
am
pin
t:,l
tran
em
mn
ma ni\ f.tRo
.i.
iam
inc
rou
obr oge ç,P
JS dencn fem ,iu qua fue re AlI
com
re
ale
1ini1m confuerudinc
tbm ,Ro nu tlo rum lion
"luC gel l
qUO
s
ina
alp
us
hni
P
Jt
te ~OC
fii1fe,Illtollt:lS eni m gen
lhr p.u rem
Na rbo ncn lis opm or Ga
tes . qua rum nonnu[Jaç
llh m .llpJUm
cap
co
ex
uit,
ll1q
tJ.,
mir
~alfui1fe, lib. lt.c ap' 37. No
Et, qua nqu am rcl iqu a quo quc lJa·,i
intolis,GalJiœ Co ma ta:.
�D E GAL L. DIV l S.
335
lia ,t C.CxClrc ;lll'fouinci:c fOrl11.1111 cil rcd,léh:quü ( ,1111(11
NJrbonCllji~ pllm prowl1cid fté'b fue.r.u: idco Prou1I1d.' 110
m1l1e ,q:lod hOtlie <llIo'lue rerincr, kllll'cr .IPI'CJlJ~,1 ; 1cllqll.l vero Galli:! velU
om,ttx cognomcn 1ttJJ1Ult. 1'10}>tcrcJ nec A~rjl'I':l, CÙl11 C,dlhm loll"t: btCql;e 1I1cr1CCtllr ,l\ ,lrbollé~lli~ r,ltio()cm l11uuic, qU,lI! prOltinei;!: (cpafat .\.', lèripJic 1'11;11\ hxc Plillim l'Ode111 10(0; r\grIpl'.1Vlllllcrf.lwm C,tltlJfUll1l1ltCI R.hen1l1l1,& Pyrclu:lI!n,arquc Oc~,t
hum,le monte Gcbet1IUUl, &: fUf ,\111,<jllIUU Narboncnlcm
G:l!li:l111 cxehldlt , longltudmcllI (' (' ccx )(, 00 paOluicudi.ncm CCcxlII,cOmplICJlIlt.& CauHus COIll.lrJJIl :tppcll,ltI~t
G:tlh,1111 .1 Crf.lrc pcrJomie.tnt.
R.UI< hoc poteJl "jaere'9Itù poreft r.tlj~
Mdmurraml ttbeTt''1uoa rom"l" CaUj"
.FI ,tbcbat omn ... " ,lllma &' Brir't/lnttt?
Q~I~ porro dubiret,quin rrJlll~lpina G:ttli.l,r1on eiG11'inl,
liglllhc<:cur III lis Ant011lj vernis, (llIX recÎtJt Cicero Pllllippica J r x ? Galli:ll11 togJtaU1 n!JI1ltto : COJ11.ttllll I.dltulo.
Fuit enim hoc i\ nrolllj conlilullu. vt cif.dpinJm GaUI.unD.
Bruto j j,lin C,UT! obtJllcnti, rclinquerct , rr,lIl1àlpimm au~
tCl11 à LPbnco tlmC ,1dI111n1Ill:ltllll ,<Juz longe clatfirmior, libi JffilU1CrC, flua poITet JClllde (ul'cr:ms Alpjbu~, in
llruri prouiI1Cl:VTI,qUa:: TOg.,tl Galha aR oJnJno vellitu voC,l bHur ,ùnprtum t:tcc:re ,Brutoquc eicél:o, vrbelll ipfam.
exempl0 CXi~f1S, o,(upare. quoJ Ciceronet:n non fi.lgir.
{ubiecir en lIn in co loco, O tio[uç vidclicet cHe m,Ulult. Et
Philil'pieJ v, Hl, in uit, opinio, decretl1ru1l1 aliql1em Antonio III un v!tinlam Ga!liaJl1, quam Phncus obtùlet. Comat.l igltllf omlllç tranf.llpinl ,pra::t{.'l' rùrbonen[è~; tcg,l_
ciCtlpi11J , quml ab Itaha, aJnncs duo,. RublCQ l [upero I11Jri,Arnus lb mfero,dmn1cbanr. ~o" al1tcm ait Plil1im : Ab Ancone Galhea ora incipIt,. Togata:: G:t1lix cot.! vcro
gnominc: in co rerminos iur&iiéboni. non ipeébuir: I1ll11
rta Anconem ltalix adilldicat1ct; (ed G.dlorull1, veteru11l
incol.tnlJl1 ,l'.ttiont'm hlbuii. ql,lÎs :tutem Allconem cis RubicOllC11l d1è nclèit? Meh qùo'qtte rogltam Ilominat G,tlliam: &. ait: Cami, & Veneti colune togatam GalliJm. Placet autcrn Dioni~ ycrbarccitarc ex Iibro 46. qUa!: Galliarum
dillinébonem ollend.lnt , adiunél:a nominis ,luffa & To-
g.lt;l', & Comatx.
�D E GAL 1. D J VIS.
ia.v lGléG(r;.v '(g17Ù ra.ÀC1:rJay-rM
7WJlbnp
Atrr.;;J'~,J
1
1 '
,
1 \ ,
, ) , J,,' À
,
1
J'UoI./ Ol7rl.W 1 ctÀctïl<XV,TI.WTt
VT(dYI~'
Nctp[2ovnlTlav,A
Il 0"
~
\ iiI"
,
\
,\ ,
, J
,
'"
\
0 Ov',, éVTOÇ TCdY aÀ7TtC"v , ~ 'TL(,(} U7T!f GW rClç~lltV ctp::rpv
l' .
"
?':.. '"
.0\ T
l ,
....:\. ~
)
TtPct
€1p"vnctv
aT/Ta
0Î'ct\9L,
p...,u
OII(IVII
ilct/.E Jl/;t)-.f:rro J
, 0.."
,
"
.
.,.
Il'
,
"
\
\
<J.
f1;Y~q. Taç ctÀÀ/Y,ç t (1 OKCI CIVd.!) ~ OT/ ~ T!I tCV/tT / T~I pc,,336
,'" ~,
fA.ct'ip.n
.""11)-17 "'11
~ ~ 1
rGl.Àa.Tct / 01 I,Y.VT~
1
'\)'J'\
"
hVTtÇ,.t71'lITn/A.G I
1
7-:
1
ri
, OT I 0/
J '1 Kop..ct'JI.
.,
\ ,
..
lw'
70 '1iTÀ&I<;"OV "rctçtrfl,:tctÇ tl.VIeç l'..Of.l..
T~ ct. <;"1l!!1 t/L.,(VV\9l1 eJ Il, GWTn
,
,
1
\
O/r
_1./..... ~
T\lTO f<iiJJr::g. T't1Ç ctÀÀ 't1ç I/lttl'.
IV'l\....
-.J
Br:lc~;!t:t rdbt,hx c tr.ll1(àlpiua:: pars fuit,guç j'OllC,l N:trboncnhs ndmJn:tta,PIJnIUS hb'3.cap '4' N:trb()ncl1li ~ prouÎncÎa appcll.ltilr pars Galli.lrü m,gtlx interno Mari allwtllJ",br:t
chata ~ntc diéh,:\lnn~ V:tr~ .lb It:tli~ tlitcret:t,A Ipi lllllqucf l
lubcrnm l$ Romano Impeno 111 15: .1 rcliqua vero Galll:t 1.1terc Scptenrr ionali m01!tibù s Gcb-cnn.l &,lur.l. Et MC!.l jjb.
2..c:tP'3.P.1fS Ga llix nolho m:tri :tppOlita,tuit :lJiqu:tndo br.lchat.1,nunc Narbollcnli5. Cicero etüm in orarione in PilÏ1llcm,Brachat<e illl/hl cogn:ttionis dedecm .tppcJl:tt, ql/od:\pro
UU5 cim outcrnu s tIans Alpes nattls cdt. Et in or:ttiOllc
FoJ1tcio,S:tgatos, brach:tt6 lque VOC:lt G.llloç, qui FOlltCitllll
accll(.tb:lI1t,Ctlm Narbone nJi Gallix, quod ipr:l ,!celaI.tr 01'.1tio,Fontc iüs prxfùillè t. ~o p:ttet, Jicetca Galkl: pars 110men mutauer it,Narbo rtenlis diéh,qu x Br.tcktta fllcrat,ip fàs
tame n Brachas non elfe depoliras . Br~chx aurcm quali wl1ica fuit omuis G~llix tr,:tril~lpil1(;,cui Clgum impollcbltur:CO'
mata ra.Jnen POtlUs,qu.lm a braclu dIéb,q,uç capiIJatior fuir.
~od fi 'luis roget, cur b,r'lchas tlln~c:tm fuitlè Gallicall1'putem: rccltabO Il1ud SuctOt1l), tlllOc! ln CJl) Cx[ansv lra fcnn ch
ptlllll el1::Ii~em in curil Calli br.tdlaç dc~o[ucrunt,l.!tut
uum lumpfcru nt. Lattis cnun clal!U5tUl1Jca [enatonl lll Roma: (uit,quem GalJi;braclllS dcpoltus,IiIl1lplCrum.
V ET E-
�LOC 0 R V M,
POP V LOR V M,
V Il. Il 1 V M, MON T r V M, AC
F L V-
uiorum,A lphab erica dcfcrjpti o,
~OrHm ?na:âmè, Cl'~"- aplfd CttJàrmJ in Commmtariù
ft/lit.,: & aplld Cormlillm T adtmlL :
A
V
C
l'
0
Il.
Il
RAYMV~DO MAR LIAN O vlRd
cJ.mihmo & [Ul rcmporiS crudirifsin1d.
A
Ail S, A, n, in Commen tariis GalJi,lnl ~n trés plrtes dillldem ,loc.l Gllhx ProulOc lx .t Romani$
tune polfelfa:, Brit,lnnia: Vltcrioris , qUJIll An~
",.,r~..i.. gliam dicimus, Hi4>anit; ctiam Citerior is,ae po
pulorum cisRhodal1l,l m, tr~ n[~lIe ~hcnll,m , Flumina lirori!
ai1l1 eétir, qUI omnes ImguJ, Infhruus ,Leglbuf que Inter fe e-
~)' ,~ "
~ ~~ l~-
~
.
tiJm tune aiffereba nr.
Adulrici ,Belgaru m P6puli,R egni Ebllrollu m (nunc Leo':
dinenfiu m) finitimi: ae Neru!is (I~un, ~ornaeenJibus) proximi: h.lbebam amplum , & malnfsmllS ruplbus 0pldum .
FoIte nune,,,t quibufJ.am ,,;~eru~ , dl: Opidllm ap~ellatum
Beaumo nt, vicinum ThudulllO, In filllbus Hannolll X . Ho~
ex aJ1ulionc vocabu/i camp/ures eredunt clfc eo~ qui Donatum,Arr ebatenlis Diœce1is Opidum ,non longe ;t Camera -,
co vrbe difbm,il lcolunt. Hi Aduatici ex Cimbris, TCllton if
'1 ue pro~nati eram, 9ui Tpnlj'hc nani flle:lInt. Se'ct mlgis
conieCtura eft, Adl1atlCDS fUlffe cos,qlll !Jodle Gallicam Br,tbantiam , vbi Opidwll ,Niuclla cil:, partémq ue Hannon ix
circa Canncm m montem , & Bintiulll Opida C.llllcraccnJi!>
Diœedi s, filùtim;Îquc his 10c:l cxtra Frlllcoru m Regllun l
inhlbira nt : vbi locus quidcm in vjd fortnam redattus eft' YY
�338
POP V 1. E T LOC 0 R V M
f<': l"c ,l <:l~rtll<;. cuiu 110111cn G.tll'cali":!,"M "Peter; [Hi .llhroir.
& !lJ O nll!11CIlt~.lllhll C qU1Jd.1l1l pr.\:c1.\lJ. vcru{l:.ttiç VJ{llJ1tl1 r•
lli nll llcJuecnfè~ (li ttl. Vide,dc hi> 3 puJ xf.trem, p.lg.4iJ.
& p. & ~4-. & IIS' & n8.
.
A/' cndl eUJll,intcr CcltJ8 0plC!ul11 ,Scnonibll l ,P .uifijç,VebuJ(~no OplJO :'CIlO 1l1l111 , G<:n:tbo .Hnlltlltn Opido, 5:!'\ollioduno, Au.lric? ljUe Biturigu1l1 OpldlS proXiUl Il 111 ,11\
rcgno Fr,lIleorlllrl iLtulll. Prouins G~lli(é. pag. l$!' & 176.
& 18S'
)\~;r~)pinal1l, qu.\: !lune COIOllÎ.! dieitur , Arehiepircop:t-.
lem JIlrcrtOfl<; Gerlll.llll.!! VblOrll!11 vrbe01 ad Rlp.IS Rhe111
Clrcri ~ li s.{it.tl11 , n () n mernOI".lt C,C;;,y,{èd Tt/(illls:in 'lu.! gente Agl'lppll1am, CLlIIdij Cx làri, eOl1ll1gell1, [\leronlflluc J~U
trCl11 n 1t.\I;11 elfe,;)c vcrcr~ nos, & CoJoniJm ilille dcclue! 1111perl /fc , Vbion'IIlFjUC gcntCIl1 Rllcno tr:l11 {o-rclfJm :IUUm
eillç Agrippalll inlidcm (Li.lm aeccl'illè,.le t:.U1~ vrbcmf.tt.di
igl1t: p.1l1 Il 0 eorr con {itn~ pt:tl11 refi:rt: in gua Capitol1um, &.
10e.I, ae .l;dJJl cÜ fu t:[(~ ,& ri tu ",Id Rom,ll10rlln1 inft.lr. Ex hls
adJllre lion Oll1l1ia pericrc.
AldllJ.lèlllJÎU' , Ccltarum dl: Flul1ill~, G.lllicè Le Do.ux,
orien circa i\Jollt<:rn IurJ.m, SCqll,lllOSab Hductus dJlild t' t1<; : Ltp[Ùf<.jllC per Comir:ltllll113ur(Tundix ) Montem nellic.trdlll1l , l nlizl.ull lC C1.trall.tllclll, :CJfl:dl.~ perlllit , ae vrbem Billrlltiml11 nUllc inrerlèclt : d.dl ine, DoJall1 OplllllJ1l
prxrerRlIclll, ciro Vireduillun cafl:rum nOI1 Joual: ;, CabJllOll enii vrbe Ar:ui Flullio, cui n 'me Saona nOl1~l1 dl: , milèC'tur, & J?ubiuç nlmc vocatur ad Seqll~nos prorlùs pcrtiI1cns.plg.Z+
.
"
Alex1:l, inter CeIns oplJum M.1I1dublOrum, m Duc.1rtt
BlIl<TUndix,hnibùJque AedliOrUl11,llon 10nge .LLingonibus:
in V~l fornul1l rcdaél:t!I11, llOl1lt:11 retin<:m ,.1 qu o erial11 /'0die,) t plerifqtee placet,m.lgna pars eius Regionis AllètünunClip Itur, nec lo nge d,fl:.lt .1 VICO, qui FbUlaCUl11 appd latur.
ln CUJus Alexi,\: expugnaric nc l10nnullx 1TI1i1litiotlt:s in Roris Ltlij forn1.Ï CxCtriç illffil,1It i?fe [cribit,fa(t:.x: limt.pag.192..
Allobrogcç 1 Cl':lIJt Populi citra RhoJallUl11 FJllUi1l1ll , &
Lenuni L.1ClIÇ ripas, extra Belg,ls, Celt,IS, & Aqllitanos: Genet! un Opi.lul11 , vbi iollemnes nUl1dina; lloltra Aetatc cclt:br,wtur in Sabandü )loc:lguc..finitima ineolentcs : qui etiil
fUl.:rt hllitùni Vo,ontüs Il op ulis ,prorillq\liÇcntronibIL~,
�?jy
RIt' Tl O.
I1e:~
poffi:(\i()
&:
VICOÇ,
lll
Rhod.ll1l1
nlill( T.lt'.lllt.l{ji~ , .le tr.tnç
h.lbcb.lllt C1rc.\ RcglOlIClll, (]ll.t: I,od..c Drd[l dlCltllr, Jd 1 11, ClCLI
Ctlll ~.lb,\lIdl ;C Ij1cébnç , qU.11ll HliUllIÇ lu dIs in 19.11
Ar.mm Hume". Ho\ ItlenlOI .a //IIurl.ÜI,j.U) r.tpwlj" , ~ III
l'IRiu$ ilJ Cllfd"". ",r/ori" , rdèlul1rLlr11uc III tpiJlol.' r /,III.';
il/rel' F,IIJ"ïl'lr~J Tllllq.q" " I Mlt Jl, N"n /H IIII) mt/,a". Ir. AIlobrogcscnilll, "l'Il Cl RhOll.llll1J11 hJlm.lb.lllC , lil1iClltll et j r
G.dkt:,Prolllllei.l· Rorn.lIl0 IUIl1, propter tlllod CUJ11 Ron1.l lliç p:lullo :ulcè bello COlltc~HlcrJllr,:le Hl/l'cr p.le.lri Ct.lllC.
lndc,eoulbr Ddplul1.1.ClII1l JlIJlfc : cune~)( l'.ure: G.dli1: Pl 0umClX, qll.1: ~R0l11l110lllm er.H , cu III dln fi lllr 1ma AlloblOgi.b m. l'urJle item purcrn ~llobrogl1lll , inre:rquoç flllc
YJennJ CUllt.1Ç Mcrropolt" lecundum tr ,/bOlI/III , 111 filllt
"od;~SJb .lu.!lellfes appelbrl ) qUJbus Dux prxcJ1:, vcruf!:.tte
îl?,pcnj,& Ilobilit.lt<: gcnc:riç longè cl.mlSJnlm. C Ipur gCIlrISTau l'IJlU 111 • Nam Vercell.ls lJ1 dorem elt/ç maJOreS.l VIcecomiriblb hitbuc:re, p:lcis .tdmodum lludJOli. p.lg'4'&5.
Alpes cram, quibus 1111CIO Galhet bejjj C.'\:C:lr ex Je.lll.l in
G.ll1i:tm v. Le~ione s .rl.lnl~hlXlt l'cr lincç entroOlll11, qui
!Jodie Tnr:mtJ/r} n.OIniramur . 1 lx Gr.ux tliClIlltllr: quibu,>
",ulg_Mons ClJlchus, feu ClIlCIIIIIlIlOruc.-1l cJ1::qil,'\: &: Perllina:,,,,,: 'juit/am 'Volunr , dlcuntur , quod H.lfllllbai Pa:nlls Ill'>
in It.tlu111 pc:nctraucrit. TII(l/II$ allCeJll Pa:riirl.liug:l J qlllDlI'
ex Ir.di.! in Noriell111, & GCi:lllalliam Jter cCl dc1ign.lt.l\kt:
er.lnt Alpeç,qu .1S Summas C,tfor appellat, qub~ inttr o III 11 es
nuglç crnincln t: tlll.Hum iter patelleri vokb.lr, quo ma';
gno elll:' pericula , 111.lgnifllue ctJm port~~liç mcrcator~s
ire cOlllueueranr, pro x1l11:e Vcragm Popum, tlubrul11 VIClIS e1':1t Oétodor us, 1II"'C D. :Ntlllnriuç .!Jét"s'. 1hrum v ni
diœcetls AuguJ1:enlis,D. Bernard! Mol1tcm l/tl,~115 nornimt.
Alteri SedllnenJrs diœcclis Mons Briga: nOl11en eJ1:. Sune &
Alpes, qUlS Come/ills Taritlu J & ')ItUW dixere maritil11lç~
Ha:: in prouincia Hebrcduncnli ) locifqllc LiguCllco Man Ilnitimis conllJ1:lIJlt; qU.1ex Ira li.! irer erat ad aggrcdlcndaJJ:i
Narboncnfern Pl ollinciam. Alpes Hem fucrc,qUJS idem Ta~
dt/l~,& Prifti dixcrc R,t:tICJS,.l R:rtis Populis , qui, ex Tu[cia profeéti,duce R.t:ro,c.l loea ccnucre , forl~n dJéta:. Ha:'
:1gro Tridenti no Jdiaccll(, & Ver.o ncnl!, quibuç cx lraüa in
Sueuiam, &: j\uJ'trl.l1n Jrer eCl . 1 uerunr &: illa:, ex qlll~' u~
Rhcnus inter fines SedljnenJi~,& C~JnellJiç dia:celllJl1 oritnr,
DE
yy ];
�340
POP V L. E T LOC 0 R V M
<]1I,\~ Lcponti:ts C.efar,& 4lij fcrip/orcs ~ppclbucrc. NIIne D.
Cotthanli,.lc D.N icol. i dlcul1tllr,qll:l~ C0é!:.i.ls cffc (l'flblt[diî
pltlft t,glliblls.inloc.l Rhcno, OCC:l11 0qllC IlI1 itiml eX' Ita!iJ.
:lditll~ eil:.IlIhas prxte! C~ A Ipc~ Il1Cll10Clt Tarl/M,gu.1S rellut
dlè proxim.\~ Rxtis,qUJ~ f()r~c cx Italia per Taruifin.:ull vr~
hem i.n Styriall1,& An {tn,lllllter dl:.
Amb:mi inter Cc:ltas,nccdlàrij crant,& c6f.lI1guinci Ac(!uorunl,quos qUld.lm Opll1:ll1tur ctfc·Borbonicnft:s.Nonm,lli alitclll,quod fucrint N iucrnen[es Aedui~ finitlmi , fiue pro
parte Biruriccn[cs, alluJionc vocabuli, quo Actas noftra vtitur.Ambarros etIl11l (,lut potius All1blétO~) dicill1l1s Ciuitatllln chent~ç,rcu adha:rcnres. Opidu11l Ambarrorul11 Pagus
Semaml\,huc Mons Barri dicimr.pag'7 '
Ambiani, AmicM liu/go iu P ic:mfia pofita. H :mc Rcx.i
Duce BlIrg.repetit. pag'39,& 45.
Ambibariti crant Pop.in quos Ca:[u' hienllndi caun:'l. C.
An~ill:iulll ~~lcginul11 (um Legionc vna iu VII. COl11me!,-.
tan) fine m111!fe commemorat. &forrc erant Allluiancn{cs,
vd ali9ui bis p~oximi,vt cos Atrcbatélquc & Morino fini:
t lmos ln fldc councrct. Non cnim cil: verijimilc,qull1 allqu.l
L egionem illic collo caucrit,vt filpcrioribus allnis conlilcuetat,de qua non conflat,nifi de !tac inrclligamus.pag.w ,4.
Ambibarij, Populi C eltaJ'lll11, inter ArmOl'ic:ls OUJtatcs,
OCeanllll1 atting':tes,l1nitimi Rhedonibus, & LCl11ouicibu"
circ.! Britanniat}l Citeriorem, & Normanniam , in regno
FranCOrllt1l iiri.pag.f9 6 .
Ambililtes,po puJi inter Cc 1tas,Lexobiis,N al1l1etjbu~,Dia
blintribus, & Ofiilinis proximi ,in Bl'itannia Citeriorc , qui
oppoliti iùnt Anglia:,in regno Fral1corut1l, D.lUrâchcs Gal1Is.pag.6r .
. Ambiuariti,quiBeuuni,llue Brabantini intcr Belgas Popu '
Il cranr,citl'a Rhcnum,& MO['lt1l, Flu1l1uu.Ad quos pr~dan
di,frumenrancÜquc cau!fa p:lrrem Equitatus mi[cr:l11t Viipctes Gct1nJ.ni, & Tcnchtheri Populi, qui cis Rhenull1 tran[cumes finibus ilus Menapios (nunc Iuliaccn[cs) explllerant.
I11de co,lidlura tJf, ho, Ambiulritos incoluiIfe cam Ducatus
Brabantia: pancl11, in qua Bufcuducls, Breda, & BCl'gœ Opida,Leoclien.Jis Diœceiis,& Antucrpia Opidul11, C.uncucenfis Diœcefis extant,Nlliiiaquc, & Celùria Citenol' {ira: [ilnt.
CU'ca qua: 10ca pcr Campaniam Brab.lntia: v[que TUllgros
Opld~Ill
"
�DES CRI
r
Hl
T 1 O.
Opidum propc v[quc Lcocllllll1,')1( flmfJMr pfllUI, i\l.lrc U .
C:c;tJuun proecnclcbawr. p~g.77.
AlldrtJj, Populi c,'.ms RllcnuJn,& DanubiuJn,cui, a.c Hel'cinia; tilua;,(lll.l: il1gw~ er:te Jilu.t GcrrnJniç,& DJCJ~ filllcinù
cr:lnt. ~ D.lci, ')If p/eriJ~ue pl.uet, pndcm parrCJ1l hJIJlt.lrut
P:lnnOIlI ,I·.pag.I4 r.
All ca!aec\''p0 l'uli in Anglia,T rinob.lllt ibus,Bib rogi ,CJ.[.
iiis,& cllHlllgnls proXiJl1I!J).l~.lOS.
A ndcs,PoPLIli mcn Ce!cls,C urÎo[olit i , Ven c ris, Carnucibus,& Turonlb m JilllcÎlni,:lc Duc:mu llJturiccnfi , OCC.lIlO·
quc proxlJlli , quos L'geris FluJl1m alluie. OwtJS cIl: mtcr
Galli.\: pmnJrJ.ls,AndegJuenfcç (üéh,ln Prouinci ,l Turoncn
Ji,& Frll1comm Regno !i~i,Duc:lt~~ mulo illlignlei, Hinc 10
Regno NC.lpollcJJ10 AnglOnl dll~h, quod ad rIl,lm fJl1IiJiam
Regni iura cleuenerune. qua; mox Reges Francoll un ex ccIl:anlcnto Rltenati vltirni Jibi :lclfciuerum.parr'H'& lH.
Anfuarios,Gerll1Jnix inferioris Populos, proxilllo s Phry
lIis,pullos l CJucis,non memora t C~far,[ed!'a(/Im.
Antol1J,in Anglia FluuJU).ra,;tul.
Antuaees ,Populi cieraRhod:anum,cxtr;t BeJgas,Ce!t:t.r, &
Atluitanos,finitlmi Allobrog ibus,& Gcbennx Upido:lc Gal
lia: Prouinci x Romano rum proxirni. Huius n0ll11l11S adhuc
extat vicus , & P rxfeélur a quxdam Monach orum imcr Gcll~uam,& Delphinacunl,qui clè GencllcnJis clia:ceJiç. Vidcntur tdmen,[c:cunclum C.tfarù dclèripti oncm, Ancu.1tcs mlgl~
filÎ1fcincer Allobrog es,& vicum Veragro rum,cui D.MaurI tius Sedunentis diœce1is nOlllcn cil. Hos quidam !Jodie VJUmatcs appellan t,pJg'57'
Aquitaui a Reaionu m l;ttitudin e, & multicudinc hominü
ex renia partc G?'llix exlll:imanda cil:: hmc G.uumn a Flumen ,i Celtisdi uidit,qux & Oceanum 1'I1are awnglt. ln hac
fùm Mctropo lcsJlurde g:tlenJis , Auxitana, eanlmqu c lùttrJg:tnex: pars item alùrum Metropo lum extra terml110S col:
dem fitlrum. ~x tamen AqUlpnü ; açcnbull l1 Wr. GUlcnnam hanc Gall! "odie nuncwpant. Hxc cLlm o1.ulI .t R.c'71bu~
Francoru m DliCibus Normanni~ cranhüta c{fet, qui p~nea
Regnum Anghx occuparu nt,cum llbm poil: VJri.IS cont'cntiones c.& L x.ampliu s annos AnglJ tCl1luJfcllt, Carolt VI r.
aufpici.Js tandem ad Francos rc,liir.ln hac Cllm ah; Pnncipa fU~ celebres Jimç,tum Fllxen!is; quorum Princeps l'Ie1'05 e:,t
yy
~
�342.
POP V 1. E T LOC 0 R V M
[urore Ludouici XII, qui nunc rerul11 in GaUia poritllr, vÎlbs apud Rauenn:llll I-{i{panis nH:morablli prœbo, Vlt.l cum
Principam amitjt. ~icgu~ cius ~pùb a~ Rcgen~ , null1~ rch~
lhs heredlbu , rcdlerc, iorore iuperllltc , Fcr,lùVllldo Re~v
lll/pra.pag.J.1l.: 68. .
Ar.lr,Cdricx Flulllus cf!:,n/lne laS.lOne. Oritur in Diœccfi Tullenti, Jitllbulgue Burgundix , & Lotoringix , non!ongc a Montc Vogcl? ,quo Mo/à Ilumen proHuÎt. Inttrlèc;lt
WOl cam }Jurgundlœ p.1rtcm,qux imper,nol ia,tul11 C.llll,tjUÇ
regiadicitur. Illi Comcs, ... thodic l0'luuIJtuT,huic Du x,.l Frlll
corUln Regc l11f!:ltlltUS., prxer.lt ; qui tamen mortuo Carolo
Philippl, ab HeluctÏJç occi[o apud Nanccum , ad [ùpremulll
jus RegullTI adlèriptus ell: , V( lllt/lus adllllc Bl1rglllJdix Dux:
fit/cd Cornes tamum. Interlèc.lt Cabillonem , .IC Mati[conem CiultatCS,tll11C AeduClfllm opill::!. Prolapiù adLugdu~lIlll vrbc,m) Rh od.1n Ulll in!lult. ~ell1lllluium virgj/i/H
1" BUCO/ICI!, L/~(anliS m primo, (J' 'l'tbull/Is eleg;" VII. memo~
rant. pag.S.
Ardncnnol ulua omnino in Bclgi,ç tQtius GaUix mlximJ,
:I~'ll1e lOgefJç,ol Rllcno Fllluio l'cr tine Treuirorum ad NerlUQS (1J"r.c Tornacenles) & mitium Rhcl110rum pcninenç,
rnilllbus pafluum amplius D.in longitudinem patet. Attin~
git cnim Mcnapios, (ntmc Iuliaccniès) ACJUl/~ranllm opioum, Eburoncs, (mm c LeodienCes) Condruloç, Aduaci~
cos, ql1i erant pars Comlt.ltus HannonÎx , Lucemburgcn[cm, Bullionenièm , Barrcn/t:m, Lotoringlll11, Limburgen[émquc Ducatll~) Eilliam, & Conllt.ltulll ~amurccniem,
lvlcteniium, Moguminorum , Conilucntix, & Vbiorum,
nfme Co!onienlÎul1l & Cat.1t.lUnx Dlœcellç fiI1C~,U1 qUl funt
vici, caitclla, & opi:U l1lUltl ,.le complure~ inlignes 'lbbl.Ua: , prxlèrtlm ordinis D.Bcnedléh, [Cl!1cet Dll11 HubcI Cl,
Lcodicnlls Dio: eus, Diul Carnclij , Cololllçn îç DlœccJîs:
cu uç dlla: extrema pars ver[us Belglç filnt Mol;", & c:lldis
fllllllj. ~caldlS vero Molàl11ll1lllllt: l'lui IlUllij, & Sllua nomCll
rctl11ent priCcum hac cti.lm tCll]pef!:atc.pag.96 ,& T.13·
AI clnJci, Populi) vel Artollllcl ,extra Celtaç ) Bclgas, &
Agult.ltlOS citra Rhodanull1 Ruuium finitimi Volcis, nOll
longe à Gaballis, Aruemis, Heluiis, Rllthcniç , ~1aGiliell
libus, & Cadurcis. Hoç conieElm" erl fuiJTe }\rrOllllCOrUITI
Populos, quorum Ciuitas dl EpilCopalts , & j)romno<\!
. ,. .
..
'
yicnne1l1is~
�D Il S C R r P T l O.
34')
Vjl'nnCI1(j~, in Cinibus C.dJI. · Prouillei, ' ROl11.1nortl/l1, quo '
J\ulaccnli:s dimnu.! , vbi Prrncip.ltm cft Fr:mcoJUm Regi
/Ion Jllbdlrus , AI InŒÎ:lCm lIU':1/> diE/III. 1101 UI11 l' Tlll et}'l,
..
J.lcobll~ Ilomine ,CÙI11 ~ FJol cllttnis 11\ ltdl.llll .le cr/itll\ cr
it't adllcrfi,s (o.mncl11 Galc::It1unl , ~Lc.jioI.1Il cn l (· 111 ['II (cm, apuJ Alex.1jJ(lriarn rn.1glw J'ro.·hD Viam, & e.di,
eI1.I'ag. 189.
Artn.\ClIl11, inter Coloni.l111 ,& Tr.\icéhl/11 vrbes Er ir.:o-
p.lle ~, IOCUlll vitra t\ollcliul11, Rhcno ldl.lcc!Helll, no n lIll'1110r:lt C~fM,rcd 'r.te/t/If.
Armonc .c Ouit.lres politx crant Îtl vlciJ11i~ Gal1 lx fini.
bus, OCC:ll10 conillnéb :, ex 'Iuibllç filcrç UrJO IO]ltC', Rhc ..
dOl1cs,fJ.mbib.\ri, Cldcrc" Olil iim,Lel11ouicc:ç, Vnclli,populi o1'poliri Angl,x, Briral1ni.l Cirerior, 0: B'ltoll.ln ll'pcll.lt.l,ClIl Dux olI1l1,Rcgllilbduus,pr;cflut :nllllc ex ll1,ttfJJIlollio
Anl1,t:,Ducis olim filix,ad Rcgcll1 rcd:lél:a.p.:g.196.& 2.23.
Al1Icrni,Poplili inter Celt.ls,fin iwni j\e,!u'ls, Rlwriglous\
~c Borbonientlbu~, nec longè.1 LeIl1ouiClbus, 11 0 l11(' 1~ reunent.DuclWS eft,cl1im mu lu, Duci Borbol1lj a,Uè,il·mllr. ln
l'rancol Llln Regno iiri.Hos J11cmOr.1t LUrllTIIIf III PI'IT1l0 .p.l;;.
19.&31.& 15 6.& 15 7·
AlèlburgJllll1 , Opidum Gerrmn ix , non longè.1 RlllllQ
Jluuio,& cis ellm inter Gcldl1bà m, & vcter.1 C~(ha lÎtu III ,)\:11
[cix, & Clellen1i DllC~rui proxill1um ,non memor.\ r c.e/II",
fed T,tcitrH.AIlypyr/pioll olim ab VlyJfc ,qUOflllld.lJ1l 0fÎlilO~
nc,llllllCUpatlUn.
Arrebateç,interBclg,tç Populi finirimi AmbiJJl i~, Tornaccnlibus, & !Ylorinis,pancm Picardix continent. Cillir.ls cft,
nomcn adJllIc rctinês in Pl ullInci.l R.hemcnli.R~gCl11 .1gUO[cir. Arras " odie,vlIlg''> nÜcup.lwr. ln hJC laudatllhl1l.1 rcxllll7
. '
tlIr <lulxa'1'ag.j9.& 46.
AII.triclll )), er.le opidllm Ct!t.trum mlxunu m, l11utlitielimumquc,infin,bu~ Biturigu lll,lsri [cwlillill1.1 regJo11(' fCI è.
ex omnibus parlJbus llumll1e, & pa!"de perretu,l (irCll111d.1tull1,rr.l11S Ligerimlllllliul1l,habcm VI1Ulll,& pcran<Tu HI'I11.1ditulll, proxil1ll1J1l NouiodullO , opido Bm,mgul11 ~ac GCJ1Jbo opido Carnucum, & Vehul1odullO opido SCnOlll1l1l , in
Francorum rcgno litum,Burges,vel Viarons, a' GaUis a?ftl.
.
.
Zatum.pag.I 60 .
f!.ucmicnm ,RcluctlOflUn cal'llt nu!fc ,teftis dt T~c!ru~,
l'Y 1-
�POP V LET L 0 € 0
344
!t v M
Ammianus Marcellinus [cribie , fuis quidem eC ll1poribu~ de.;
[crtam Cillitatem, fèd non ignob,lem qllondam , ex Acdifi1=iis iis fcmirutis,colligi. Hoche latc! patentes ruina: vifunrur,
& rctinet p.ltri:l linglla prifcLlIn 110me11 Auenche, ViCIH, i~
./f"gro V III!matum.
.
Aulerci,Popu.h c:rJnt Inter Cd tas, Acduorllm clientes, de
'
..
Angc,d imnt ,iÎlle RhoJ.~1l.lDl.pag.19S.
Aulerci, Itelll PopulI 1I1tcr CeJtas, ex Ciuitatibus mantlplis Occanum, attingcntibus,qua: ArmorÎca: appellSrur,proximi Rhcd01l1bl1.ç,~cfilUlÎs,C~riofpli~is,01imnis,Vnellis, Vc
netlS,ac Cenomanls, 111 ProuJnna Turonenfi, & Fr:lI1coru m
RegnoJiti."lu.os ndnnull!~ Aureljanel1fes elfe opinanrur.Scd ilJi PrOlllllCla: fllnt Senonen1is.pag.ss.
'
. AlùerCl,lteOl.inter Bclgas ,proximi Euburollibus, Lexo~
~l1s,ac Ve!ocafllis.pag.6s.
. Aufci,Populiin Aquieania,proximi Garumnis,Vocatib,u;,
~arufatibus,Sontiatibl1S,~?Co[atibus, & Hifp:lllia: Cicerio.rI )ln regno F~allconl1n im : quos eonieElllra ~fl fu.i{fc AufcIpllos,fcu AU~lta.nos.Ciuitas dl: Mctropolis. Hi .limt Aquie:L"
nonun clanGuTIl, quorum vrbs opulentifflma Heluiumbe~
rum,."trejértPomponiUl Mela ,pag.7 I •
Axona inter Belgas Fluu.ius en, in extremis RhemÇlmm
finiblls, qllo pedibus vado tran1itus eft. La Dilile -vulgo d.ici~ur.I11 huius f1uminis tr:liitu Germani ab infequentibus Gal,:
lis magnum incolTImodum ..ccepere,fcre 1 l :l;i:.mil1ibus pafiilUlTI v lera·Rhemos, Laudunenlem, & Rhemenfem Diœceiim partiens,Gal1icè Auaix mme diciruf,prope Opidurn qu~~
"ocatu~ o.allie~ Laf0nip.pag.40.& 42.·
'
:a
Il
,
a
Accrus, filua ingem trans ~hçnum ) Slle~,?~ Che:
~ ~JlY ru[cis pro natlllO m uro d IUld I~:n:mc, -vt op, ni o. ejl, Nl
~
gra filua dlCltur ,non longe a Fnburgo Opido ) &
Bâdc:nJJ Agro, inter AtheIim, Rhenum, NechanllJl, Moga-:
IlU111, & Danubiuin, German.i~ FJurnina, Herciniamque ji1~:1m)& I?-aŒ~,Regionis Germal1ic·~,monte~.pag.I33.
Bat:lw,Populi inter Belgas.nam Mofa Flurnen parte quadam ex Rhono recepealonge fere ab Oceano LX?, x .miUi
bus pa{fu~~ qua: appel~atur v.. ualis >, lniillam e.ffiClt Batauo,
.
...
nun~
f
�DES CRI P T l O.
tllm, in OCl'anllmquc influir. Ilihodie,,,t p[crif'1'lepl'lrer.
Holl.t1\di dlCllntllr, Dicrce!is Tr,l.Î('él:enjj~, propinqui P hry1i:l.',& Ducatlli Gddrix,:te mari Oceano finitimi. Hoç lllCm~r:lt L,HlIn.lib.l. Hi;i C.mis popllIisTr,lOrrhcJ1'llli ,.Chcndc~s, & Lcgiiç P,lIloonia: POPllliç vIrra Hc~cylllam Jdll.lm
~JUtJI11is, I-ll:rr11lItlcluri~ orti cliCUJ1tllr) & [edltlone tlomcfhca pulJi , cxtr~ma Gallica! ora: vacua cuItorious, Jimellque
Inllll.ull,inter vada JitJm , occlIpauerc. ~am Marc Occa11H01 .lfrollte, Rhenm aamis tergu01, ae l:trera, circu.mIuit,
", Tefèrt Cornelitl5 Tari/lU: diccns ,apud Batauos fuille 01H11
lucum facrum, qui, 11' conieélura eff , hodic in nnibus vici
fIaghxduciç in HblJandia cxtJt. nec longe ,ftcultdmn Taritum, dl: lnfill:!,nomine Mona, vnde fom: Monachllm Opidpm, vcl Mon,lilerium ciuitas Epifcopalis cfl:. pag.78.
•
Batauodllflllll, inter CoIonienfem , & Trlieél:en[cl11, vr!;>es Epireopalcs ,locllm vIrr:! Nouelium, in finibus Dlicatus
ClcuenlÎs li~um, Rheno adiacentem J BcIgis ad[cribcndum,
pon 11lClllorat C~raT, lèd Tari/tu.
BeIga: Populi l11uJtlrmn Ciuitarum, Opidorum,ac 10(0~Uln, Man Oce:mo , Rhcno, Marrona, & Scquana Fluminibus includumur. HorulU picrique orri a Gcrmanis,
RhC:111111l :Lmiquitus tran(ctllél:isJ GalIoç inde expulerunr. Hi
~loribus,lcgibps, & Orllatll nunc [unt valde culti, hl.lmani, &
fhis efFcmÎn,tti, cOlltillUtqllc funt aplld cos Mc:rc.1tores,quo
pel' xutes commcrciaque mores hominum mllt:tri conll::tt.
In his funt Metropoles, Treuerenfls, ColonienJÎs, Magllnfina, RhcmenJÎs : cum l'arum fuftt,lgancis imra Oceanum
Mare,:te eadem tria Flu1l1ina conll:itutis. item Brab.lntia,
FIanclria, Holhndia, Geldria: J :tcPllryJÏx pars, tora Picardia, Hannonia, Iuliacu1l1\ Virtlltum comitatlls, ae Call1papix maxima portio, Sil ua. Arducnna vniuerfa ? ClI(TI iinglllis
fibi adiaccntibus, & ea incluiÏs POPlÙ1S , ac.10ClS : & pIcrique
Principes, tum prof,lni , tum C'lcn , Ducéfque, & Comites,
Çiuitatéuluc, quarum mulra: liberx ,fu6que iure agunt, alia: Francorum Regi obte11l~erant, ~od{ilpcrefi, lmperatorias partes feq uitur . In lus limt tres Imper:troru1l1 c1eaores, funt & Francorllm Regis, qllos Parcs VOC2.m ferme
~mnes.Imperator ccrre,& Rex in Belgis coronarur , con fccrarur,& inungituf. altcr Aqujfgrani,.tTter Rhcmis,Ho,ç me~()rat L1Içan~~ ~·npr;mo.l~ hisBeI~aru darifsimi cram Tre:
�346
POP V L. E T LOC 0 R v M
lIiri,qllorllm vrbs opuknti ninul\ug u{h, 'Vt refirt Pom.~ nn:rll
ftl tla,qux mmcignar.uu r.ln Bclg,c.l .\tIwn.t lul.Cxf:vfllllc
in tcmpu ~ indin.ultiç impcrij legawm Romani JILl tiits hahucrllllt. Nunc vel (, vice P roconli,lum , &: Lcgarot\un Rom .1Ili P011lificJtu\ Mon.uchl.l or.H,& Lcgato~ n.l os,& Pum.lres h.lbt·t,(IU iuus hlbfu1lr Epifropi,ad mtbu Prxlidlç Prouincix infticuti:S llnt &: collctlores'(lllQÇ ""fa ..,,t{a.u ~s
nores appc l1 auJt,a~q~le Rcgcs~& Principes,qui,velut Ccn!orc.s,dccn::ta Pontlfiels Maxlml , &: ccn(uras r<.~lICI cnter t'x fcqUUllwr. 1 luie fingul, obcdientiJm exhibcll t, &: .Id clIIn in
CJltlÏ!s ll1.1ioribm rccurrunl, qUJS ad ipfiull a li 1<1 u,: dcfclUm.
pag·1.,& p·&4 0 .&: ll~·
BdglUn: er.lt Bc:l1ouJcomm eillicaç magna , & iurc!, Bd~s ~u0:0ma te ~t~ue hominum mliltimdinc prçftam,1l1 qua
~xf~r "~tc;rdum llicmault, ac plurc lcglOncs tius Jllquando
Jlhe JO lubcrnis fuere. nomen adhllC rctincr. Dlél:Unl etlam
vi.deri pOleft Belgium , pro.Bclgaml111 eglOnc: vt al /Id L.
Il,um Sammul1l,pro SamnltlU111 rcgione.p.1g. 10 7'
.Bellocafii,Populi inter Ce!tas,proximi Lcxobiis,qllQÇ,o·'.
'';0 ej1,effc Baiocenf~s.Eorum Cuitas cft Epifèo p.llis Jt1 Pl 0UlllCla RotoJl1agenh,Ducam
orn1J.nix, & Regno Fr.mcorum {ita.pag.r9~.
_
BellOllJci,Ciuitas dt EpiCcopalis in Prouineia Rhemenfl,
;le Franconl regno lita. H edit RC.lUliOIlin.pa.40 &: 4~. & 186.
.BetaJios Gcrm:l11ia: Populoç,inrcr Belg,IÇ , l,ro XIInO'. Clnine(ltibus,Batauis,Tungm ae M1rlàeiç, TrJlcé!:cnleç lupcnorcs [Ulilè ccmel1u'fa eJI ,ad vrranqllc ]\lo(ç Fluminis ripam
ciç Rhenum {iros,in Diœccli Leorucnli. Bos C~fo r non J1lCmor:lt,fed TacittM.
13ibraél:e Opidum Aedllorum in Celtis,longè maximun",
l\t: copioiiflimu111 , & maxi111x :tpUtl Aeduos allt.tofltJ
m: 1Il
quo totiu~ Galli:e Coneilium Ca,:[lr in?lxlt,IlIS dlXlt, & [1:pe
hlcmaUJt:ln Francor1l111 regno {Jtum, 1I~ formaJl1 mm rc(btlum: &lnradieibus mOlltlS, nonlong t: ab Acdua ClUltatc,
po{i~um,nomen rctinct.pag. (~. &:.183.
.
.Blbrax,Opidum Rhcmom m 111 Bclgls,vltra Axona1l1 Ru
men,ncc long!': ab eo:quod Rumen in extremis Rhemor um
bnibus erat,& in co pOI15,in Francorum regno litus:nunc naui,interdul11 vado tranliieitllr. Ponus prilèul11 opidi nomen
Itltinè rcunct.pag·40.& 188.
�D
r S CR I P T 1 O.
;ll1i, &: C:l(\iç,A IlC.I, 1Jibroc i~Pop uli in Angli.! • mari plOx
ltl.ICI,~' l',ll;.re~.
SCgOl
C
ntÇ,:\
ill1lg
lltlhu ,Tnnob,ll1tibU\ , 'cn
it.ln io1, proximl Tubc1lls, Vuc.ltI-
..
Blgt'rfoneç,pop.JIl Aqu
itrrieri, in rr~l1c. rcbm, T,tr u(ltibu ,Solltiarlbl/ç, &: Hl/p,
lr.ltU S cft JlI V~(..
COJlJ
gno Jiu , COlnlri Je fl/xo litbdiri. Vbi
l dt& : ca(rrul1l
urf.'
T
hi
cnr,v
rcril1
1cn
NOJ1
,
co Il i.! cOlltjl1t'n~
onéliç, Jlll;C
Narb
;
incia
Prou
Begora,&: Epilèop,Biél:erentjs
um No1uarrx corcgn
Îne,
nom
ulIs
Encq
s
forti
v~r
llrofcél:uç
bu5 [ui~ Rcgl1um
frituic, l'uliJ('1l/c inde Maurls, lÎlccdfoü
per mal1us rdiquie.p,lg'ïl
um Belgiç a(~
Bingiam/n,..n, PJIlglJm , Germanix 0l'id
tÎam 01'1Rllen
Con
,&:
vrbcm
m
[crib endull1 ,imcr MaguntÎa
, non ll1e1l1or.lt c~far,
imum
{jnir
ripis
illS
um,c
Rllcn
,cis
dU!11
fèd T atitlls.
ah lEduiç ,quo Birurigeç,Popu(iinrer Ccleo1s. Eoru fines
imi lime Aruerprox
r um crJC 1II {jdc, Ligcris Ruuius diuiclir.
Cœf.lré comnt,vr
dcrtl
nccl1
i
,
clIC
vno
m
n i~. x x 1. vrbcs eorll
lll erropolis,
cft
ras
Ciui
nr.
mCltu , &: p~blllJrionc proh lbcrc
liç,Francorum .
Ang
is
,puli
I,qui
VI
luç
C.lro
cu.
nom
rerinellS
elfct, quod in GalRt'gl1um rcftituir, cllIn 111 hi! ferme :diud 13iruricentis Rex
nü,
Ii.l rcrincret, occupanr ibus Anglis olTI
corulll lita. Hos 111ein dcri{ill11 appelbbnmr.in Regno F,:m
107
&
.IS6.
mOLlr Lu(amu lib.primo.pag
opuliinter Cdtl S,
Bl.tnnonij,(Brlnn ouij Inagis legitur)P
is, quorum clienAcdu
ae
ris,
iu.lri
proximt SeguJianis, Amb
qui dieullfur.i
ces:
noui
re ~ crant : qui fucrul1c fone & Bran
,
'
G FtI[ud e Blano .pag,t9~'
a: ,Alpibus Ital1x,
Boij, Populi Tqn{rhcnani , Franconi
proximi. ~i in A5ueuis Au!1:raliblls,ac Danubio Flllmini
llgnarullt,expul0.l:'P
ue
iilmq
grulTI No ricwn tranliucrc.,Nor
m adhuc pan,
lcoru
NOC
n
uorw
cls:q
Non
cft,
flura
1is,H ,onie
lis F1uminis
Athc
&
eius,
onu
lb
e
trans Danubium,l1on long
is Ca:[aré .
Acdu
pars
rwll
tie:l,Noricus Agel' appellarur, Boio
r:lte domp
[ocie
in
um
quor
ctiis,
Helu
iéhs
,dcu
dcprec:mtibus
.lfc Iunt colloc:tti.
cxcdferal1t, in finibuç Aeduorum ~ Cref
mam,nonlo!linfir
,&
uam
exig
tem
iuita
m,C
obia
Vbi Gerg
{iro , eis per
m
rigu
,Biru
us
finib
in
ge ab Auarico, opido
pOll Boum,
prim
Aeduos attributam , h:lbi tarunt: 130ij
en1iu~l
ipol
Herb
irs
nnib
A
i.
diél:
ri
ioarij ) & mille Baua
Un , In
opidL
cum agnun 1 !:~i ~llr~~crg;\ e~
fer Nori
�348
POPVL . ET LOCO R VM
medio Fere Gcrrnlni a: Iltum, in Augufie nfes erotendu nrur;
cum quibus, & aliis finirim is Tranfrlle naniç v ique ad BnlsiHam vrbcm,& terras qll:lS home Sigi fmundus , Au!1:ria: Dux,
po îsidct,ac in fines Tridenti nos fa:pe tunc, & continue vfi);
nun c Hcluetij Rhenllm rranfeun tcs bclla gelfere. Bi Bor"
b o nij hodie dieuntur . pJg+& 18.& 1~ 8 .
Bonmm ,Opidum ad Citeriorc s R hcni riras umm, & Co
lonicnli vrbi, le Confluen tia: Opido proximu m , inter Belgas nUlllcran dum,non m emorat Co( (ar fed 1"aC/tru.
1
Brannou ices,P opuli inter C eltas,Pro ximi Segullaniç,Am
b imfltJs,a c AedUls,q uorum clientes crant. FfodrcJa Monane. pag .I?I.Iide m fOrte,qui & Br annouij.
. .
Bra~ulp:, ntJul11, Opidu Bc1loua eorum inter Belgaç,li nmmUI11.SUelSlOlUbus, in Francoru m Regno Ilt·um. pag'44'
Bng:ultc s,in Angli:t Populos , Sllurum gcntem , non mcmorat C"for,fed 1"", il ll1•
. ~fI[annix maioris,eui nomen efi Anglia ,pars interior ab
hlS Ineolltur ,qum natos in lniida ipji mcmori a proditum dicunt.Ma ritima p:us ab his,qui pr:!!da: ,ae infcrend i belli cauf
[.~ cx Bclgis tranil crunt, qui omnes fcrè his nominib us CiUlt:ltum appcll.ln tur ,q~i bus oni Ciuitatib us pcruener unr,
& bello illaro ibi r emanlèr unr, atque agros col cre cœpcrUnt. Inde opinio clt,eorw n Iinguam ex POPlllon un diuerlitatc compol lum, intelleél:u,fClenrüique loquendi difficiliol'cm elfc,quo dque German os prç ccteris caros habcant, quia
picrique Belg:!! orti funt l Germani s , qui antiquitu s Rllenu
tranfiuer unt ,à quibus poltea Anglir pars maritim a origi~
nem IÎlmput. Hos re/ert L",anrll vitra Oceln~m cire, & toto difcretos orbe. Contme t tota Angha Inlula 11l crrcultI.l
bi, 00 millia palfuum . A pud 110s erat, & efi, m agnus peeorii
numer~s . H:!!c lnfub Angli:!! ,Germar oa: Pop~lis 111 eam
dalfe lxpius irruentib us , viébs vctcnbu s COIOl1lS, Anglo.
mm tcrra méta. Verum panem eius, 'lu:!! ~agis ad SeptcmfTlOneln vergit, Scoti,& ipfi Germam , P lI~bs admillls, occuparunt,~lOdiéque tenent, Francis amici LSimi,An glorum Regi maxlmè lèmpcr infelti,P opuli moribus incondit i, efferi.
nullas prope vrbes habent. ncmora ,& liluas bellis ingrucn tibus perunr,
Bruétero s,cx quibusfi rit Vellcda virgo fat idica,qux Ger~is) religione animœ eorii o"upam ç , ali'1u.ido prrenut,
'l'ta ll -
�DES CRI P T 1 O.
349
...tauélor tfl T f/(itl~s , Germani.t: inferiori populos, Tcnch-
rhcris,& PhryJiis proximos,n6 mcmorat C.ifar,lè,l 'r.Hit"f.
c
AbillOllum, Opidum .J\ cduol'uln , intcr Cdtl),
quod,co1Jieé1l1,ra eJI, fuiilc OpiJ um C:lbilloncm ,ad
., npas Araris Huuij ,vbi rci fWl1lcl1raria: , comm~r
CÜ <{lI~ , & OOl1lmearu<; c.IUŒ1 [1:PC R?l1lani llcgoti.lb~lItur.
M~ri(collc O f'ldo 1l1lltlmUI11,In l'rolUllCl:l Lu"dullcnh, Ducam Burgundi,'!!, & Pr:mconllll regllo {imm~ llomCIl retj~
ncm,Challons [ur <;aone,pag.204'
Cldetcç ) Populi inter Celras , cx Ciuiraribuç OCe:lllUm
attlllgelltlbus, qu c Armori.ca:: .lppc11.1ntu~, proxilUl LemollicibllS,Rhcl!ol1lbus, Vcncm, J\l1dcgauen1Jbus, CCllomanis)
in regno Franconunli ti. pag.196.
Cadurci,Populi inter Celtas,proximi Heleureri" Gaba!lis,V elJaunii~,Lemouicib u<;,& ~ru~rtlis , CŒ.0 ru III [LIb Imperio,c1Te con(lIcllcr:tnt: ClUlt:lS Epl1copahs, 1ll Prouincü BitllrlCCn1l , :lC rcgno Fr:llJcofllm lita: nOlllcn rctincnt. Hos
memorar luucnali6 ln prima fatyra 3.Jib. Nec longè crant:t
l1nibus Prouinci;l; Rom.lllorum.pag.r95
Caletes,Populi inter belgas, Morinis,Occanoque Mari
finitimi,lc AmbJ<lms,& Atrebatibus proximi.Ab his breuiffimus in Bnr.1I1l1i. !TI (mmc Angliam) tranfieél:us. nOl1lcn
rct inellt. Monncll/is fLll1t Diœceiis , in Regno Francorum
1iti,Anglorllm RegI (ùblcéh.pag'39 '
CamuJodul1ul11, 111 Angli l Opidul11, (eu CoJonia. Nihil
de hoc C.t!a",(ed TaC/tlU:l1ucm poil: Ca::[arem fere c,& x x.
anl1is Hiftoriam ièripliilè,(o~{lal ; pra:[crtim ~x hbrl1 '1uem de
Oratormfl.,(!)' Po p' arrem culltttl,&ne edidit.
Can.incfàres,Populo,ç, BlUl1~ finitimos, & eandem In(uIam colenres, qui, origjnc, "ÎrtlltC, 1l1lgua pares Batauis-, I1Umero iLlperantllr,non memorar C.ejar,ièd 'raCJIIU.
Canrium , in Anglü ad Marc dl: in angllio imi, m'ino'rifque lateris ex trIbus ci us in/ulx hteribus , COntra Galli:tm,
quo fer~ olUnes GllJicœ Naues appelJul1t , & ad Orieurcm
Solem Ipcél:aç '..Ex 0Il111ibus lutem Anglicis !ongè lùnt humanifsimi, qUI CantJUIl11UcoJunt. qua: Rcg.io cH lluritima
omn,is,neque mulrù.l Gallica ditlèrunt conliletudinc. Huic
�r~o
POP V L. TI T LOC 0 R V 1\1
Im ritimx Reg.io ni 1 v . Rcgt~ ç l,rœcI.tnt;qUibuç Cx'ür, qu 'l~
qllld III :tUIlOS hngulos veébg.t JSPopulo R. Angll.\ pClldclet, con(btuit. Nunc rcglo Al1g!J.l:, ex VOto llenriei Rcgiç, vc.:étigalis Rom~no Pol1tilietf.1~h c11: , Q!.a:n~r(luc .l
Romano pOllrifice m. Angham 1111ttltur . (lu i ecnlulll al1llllUI11 exigat , non dl(fennCnte Rcge. ln C ,tntlO citut.tç
clt Mctropoliç. ' n.om e~l !ctincm. rcn~ hab\:t Oinncs tl,ilèopos Allg b x lJb~. [lIftragancos. Eiilç Archic.:pllèopuç
Lcgatlls natus cf!:. SUluI!tcr & Eboraecnliç, cui in Angb,l
(qux C,ts duas Mc~ropoleç folùm h.lb cb.ll) duo tanrùm
[ùblünt ftlffrag'll1cl , qllod omncs olim ~pj[èo'pi Scoti.r
<lux nuIlllm l1abet A rclucplfeopum , JIll ûlblleercnrur.
pag.lol.& 106.
Caht<l?ri ;. Populi Ciuitatl.lm Citerioriç Hifpanix '. finitima: Aqllltal11x ; qUt ;lllxihQ fuel'Unt Voc3tlbuç, Tarulatibuç;
Tarbdlis, Bigerronibus, Garlimnis,Cueolàrjbus,ac rc!J<luiç
POptÙI s, & Cllllt:ltlbus Aqlllt:lnJœ contra cxcrciruin C;d~IlS,
cuiuç Dux erat P. CralTus, M.Cr.l~i F.qui, vn,l cum P.trre,.i
p ,trthis inrC'rcmpws dl. Hnitimi O cc1no Aquitallico, Py, renxis monribus,ac' Garul1111X f1uuio,p.l<7.7 1
Cargali, Populi Tranli'h cnani, in G.t1ham Ce!tic;un cire.l
fines Scqllanorul11 , ae Aedu arllin ab Ariouilto, GcrnwlOrli
Rcge , tran (portlti , quos non ab re o,inari poffiemlu eoldenT
fuillè Clltn Harudibus,ab ipfo Regc lÎmiliter tr.lnn .tris
C.lrnllteS , populi intcr Celtas,AndegauC1l1ibm, Turcmi-'
b{l{que finirimi , ac Occano proximi ; cranr in cliclltcLl
Rhcmorllm.Rcgio corum rotiuç Gallia: I11cdia,:i qua ramen
extra rco'lllll11 Francorum bibuo iter ClCpCCU'tO p atet, Ciuitas
dl: Epil~dpalis, nomen Latill~ retincns , in FraneozuID re gno fit:t.pag.I1.9'
.
.
.,
.
.
.
Cafsi,Populi Angha:,man proxunl,& C COIm.lgl1lç, Tnl1obanribus, Segortfiacis, Ancalitibus,& Blbroci~. pag. (0).
Cattosj Populos GcnTIania:, tram RlIcnum Flul11cn, Ligiis, HlUtgaria; populis, Cherufèiç, Hcreynia:quc lilllX proximos , ae Herrnunduris , cunt qllibus pro Rumine fi lliril110
[alc fœcl1ndo l'ugnabant j & in: xtCrnul11 (titèordabanr, noer
memorat C.t.Jar,ièd Ta citu·s.
Catuaei,Populiintc>r Bclg.lç,Nc ruüs,Calctibus, Vcromaduis,ac CondrulÎs proximi, quos forrè DOUlci opidi ineohs,
Diœccus Atrebatcnfis'~fjnaTi liw. P.lg·39 ..
�DES CRI P T l O.
ISt
C.1r.urige~,Populi fin irimi Ccntronibll ~l .Ie C.troccliç, qlll
ircr Cllt .~> }\lpd)lI~ Gr. t1j~ ad opidum Gl:I1CIl.llIl ,.I.tC~1I11 Lc~
m ,1IlU1I1, &: Rhod,UlÙ fllluium, quoç "Pe, jjim,/e fJ?' huile Dla:cclis,vd Lltem PrOuillcix TarlllCaJix,cxtr.llJclg.,ç, CdtM,
&: Aquit.l!los.p.lg·7·
CdtiC.I, <II/x <'); Galba olim;i Rom:1.lIi~ diccbarur, Ve((lIlrinam, Scnoncn lèlll, Blturic,'n lèm, Lugdullenlèm eillit.ucs
~lctropoJitll1Jç \ C.JrU111 tlUC ildfrag.tllc.lç omneç inter G.uû
lIalll,M.ltron.lm, SC'Juan.lIll, & Rhoo.IIlUll1 f~ umin IlitlÇ ciipl cébtu l'. ln hac [illlt J)lIC:1.ws'Bitliriccnlis, BlIrgllmlü:, Bol'~
bonij, flJ'llcrni,r, Auro.[i \l\enJiç, Valcjij, ;i qllo rcccnriOl cç
Fr:lI1cofllJII Rcgcs,.i Philippo lêiliecr V.t!clio,cognominantur:&: l\:orllllJ1Jx,qlload CHfl SCqUilUJIll fc Cxtéd,t,Comirltm l'riam BUI g\llldi.e, ]\'illcrneniis, AItiJÇiodorenJis,Jl1onriç
]3 t 1j c.1rdi ,Fel rercnJi ç ,Carolotenlis,Matilèonenlis, BI cfe nIt ç,
Bellou.lcl'niis. de rOLligni.Principatu9 AurxJîcca:, multlque
al j,& pars COll ut,lt liS C.unpJI1Ù!:. Celt:ulIJl1 cl.triisimi fUlIt
Aedui. HorlllO vrbs oplllcntj{~iJ11a AuguftodutllllTI, "Pt rtferr
pomp niUl ,}"./",cui G.lllica lingu:t :tlludit,AurIlIll al'pdl.tndo. cujus Ce/tlG< tcr!llJnos,ql1oJd R.fmperJllJl1 in G.tllis viguit ,Rho~lanlls r:JUUlLIS ~r::eiiniebJt, 'lJt IlDIlIJulli fèrlp(erurJt.
Hl propJ'Jc 1rancI TI/HIC dlClIIltUr.p:tg.l, .
CCIlÎlnlgni. Populi in Anglia, mari proximi,& Tl'inob.itibm,sa(TolltiJcis,Allcllitibus, Bibrocil',.lC Ctlsis. p,lg.IO).
Cent~on('s,Pnpuli finirimi Glroce1is, & CJtLlrigibus,n6
16gé { Vocomii,,& AlIobrogibll erant,inrcr Alpes Gr.lias,
qllx /'oaie diCllntur Mons Cinerum, Jinc Cincfim, & vrbem
Genct!.1lll ,Lad'J11que LemannJ1l , &: Rhod.mum Fllluium.
Nue alltelll Cenrronl's limt TJrem,tlij excra Ceins, BeIO',lç~
& Aquit.lI1os,in Sab,mdi:t,Ciuitas cil Metropolis.~id;lJ~ &
Centrone~ legullt,pagll1a.7·
Cemroncs,item Belgal'um populi, qui fub imperio Ner~
uiorum (nunc TornaccllJÎum) el'ant, proximi Crndiis, Lemcis,P leLllllojiis,& Gordllniç. Fortè funt mme C~rtr.lCeJ1~
iès,in Fbndri:t,TornacenftsDi~cejÎ.ç,p:lg.7.&· 115,
Ccr.lc.tres,C:crm.llllx Tr:ll1[rhell:111:t' poplllos,V:Ulgionibl1S,~c TnbocIs proxunO" l1on memOl':lt C.e(ill', lèdl'aritfU.
CI1.I1l1,l110S, Germ:l111:t' infeJ;joris popllloç; prid~J11 Phryfi.~ pJrtem,Oce.U1U111 Mare, Rhcl111m Fluuium, &. bcus attillgemcm, pa!udibus, ac faltibus vberrimam incolenrrs).
�3~%.
POP V L. E T LOC 0 R V M
'jll.lI1l1l10X Tubitcs Populi, poO: VJipij (~crmanicJ.itjdu1l1
g cn ) inhJbitarum,1l0nmCI1lOrat C"far,J~,! TarirllS.
Lnufci'P0l'ub Gcrm:llll gentc, nomll1c,& lIumel 0 appdl.ui:cis ~hc~llIm FlUUlUlIl ~l1ter BcI~as , Ebmol11bus , qiii
I>odie Lco(ücnlcs, & ConorllJts proxlIlll. Hos, conieElI/Ta ej/,
fllin~ inter Populos ~codi<:nLis DiœccLis,pJg'4 0 •
hcru(ci,G,crm:lllJa; popult, TranJrhcl1,lni, qllos Baccnù;
film Gcrm:l llJx lI1gens,("u~1C Nigra,'\Jt phriftf'<el'/am,chéh)
;t SUCUISpro nat/uo muro dlUidic, Hos 1"'/clrlt, rcfirt pro ximos Hcrmundllns, C.lttis; & Ligiis, l-lungarix Populis.
r:lg·~.H·.
. '
CImbn,Popult, Rhcnulll Flmiium tr:lnfcuntcs, depofiti~
(vbl ~ofre.1Aduatlci ineolucrunc) C1cra id Flumen impcdi~
J1lClltlS, onmcm Galliam vcx:l'ndo, & occupanda, (olis J3d1ouacis rcLiJ1cncibm ,itérquc l'cr Galballl, P rouinciam Ro.m,1Jlorum,['leiclltcs,in Iraliam comcndcrullt.l [os ll1~morat
Lllcan~H lib. r.quos:l. Daeia,qua; Dania di~ltur,vcnijJè, opillif)
1'. lh Zclandlal1llJodie ccnene, ZclJll,liquc nllllcupantur;
pJg.1.2,.& 16.& 1.98.
Ciuaroll<:I11,Opidllm proximul11 HiGrç Fllll11ini,Vocontiis Populis,Momiqllc Cinc1io,& Allobroglbus in Sabaudia,
110n memorat c4ar,[cd P[anClu i"ter EpiftolaJ familillres 1""Z·
lil,;,~ iUa, qu.t inei! if, Nunquam m,herm/e. ~ibus in loci ;
f!pinio efl, Cadàrcm,initio Gallici bclli,v. Legioncs ex Itllia
tranuluxi{l~: tl"elijimililu tft, qu:im quod per Eporcdi,uTI;
vrbem Epifcopalcm ,& AuguJtam Pr:\!tori,lm, ae montcm,
cui Colonia; iugum vulgo nomen e.n) inter Cl11cllum) &
S;tnéli I3crnardllli Montes Iter [ceene, eum hoc impeditillS,
:le prolixius vidcrctur.
..
..,
.
Coeofates,P opuli in Aqwtallla,proxl1l~1 Slbu'Z.'ltlbu;ç, Vo.
catibus,Tarufatibuç,sontiaublls, GarumJ1ls, ae HlfpallJ:e Citeriori,& GarlllTInx F1l1uio: in Fr:ïeorumRegno liti. pag.7 r.
CondruG lle!<tarum Populi inter Eburonc:s, (qui mmé
LcodicnCes Cunt)~t:gI10S, & Treui~os (quoruOl erant c1ientes)Menapüs, Mora: FllIùÏo ,& Sllu:e Arducnnœ finitimt,
gentc, nominc, & I1nmerO Gcrmani, aplltl quos dl: ad rip~s
Mofx Opldunl ab AntOlilllo PJO,,,t quidamfcribl/nt, con ditulU, & BCl1cfaéb appcllatum. l10mcn rceinent. Diœce1is
[une Leodienlis,& viquc ad ciuitatÎs fcre mœnia protendull'tllr
, 'clliusAmifuti ctiam [llbiaccnt,nllI1(,Ducami Luxembur- ,
gcnll,.
�.
DES CRI
PT
1 O.
3B
genli, :le Conm.uui N:l.t1lurccnli, &: Mo/:1: Buuid 6niciHIJ.
P.1g·39· & r4~·
Con fi li t: ns Mof.t:, &: Rheni illlmil\UI11 lu Sic;lmbro s ( nue
Eddrenf ès) ad MC'1lpios, ,(filme lidi.1cC'll(ès) vt olùi11è ipJi
Nlct1apij p'rotcndebaJ1t, dt longtl ab OCC.1UO f~rè L x x x,
mille pafsibuç, proxill1115 NOlliom ,lgio, Gc1drcnlllllll opH10;
Dia:ccJis Tr.ueétenliç •PrOllillci:e Colollicnli~, intl.:r Bul:
cUllIducis, & HœJ(jem, dpid.1 DlIc:lrus 13rabanti.c : in guorü
Sicall1brortun fines eguiraru$ Vfiperu'n l, & Tcnchcheroru
foIt prœJiùm,& filgam fuorwll ro ~rans Rhcnum rccl'pit:inrer qucm Confluemclll , & Colol1lcnfem CiuitJtem, ( 'lux
poet VbiorllJ1l fuit) ponte fdél:o, C~Jlfr, j,rimo tranliecÎt cx~
hCitllll1. pag.8r.
Curiofolita:: , Populi illter Ce1CJS, ex maritimis Ciuit,ltibus OCe31lUm attingemib,\IS! q.ux A:mo'~'iex .tppcllancur;
proxlllll Alldc~,\UellilIHls, setuUllS, OMSJlllS, Vnellis, Vcneris, Aulereis,Rhedonibus.Hos C?r~opitcnfcs ellè, ?leriH"e
placet. G!!x ClUltJS cft Eplfcopalrs, lJlPrOlllllCJa TlIronenJi;
Drit:lllnix dlle.ttu regn6que FramDrum lii:i; Cornouaille)
Gal1i1. P:tg.S5'& 196 •
D
""1 ACi, Populi e::tm Tranfi ilCllaili, D:tnubio Ruuio';
'- 1
~1[
I ~ ".~ Yi & AnartJblls,iIlll~<]ue Hercynl:e fimtJl1Jl, quos çi~t , hm Hung,tria! })artcm habitailè ,pleritue tr:tnfèlüt;
& poil. in maritima 10ea Noruegi~ proxima cefsiifc. Luca. .
HilS lib.:t.pag.l<j.I.
Danubius, Flliuills Germ;ulÎ:e, ex Mome <]ui ab "'~s Ira':
nells dicitur, nbn longe aRhxticis f\lpiblls , A~heiifque , &
Rllerii, Cermani~ flwnmum ,fonubu s mtcr 1 ndentlJJam,'
& Curienfèlll Diœrefes oricns, Germano,s iiniftra, & Hllngaros, Ole T cmom:s dexcra alluens. pon Incr diél:us,ac iterii
Danubius , Euxinb mari phiribuç dfuis immerg iwr. Hune
uucein,& Rhenu/D f1uuill/D.i,n Rzria oriri'1l+ida/n tranft/une;
Diablincres , Populi inter Ccltas , Lexobiis, Nannctibus;
Ambiliatibus, Vnellis, Curiorolitis, Yencris,& SetùlIlis pro":
xÎmi,cx maricimis ciuitacibus Oceallllln artingenclblls, op~oiiri Anglix,lll Pr~uincia TUfOJlCn1l, &: Reg.1O Francont
JICl. LeonJoul,OIlIl ùe'pag.61"
'/; Z·
_
1
�3ï4
POP V L. f. T LOC 0 R V M
Ditibdunhn,inter Bdg:\S opitlurn MctcnjlS ciuit.ais j quo
cx Colol1i;t vrbc R hcIlUIll.\ttll1gC l1tC .ld <;~Ill cillit.He m itc'(
dt, \lO I J11cmo u t ~:,(p.r, fcù TaC;tIH. }-Ol't~ Tlu:onis vi lb
tùme dJéll"
'
Duricij,Populi in finibus Pjttonu11l,qui perpetuo in
citl:! f(':Il1~ n (~ r.lI1 t R01l11nOrtll11 , propinqui opido Lemoni,
Arueniiç J & Lige.nflulIio, :tc A'l11it;tnis: inter C l'l tM,in regno PrJ.l1coruI111ltl. H l!Jc D llr.lC JOrll m f.lmdi~, il11er G,tl loç
prxciptli1. 1mb vero Dm.lcius proprillll1 viri llo men lllagis ,
fu ilfc , l: X C.cf:lm tCXtll coJJigimr. vide p~g.2.2.o.
DUl'o coto rum, ('lllOd & Dlll'U CO rtllll1le.?, ' tu r , & Durot:0l'torLIm ) ~p ldUin Rh elllonJlll, in t<':f lkIg:ls , in reg no
Fr.LJlCOlllll1 lItLUJ1. pag I SI.
mu-
"r.
E
HurClncs, populi inter Jklg
1,,~enCe,ll0l1ljne,&
nll. .....
....
MC~1.1piis, A11b.~ dU.ltlC1S, Trelllfl', tlllorum cli ent(~ eram, & fylu.1:
Ard llcnn,c hnitimi, mm, Leoclicnles ditti, il "d a,tUos> Lù:g e. Homm maxim 1 p.lrs inter RhenulTI,& MoClin , qu i (èi ll cct Mo(i RlIuim cos ,tl luit. His SlC:ll11bri (quI GclJrelll~ ,~
Cf:tllt Tr;l\l [i-hel1:tni) lùnt proximi. Cillit:1s rune Eburonulll
jO"liobilis, atg lle hllmil is : proximi OCCclllO , & fyluis, cot1tiJ1~· IJtC:lquc p.tlude\ hJ.beb.tnt. Hiç 2,. Rcgcs prxcram, qLIO
Jt1.lgiç contrat, <':05 fines tplcllll l.lti( ~imus cxtÏtiflè, qUlbllS
cOlli,.:7ura ell ducatull1 Luxcmburgcn/èm, & LotJ.nngcn[(;:11, ae Iuli,lccnlÏç p :lrtCIll, & C0J111tatUlll NamLlrcenÜ~Il1,
v r b ~m 'lllc Aqui(grJJ1urn ,v.bi Impcr.1tores primi1ll1 <;x J110re
~ufcip.inllt co~on:lll1 , lIIelU[OS cxt~ tlffe , Je qu antum ?Jœcei:ç I1'!.1 LcoJlcn/J ç VflillCl] U.1qUCi~ cxtcl1dlt, Rcgcs dl~ç paf
lcJilfe.A pud Eburones autel1'~ ihrpem Caroh Magnllll Vlco~ l:up ilü nomille, Leodicnh Clllltatl proXImo, onu~n I~a
blllilc tranjàu,,(, P ipin6fqu e,& Carlomanos, Belg:lS, Ümlll quc Gerll11n~s fuillè: iicclue in GCrl?UI10S Cifrhen.ll1o,ç , qU1
Bc!gx {ilnt, a Gr.ecù , nOlllil Tran(rhclMlloS cft tr~l1natUl11
Impcriull1. Ciuit.1S mm' cft Epiicop:llis Prollineia: Colon.icii
iis. H os mClllor.lt Lusan,.. in pri . & 'S"et.in , ';M 1 ul~ C~fo" iS',
qùclll rcfcrt claclcll1 Cottx,& Aurul1culeij a:gerrimt: ~ulijre'.
lünc CIUlcatcm Carolus dux Burgulldl~ VltlIDl15, lalo x:..
\.; "
l I'"
"-
't ~~ Il1cro Gcrl1l<t1ll :tppdlatl, Condru/i"
~ /l
quauit
�DES CR I 11 T 1 O.
jf1
qtbuit , omnC:Î<luc: pllbc:rc~, &: iilccrdotc s intcrfc:cit, (Jl/ti,1
l::pifèopo conr.1 l1gllll1CO [ub, infelhorcs aliqulnrofilif'iènt.
pJg·4 0 .& 76 .& IlS. &: 146.
Ehuroniccs,inter Cclt.1s Populi, Aitlerciç, Lcxollijç,Vnclliç,& Curio{olicis p roximi , ex Maricimi~ ciuitatibuç Oc<:.1num :mingenrlbu ç • Hos opinjo el' populos erre ciuic,lCis Ebroicorll m ; qux dl Epifèopaliç,in pro'uillcia RocomagcnJl,
ducatu Normanix;& rr.1I1eôrum J cgno lîè.l. p.1g,6S.
Elaucr; /lllll lUÇ intcr Cdt.1S, ap ud Aruc:rno s, Cergolli mi
opidlu:i1, in alcilsimo monte poJitLlln~prxtcrRucm, qui [cré
ante autumnu m vado tunfin nonJ~lc r ~ in regnb Fr:mcoru
lieus, nomen adhue rctlil em : Gal/l c~ !\ Iher.pag. 171.
Elfui populi plc.ltJfsmJJ ,& qLlletJfSlllll, proximi ciuirati~
buç qu~ Arrilotie xapp eH.ll1tllr, remori à Be/gis vlcrl c .rnil
lia paflullm. Hbs IDtcr Celtas fLllJfe ,coniec'1ura eJt, fort e in
l\'orman ia, aut BritaUl1i:t Citeriore , & regllo FtaneonUl1 liri, Galli Rccelois apl1dJant.pag,rd7.
F
I*li~ Lullates, populi ih Àquiran ia, proxiini Vocaribu;,;
Hifpa llj~
(j' ~~ Taruiàtib us, SonrùltJbus, CaJ~mnis &
ft .~ C1tcrlon ,ln regue Fran,eorum lm, coml:arus dt in
V.llèonia eonfiftens, ad comltem de Fuxo pCrtlllcs.110Il1cn
,
rctinet etiam Imnc. pag.7 r.
Fri/los, Occano,& Batauis fin itimos, plurlqne loca, & in':
fld.1s circ:! Holland iam, Gddri31l1 , ;Brabanti al11, & Traie':
àen(e~ vrbem ae bftia , <]uibus RJlcnus Occanui n mare
iniluit, habitant es, lion I11cm6ta t c~ftr, [ed TùitlU, rcfeIé~
'
COs TraniÏhe nanam gentcm tune [mife.
~
11
G
Abalii,popu!i inter Cclùs,pr bximi He/uiis, &. Cad.ureis, VclI~u~ii$ ,& Arllernis, qu~r~l~ iLib jjnpc':
, no elfe con(ueu'etant. CJUltaS cft Eplfcopalis Jlro':
UlllCIa; Bituriccn!ls olim, nunc Arel,lt~!l 1is, in regno FraJlco~
rum lita, nomen rcrincns'. pag. 189,& T9S.
. Galli omncs in Septcntriol1ib. nl11t pofiri,Ca niutu au rmi:
fines, regio rotius CaIJja; mcdia.G alli yirtute belli oml11bui
..
ZZ i
�wi
POPVL. ET
LOGORVM
prxfercb:mtur, ae Germanos [upcrabant, Vt vItro cis bclb
l(lfcrrent, & proptcr hominum multitndincl11, agdquc inopi:un trans Rhcnwll colonüs mittcrcnr , & quod ~ Dltc P,ltre fc prognatoç prxdicab:lI:t, ~).ltia totiuç temporis non nUmero dierul11, fcd noéhllm/illlcndo, ua vt lluél:cm dics filbfcquatur. conidlllTtt: cH, hor;tru1l1 initil1m apud eoç I11cdil
noéh: incipcr~ eOl~(lIc~I{fC. Apud hos lililt tres pra:cil'ux ci(Iitatcs, TrcUJrcnhs fc,IJcet,C~lonicnJ;ç, & Mlgumina,qux
inll11pcratons eJ('[\:tonc pnllClpatull1 obtincllt, COlllliru·
rag alltCm apud Gallos C.lS, cOllidheM ('jl,vt C J [ 1\ l ST l for·
tè fidcm f;tcilius imroJuccrc!1t .lpUei Gcrl11anos,corullllilli~
timo~, p:lg,
Garitcs ,Populiin A(ll1itania, proximi Aufcis, Garum·
nis, Vocacibus, Taru[,tibus ,Somi.mbm, & Hilpania: Citcriori, qU0s, conieé1t<ra eJl, fuiLlè Lacorites, ,mn, Leél:orcll/(:ç.
Cilùtas dl EpifcopJlis, III Prouillela Aulèiun,l, & in Va (col1ia,ac Francorum rcgno lita.pag' 71.
Garoccli, populi cma Rhodanum, /initimi C,turigibtLS,
vItra Alpes G.ùas, quibmlJodie nOIl1Cll dl MOlls Cine1llls,li~ I t: Cincrutn. Hac Hannib.ll, 4NE1 ore Lillio, non fine ingenti
difhcuhatc, exercimm in lt,l/iam uanlèluxlt, Hi non longcl
;l Ccntronibus''1"j Tarallta!Ï ifu';I,IlCC ab.Hif.,ra iluuio extra
Celt,ls , Bclg,\s & Aquit:1110S in S<LbJlIdia conilituti llW[.
ts.
g7
e·
pa arLunna,
•
"
' 'di1I1rut,
'j:
numen
, C C1t:lS:lb Aqllltll1lS
qUI'r
ICI'1't~
cct Aquitani con!ifhmt inter j\lud Rumen, montéfqlle Pyrcna:os, ex quibus oriwr, & in marc O,CC.IIlUl11 inl1uit , quod
Aquit:lnicU111 appcIlatur. pag. I. LI/ClIlIll! in 1. & T,bulLlls
Ele,.. VII.
Garul11ni, populi;n Aqlliranil, ~~oximi Aufds , yoc:ttibuç, Tarufatibus, Sontiatibus , & l~Jlpal1la: Cltenon, 111 regno l'rancortlm liti.pag.71.
Gc'benll:l, Mom , qui Hclll;os ab Aruernis [cparat , Vt lib.
7\ Ca:f.tr dicit . ; :h{bt :lut('m hic mons plurimulll à Gcncut
opido, MC111111it huills & pli"it",. pag.1S7·&: 184'
Geldubam,Germanix locum , prope RhenUl11 1 M:lglln~
tin am , & Coloniam vrbc~ Mctropoliticas, \lon memorac
C:"f'r,fcd TaMilS.
Genabum ,inter Ccltas, C.m1Uw111 opidllm , quod pOilS
Ligeris RUl11inis continebat, proximum V cllaunodUllo, &
Agcndico,
/
�DES CRI P T r o.
Biturigllm, in IC:gllP Fr.mcomm fitllm.
opidis
Agenclico,
pag.Is8.
Gcncu.l,opidum AlJobrogum , proxiJl1l1/11 Hcluctionrnl
finiGus,cx guo pons,fllpcr Rhod~nuJl1 iluuillm tÎtu5, ad HeJuetioç perrincb lt: vbi:i bcu Lem:mo ( (JUCI1l Laur.lnç di(um) Rhodanus ad Ligull:icum marc proiluir, finitimum
Antuatibm,& .1 GalIia,Pmuinci.t RomanorllJl1,non longe di
Ihnç: NlellC Duei Sab~lIdi:r, linf cim ciuit.His Antill:iti proprio Comitltllç nomine [ubcil:extr:l Cclras,Bdgas,& Aquitanos. Cjujra~ cil EPlfcoplJis, in pronincÏ:t Vicnl1cnli , 110men pra:{crri.m Gall;,;' rC!rincns. H:ll1c mCJllprar LucanM
lib.I.pJg+
Gergobin:l,imcf C.c1t~s,~oiorllln opidun1,qI105 Helpeti.
co prcrIlO VlttOf Ca;{.tr lb! CoUoc:lucrat , AcdulfljUC :lttri.,.
bucr:tt,,,r [opTa' d~(crj?limu$,in fini bus Acduoful11,proximu1n
Auarico,& NOllioduno,BitllIigum opidis, in rcgno Fr:tncorUTn JÎtlll11.pag.IS8. Vidc,Boij.
Gcrgoui:l,in Cdtis inter Arllcrnoç opidllm [ccundum Rumcn E1aucr,in altiiiimo monte poJirum, forte nunc, Cl:tromontenlis,ciuit:is Epi[copalis,in Prouincia BiruriccnJi,& Pd
corum rcgno fita.pag.I54·& 17~.
Gcrmani:t,"Vt pleriJquf plaret,inter D.lnubium, & Rh enum
Rumina protcnd itur, omnélque iUie llabitamcç populos:i
fonriblls eorum vfque:ld maria,in qu;r :llllho influunt,com. plcéhtllr, nccnon & cos,qui citeriores Rheniripas lrtingür,
Ehllfones,Condru{os,Treuiros,Aqui{grani vrQt'!l1, & plerof
que Belgas orros l Gcrmanis cis Rhenum Rumen .11ltiquitus
in GaJlial11 tran[(juétos.Supcrior Genmnia: pan, qua: Alta di
) cicur,ah AJpibu~ ltali<t: Îmrninentibus vlquc ad Magul1tÎllan1
vrbem Rheni fIuminis çiterioribus ripis acüacemcm pro.,
tcndirur: inferior ab inde v[que III rtjarc Occ1nuITl. Horu\l1
ciuicatçs pro gJoria habebant, finitirnos longijjjmè cxpelJc~
' .
rc.pag.I39.& dein.
Gordunni, populi inter Belgas,fub imporio Neruiofllm,
rroximi Centrom!:>us, Plcumoliis, & Gruc4is, Gantois Ga/~
·/lcé.pag.II5.
Grinnes, imer Colonien{em ,& Tr:lieqcnfenl vrbes 10eum vitra Noueiiul11 opidum Rheno :ldiac·~lltel11, non meo
morat c.ejar,fed l'acitru : qui,,,t (o"h{ftlra afltqui poflùmeul
C leuis cft) "fld~ C!cuelllis Dllcatus dicimr, cui [atis vOphlle
ZZ
~
�3~8
POP V L.
ET
L
~
COR V M
lum alllldit. Hinc 11l3~Cr Ludouicl x 1 J.FranCOrlln1 Regi<,
~1aril nominc,
'r
Grudij,populi intcr ne1gas,cub impcrio Ncruiorum, proximi Cemronibus, Pkumofiis, & Gordul1ni~. GaUice, LanIlois.pag.lts·
Gugernos,Gcrmaniœ populos,prope Rhellum Ruuiul11,&
Geldubam,Datauis proximo~,l1un ll1elllorar C~aT, [ed 1""f
flli. Sunt, 'lU. Cugcrnqs mahm.
4
H
Arudes,popttli Tran[rhcnani umt, in Gallilm Cdticam,èirca fine s Scqllanorum,ac AcduorPlll ab A• ,~ riouillo, Gern.anorum n:ge , ~rao[portati. p~g. 2.0.
&2.4·&34·
Hc!cUteri, populi illter CcJtas, proxÎlllÎ C:ldurciç, GabaIlis! Vellaunis,& Aruernis, quorum liJb imperio eflè conlileucram,ln prouil1cia BituriccnJi,& Tcgno Francorumfiti.pag.
~9s.Non nuUi Helueteri cOTruptè Icglln~
Hcluetij inter Cclta,ç populi {ùm, boniwem agri habcn~cs,finitimi Confianti~n!i ,Bajilien(i,ScdunenlÏ,:tc Geneucnn,& Ve[ontina: Diœcetibus , ac vItra 'Lau[.:m cnièm agn1111
protell/i,hlql1e ex maxima plrte V cfontina: prpuiqcix lill1t,
atque ad Sabaudi:l! ducatulT,l !:!xtcndcbantuT. ~orum fineç
erant in loogimdine ab onu Rhodalli intcr CurienÎem, &
Seduncnlèm Diœ~efes,lllOnté{quc Brigam,& Salléh Bcrnardi,v[quc Fere in Belliceo[cl:l Diœcclim, cuius popu~i,,,t (O~7
i,é1lera eft , olim Sebufiam {unt dlÇh. ln latltudl11c autem a
monte lura clTca BaJj!iel1[em & Confianticntem agros, vtque ad ortu111 f1uminis Rhodani, qua: jatitutlo ab inde v[qllc
in nnem lacus Lcmani , vbi pons cft , & ClUlÇil S Genellr, angultior fiebat. ~iblls limiubus . adhuc XII. fie1l1ctiorum pagi, vt tempore Cx[aris conhfl:un,t. Berna cap ut nUllc
g~ntls , Suricum , Luccma, Tureglllm , q~ll ohm p;lgus Tlgurinus , Verbigenus, &c. diccbantur. qui, /à:pe vitra Rhelmm tranfcuntes bellJ. cum llauaris , Sucuis , & aliis Trant:
rhenaoiç nnitimis, ( quos air os A fcrrianps . nominamlu ) feu
euro hJS , qlli tune Joca iIla incolebant , qua: /lime Co~fl:all"
ticnfis, Cunclllls, Tridentina::, & finitimarum {iUlt Dlœcefum, gerebam: ~o~,cù~ pet Gall~':l1n, Prouinciam Roml_
. . ~
• •
l10nlln
.
,
~
�3(9
DES CRI P T r 0,
nornm,tranJï'rc prolllbiti ellt'Ilt ,1 CclJrc,.lIIguno, &: cliftietJi irincrc, vix <]11.1tillc'uli c.lrri du c ~reJJtur ,per loc;t,vbi CI ,I uel,&: [ollgni Cdfl ' II~ none funt III exrrClnJ', !>.tb.llIdü:,& Lur
g und ix lillibll~,in SCtjllJIIOÇ, <]ui "un , COJllltJrl11l11iurgulldJ.c
h.lbitanr,pCllCrrJ/fc crcdJCtI/',&:ld ArdrÏtn Ru li Itl 111 (lr'.1SUl
rcgiul11, &: Vircdullulll,c.tllcJl.J, id HUlIlCI1 ,lttlllgenrIJ, ae III
AeJuos, vbi nltnc Juc.Jtm cil BlIrgull .J I.l', cnI J tc~ldi!lè . Hi ,l'
fi /Tique SlIjrenlèç, ,,' /1 0/11111 Ili< Fœ~lcr.1[i dlcu nwr :.'gI6fquc,
&vicm poHidcllt IIlltJlu Cltf:\ rnO ll tt'llI "jui S.lIIél:lüo tth;trJid icrtur,in Dio:,:cdi l\lcdiohllcnh.ColltrJ 11(1', CÇ l:1T lilo,lc
Jùonrm cquiç alllOriç ,fe l'rœhllfll cOllll11it;!lè r1~tr , &. ClIJ11
v I.lcgionihu(, Ct.juir;t[uque, & .11I xrl lolrilHlç copilç dunhl ~
prœliJ ~,vno .Id ArlTlm fi li li Itl 111 , ;tlrero in )\c,!tuç, l k!iIlr'oç
ad ccc J, X III. l1u1li;t, eOllll11 , 'lui fern: .Jrm.1 l'()[cranr,
iilt{lflè: &: [ ,lmC n ::lncil'iu l'ra:l,o pUgll;ttlllll dlll ,.ltljllC .IClIeCf,V[ tOW preelJO "lm ab hora dlci VIT. v/'lue .lcI v C/j' Cf.l111
pugnarcr llf,Jucrlll111 hoJlcm 11<:1110 vldere p0tllcnt. 1JI,CÙ IlI
ra;pcJfllrJIi:t~ erumperel1t,.1 C.mn,miol.l, !Juce,l'hrl,f'I'"
MedlOLmcnJis PrmCJpIS, preeiJo Vlél:I, lIler.1 finc~ le lüo~ )'0fiea continllcre. NOlha dcmum xr.lte.1 CJrolo rI x , for.mCOI um Rcgc:,in rerra lrall.1 cogl1iti,lll~gl1un~ iibll1om<:11 cüp.1rarunt,vt nulIllç pccllt.ltlls m.c1!or die cCl1 feJtur. Q:!od !ùperiore .lnflO x x x. IIldlt:t eOrll .1 Vcnem ClIOC.ltIS , (ld,quot!
numtjuam ante: ;lccidcr.u ) hlg.ltis ex It.1I1,1 G Ill i .multo llJ.\gis comprobJtul11 e1l:.Atquc )\ OC :lnno filg3rl~ clI;lclll Jd]\ 0
uariam pcr iniidiaç cJltr.t noél:e aggrefi, ,llugllLlln Jïblll0men compararllnt.p::tg.l.& S.&: 6 . &. dei Il.
Hclllij,jlopuJl inter C(· lra ~,J\ ru crll prllmlin eç ,ontingu m•
.} los mon. Gcbcnl1.l ab Arul=rni~ dJUidll. ProxJnll filnt ( , :1.bJJlis, Ru r!tcn iç , CJdurcn , Volns, Are.omiClS, ac G.dllx ,
l)roui l1cia; Rpll1.ll\ortlm. CillltJS eil Epilèc~p.tl,S, in l'lOuil1cia BiturJccnlj, & regno l-ral1cprum lir:1., Il.n '',Albicn lt, -11lh,I-Illlc M.Tulhj Çlccronis l1uuqn Qrt:1lll CilC)E"j:~III;,C;l.
a/ij tTd1/fd"l' l.pJg 1~6. & 189.
Hercyni a, Gqmall ix Tmn{j·!tçfl::1\1x Silllol dt, fo rt~ .lb
Hercyn o, 1l10 Jl[C GcrmJllia:, thétJ ,lJri1:lIIl.l\ JC fup l.1 ()mnes ::t1ias longifJima. Oritur ab lIcluctlorum • lÀ 1\ ('l1ltW,
'lC RaurlcorUJ11 finibus. rC(bique 11llllllllis 1 ll1ublj rcglOl1e,
p,ercillcr ad lineç AnJrtillm.' &: DJCOrUUl , qUQS plc-ri7'!f j'II"
11
r",nt Hungaria: l'artcm hablta!lè . Hille conJhft l\c11'KICS ) '1 \
;.':7.
t
�36<)
POl' V L. E:r LOC 0 R V M
Spirenfcs ..,~(""tur!& Hclu~tios tram Rhc:num finc:s tempo':
re Cœraris habuiflc. ~œ SiJua multo longior, atque: t.nior
c:il:,quà1jllt:üiJ,vcl Gàlha tota.pag.l40.
Hermunduros,Tranfrhl!nanos Germaniç Populos,Ligii~,
lIung.lria:: Populis,C:mirquc,Chcrufeis, ae Si lUi!! HC:fc)'nia:.
13' vltra illam proxunos,I?!emorat !r",itr~s.
1
•.
.' Bcrnia ~ InfuIa cil: ad Hi(panIam, occidenrém(luC
" '- j {è~lcmjlta,qu:lI~c:dilim Anglia:: Intm vergit: dill1i~
"b ,dJ.o m~llor, (vt exillimacur) qu.lm Angha. Set! pail
jpano trnnll1U/its x x x.l11illibu~ p.1fIùl1m in Iberniam appclJes,vt Hl Bri[,lnoiam.In h.1c ftlll~ plures Mctropolcs,& ciuim2:CS EpifeopaJes,qu.uu in Anglia. Eam t.j~idan) nominam tlir
].lndiam.pag.rol..
Icen~~ , in Anglia Populo." ab Ofiorio,Romano dllce,filb?-élos,memoMf 'r" c it,~s,qui forte I~i j porcus accola:: fuerunt.
Io/èdllm,ime r Cel tas opidllm, fll1min is Seql1Joa:: ripas eitcriores attingcns fupfa Melodlllll1ll1 opidl1m ci fillirill1l1lll.
& Lutetia::,(qlla:: Pariliorlll11 dt)proxill1l1ll1,l1on longe lScllOUibus in Fraocorl1m rcgno Utulll. Hadie Corbeil nQ\~i11:ltur,vt quidJ.m exill:i!"Dant.pag.lS7.vidc Glarcal1Ulll' in lib.
7.Comm.Cxf.
Itius,portus inter Bc!gas,Morini!,Occ:m6qllc mari finitimus cll,Ambianis,& Atrebatibus proximu~,.i. eontiucnti Bri
pnniz (quam Angli:un did"'.,u) lÇ x X:. millia paflblllll di~
fbns, & traicétui cOlTlmodJlhmu~, cw ad dextram Zc1andia in[ula;Holland ia,& F!andria; ad linifiralll au~em,Con;lÎ
t:ltu~,qui didtur P ontUS,P iearclia:; pars, & No,mandix ducatu~.Ex oppofiro verO Anglia:: eonlifbt. Opidu~l1 cil illi~, poPlliorum , quibus C:llerum nomcn.efi. Jd adl\!B:o In) po~
fUS l1?minc,"IIt ,uibujd,tm plaw,Callpum nllnCUpatur. Morincnits Diœceits, in rcgno FranCOrlllll, & potcftatc Anglo~
rum Rcgi~ iieum. Hune Portum memorat LrecanU$ in primo.
Diélu$ :llltcm videeur Iuus a~ ll:ando ,."t infJuit Pa~ltU ,.A"tmilitu ,[,bro 7.de ~('b.gej/.Franc.
.
, IurJ.,mom, Seqllanos ab HeilIeti..is diuidit : Îl\cipicns in fi,,:
,lions B:tlilicnlium ,:le ConJUmienJlum , protcnlùs ferè in
Scbu1ianoS,nHnf Bcllicen[cs, Prollinciœ Vefomillx, <Jua Sc-:-
~
..
;
. ..
.
.
.
. qllall oHlIll
�DE S CR I P T 1 O.
RIlOd.1J1ulJ1 pcrucniunr.ll1.tc rnim Cxü
J'.lHchlC:col1t
l11
Ar,lri
ad
os
Aedu
in
ç
gibu
obro
rem l' X l \lJ
/,lIIio t~:cinjrates nJl11 (l11C, op"la,
t JO,\ Ic glO Il C,ç tranlauxiJfc,D
inibll ~ po pnlortll11,Jt.l vt
& vici,iicll[ olim cOlllill cQ,lntlir 110J'n
J1t dl.: dlorum dio.;c di:tn(èW
rCOl
locls
in
plllril11l1ll1 cil<k'm
g . .z..&: 6.
~FS,pl'OllJllCJlS,rn/Jf!bllS,ac rcglOmb~I~.pa
<:j1!~ l1C'rum fill cç in
L
M
inter ~ c!tJS ,
Arobrigi,/il1itimi Hcluctiortlm iimt , finen!cs flll,fL111
,quoç
ibm
brog
Allo
.tb
e
long
'Ion
~
op:tliç proninclx
;tot/ /i::, r~n/Cc1ur/t tft. Cillitas cJl Epilè
~
proprio Antilliti
cius
c
fÎta,a
Vel antlnX ,in dncatll Sau311dix
18.
.&
4
.pJg·
ftlbditJ
nu ~ inRuit, GJ}
Lcmanm Lacuç,intcr Cdtas.qucm R IlOda di IIi dit, qllï
ctiis
Helu
al:>
ll11,
l iJl11 gllc, P!o\uinciam Rom anOr1
Rhodanus :td ponhod,e Lau/ana: lacus dicituf, per gucm .2..& 6.
l.pa
in
nlli
L,.(a
it.
p
tem Cencllx vrbis eftlll
Ciuitaribus Dcc;:
Lemouices,irem Popllli inter Ccltas.ex
ur. prbximi Vlbnt
appe
x
oric
Arm
.gu:t::
ibus
ntlln :tttingcnr
CenonulJis,
bm,
llli
g~ue
Andc
,
llclliç, VeJ'lotis , Rh edonibus
Sgllc Francorumllti.
regnc
i,
llcnf
TlIl'O
incia
prou
,in
ouiiç
J..cx
'
LimoJlm,GlIll,ré.
inter
lllllt,
inco
s
Alpe
<jlli
:,
Lepotij,p0l'uli fimr Gcrmania
s,quibufiJampI4cet.
Scdllncn{em,& Curicnfèm Dia-celè ~.Ho
oritur. Forr~ /'od,e
uç
Ruui
Iuç
fuiflè Sarm.1t.1s,apud. quos Rhcl
j ,& RxtÏ ls AIRuui
a{li
Rhod
em
font
inter
,
diai
Suircllfes
.•
l'es jiri.pag.78,
iorum, prpximi
Ncru
rio
impe
ftlb
raç,
Belc
in~er
ci,
Leua
tronibus. H odie> LoGrlldiis,P kumoliis,30rJuJJnis,& 'Cç:n
l:anilll1l.l'ag. ('5.
Sequlnls, ( qui BurLeuci,Populj,fillitimi Lùwonibus, &
:n/ès /'odit dirunMeq
(<jui
bus,
rici
gUlldi lime) J-C Medioma~
~.H odit TuI
inci
Prou
i
fur) BeJglsJttribuuIltur,& Treuircn{
ia rcgiollC.
xing
Lota
in
lis,
copa
El'if
eft
lcnlès,diai. Ciujt,ls
2.7.
Hos memorar LUCa11lH lib.I .pag.
Celrl~, {ùnr proLexouij, qui & Lexoqij, Populi inter
, Di:tWintflbu~,
ibus
iIiaç
Amb
us,
ximi OJi/linis, N,lIJnetib
atting~lltibl~S . Hos
anum
Occ
s
.tribu
ciuir
ex
iç,
~ A ulcrc
atlS Lexowcn!ls 2 qua:
~kid411J opinfllltM elfe acco1 .15 Cllut
~
,
�362.
POP V L,
l T
LOC 0 R V M
en Epifcopalis in prouinci:t Rotollllgenu, dUC.ltu Nornunni:x:,& Fr .lncorum rcgno tÎta.Galli,e,LIlÎcux.pag.61.& 6S .
. Ligcris, (cu Liger ,fluI~en non. longè ab A.cduonlln fimbus,1l1 Ccltis oriens,cos a BltlIrJg tbm 'hUldlt. 111 Carnutes,
<liu per Cclt:1Çlap/itç, mu!rîûjuc obli<juis gyriç Aquit.lllüm
alluclls,ill Occanullll11.uc,quod Britlnnic um d·ùmml,II1Auit.
Dignum mcmoriarcfcrtur,.i Philippo,qllilècunnlls hoc no mine rcgnauit aplId Gallos, vildum hîc pnmùm lrlllCIltUJ11,
,ùm antea nlll11~lIll1l Vldo tran/iri potuifièt. pag.6 1. &: ISS. ~{
)84. HlIills tl.UllI) meminit ;r,bull/u Elc"ia y 1 1. G l ll hè Loire dicirur.
'"
Liglos,~opllios in Hungaria,non memorae c.efar}fcd T alÏtlU,proXlmos H ermllllduris,& C:miç.
. Li n~oneç , .inter Ccltas populi fÎ nieimi Acdllis , SequlnlS ae f ullcnhblls, ('l''; dicl!b,wt/w Leuci) nomm rtrinent.
CIUIt:lS cft Epifèopalis , in prouincia LlIgdunculi, .le Francorum rcgno fitl, Langreç ,ab in.lil.euu . Hoç memo,",lt Luca1llu libro primo. Hinc Statium P oetam, qui T heb:l1da, &
j\chtll~"ida hcroico verfu, lèripfit, ortllm Lra"p . ,w qU:lIllUlS StatJ) nomcn5eruum lIgl11ficat , 11( fn bit ..... i . G el/lIll.pag.
17·& 27·& 77.
Londinurn , opidllm in Anglia intignc, copia ne g otiatorum, & mcrc,ltuum m axim~ celeb re . non memor.tt c~far,
[cd Tacit/u.Ciuius cft cpifcopali<;, in qua Anglix regcs, pn nciPCS,fClIltus, populi, & merc:ltores comincmur) III prouincia Cantlurienfi tita.
Longobardos Cherufci,) Cattis , Cauc1fque l'ropinquos,
inferioris Gcrmanix populos, r cf,cilm refèrt: quos " ?I""e/l~
Vueltf.llos fuifiè opintl nmr, non 1 011g~ .1 CJ.nmcùtibus J.~
PhryLiis. f<!,idam vero, cos Pannones fUlfI'c ~ranjàu llt. Hl
[unc,qui,cùm Italiam ferme olTIncm oceup~ {!t:nt per c c,&
1 v .annos,tidenl à GaUis Rege Carolo pulh lul1t: Ita tamen,
vt CiC1lpilla: Ga)li~ norpen ab his ad nonra tempora perucncrit.
. LucuITI,MunicipiuITl Voconriorum,prope Caturiges,Garocdos,Cenrroncs,& Allobroges,Ta ;tu-s mt morat.
Lugdunum, vrbem ad RhQdani rip as , & Vic nnx fini riJ1lam Sentca in Epijloia ~d vwlium refcrr,fatlli igne fuotem
porc exufta:: quam inter Ccltas adfcribcr c, 'luib ,;jàttrtl pl".Cft:
lluonji pnlncs cius lùtfraga!1ci,~ p~rs yrbj~, Eccldiaque Ipr~
~p .1tnJC
�DES C? R 1 P T 1 O.
Imtri.. in Cdtis fi.mt. llÎnc Plotiur, qui primus Roma: RllCtond docuÎt L:ulJ1.i, OrtUS ell:;i quo Romx [c pllCll1m.'Cl1l1\
Qfratrc, Latinè prJInùm doéhun clfe,Ci~ero re/nf. Opld~un
.lnnlS pof!: c. II1ccn{Wll
lmc MUII.uim P I.tIlClIS condidit,
Ronllili rdlltucrc .
LutccÎl,Înn:r Cc1tas dl, prouincix Sc~!Oncll{j aclfcdbitur,
opiclum cr Jt P:u iiiorum , po[icum in illlub flnlnlJ1ls ~equ~
n~,quod perpetua palus inRnit, proximum BclIonaclç, ~
gcndico opido ,ac ~enollibus, & Mclodullo oplclo finJ[~
mll!1l:/Junc, vrbcm ParÛlcn[clll clfc,dicu'Jf. CiUltas el1 EpJ[copaliç, Î\l'Prmcorurl1 rcgno tit:1-, in quam CxCar Ce eOllcilium tranl1ulilTe, & parrum ftlorum memoria Parifios euro
.scnonibus Clultatcm coniul1xllTe jèribit.pag.u9.& [85.
ret!
M
r~~~ Agt'trobia,Iocus in Ctltis,in quo Arionillu s, Gcr~~ , IlUllorum Rex , copüs Gallorl1m prœlio vicir,
11 0 :1 longe .i pall1di!>u ç:qllqll Rhcno Ilumini 1'roToanr.
XUllUIl1, & cirea ip[um [uillc, rOlliea.. r,z ejt. Gall;",
pagina 20.
Nlagunriacus, inter Bclgas Ccrmalua.: ciuitas MctropoIis,
~ue n~/JC lYJagunrin,a dicitur, citcri~rcs Rhcni ripas :mingés,
a 'rarilo relata, CjUJ eu.lJ1ll11olel11 .1Dru[o, aEl remor:l11cfUIll
Rhcnum Ruuiwn refirt, & P.llI11ino Pompei o, Romanarum Icgiolllunin Germania duce) tub Nerone impcratore
perfeéhrn.
Manduoij, populi crant inter Celtas,iocola: opidi,cui 00111en Alexia, im~r fines Lingonurn, & A çdllQJ1Jm , proximi
vico quein Flal!Îgnium dimmu~ N,.nc in ducJ.tlI Burgundia:,
regio!Jéque A lfc cum , ab Ale!IJ., '\1t 1I11b,,(d~m plactt , diéh,
Cjl1lbus v!,cabulllm alllldlt,J1l Dlœq:lI Accf'ucfi,& regno Fdcorun! Jltl.pag.T91.& 198.
Marcodurum, Vbiorum vicus, procul Rheni Iluminis ripa,&;l'r (~"ù{lJJra ejl,Tran(rhenlllus.Ta(jtut.
Marcomani ,popuJi Germaoi [unt, qui curn AriouiJlo,
Gcrnun orum r~gé. à Cre[are [unt prœlio [uperati, qllos
conjeflura eJ! fuine Tranfrhenanos. Sic & Harudcs, & Ariollil1us ipfc Gcrmani fucrunr , cuius ferè omoCS re1iquas
çopias cis Rhenwn incoluiife vidcmus J vt [unt Tliboei,
ilJ
a
a
�.
1'6PVL 'ET LOCORVM
(hoaie ArgentincnCc ) & Nemcreç (nunI, SpirenCes) :le Van·
gioncs,( gui Vllormacienrcs ttpp,eUanrur) :tc Scdulij, quos fortè S~~ unos propc montes Brigam,& 5an{h Bcrn:tnli opiJlar;'
polfumm. nÎJi qUIs fortt Marcomanos ,oniiciat cos dfc, qui
vallcm HcllIctijs finirinlalll incolllnt, cui l10lnen ell: Marecomana, Sequanis , & monti lmx proximam. ClIl11 hiS'
Marcllç Antonins, cognomc11to Philolophus , periclllo{ilçimllm,& di LI tlIfllllm bcllum gclsit. T andem, ChrifuanoJ'um prcdbm, qui plllUi:uTI ;i Deo impetr:lrunt, CÙI11 exercitu~ Romanus !itllaboraret , viél:i, & in deditiollcm :\ccepri.
p.'lgiL1:l31·
J'vlarl.acm , Germanùr populos, B.1tlUtÇ , Canincf~tibus,
TlIngri!qlle pr0x,imos,&,..,1 conidlura tjl,Cilrhen.111os, non
1ll('I11 0 r.lt C.efor,led 'l'arÎlus.
Mltilèoll,intcr Cdt:l.ç opidum,tunc in Aedllorum finibus
ad Ar:mm Fluuium,qlli S:lona
dicirur ,inter ~ug~uncn~
[cm,& CaUlllonenrem vrbcs. CluJtas eH
Eplkopahs
}Jc?l1IncJa: Lugciunenfis , nomen cctinem , in comir.ltu Matüconenfi,& Françorum c('gno,lira.pag.%.o4'
Matrona, Fllluius cft, CcTras;i BelgJç definjens, in finibu~
I.ingonllm, &: prope Tullenlèm 19cum, nec longe l fonte
MQlœ Rllminis orÏtur , CatalaunUI11 ciuitltem Epircopllcm
in Caml'anil Frlnciœ imerRuens, per j:rancorUIlI regllllm
prorruÇ labens, pan1l11 lilpra Parilicnlèm vrbem Sequan:e
tlullio mircctllr.pag.%..
Mcdionlatrices , populi illtcr BelglS , finitimi Treuirjç,
Tullenûbuç,& Tribociç (l'oti,e, Argcntincntibus.)Hos Metenles eff'e,Clu(lat. Ciuiril.$ eil Epi1èopalis prouincix TrcuÎ?
rcnfis.pag.7 8.& '9S·
"
'.
, .
Melocfunum intt;r Cel tas opldum ,111 m[ula Il UJl11 I1IS Se<]u:lnx poJitum,Agenwco opido,Senonibu[que proximun,l ,
ac Lutctix, (qllx /'odi"ciùita5 Parienfis ell:) & lo{edo , :ldri~
pas Scqulnx polito , finitimum. Olim ciuitas Epifèopalis eTlt, nunc etiam opidllm ell: in Francorum ,egno , nomcn re-
nlm:
"!Ill'
tinens,G(/Ui,~,Melun.pag.I8s ·
Men:lpij.populi Gallix ,intcr Bcl$as,Treuiris,Condrufis,
ArduClln:!! Wu:!!, Rhcnoque finitiml, denlifsi.Jl1as tilu<ls,pcrperuâCque paludes, & ld vtr.lmque Rhcni ripll11,agros, a:d~
ficia, vicOlquc habebant : proximÎ Vbiis, Eburol1Jbus, & 51:cambris ,qui badii Geldrcnfes [unt. Hi [cilicct Slcambn,
ad Con,
�DES\ CRI P T 1 O.
,
305
ad Conflllenrem MoC,; , Rhcnlquc , Ocr.tlllUll cri.lIn marc
:mingUnt,muH Juktecniis duc.aruç e!l,Col o ,~icnflç. dia:cdiç:
.angulhor [.1 [1S, -pt dM etUY,;te lubduéhor, (lu,un pl'ldcm Mcnapiorum. fincs cJfcnt,pl g'j9'& 6r,& 71.&: 93'
Met/oietlum. V idt,lolcdum.
Ma:lios,trans Danubili /lum en populos,P ,tnJ1onibu finitimos,l1on 1l1cmorae C.cJàr,{èd 'l'acÎtlM.
Mona , in tùla ell:, lie nominnt:t il1mcdio cur6t imcr .1\11glialll , &: Ibcl'lliam fcrè :lb veraquc le v. millü p,tflÎlllJll diIbns ,ad Occidcmcm vergcns : cirea qua: loc:l cti:llll COlll piures minores fil bieéh: in iù1a: cl1è cxil1:inl.lntur:·vbi multo
brcuiorcs litl1e noé1:es,qll.ltll in comincmi: JlCllt ceial11,qll.lllta rnagis ad Occidéecm vergimus, bl'cuiol'cs x.lbtc noé1:es,
& hicmc IongJOrcs malllfèfle 'IIldem/H. pag.roL.
Monaminllilam in Rheno Jl~uio,Ho!latldix, Phry!il.',.ac
Geldna: proxtmam , vndc forte dlé1:1 [Ullt Motia.l1:enenies,
non !DemOrdt c"'for,rcd Tacit/I!.
Morim,Populi (ùm imcl' Belg.l5, Atrcb:ltibus, Ambinnfs,
Ncruii.ç, Oceanoquc mari finiwlli , ,1quiW,ç bn:uifsimlls in
Brit.\Ilni.tm,nullc Angliam,cl1: tfanli cé1:us. continentes lîluaç,
& paludes habeblnt conltn finibus comp.rchend,rur comit:ltus,cui nomcn eit P omllS, ad abbatlam landl Berttni dircéto iure pcrtinens,vcecrinomine Pomi,qud regia ilb.i pIc"i[qu~ deièribitur, Ouiras eft Epi[copalis, qu~ Larhl; fIOmen retinet, Gallrce vero Terai.llna tHlIlCupatur, in prouiJl,ia Rhemenii,& regno FrancoHlln iita.pag.84'& )/2.
MO[, , !lumen, prù A ui~ ex monte VogcIo, qui c:lr in finibus Lingot1um,in ha.ncorum rcgno .•nonlongè ab ortu Marron:!:, &: Arari\; fllluiorurn: & parte quadaffi circa Nouimagium duca.tu~ Geldrix opidum,I6gc 019 Occano ferc Lxxx.
millia p:dIuum, ex Rhcno rce~pta, qUa: appcllatur Vualis,
inllll:lIll,cfJicie 13atauorUl?,( qui h~.djc HolLllldini diculltur)
Occnnumqllc inlllllt:&: ire 1ll CeItlS OrIens Irnmergitur Be1gis.p'$. J7.
.
..
.
..
Moldlam, /lUUlUl1lqtll cm:a fines Llllgonum in CeitlS o"
riens,Mercntem, ac Trellircn[em vrbes prxterflllir, & COl1fluemiam, Germ.mix Cili-heninx opidum interlècac, illlC'que Rhenllm infinit , non mcmOl'at C~Jar, [ed racituf, refirent 1. Verum, Nel'Onc imp~rante, ROtllanJJ1JJD legioll~nn
111 Gern1.llua LC'gatum ,MoldLun, Jtquc ArarIDl tlLUlllna.
�366
POP V 1. E T LOC 0 Ri ~ M
f:léb inter vtrllnquc fo!Ià, para{fe cO!1ncél:ere ) Vt copix pet
marc, dGlJinc Rhocbno , & Arare lubueàa: per e:un Fo[-
fam, mox Rumine Mo(c1b in Rhcl1um, cxia OCC.tIlU01 decurrerent =.fubladiquc itineris ~ifficllltatjbu ~ n~uigabilia inter ft; OCClde.nm, ScptClltrlOl11(q uc Iltor.1 fic~cnr: cui opcri
Aelium Gracllcm, UcIglcx Legatlll11) ll1tl1cLHe dlClt : dcrerrcndo V cmm , ne leglOnes aliena: prollincix a!Illclècrenr
fiudia Galliaru111 ath:él:arc ) formidoloiil111 id 1mperarori
diétitans) quo plcrlllJque prohibcntur cOIl.nus honefu. Ta';
dt /ibro 13'
Il'
i1
~1""'l .
i~~,~~
Abalia: Ihimen) tram Rhell1l1l1, Geidren(em ; &
Plirylillm agrum allucm,llon memorat Cotfor, fcd
~~"" Taeittu.
Nall1lcres, populi inter Ccltaç, Ofifsini~, Lexobiis , 1\mbjüaribm ,Diablintribù(quc proximi, ex marinmis ciuitttibus Oec:ll1um attingcnriblls, oppolid Anglix. Ciuitas
cil Epi(copalis, in prollincia Tnroncùli , ac Brit:lDllia citerione Dnronantc) S:: rcgno Fralleomm lita, nomen rerinens ) & comitatus titllium habcnç) qui fcmper dueis Britannia: primogeriito adfcribitur. Nantes, hodie diéh. pagina 61.
Nantllates , qui d quibufdJrn Antuates dicuntllr ,populi
Germaniz , citra Rhenum f1uwum, per quorum fincç longo [patio, quafi ab ortU fuo , Rhenlls ipfc cÏtatuç fertur, proximi HdllctiÏS , ac SC9uallls. H~s ConJl:anrienfes mm' cife, fatis confiat. C1UltaS dl: Eplfcopalts Maguntinx prouincia:. pag.S7. Nantuatum memilJit PliniU1, lib. 3.
tap.2.o.& Strabo.lib+
Narbona, Gallix ciuitas, prollineia:'Rmm.norilln, filiirima Tolofatihu~, & non longè d. Somiatibus ,yopulis Aquiunix. Ciuitaç cfi Metropolitica, nomen rcnncnç. ln halle
clm C. Ca?[ar Diél:aror co]onôs ex MartÎ.t lcgionc milites deduxiffet ; Martius Narbo pofiea diél:us cfi. pagina
,
,
68.& IS6.& 13 0 •
Nemetes, p~pllli Gêrmani, inter Bclgaç numera~ltllr,
finitimi Metenitbus) Ar<>entincnlibll~, VuormaClenhbus,
& Rhcllo fllunini, fcrè o~ncs Germanie:! linglla vtenres.-
CitlÏtas
�DES CRI P T l O.
Ciuiwell: Epifcop.tlis , prouinci.c l\!a"lInrinx" Alfatix,ad(tnbltllr , UU11C Spirtnlis diél:a. Ell: & I~ÎI;t AICttJ.t m:trium:t
~rope in{üLt11l qllJ\1d.l\ll Plary/ia:. _AlIàti:t :tut~m, Ill, lIu;/.
Splra , & Argclltin:t ciuitatc\ confdl:ullt, 1>1 ql~ld~m 0flllanfier, 110111cn lOdidit rcgiolli illi dllC.ltllS Burgudl.1: ~ Jll gu:l.
AICltUI11 rcgio dl: lita. atque III nOl1lcn :tb Alex!.l ohm
opido diél:ull1 put.lnt, guali AtlOuill:us, Gerl1l.1norL~11J l'ex,
qui AICtnJ:: prxc:r.Lt, id ci nOITIOH imp o lilcrit,p.lgJl1.1 3~'
NClllctoccrna, in nd?,o, vbi imcrdUlll hiemaUlt CX/Jr,
inter Bclgas, di .t fOl tc; ± Ncmcnbus , nwnc Spircnlibusj
po1gina 2.jO.
Neruij ,populi, inter Belgas lll'1ximè fcri, Afrcb:ttibllç,
Ambl:lniç,Adulticis,M orinis, Vcllocl{ç lbus, Vc~o mandui 5,
ae TrClllll~ fillltimi. A Bcllou.\cis longè abUlIlt , quoçSablÇ, & Scald,ç flulTIlIl:t Irngant. Nulluç arl cos MCi:rcawribuç adlcuç Crlt , 1111111 VJl1i, , rcliguarumquc J'crum , ad
luxurÎ;uTI pcrtincntlllm , pltiebantur inferri , n c eOrLun
ammi el.lIJgudècrcnr ~ Virtl:fquc remitt~rctur) magna: virtuns hommcs l1ll1UÇ 111 ddcl'll11t:n, qu.lm v[quam in tota
GJllü, Gtrmlilia, ut !irit.lIlllla fuent , vniucr/ùm Cxiàris
cxcrciwlI1 dcduxcrul1t: ira, vt 'cruiol'ulll prcrlio rcm in
angll ll o vld1l1è,ncqll~ vllumfuilTe lù~tidiul1l) quod [ubmitci polTct , & [CIltO .\ notn{s1I11lS VIii m,lltum detr.lél:o il,
primam Jciem fc procclsiifc , quod [olùm in exrrClIl.l fj'c
1llutiç lmperatori Iicet , Ca;[ar ipiè tell:etur. tl 1InC Tornlcenfcs Jiél:i. Ciuim en Epilèopaliç, 111 prouincia Rhementi, & limitibus Fr.lncoflull reglli litJ. pag. 46. & ali~
hi /à:pe.
, ,
,
Nitiabrigcs, populi i~tcr Cclt.l~ , prOXIIl1l, Ruthcniç,
& Gaballiç, ae Narboncnhbus, GJ.lhxqllt: prOUll1CIX Rom.lIlOrum in Bitul'lccnti Prouincia,& Fral1corum rcgno titi.
Montpcllier,lJodie.l Gallisdiélmn.p::tg.IS6.& 170/
Noricuç ager,tr:tnç RI!enul1l 11011 longè ±Danubio, & At"di, Gernunia: fluminibus ,intra Tndemin,lll) ,ae Confbnt lCII(Cl1l,& Curic:n(èm Dicrecfcs,làtis proximlls Baulriç,
ae SlIcuiç, qui Vallis Norica appeUatur, in quem Boi;, oppugnat.l No;i~a,tran!icrant.Indc T~,itllJ affiflnat~quod No,ri cos , Rxtolcjllc Rhenus flUUlllS mtcrflUlt , qlllbus Rzus
Lepolluj fllcre proximi. Norimberga) m~m à GermanH.
pagina 4.
�368
POP V L.
ET
LOC 0 R V M
. i'\ouclium, opidum Germanix.mJ/lc Nu {Si.t diétum , Cdlonicnliç Dla:telis,RJ!CllO flllUio,& ClellcnJi dllC.ttui pnJxi~ll1l1l.citcnoris RhcJil ripas attingcns, non mCllJorat Cttfot,
let! r,uÎlUJ.
f'\otlloe!UJ111m.imer 13 el gas opidum, finitimum Suc(\ioni.:.
buç, & Vt' rom:tndllls prDXiIllUIll Padtii$ : nü( cillit:l~ Epilèdpa l j~,nomcn retillct1s,in proU1ncia RltclIlcnfi,& Fr.meol um
rcguo 1it.l,o"IlM~NoyoJl.
,
l'\ollioclu11Llll.), Item Cclttrlull opidum vitra Ligeril11 RlI~
Ilium, in fiilibll\ Biturigumf l'roximllm A ~arico , BiriJrigum'
'''l'ido,ae Gembo,C.ulllltUIll opido,& V dtlll:lOdu Il 0, &: Al:;t'n,lieo,SCI10nllll1 0pldiç,iu regno Francorurrliitulll .
. NOlUCldllllllll1, item inter Cclt.1S Accluorum opidu1l1, ad
Tl)'a. LIgC:IÇHltllij, proximull1 Bibraél:i, opido Aetlllorllll1;
III corum [imbus, & 1 rallCOrtlm reguo iitllUl. pagina 4,.,&
159'& 160.& 184'
o
il
' ~ CdUIll , (qune! & OièelIuni ,feu otcda) ell: Citc~C;:I ) rioris Prollineix exrrcmnIll,.1 'luo l'cr Alpes in
• , '. ~ J vltc:riorcl11 G.t!I!:lnJ, CClltronŒ'llIc, (mm', Tal'crr-
tafioç) ae Garocclos , Camriges, Vocol1tioç, & Allobrogas
tcunlitlls dl:, AuiIl.111:r , &: SeC!ufx "icis proXill1ltl11. nUI>(, 'Vf
ïomdlurlt e{l-,Nollelelilll11 nliAclIpawr.Seduià alltC01,lIt l'OIJntellù placet, dieitur 'luall citcriorem Galliam ab vltcriori
[eclue!ens. Dia:celis cft Taurincnliç. Tres cnim lc<>iones in
A'luilcia hic' manteS poterat CXLlr per Ra:iicas, vS Lcpontias All'c~ brt:iùm vItra momes, & in :lgrum ~Jcluctiorul11
clIndo Tridcntllt11 rran{dllccre, {cd IIltcndcns ln v ltenorcl1l
G,tlliatn ad comprilncndum Hdlletiorul11 agmcn, üm in
agro Ace!uorum con1ific:millt11 profici!èi ,!,Z 0i' jl/i~ cft, in agrnm CrembJtâ:: paulo antè xclificatx, e!chinc Il I.lcelluami
:tC Taliritlllllt perucnit''lu.l proxÏl~lum ifer in vlterioié Gal..:
liam t'ratiper Alpes legiom:s tr:llliduél:lIrlls,pJ.gl7.
'
• Oétodorllç, viclls Veragrorum, hodie.d1C1tur Sanél:i Mauriti j extra Ccltaç, Bclgas, & A'luitanos,in Sabaudia,inêer Sedunos, Antn.ucç, &: Ailobrogas, in valle nOIl magna .adleél:.t
}'1:lflicie, alti (\1Il1 is momibus 'indique eontil1etu~; 111 e!u:tS
p.utes Rhodano fluuio diuifus, Dia:ccils Sedllllcnhs.pag·57.
Ordou-i-"
�369
D ES CRI P T 1 O.
brltbui(" c~, pOplÙ OS in Anglia , .lt~uis mOlltiblJ~ prox imo~ . apud quo~ Ollorius , DUJ( Romanu s, Car.lét,leulll ÏI.
A ngl i.l imper,lnté proilràuit, non mcmora t C4f.1r,lèd Td rÎr;
Oli{Çini , Popltli inœr Ccltas , (l X maritimis ciui t~tib u~
oecanum ahingcnt iblls , proximi Lexobiis , Vnclliç, NlIlCb bm , Venctis , Amb ililtibus , DübülltrJblLÇ, Ctlrio!olJtiç.
Sctlllliis , AulercÎç , Rhedol1Jbus , inter eiuitates Arlllorieag
llominantur. in prouineia Tllroncn li, regn6qu e rrancoru m
titi. H omm licora Britannieo fùnt nl.lri aduerlà, ..,treJèt~
Romloni,.J Me14.pag.S),& 61.
p
JEmani ,.populi inter Bdga~, 1I 0rnill~ • & num érO
Germam appellau , Eburomb us , Condrul is , Chc~ rufciçproximi . Hos, conieEluTiJ e{l, fui!fe inter populos Diœcelis Leodicntis. pag .40'
Pannonc s,traus Daoubiùm Ruui~m populos , quos Hungaros dicimm,non memora t C.efar,led T"citti1.
P~rilij, populi inter Ccltas , quiSenonenû Prouinei;r .lttribuulltur; Senonibus, ~eUou~~is, .& AgenQICO opido pr~
:xum, .le Me/odun o opldo iiI1lUIUJ , LutctIam lIaberit 0 1'1dum, quam nI/n, Parilienfem Epifi:Opalcm vrbcm Îlullbitant, potltam in infula Rllminis Sequan:!:, quod perpetua palusiuRuebat,ÎIl rcgno Francorum lici.pag.119'
Petrocor ij,quos P ctrdgorios dicimlU,populi in Aquitan.ia i
proximi Piéhuis, ac Samonibus .. Eorum ciuitlScil Epifeo.
l'JUS,nom en rctinens,in ProuineiaBurdegalellJij & Franco.
1 U111 rcgno fiti.pag.19~.
Piétones , populi inter Aquir.lnos, Sancol1Ibus, EngoLfmcnlibus, & Petr:tgor us proxll~ll.Eorum elult:lS cil Epifeopalis, in prouincia Burdc:galenll n:gn6q~e Francoru m litaj
j
nomen rc:tinens, C?mitatus mu 0 tnligniti. Non longè ab
hls,Phlh ppus Valdlus' , Gallorum Rex j ab Edou.uJ o , Britanni;r Regc, memora bili pugna viaus dt. Poiéhers, Gal-
1j
!7l:;i
i~
lbrHm [ingH4.pag.12.6.
Pleumoi ij, Populi inter Be1g:lç, {ub in1pério Neluioru m .
proximi GordunnÎS , U:uaeis , G.rudüs • ae Centron ibus, in
biœeeli Tornlce nli tici. Flamingi,l'ulgo.pag.1I5'
Pra:tiani 1 populi in AqllÏllnia ,. proximi Bigerrionnibusi
AA a
�°
~70
POP V L. E T LOC
R V M
Voc.ltibus, Tat u(ttib us , & Hifl'anix Citcriori ,in r cgno
Fral1eorum ilti. l'.tg.?I.
Prinligcnos, in A ng lia popu lo~, Al1ton~ , & $abdnx Auminibuç proplllquoÇ,foClOS .tltquando Ronu ilorum,memo:
r.1t t',uil/~. N :lnc in T<4c;to,lib.ll.. !tg~s, ~od prJmi l ccn l
ab,&c.
Prouincia Gallia Romanorum, finitinJl crat R hodlno
Ruuio, qui C:UTI ,1 Celtiç diuidcbat, ae m tri Ljau{bco, & AIpibuç , qu~ç Mant m~",dicirlll~, & AllobrogRlUs, 'juium lill1iribu ç ctlam Dclplllll.ltUS pars,:le P rouineia: , [eu Merro}loles EbrcdllllcnhS, ToloClI1a,& Narboncnliç,propartc induddJJlltur:!ieet Vienmm Vrbem Strclho Ailobrogibus adfcrrb,tr'l'ag.2.& 198.
P yrc na:i, Montes altif~il11i, maximlquc,diuidullt vlteriorcm Hifpaniam Jb omui Gallia. p:lg.:z..
\:
il
R
~ d~ Auraci, Populi finitimi crant Heluctiortlln ,inter
.
Celtas, proximi Rhcno flumini, in prouinda Vc""
toncina ,quos elfc Batilienfes, (onie.:1 ..ra eft, quü
per llductiorum , & Scqu:morum fin es Rhcnuç proRuÎt , &
iptiç SCljlunÎç adtèribumllr. Ciuir,ls dl: Epilèopaus, qU:Ul1
Rhcnuç ipfc inrcr[ccat. Bcrncll tèç appellttnmr. pag 4·& 195.
Rhcdoncç, populi inter Celtas ex ciuit.lribm O ecanllIn
attingen tiblls, l1ua: Armorie;!: ,lppellanrllr, proximi Aulercis,scllllliis, Curiolù litis,Oil!çi nis, V nclliç,V cnctis,A nd cgauis, C cnonullis. CiUltaç dl: Epllro.paliç, in Prouincia Turol1enfi,& Fr.mcorum rcgno lita, nomen rerinc[,in Brir,lI1J1i:e
dllèatu conli!l:it. pag·s S.
Rhcmi, intcr Bclgas proximi Celris: fi'atrcs & con lànguinei, proximiquc Sue!sionibus, cum qui bus codem iure,
& iilllcm lcgibll vrcbantur,vl111mimperium,vnumque magi!l:ratum clIm cis habcntcs: finiril1li qUOl}lIC Veromanduis,
Trcuiriç, Mct.:ntibus , Catalaunenli , & Lauduncnli Dia:cefi bllç,:te tiIua: Arducnna:. Cilliras cil: mctropolis, cuiuS omn e~ iilffi·.lganci {ill1t in Belgica: nOI?CI1 rctinens:in qU:l F~'al1
corum rex vngltllr,& conlccratur,111 rcgno Francorum lit~.
pag·~9·
\,
..
Khcnus,Gcrmanla: Rl!uiusjnon longe a D:mublJ, &. Rho.
dani
�DES CR I P T 1 O.
,7r
~.Illi lluminUIll fomibllç, & fcn~ in llH.:clio COIlln1 oritur t'x
Lcpomii , 'lui à IJQlmullis Sarl1l1tx cliéh, j Ipes incolunt, in-
ter fines Diœcelilm urienfis,& Tridcntinx, non longè .11,
~taha, longoq uc Jj,ario pcr fines f';:l1lWatillm, ('lui " ocli~
Confl:antiCllfè dlè credllntur ) Hclueriorlll11 , & Scquanol'um, ( ex qllibllS filQt BaJilicnfè,ç ) & comir.ltlls Fcrrctrnliç;
Mcdioll1JtriclilII, (hodit Mctcn!illlll)qlli rune v (que ad Rhe
llUlll cxtcndcbamllr, Triboclllll, ( 1J/tnc,Ar<7clltlnenliul11 )&
Treuiror1ll11 cit:ltl1~ fenur. :le, "bi OCt'.lno prOXJOllIS dl: ,ill
pl ures difnlJlt pane<, lllultis , ingcmibUfquc in(ùlis t}fcaiç,
qil.lrml1 rres fcr~ à Phr)'liis,:t~ rcliqux àSie.llllbris, Ill/ne Gc~
drcnfibus, & 1j t) Ibndl ~ (yU1 olim R ltaul dJccbantur) :le Jo
quibufdam fc~iç n atiOllibus, ine oI ~ntll~. S""t cri.un,,,,,; hune
~ l?anublUlll Hl RxtJa o:Irl tr.ln(danr, & 110n longè .i locis;
,:blYlll:l OItnna[ca nalcuntllr. R!l~nus ,lgHur nOI1 attingit
Seqll:\I10S, (h.d,e BlIrgllndoç) 111ft ,1 {jl1lbuç llcluaiorlll11;
circa Baiileam,vfclue in Jincç Argcnrin cnlilllll. BaJilea cnim
tomprchenclitur inter Scqll:mos, &: lùffragJuca cfl: V clqnti11X I11ctropoliS. Inde cil:, qllÔd rcligua pars 1l1ll11inis Rhcni
ab eiu orch circ.l ClIrien[cm Diœceiilll prouincia: Magllllrinx vllluC i.n fines B:llilienJillln circa iplum flll!1l ell rota ad
'Belucrios pcrl:inebai::gui, Veteres Rom : in illilJtaribus Jî":
gnis ilnitati , capita boum, aprorum, vrlorulll, & fimi';
liull1 in Vt:JCillis lùis dcpingcrç coniilcucrunr. pagina 78,&
81.&8~.
,
Rhodanm,RlIlIiuç,Scduno~; Vcragro;',Allobrogas, & Gal
bm prouincil11l Ronullorum ,l Ccltis difJ)arCICl1S, orirur
iJonlongè aDanllbij,& Rheni, flUlnillllJ1J,fonribhç, circ:! fi.:
neç Diœcelis StclUnenJls, prope montclll ,clli /lum Brig<i
il~l1len efl::&, ad Scdunum, GcrJ11ania.: vrbclll,decurrcns,VI":
ClllU Vcragrorllm, qui /'odit S,maus M:!lIritiu~ dicit~,r, inter':
[ccar: Laculquc Lemano, gUCJ11 Acco l~ Lal1f;lIlcn{cll1 nomi':
1/at, admi1l:l1s,& ad pontem GcnclIx vruis ellndcm btull1 cgrdfus, il} Lugdunum, Vicm~ail1 ,a~Wguc VJ.bc~ , & inligili:i
Joca ad Volcas, nunc Aucmonl'nfcs , prolal'fvs, LiO"u!1iCUJ1l marc tllibus oll:iis iull.uit. Rhbiile, GttUu/'.(lit.pgin:
:t.&U.
,
RjO"odlllum,locum inter Belg.1S, lilpra MordU flll(LÎiiiri;
non Igngè i finibuç ,Treuiro,run~ edirllm ,vbi Pctiltim Ce.~
rialis,Romanus,çoplls TrCUl!OIum,& Gcnilanorum,magls
AAa :.
�il.
P 0 Tl V L. E T LOC 0 R V M
calil, qllàm prudc~th,fudi~, p:oximu!l1 Meten{ium finibu~,
montibus, & Molcdb Humo ia::ptum, non memorat c~farl
[cd TaritrH.
Ruthcni,populi ProHincialcç, nonlongè ab A rucrnis, 13<
Santonüms , Narbona,. ;lc Tololà, extra Celtas, Bclgl ,/};
Aguitlnos. Eorum CIUltas dl: Epifcop:di.ç,IlOl11eJl Lminè rc~
cinclls, in prouincl.1 Blturlccnli litl. Hi Comiti ArmeniaCl
filbiiciulltUr, & Rhodctz diéb. Hos Llu4nrtf in. primo me·
morat. pag·3I.~ 155,& 156. & 189.
s
~ Abis ,iJ1ter Belgaç flumen ,Neruios in'ig;u, & Mo·
~
.
~ Gm fluuium, penes Condrufios , fèu I\lmurciuml
J~ opidum Lcodicnliul11,illfluit. H odir SambrlJl1 'V'û·
.",.. 1
glll nommflt.pag.47.
Sabrin:Ur1,in Anglia fluuium, TadttH mcmOrlt.
SlmJ.roorina, locus inter Bdg.lS, vbi Ca::Clr Galloru111
concilium indixit , & :I1iqu.lndo Iliell1:luit , lC impt:dil1lent~
cxercitlls, ob1idcs ciuitatum, litcr:ifque publicas,ac frumcntum rcliquit. Hanc ClIncracenfèm clfe vrbem , '1,ûbufda1l'l
placet. S:tbis cnim fluui,uç cam interHuit, & his Gallira/ilOg""
f.1tis llllldit vocabulumB1:que fcrt: locus ipfe in me,lio Bel.g .mun fitu,fâtilis , a~ (010 opportuno conftitutlls. Ciuit:lS
C'ft Epifcoplliç, & Imperialiç, prouincia: Rhel11enfi~, for6n
ab Eburowcibus,populiç ciuic:ltllm OceanUlll aningemiuJl1,
quœ inter Ce!tas cram, oni:vcl aSegnis, Bclgarum populis.
In hoc opido,v. ld hme anno, fcrdus Inter omnes Chrifiiano~ Principcs,ld internecioncm Vrneti nominis, iétUlll dt,
auétorc PontiGee Iulio I l , <Juod Cameraeenlè ab opido dictllm cft. SUIlt tamen , qui Sllléti Q0nétini opid\Ull nurint,
pag.lo7.& 119.& n~.
Santo!1~S ,intcr Aguitll10Ç populi, Einicimi Tolof.ltibuç,
&. propinqui Pctrocoriis, Engolilillcnlibus,Piébllis,lc GlIlix,Prouinc.::ia: Romanorum. Ciuitas cft Epifeopaliç, in pro·'
uincÎ;/. Burdegllcnli, in Francorum rcgno tira, nomen retiJ1CI1,.pag·7.
'
Sarrnataç,Gcrmania: populo~, qui contra SlIellOS Vannio,
Sucuorul1l regi,ab ~is explllfo,opcm tlllere,Tariflu rifeTt.
SCJ.ldis HUl11<:ll,inccr Belgas, Moum inJlucns, in extrema
parce
�DES CRI P T l O.
37;
p:1.rtc Ardu~nna: filux , ncc Iongè ab Aduatie!s , Neruio~, &
Tornaccnlem vrbcm inter(ccat, nOIl1CIl rctlncm pag. 145,
~bi Sab,illl legendum pur""" non ScaIJen, qllod 11Iè in MoC1m
lIltllllt,llIxta Namllrr:un:hic,non item.
SCculiani, populi inter Cc!tas,cxtra G.llIiJm , prouinei:un
Romallorull1, cr,ms Rhenum fluuium primi , A 110brog,bus.
Scquilnifquc, ae ACltuis, quorum erant clientes, Einitimi,inter L:J,uüncnfi:m) & Lugdunenfcl11 Diœcdim litx, qllOS
Bdhcen{eç effe, ~Q"ieélllr~ e}f. Cillir;l dl: :Epi(co~ali ,in
p,rOUI11Cla Vefonuna Duel Sabaudla: hlbdir,1, fiue CJ1Iç An
tifl:iri. P cr horul11 fines, ad 10c,l, vbi nunc vicnç, cu i Sanél:us
Amor nome: dt,i n Comiram ilurgiidix, ac rcél:l ad Ararim,
. <jui mmc Saona dicitl1r,vbi P,lglll11 Hclllcriorum Tigurinum
dclclIir, C:rfar pcrucnir circa Vircdunllll1, & TurcgJlJm CJficHa illius fl11l11iniç citerioris ripas :mingenria,p'lg.7.& 189.
Scdulij,vcl Scdl1ni,populi GermJnix,ti pro Sedullllm vrbem incolenriblls capiantur, 'Vt (oll;,élura t(f, Heluetiis , &
pro parte Celtis annllmCra!1tllr, vd fll~el11 eis funt nnitimi,
ipfOlque Rhodanus flllUil1s irrigJt. Einititimi etiam !Ùnt V cragriç,intcr mol1tcs,quibus m'lU Urig;I,& S5él:i Bernardi nonlcn cfi,nonlongè ab Alltllatibus, & Allobrogiolls, Germttniea lingua ex n1.lgn:t partc vrcntes. Ciuitaç cfi Epi[copaliç,
Tarent:tfi:e Latille nOIl1CI1 retincnç: in cuius finibus Rhodanus orirllr:ncc longè ab ci v, vcrlilç Curicnlèm , & Tridcntinam Diœcclèç, RhcllllSexoritur'l'::g.34.
Segni , iutcr il elg:lb' populi, ex gt<ntc, & nllmero Germanorum,Condrlllis hnirinu, qui ambo populi Jl111t inter Eouronç,,& Treuiros,c01l1it:lflll N:\l11urccnli, Arducnna: li lux,
&; ducatlli Lucembllfucnti , Molà:quc flumini ~roxil11i , nomen rerinent. Eorllm"opiclulTI Dia:'dis Lcodienlis,illius Eri{copo !ilbii~itllr.pa~:144',
,
"
'.
Scgont1acI, poplilllll Angha, In:lU proxlml, & C:lISIÇ,BI_
broclç,Tril1obantibUJ,Ccnima9nis,& A nc:tlitIbl1s"~UlJc ~.orte Ebor:tcen!ès diéti, cui iiltis allndlt vocabulum. OU .t:l cH:
mcrropolis.pag. oç.
Senones, inter Crltas , Einitimi Bc:lgiç, Parifiis, :te Cmllltibus,fncrant amiqwtus antc C.d~n:m in ti,le Aedll Ol'lIl1l.
CiuÎtas cfi mctropolis , eUlm omncs li1ffraganci fünt in
Celtica , in rcgno FranCOrllITI lita, rctincm nomen,
lI:tm in Bu rgundil fitam ')Iu'gu.s vocit:tt. Forf.ln COUll Id
Af\a 3
p
(
�37-4
inolcuit
POP V L.
l
ET
L 0 ç 0 R VM
p~ifl'\is BlIrgllnt!ionum rcgibuç: quos Senone5,
~_ Ugdlllli , :le ViClln x port n:!CUnl C H RIS T V M per
mule:t
J~cub. rC"lllffc in Ccltic:\,fl eri1uc tr.mfdunt,p~g·r29.
.
Scqllan~ RllUlllS pror!ùçin Fral1corLIm regn o,Cc:lt:\ç,poll:·
qll :ll~ M:ltrona R llUiu~ libi im1l1iilll$ cil ,.t Bdgis definiçns•
Oritur prope fines A eduen!i5, ae LinO"onen1is diœceliuI1l,
in duc:\tu Burgnndia: , in ~'\llèci r~gio~e, non 10ngè :1 vico
Abbatia: , & !l10nallerij S:tn(!:i Sequani:ae per Trceen{cn~
agrum,& Pari1ien{èl~ vrbe1l1 dc:lapJùs, Rotomagllm Cillicl·
{cm,& nurc O CClnllll1 inRllic,nol11é" adhul1j: rctin<5s.pag.l.
SC'lu:tni, populi inçClr Cdt:\s, hoaie BurgundiJ! comita·
tum lJ1eolenn:s,'jllO<.i Gallia,Prollineia Romanorum,Rho aanu~ lluuiuç dluidcbat 1 finirimi Hcluetiis , ACduis , LingoIlibus ae R.I~eno :' per fines conllt.uus, nunc Fcrrctcnfis,IUllil,
~t "ideller, de l1Îs , qua: in dllCltll Durgundia: [unt, tune po[·
11delltcs ~ quod iIla oll1l1ia lpceiali nomÏt\c AcdllÎs, & Lingonibus :!,Üèribcrentur ; nec illi 'dieerenrur Scquani , lè,1 hi
Iolt'tm ,qui :l Rhod:!no propc Belliecniîs vrbiç dicrectim,
VIque ad Velolltin:ll\1 eillitJ.tcm nnxitnam Sequanorul11,
& ab inde ,;,[que in fines comitatuç FcrrctcnIis, ae diœcdis
Argcntinx , Rhcnumquc Huuium protcndebamur. Intet'
quos Auuios RhodJlli , & Rhcni per eiuiutem ilhm Velomio!1onl , qu.!: quaI! in m<:dio dt,v. dlcrum Ita cxpedito
,at<:t filliblls iifl1cm. Vltr.l qlloquc Arlrit~ llUllIUIll, nOlt
}.ongè poll: ci liS OrtUtn , Scq~~Jnorum firics, quos ip!.t Vdontin:t DlO~Ce!!S eQI~lple4itur, protcndi ~idcbantur. pagina 6~
&. 2.0.& l~.& u, & 134.
Sc!~uij) populi inter Ccl tas , ex maritimis eiuit.ltibus,
Oceanum attillO"cntibus , qux ArmorIc:E appcl!antur, pro:ximi Aulcrcts, ~l!rio{olitJs, Rhcdonibm, Oll/ioinis, Vnel~
Fç,& V cnens. Hos 'fl$id"m l'utlnt e!lè lxiJ/nos, quœ ciuJt.lS
dl: Epileopa!J~ pr~l1ineiœ TUfonell!IS, 1l1oregno l ralleorum
fita'l'ag ·H.
.
. Slbuzatcs, populi ill aql1itlf\ia , proximi Garumnis , Aureis, Voc: tibuç, T Jfl1latibus, COCp!iltlbus, & Hilpanix cite·
j-iori,if\ Francorul~ rcgno fiti. pag. 71.
.
. SieJjllb:i, populi Gcrmanix , "lin' ex toto Tran[rhcnani,
proxin1i VbijHr.lm Rhell!lJll tUlle Jitis,iiluas, & iolitudmcs
Jlabebant, ad quos ex Mcnapiorum , Je Eburonum /imbus,
~~~l1i tran!itg~ ~Jximè vbi ip!c, & Moii confiuullt , ~rcduiç
CH
a
1-
�DES C R r P T 1 O.
m
cft aditl1s. Eburo\l('S cnim Rhcni citcriores rip:lS, Sicatnhrf
~lItcm vltcrion:, incolcbanr : nunc opida, vico~, & agro ,Si.
c:l11bti~ql\oS Cddrl' (es 'tppellamw,ctiJ. inter !"I0{am,&RhcIll! pol\tdët,qllorit p:m cO: diœccJi~Leodtcllh~ . pag.83.& I16.
Slltl1CS,pOplllo~ Angli~, T... cjrr~1 rl:firt..
..
SontÎltcs populi, inter Aqllit:ll1os, finitiml VOCOl1tIJS, ~
Tarl1 tatibu~ p0l'ulis, Aqllit:l.llis, & Tololx, ae Na rboil ~\:, ClU1tatibuç Galli~, proulllcix Rom:mOrLIlll , & Hitpanix cÎtcriori : habciltes opiclum , IllWr.l loci,ae lnal1l1111unitul11,in
rcgno Francorllm Jit l. pag.68.
SlIclsij,popull Gcnl1al1l:-':"luo~ conid1arc /icel fuiifc Con.,.
ihlltlenli , B.dilienli , le Sedunenll agro finitimero; , & intc:r
Cclt.l~, Hehtetiôt'luc anllu1l1cr.lti: !tue forte: Suitcnlt:s è4fc,
qui eum Turiecnlibus quondam Hcluctiis noJlra mcmorict;
bcll:t gc!Tcrc: vcl Suelsij, id eO: SUClli.nlOl, cùm linguhç a11!lis domo SueuorllnJ merua prs exeederct, forti: ' JlU er[.tç
jïbi ad hlbltlndum rcgiones dclcgcrunt. Ex qUlbm forlàn
funt illi maritimi, qui Daeix, &: !\oruegia; fitllt finitimi,:le
qtÙ eirca Lepclltios, Rxt6tqllc habitant: i km fcrc: !lOmCl1
Sueuorum habentcs : .1 Sucuo monte: qui,ab 0 1tu [olis Ger.,
manÎ::E initlUl11 f.leié5,~d Cimbrorum vUlu(" prol110mOnUlll
l'l1a"no ~ditl1 prarcnditur,forrè dléb.
S~lel~ioncs, yopuli inter BclgJ~, frattcs, & contdngllinci
Rhcmorum, cIrque :mributi, Ql1lbus, le BcIlollaeis, &: opi<iis Nouiodllno , quod hot/ie cfl: ciuitlS , :nr.:1tulpantioque
crant nnitimi: agros ferlci(simos, & l atil~imos fines habebaut , apud quos rc:x fuerat totiuç GJIlia! potclltJFimus,
qui ceiam Brit.lnni:c rcO'num obtinucr,\[, x 1 [. Qpich in
Sucfsionibus habens. -1'-c111I'Orc autcm Cxfà~ii regnabat Galba: tnulrique Gal!o~wll reges vtque pofl: lllJgni
Caroli tempora diu in Belgic.l rcgnlife , &: COl'omm a"
pud SueLSiones .aceepi{fe, Irgu/Jt~r. CiuitlS cft EpIlèopalis, nomcn reUnens, 111 prownela Rhcmen.ii prullafUfua-,
g.l11ea,& in rcgno Fr.ll\eçl.rum lita.pag. 312. .
.
Sueuorum gens, trans Rhemull , Ballans, &: Fran,oJlibu~
nnitim,1, plus quàm c. pagos habcns, maxÎl~, & bdlieofiffim30 Germanol'Um omnium. Inter hanc gemelll fùnt
Vlm30 opidum, eiuiutéCque, & loca inlignia mult3o. Bauaria: vetus cfl: Principatus, & Auftria: Dueibus, 30c Marchiouibus Badet;!ibus, COl!lÎtibu~ dç Yirtemqerg, lliifqu~
.
.
.
A(l..a 1:
�376
POP V L.
ET
LOC 0 R V M
Prjncjpibu~ J!ccldial1icis,&{a:cularibus tilbiett.t,qui,,,t olim,
Tcftrcnte Cttfarc, Principes rcgioJlum, aeque Pagorum fi Il Ir,
& in pace inter fuos ius dicune, contrQucrli.llllllC minuunt.
yag'34,& 36 .& 73'~ 7S·& 77·
T
Amdis, fluuius in Angli.l . fineç intcrioriç rcgio~
nis.i mari ri mis. ciuieatibus diltidens, l mari circi~
ter paffuum lnIl. oéJ:oglllta. Id vno omnino loco
pedJDlIS,atquc çgrè, tranliri potel1, & in mcditcrraùeis illiuç
locis inFulœ onens,na!ligabillfquç Occanum inRuie. Tamifa,,,ulgo.pag.l0r.
Tarbelli populi in Aquitania,prO};imi JJigerrioniblJÇ,S5~
tiaubus,VOC.ltibus,Taruf,uibus,Hifpania: citeriori,in regnQ
Francorum !iti.pag'7r.
Tarbiacos! in finibus Agrippincnfium populQS non me~
mOrlt C.efor,{ed T "ci/lU.
Tarulàtcs, populi Aquitania:,proximi Vocontiis, Sonti.t~
tibus, TarbeJlls, Garumnis, COCOL1tibuç, & Hifpania: citeriori. Hos, cOT/;cffu,,, eft, fuiffe populos Turfa:, qua: Ciuitas el1 Epifèopalis in prouincia Aulèitana, & Francorum regno iita.pag.7/.
Talàndrurn,opidnm in Leodicnfi diœccfi, cui. D. TrudQ
nom en fecere.
.
Tauciaci,(ali4s,Rauciaci) populi Germaniç pro:x;irni Nc~
metllm, & Hcluceiorum finibus, à l]llibus lillla Hercynia 0 ritllr. & fortt: crant Rauraci, qui proximi licluceüs circa
Bafilicnfillm fines habipbal1e: hi eamell Hereynia: filll;c
non crant proxirni , fcd Baccni !ilua:, qUa! Nigra d;r#ur, in~Crflllçl1te tamen Rhenp.vide,Raurac1.
Tec;l:ofages,popllli olim GaUi, fcreilifiima Ger~\lania: 10ca CITea Hcrcyniam filllam occlIpauerunt ,atque 11>1 con fcderllr1e,lùmmam iufiieia:,& bellica: glana: opinionê habcntcs,in ea Îtlopia,egel1ate,& patiétia,qua Germ:lni, permanéteç,codem vié1u,&cultu corporis veemcs.His forrè FrancoIles, Germania: populi, eifdcm locis prpximi fll~cenèrunt: :t
'1uibus Francorübm ppl1ea as Rhcnum tran{cunrrbus, &
Galliam occupantibus , velue prifcum , propriumquc Colum
rCl'ctentious, cier.1cjlle P~ri!ios fQPllloS (C;dcm c1 Jg enn bus,
ml
.
franC1~
�D'ES CRI P T 1 O.
377
Pr,1l1ci~ ,li0::\ cil , "t pler~('J,~e pldce,. Ex hiç Tcétofagibu~ cr.lllt ]ll,quo~ MaJlill~, Romll1Onlm dux,1n GcllogrxCl<1
llr:ullt,& vicir,triumphUmt]uc rcrulir.pag. 14~. .
Tenchrhcri,Gcrmania; popllli, rriiCrhcna,J1I, qUI. cm:n Vli- ·
petlbll~, & ma<rna multirutliuc hominum , a Slleut~ dJU agluri,& triennioovaO'alltcs, Rhcnum lluwum tran{icrunt, non
longé ab oHio, qu~ Rhcnus ip[e marc inAuit, Mcnapiorum
agroç , vtrll11quc tluuij ripaJll incolenrilun , occuparunt.
~o !aliscon(ldf. Menapiorum finc$, qum pltriqut opi"anlur
lu!Jaccnfe~ fui!fc,ll1ulto,qu3.m nl... (,maiore~ extitilfc. Hxc
gens, polf~;t Rhcno dilcrcta, lèllicit:lllit Vbios, nI/ne Agrippineples, vt 3. Romanis dcficerent, initio impt'rij VdplJÜpi.Tacitl/.l.pag.n& u~.
Tclltoni populi vltr~ Rhcnurn iluuium f'lIcrlInt, ex qllibus
&CiJllbris l\dUltici [uere prognlti.Apud (luorum )oca,cùm
id liurncn in Ga\liarn venicntcsrranliillènt, impedimellt:l
cum vnius fçrè lcgionis prxfidio rcliqueront. V [tu lutem
Tçutonoscndil, qui FrançonÏJm, & Ballariall1, Gefll1:111ix
;egiones, clIque filJitirna~ tcrras inhabitant. VulglH vero
omnes citra , & tran~ DallUbiul11 populo~ appclLtt Temonos. Hi fortè,fuiç finibm quondam puHi à Sucuiç, qui CJu.im
l.ttilsimè agroç qc[crms po{sùkre gloriabJl1tUf, [cCc Cimpriç [ocÎarunr,cLUll qllibus.l Romanis,duce Mario,ca:fi limt, "
quo. PompCIIÎlu Mela Albi Rumini, Cimbrifquc, Hefmonibus, & Sarmatiç propinquos lut' fdit! TelltoJ1o~ tamen cos
e!lè, qui trans DomiriUI11 ad dcxtram ciuç inhabirant ,p/ures fèripfore,imer Alpes [cilicet Italix imminentes, & D:lI1ubij JIllClIm inçolemcs. Diél:i autcm fort~ runt .l TuifcOIlC,
corum l'cgc, Manni filio , 'Pt [ent,.t T.lcit. lib. de {ill+ Germ.
lt:tlica,ac Gallicalingua alluduilt.
Tigurinlls pagus, &. populiçiuç quartam parte!11 Hdllctica: (olltincbant,ac inter CelLas erant.Inde forte con;eélttr"
el/ ,cos elI'e,qui nunr T\lrcgium cum agro adiacenti aput! SlIJcnfeç,Ba{illenics, COIlft:amiclllèç,in colu 1t. pag.R.
Tolofatcs,popult GaIJja; PrOl1incia;, finitimi NarbollcnfibllS,& Santonibus,ncc longe à Sontiatibu~ populis in Al]uitani,L,nnmcll rctinent. Cillit;lS "ft: Metropolis, Fr.l!1COrtim
regt fitbdJta.pag.7·& 68.& 156.
.
Treuiri , populi inter Belgas , in confinibm Gcrrnania')
poitimi Nenllis) Mcn:tpiis , EbufOllibus ) Rhcmis , McJio-
�378
POP V 1. E T LOC 0 R V M
matricibL1S, id cff, Metenllbllç, &. Rheno flumini v{quc in
pontcm , quo C.\;[.·u· tranliccir cxercitul11, qua: pars m."c cft
Colonienjis tlia:ccli . Ferè aucclll omncs Treuiri Gcrmaniea Iingu:t vruntur: & , nilî cxercitu coaéti ,impel"at,1
non faciebanr. Nam CHlItlS, propter Germlnia: vieinitarem. quotit!ünis ex~reit:t beills, cultu, & fcrirate nOll multum:i Gcrmaniç dltlVrebat. Horum inter Gallos, virtutis 0pinio erat lingulariç: &: plurimuJ11 cquit:ltu,pcditatuque valere cxi!l:inubantur: nOl11cn rtrinent. Situs ciuir.tris cll: na[ur:! munitm , &: metropolis huiuç ciuitltiç pradùl , vnuç ex
Elcél:onbm fmpt'r:ltor is cH, qui, proximis his anJ11S Icg:UU9
:l. Maximiliano CxLàrc ad Vencros vcnicns , vn:i eUlll CJrJinali Luxemburgcnli, n; infetb abiir. pJg.1.4.& ~o.& 62..&
95'& IZ.4· & 11.6.& 2.1.0.
Triboccs,lèu,Triboci,populi Gcrmania:, in hnibu5 CeIt.1rU~l, &. 13e1g,Hum, /initimi Tullcnlibuç,B.11îlicnlibm,Sl'ircnhbuç, Lingol1ibus, & Rhel1o,fcrè 011111e5 GcrJ11.1niealmgua vtClltcs . . Ciuitas dl: E1Jilèo~aüs vrouincia: M.lgl1J1tinx:
mme ArgentlJ1cnfcs La , i/l e dJtb: qUlbus vulg~nç 1crmona
ell vereri Cuis alludir voc.\blllum.Hi limt ihr~gionc Alflria,
olim,'IIt 'JuibuJi1 am pl acet,Helueria.pag.34.
Trinob~mcs,pop111i in AIIglia,propc iirmiiiimam CJrum
rcgionum eiuirarem incolcntcs, mari proximi , & Ccnim .lgltiç,& Scgollriacis,AllCalltlbus,Bibrocis,Caisiis,Allglia: 1'0pulis. pJ.g.lo~.
Tubantes, Germania:: populos, qui Phryfix partem l1uri
Oceano,Rheno fluuio,3 C' Jacubus proxim.1I11, Cdribm,& p.t111dibll~ abun<hntel11,ineohlerull~,qlJa11l 3ntC:! Mal1lli populi
Jlabiraraoc,llon mC1110r.lr c.ef1>.,fc.:tI Taritut.
Tlùingi,populi crant nnitimi HcllJ(:riis, inter Cclllç,uon
longè ab Allobmgibos.: &, 'lit quidam opinal/lur, cr~llil filcrunt meot\; Turc(.i 0PIC", "une mtn Hduct1o~ 1ttl , quod
forfantuncex ill()~l1m pagorum llUmtrO non crar, in Conftanrieruj diœceli hlbltlntCs, lèd ab A1I0brogibl1ç làtiç remoti. R,uidam aurcm jltltTpr~tarmer Turcgum , qu.di Durcgum,id cH dl10rtun rcgllm: & 1'uli~1gos crcdullt mlTle ~ora.
rinC10s cire dlétos, nommc compo1tto, ex Lotano eOnl Rege t:arloma ni f1:irpe .pag.4.& 16.
.
Tungros,Bclgarum populos,T"eitfl~ ["ût.HI ciç Rhcnum.,
&: Moi.lI11, inter Ebllroncs, llllmCr'llltur. Opidum cft, no ...
men
�DES CRI P T l O.
379
men retine\l$,olim ciuitas Epi[copalis.Huiu~ [e~leç poItea fuit
ad Lcodicnlèm vrbem trannata, v (CJué' ad (UlUS OplCÙ mœnia,l't ,,1er;',ue "olul;r,Oceanu~ protcndeb:uur,cuius rei quçdal1l illic vètuItJti~ ad/me monumcntl vidcntur. Inde c"-ja't
fcrd)I"l:.bur~ncs fUJ!fc mari proximos.
1 Urones,popuh inter Celt.lS,Carnutibm, & Andeg~uen
libus finitil~i,proximi Oceano. Ciuitas eft Metropolltlça,~u
lm omncs Iltlrrag.tnCl (unt 111 Cdtica, & ex maJore parrclll
Brit nnia; citerions ducatu,nomenl etillens, in regno Fran~prup1Ilta, 'ltlall1 & Andeg:1uen[em vrbcll1 D.Ludollicu~,
Fl ,ll1corum Rex, Bri~annio.: ducatui detr:1xit: cuius tamen
Pl ollincia: 0111l1t:S alia:,Britanni,. etiam Britonantis,cillit:ttes
rcn1Jnlè runt.pdg·~s·& ISS.
1 ygenos('luin p ~ tflu,lcenos)populos Anglix,quoru Rex
Pr:tfilt.lgus Ncroncm impcr:ttorem ha:redpn infrituit, Non
mcmor,u C"'for,fed t'"citll-!.
v
i . ' Ad~m,jnter CoIonienCcm, & Traieél:enCem vrbcs
ii
~~ [oeum vitra l\oucJïu m Rhcno fluuio, & ciç eum
:
Ill':l
•
.ui! celltem in ducaru CIeuenfi litum, C .efor non
JU! .l t,t~d t'.te irll,.
VanglOlles,po!,uli Cermani,inter Belg~s l111mer.lntur, finitimi r ullcnitbus, Meten1ibns, Spirenlibus, Maguntinis, ae
Rhe.no ~l1UiO~Omlles ferè Cermalliea lingua Vtcntcs.Ciuitas
e~ EpJ{c~pahs,proUllJçix MaglU1tinx, 1~,.tJc.V.uormaclenCes
dltl"J\!fauxque (olim, Heluetix: tune CallIcl, nUlle 3utem
Cermanici iuris)ad1çripti,quo magls ipll,& Spiren[es,lc ArgentinenCcs ) q\lÎ", & Maguntini, t311qvam Offines aIt a: Alernannix attributi,& ad ripas Rheni eiteriores liti, viderentur
inrer Cdtas forf.,n collocandi,nili quis reél:.i à M.1trona; flu~11 i l1is oreu ad Rhenllm fluuillm Celtas his finibus:t Belgis
diii,areiat:tjuibus BeJgis pariratione Viredullum, qUa? ciuicas
cft Epiièopalis prouincia: Treuirenus,in duc:\tU Barrenii ç6filèens,adkribitur.pag·H· .
Valèones,in Aquitania populm,T~cit m memorott.
Vatall:icam in1ùIam,in tluuio Rhcno,finitun.lm Batauis,&
Phryliis,qua: ell: diœcefis T raieél:eniis, non mcmorat Clfa~,
{ed t'Mitru. llat.luos autcrn ,quos Hollandos ai,imlu, lon~è
�;80
POPV L. ET LOCO RVM
alios cffe,et!1ttm eft,ab illis Hollandiç,qui prope Balteum m:\
rc,ac Daci:un habitant:Gcut & alia dl: , circa id mare) & Daciam,Zc landia.
Vatuca,(cll Ratuca ,inter BeI&as Call:cllum , quaii in mcdiis Eburonu m finibus,non longe ,t colle vno,iilui ç,& ml11U10,lC nl.1gna cOlll1:tllc,vbi Tituriuç, & Aurunculc:ius
Rom,mj
hicmant es cum lcgione vna,& v.cohort ibus,:i II. Eburonu
rc,gibuç dolis interccp ti rune. Id call:elJ~l11 ptoxil11u.mli.tiIfc
LJmburg cnfi, nec longe ab Aqll1îgram vrbc, -veriflmtle 41.
l~o dàn co Joco,vbi cfl: nttne Caftcllum,cui V:1Jcams mOI1 110
m en cil:. Vawcx tamen ca!l:cllo,w C.efor ip,r. dcfc,.;l,il, !ùbcrat Rhcl1U~ HUl\1us: proptere:l nonnltIli rredl/nt, Vatucam caftClllll11 fU1fI'e, vbi nune dl: luliacum opidum , quod Duc:lms
eH tlwlus , inter Aquiî~ranum, & Colonia m, Gcrman ix vrbes ClÎrhenanas,quod a Iulio C:dàre denomin :uiputatl t,vbi
ad/me piura infignia vctu!l:atis monumc nta apparent . pag.
144·& 147.
Vbij,Gc rmani populi,oIim tranîrhcn ani , quorum fu it ci-
t~itas ampla,& ftorens,v t dl: capms Germanoru111, qui paullo
funt elll((Jcm generis, & cetcris humanio res, quia Rhenull1
attingun t, Illultumque ad hoç Il1crcatores ventit.ln t, & ipJ!
propter pro'pinquitatcm Gallicis [unt moribuç afI'uc[tél:i.
Hos Sucui dll1,& [xpe bc:llis experti finibus cxpcllcr e ;tdnlxi
limt, & fibi veéligaleç fcccru11t, mult6que humiliorcs, & infinniorc s rcddidc rw1t. in quorum fines Ca;Clr primo trans
Rhcnum cxcrcicu , l'cr pOl1tem, in Mcnapii s faél:uIn,duél:o,
va!l:atis agris Sicambrorum,fc rcccpit.l terum amcm P:lIIllulum [tlpracu m locum,quo ante: cxercitu~l t1 :lI1[du~ cr:lt,pOIl
~cm 111 fimbus Trelllro rum feClt,legJO ndtjuc tran((lu xlt:. cu~
IU~ pomiç vltimà pars tranîrhc naru npas VblOr,um con.tlll cbat.Hoç cffe Agrippinenfes" mnc Colonicn[cs,.l, Clal1d~~ C.,
[arc,~grippinx viro,acceptos pleri(que rlacel:qw,-vt -ve:ljl~l
le eft,a Slleuiç compulfi, citra Rhenum , hort:mte A g nppl11a,
vrbem conderc , &. habitare cœperun t , qux Ciuitas paullà
poil: cùm Romano rumfoci :t efI'tt,ac rccèns condita, fat.lli igne,1>t Ta eitu& fcribir,confumpta c!l:, & fcrè l'O?em tempore
1imili ca[u Lugdunu m incenîum,& dirutljm tOe cmjlat, vt in
Epiftolisrefert Stneca. Vbij igitu r,Ca;flris tempore , -.t ~o"je
aura 1',loca, vbi Marcbia; comitatuç :i ducc Cliucnh nu,!,
pofI'cf[us,& Vefifalix 0l'ida lltnt,par[que duCltus ~ontenhs,
III col lIiffl:
�b ESC R 1 P T 1 O.
,SI
i~coluilfe prXfilllluntur~qllorum tl-<lhuc nugt1a p.m ad Colohlcnfem Ecclcham pcrtinct. Hos 'l'~ciW. rr,wtrhcnanoç cti.'i'
[UQ tempore fllllfc,(rriblt,qubd forte ad vtrall1quc Rhcl11 n p~Ull vlcoç,agrO$, pol1èliionélque habercnt. Sic & A llobrogcç ad Rhodani ambas ripas,& Mcmpij tunc ad Rhcnt ytrique ripaOl,fic & PhryJij,& Geldrentès l,une, ad iplius Rhcni
:'lmbas ripaç,vicos,agrbs, polfctiionéfquc habc:bant, & adllltc
pollidcnt. ~in & aliqu.\ndo v[que ad Rhenum fiUlliii protcn(os Sa xoncs fu ilfc, q ..ib ..
placet. tluod f.teile dt, et'U11
glUS origine SaxolJ),c forrè ali~U1d polfederit,vt tà:pe Principibus allcl1Igcl1Is hoc dlUerio Jure contingie. pag.7 S.& 81.
P.am
& 83·& '31.·&133·
Vcllauni,populiinter Celtas,proximi Helcuteriç,feu,Hcl
ucteriç,Catlurcis, Gabalis,& A~'ue:llis, ~uorum {ub imperio
elfe confllcucrant.Clluras cf!: Epilcopaliç,ln prouincia Bituricenii, nomen rctincns, .t mllltistamen S.Flori ciuitas dicitur.pag.l9S·
V e1hunodunll~l,inter Ccltas,opidum Senonul11, propinqllum Agendlco,5enonum 0pJdo,ac GClllbo, ofido Carnutlllll,qllO,1GClublltn opldum pons Llgens Rumll1Js conrineb,lt,nCc longè ab All~ico,& Nouioduno '0l'idis Binu'igum,
in Francorum rcgno l1tum.png.I~8.
V c1oc.tlfes,)'opuli inter Belgas,Morinis, Nerui\rquc fi nitimi,proximi Ambianis,& Atrebatibus.Hi /'odie CaOctcntès
di[/j, i~ com!t~tuPlandriœ,& Fr~ncorum regno, MorÏtlcnfiqllC dlœceh lltl,111ltar pagl funt. Hanc prouinciam repctit
rex Francia; nunc .1 duce Bllrgundia:.pag'39.
Vencti,popllli inter Ccltas,ex maritimis ciuiratibus Ocea. (k.-x k--lllUll attin<>entibllS,(IU~ Armorica:.appelhnnrr: proximi V - ~:z-;
ncIlis,OfiBinis,Cuflololltls,5c{uulIS, Aulcrciç, Rhedonibuç:"
(J
lü,"Pt 'lu,hufdamplater, ctiam Vancs diélifient, in prouincia
TUrOl1.t:nii.&: rcgno Francor.um !iti. ~illitas cfl:.~pilèopJlis,
cUJUS amphfil111a erat :tlléto~Jtaç oml1lS ora: mUl[)ma: rcgio-,..
J
mun earum 111 Bncanma. ~ntonanre. ~unt pra:terca alij qui- ~ 1.. ('/)~tl
dam popub, Allemoncnhblls proxlml, Venuxinum ,omit~- ,bJ1Ivu~
mm inco!cntes,patrimonio Bcati Pet.ri ii,bditi. Hos, partem JIfC~%t)
GaUla: ,PrOlll11CIX Rom3norum,fulae,~uibI1dam p/aut. pag.
SS.& 60. & 61.
.
V Cflgri, populi extra Celras, Bclgas, & Aquiunos, inter
Scdunoç,Antuates,& Allobrogas, MO;1téfquc Sanéti Bernar-
"''''',g?Y'''
�~2.
POP y L. E T LOC 0 R Y M
di,& Brigam , qno~ Ycragros Rhodanus Aunius intcrlabitur:
Caput gentis cft vicus, vbi Abbatia, qui S.Mapritills dicitur,
diœceJJs Scdunenus. quidquicl tamen agri trans Rhodanum
po{jideb~nt>Ccltis adrcribitur. Pcr hos ld mo11tc.s illos, quo~
Ca:C1.r SUl11tnas Alpes nomill.1t ,ex Gallia in It.1liJm veniclltibll~ aditus cft.pag'S7' Vcr.lgri [Unt l'lilljo. .
Verbigcnus,p:lgus fl~luctiorum,intcr Cdtas.pag.17.
y cromandui,popul! II1tcl' 13elgls , Rhemis , ArrcbatibllS;
Nerl1uli-lue finitimi ,nomcn retinent,in Francolum re~no liti.at ex magna partc in diœceti Laudunenli,lc SlIcfijonerifi;
& cx toto in prollincia Rhcmcnli , infHrqllc prouinelx h'lhentes, inter quos [unt incala: opidi S.~inétini, 'luos Rex
ropctlr. Vcrmaridois,a G,ülis,l1uJtata al1ql1alltulum nominationc,c]jél;i.pag·46.
.
Ve[ol1t1o,opidllm maximum Sequanorum,l1aturlloci mu
nitum, inter Ccl>as, nunc Comiratu Burglllldix CirClll11l~
ptum. Ciuit:ls eft lml'crialis, ae Metropobtie.1 , nomen rerincm,mutata litera Y in B,vt Romanis,& V;'IfconibllS pl'Oll iiclam!J mm cit.Sltum habet,qualem c~f~r in Commmtllriù 4efcripfit, prxterquam qU6d wlne eam idem Ruuius èx m:tgl1:t
parte illtcrièc;'It. In illa lilOt loc;'l vctllit:! , qlt1li:t Roma:,ql1<l!'
Pantheon, Campus Martius, CampMque l\1jncrux , vulgo
fcmpcr Latmè diéta lùnt, l11ult:ique alia prilèa: vcruitaris md
nllmenta con'G!l:llllt.pag.:'4.
Veter J. C.litra hibernorum Romanorum locul1l , citr:t , &
prope Rhcnum fluuiul11 , amplum habcntc/Jl nllum ; cuius
pars in collem Icniter exfurgens, pars equo ~d itllr, vbi opidum, & obliqua in Rhenum moles , CU1l1S oOleétu volutlls a"
I11nis,& latitudo camporum inter ciuitateç Traieétcn[cm, &
CoJoni~nrcm; qüibuç hibcrnis obtideri , prcmique Gcrmalliaç C~far Aug.crcdiJcrat, non c~for, [cd TacitJIl rcfert. ln:
Çlcuenli DlIcatu litum.
. .
Yienn:t , Ciuitaç Metropolis id Gallia , Prollihcia ROQ1anorun1,nunc Dclphinatus,extra Ccltas,Bc!g:ts, & Aqumlllos.
<i uam fluuius Rhodanuç prxterfluit , ad eius citeriores ripas
llta,proxim.:t Arucrnorüfinibus ,. dirpartiçnte RJ~odano Ae4110rum {imbus Cxf.·uis tempore , ad quos Matl(co oPlllum,
",m, Ciuit:ts,pertincoat,bodit Lugduno Ciuitati finitima,bcJ)équciit3..pag.I~7.
·
.
.
Yindoni[a: IOCUIll prape Maguntlam, vrbcm c~rrhena
.
nam
�DES CRI P T 1 O.
38;
n~m,1l011 C.tfor,{cd Tac ilu~,refcl't.
Vnclli,populi intcr Cdtaç,c:;.nu.ritimis Ciuit;\tjb.uç.Ûcca
nUIl1 ~ttingcntibllç,p,roximi Andibm,V cnctJs, OldlllllÇ, Lcxobiis,Curio[olitiç,Sdituiis, Aulcrcis, Rhedol1lbus, Inter CIuit:ucs Armoricas nlll1lcr:lti,in ProuillCÜL TW'ollcnli,& F,all
ConliU rcguo jiti.pag. ~5. & .196.
.
. .
VOC ,\[C~ inter Aquitanoç , proximi TarllCltlbll ~ , $olltlaubuç,Tarbclliç,Bigerrioniblls,G:ulIlnniç,GarÎtibllç,Cocof;'tibllS,& Hilpani.1: citcriori,in n:gno Francol'lImliti. ab hiç for
te Valèoncs d;t1; . Bos conie,' fura C;1,fuiflè V cf.1Cicos. Ciuitas
cn Epilèop.llis,ÎIl ~rouincia AlI[cit.ma, in Frallcorum regno
lita,quos V.llàtenlcs di, imuf. pag.7 1.
VOCCtÎlIS mons in Hcluetiis, qucm C.efar non memorlt,
[cd Tarj/ru,
Vocomi j,populi,cxtra Celtas,Selgaç, & Aqllitanos, citra
Rhotlallum,Centronibus,id cff, Tarcntaliis,fin;timi,& Allobrogilm~,vltr.1Alpeç Graias,quibm IJodiemons Cinerum,fiut: Cinclius,nomcll cJl:.Hos If.'lra fllIuius alluir. Va[atiulIl,Gal
liré.pag.7r
Volgx,populi Prollinciales, non 1011g~ ab Artomicis, (cu
ArceomiCls,qui TIU/le Aur.lJicnfè~ fLlIlt, Tolof.ltibm, NarboIlcnlibuç,M:tflilientibus,Gabalis,Catiureis, Hcluii~,ac RlltllC
niç,cxtra Ccltas,13clgls,& Aquitanm. Hm Rhodanus flUIUill~
a lluit,pol1:hae Ligull:iclIm l1ure inRuir. Aremici, allt Ar ceomici,pridctll,a' nonnttUù:nsme Auenioncn[csJWi. Ciuitas dl:
Epj{èopJlis prouineix ArclatenfÎs olim, I;une vero ViCflllcnfis,mili.rmn IIOftrorum m~moria patrimon io Be.ni P ctri , C111 ptionis ritl1lo,addita.Hfc ROI11:lJli Pontifiees ll:dem , magno
torillS fulix ineoml1lodo,nuion,: vrbi~ Rom,1:,tcnUCr(',L)(X.
& ampljuç :ltlno~, donce fcl!ciflimo cuCntU !talix rcJl:inlti
Pontifiees,ad /,ancdiem manfcrc.p:tg.I5 6 .& 189.
Vofègus, Mom,in fi nib ilS Lingonul11,.t (IUO MOC1 /bllius
proRlIit,non long~ l fonte Matrollx Ruuij,ill Frallcorw.ll rCgno fltlls'l'ag.77.
Vii petes , Gcrmanix populi tr.tn[rhenani, qui curtl Tcnchthcris,& magna 11111ltituJinc hominum"l SlIcuis cÜ!.1 agita_
ti,& rriclll1io vagantcs Rhc Il li 111 fluuium tranlicrunt"llô 1011_
gè ,Ù> oll:IO,vbi in marc inRuir, & Mcnapioruill agI ·os vtrj.
que flllminÎs rip:ut1 incolcntcs, OCCllP:UUnt. Ex hOI ; co"f1at,
Mcnal'iorum fincç,quos plcrupl( opil1.1ntur IlIluccu .lès fuifiè,
�POP V L. È T LOC 0 R V M
mul t o'l.uiores,lmioréfque cltfiitil1è,& agros Duc.ul/s Montcnlù; Rheni ripisvltcri(jribus .HüaCClltl:S,;lC crial11 Cliucnli~
pol1i;d.iffc.pag'73·
'"
Vualis j fcu Vacalos dl pars flIlUI} Rhel11, qnam MO[1 Rlibius recipit al1tè,qulm ~n Batal1oç,& mare O €I:!,U11im Rùar,&
dl: diœcelÎs Traicél:cnl1s ~ propc Nnlliomagu111 opidum , &
Tràicél:cnfcltl vrbcm EpI{copalem,l1oll1l:n rcrinenç,pag.77 1
VxdJodunUlh,oplJumlO fimhlls Cadurcor1l111,inrcr Cdtas,nonlongè a Gal1ia,p~ollinciaRom.\l1orl/l11,momc,cgrc~
gît: loci Mtur~ 1l111nItO,ltt1l111: cUl1l9'par,tcs omnes pr xrllpti{:1Îlllis fUIs difhclllad[cellUl;& flllIJllt1C mfil11atn v.dlcm JIWdcnte,totllm prene mOntem cingente,pra:llJunit,c I: I':tllt. (ùb
nlius cria mura magnus tons aqu:r perrumpcbar, ab C.l parte,qua fcrc: pedum ccc. imCrl.Llllo Huminiç circuirus, V.lcalMt. Vidl: Ca:ùrem de hello G.lllico lib.8.p.lg,2.13'
JEdui,populi finitil11i [unr Arl/crnis,Binmgibm,Scqllaniçi
;le Seblluallls , inter Cc!tas. Hi ad/lUc 1l0l11Cll prilèum Lati'J~
retinent , imcr Burgllndos nttnc I1ominati. Ilec citra Ar.lnm
/lur.nen,( qui nunc Saona ippellatur)aliquoç habc:nt fincs, Ill:C
Il0lNe lÙl1t Scbu[ianis finiti111i. ln dncam Burgllndix,& Frall~
cortunregllo [iti.Ciuitas horum AcJ.llorwn Epi[copalis ci!:,
jn Pl'ouincia Lugdunen11.p:lg.2.I.& alibi f.1!pc.
38+
�~
.~ ~~/;" T
', ' ~ <r, .
38~
Q...V E
h4,e~~ cja/lo~J~n~ Gall!fJl~~~
qJti ~t~t pro;t"tm~, a.utfinmmJ, fun~ P o. pultd,ua ptrftrmxermu,vt,cJ1lamuu v~·
r.
tuftarem i(l1tftrar~ pro viril; confilù17IJ.
jùerù, muLta tamen infèrta fjuoquc fint, qU4 tempora
htte rtCtntiora, mores, & viros,de re! prdlflarè gtjfM
abiù tXplù'cnt. '7'X!c tamen finJ?:1t!a perfèeljtifumU!;
fèd flmmM r~rum , ft} cx hi! ilLufirilfima qU4'luc libaujrmu. 'lIéam,ji aliarum quotflle . .r.entium, quit toto orbe rlUne dCf,'tnt,nominum mutatione! flrtuna: va.:.
rietate!,mores,loeorum dùter(àj appclLationCf,autflumimtm virCf, rel gcfttU a~ hanc normttm dirigcre 710luijfè~n ; ~d jànè & op'crofù~. nimù., ~e imme11fiptl,né
operu/itiff.ct~(t} eonfillj ,oblm no!!" vsdtrem:tr: qui,...
pc qltt ab tm,tso Ca:f.uem tantum,aut,Tac ltum,&
qa/los , aefinitimM hù ge.rlte! hoc noftro J ni/ce cop/eéli volu~rimU5 , relifjultm opcri4 rtJ 111 a!ù~d tempU!, & in alitu commentattone! reicceri"!uJ . l/lud
admonwJlè dtligentem Le[forem vold)m1Jltaillum ex
varia Hiftoyiarùm /célione colLeElurutn , '1ua: Eurdp,am, (j) ~fiam, ae Afica711...J ,[alttm oram Litora.:.
ïemj1totiora nobüfailura fin!. 'lY.1m, ~t vlteriU! penctrCf, httc legu Mahomctantl, diueptM à ChriJfi.a.;
na pietauprohibct: fèd ft} ipfa orbü parenJ,gentium
omnium 'R..!!gina, 1tafia, tant,u mtl!ationCf jinjit, vi
vix nomen vlLum rctincat ,tjuod o lim habuit. Ouis
énim nejèit, eam lm/ia: partem, tjullm Samnitw_
put;, G.rtl,ci, Cdmpanj o li m t.cnu~rc,totam n~nc iri
regni 7If..eap0 litani nomen ablijJè:quod olim Lati;;,
nunc Campaniam..., aut tcrram 7\pmariam; fjllt8
.qallia Ci(alpina, in Lombllrdiam : qUtt f.renetia,irt
Marchidm T aruijinam j tjUtf. Flaminia olim, nun~'
l
_
BBb
�3g6
in RDmanàiolam eJfe mutatam.p Jam,qtetl, prifcù illù
temporibvu clariJ!ima opida ft/erant , aut penittM COcidere,aut in vico! abiere ,fiICcefferérfue omnino curII
a/itt gmte!, tu~ a!ia: qu01~te nominatione! diue rft!fi~
md!. Lirim entm J. vett'nb us ammm dtaum, eam
D C t. ab hmr anno! GariliarJocaflelLo Jquod Saraceni munitiffimum prop1egn aCUÙtm fibi conflmxerànt,Gatilianum appclla mus. Ticinü olim, nunC
Papiam ; J Papio 'fuodam, Gallorii'])uce. Fragelltl
ipfd! in C~mpania in Po~tem C.urultm rnutatd!.~gna
tia Apufttt,beuenatmm a. nobls dtéhem. ~ntcnum
ipfum 'Patrern, Tiberonem Accola : vocant . SiptM
ifLajkpiaYllrtl captura celebrù,& inde nomm adepta,
nunc Manfe donia vulgo, à Manfi'edo, fleur/di
E ederici Imperatorù filio, dicitur. Veritm 10ngitM,
'Jldm par forfan erat,euagati fumtM.C cura.
fibi Lec10rù dtligcntia pariat) altt
in altiori otio à nobù
exJPcflet.
a
IN D EX
�INDEX
R-ËRVM
ET
BORVM ME MOR A B
I:.IVM QY JE IN COMMEN;
TARlIS
I~
CJESARiS
HA BEN TV R.
A
il s in Britannia nOn prouenii:.
pag.iot
Acarnania Cxr.-ui fllodita,
Hg
Aeeo , Sc.:nonum princeps. 119. cius llippli':
ciqm.
.'
(SI
•
,0
~ in Achaia,& Dyn ha~hio .1 Cxl:lre gc!h. 343
nchlllas prxfcétus regls Prolemxl ad occldcndWl1 Pom':'
pelul11milfus. 378. Idem cxercitus Alcxandrini dux 'ad.:
~er(us Cxf.lrem. 379. eius erudelitas. 380. cius copia:. 38r.
. .lOtcntus.
387
achillis,& Mçmiloni~ congrelfu~:
50~
aeilla cinitas libera fe Cxlari dedit.
,
4~(
aél:iüs Pclignus Pompeial;us captus.i Ca:fare incolumis dimirritur.
,
247
:létius Rufus L:Afraniû <tpuel Pomp.proditionis poftulaQ65
aétij vari POl11peiani dckétns. 244: fuga eiuCdel11.
ibid;
àél:ills varus Tllbcronem appllllù AfricOE prohibet. lSS. eius
copia:. 300. caftra.
. '
301:
aél:ij vari cum Curione pugna. 308. periculul11, clades, aftu' '
,..
~f/À. ,~
~
;
B(
309
tiague.
aéhus varus cafl:cllorum prxfcél:us; 506. dus mors.
5H)
itél:uarix illucs.
9'HS7:
aél:uariis nauiblls rofl:ra impofit:t.
41%
ad exerCitllm l11anere.
113
adbllèillus Callm Allobrox.
.
"
350
adcancuanni,fcll Acli,atonni rebellio,& mox dedirio.
69
adolelècnccs facilè traducuntur.
174:
aduatici,corumquc rcs.
46.\ 1.S3.& dcin.I1S;TlS.Il~
aduclpcr.lfIèt.
~04:
d.dU'Td. tcmplorul11.
37~
x,lificia Callorum.
,
143
~dllorllm Jl1élorit,\s,potc!hs,& mox calamitas. J34· 1S8a 7 f
BBb
1.
�1 N
D
E X.
19~
a::duorum lex de magi{l:ratibus fuis.
17 c
a:duorum res eum Arucrnis. 19· eum Biturigibm. 169. culll
CX[.1re,& Romaniç.
7·II.I%..2,I.1.2,.2p4.29.30.98.n4·
12.9.162.17[.172.173.174· I 7S· 17 6.177.182.183.188.204. C1l11l
Helllctiis.6. cutTI Scquanis.
134
regus Gallus Allob.rox,apud Cx[.trê accuf.·ltus. 3So. a4 Pompéill.m tran~fugtt. .
.
3~I
xgypu J11011Ument:1:.
401
xgyptO & Alexandna Cxf.1rpOtltus.
405
a:gyptix clafsls P on~pci:mx prxfeéhls Pompeij filius. jI9
xgypU} J11llItes Cx{ariinfidhntur.
379
xquinoél:ialis nauigatio periculolà.
92.107
œranx [céturœ in Aquitania.
68
a:rei nummi,& anllii ferrol pro nummo apud Britannos. lot
:ts apud Britannos non nafcitllr.
ibid.
62reilus maris bis incitatus duodccim horarum fpatio.
a:rolia à Cx[ari:mis duciblls reccpta.
33 6
afranij,&Pctrcij,rcs.
260.2061.2.6:..263-266.277.278.2.83'
2.9 6 •1 97
atranij mors.
afraniana Icgio. 494. vide Pctrcius.
africa,infidiolà natio.
478
aÉl'ica: calamitas.
447.4S9
477
africlllœ Cr: ktris copiœ.
afrorulll mos in frumelltis [ui~ in fpccubus [ubtcrraneis COI1dendis.
470
agar opidul11.
471'478
:igelldicum opidl1m.
.
1~I.158.)8S.
agriculturx cur non lludelnt Gcrmatll.
139.142agri prÏuati olim Sucuis nulli. 74. ncquc Germanis quidgll.i
agri prillati cil.
.
139.14"
ahcnob:trbus. vide DomitilLç.
alba opidum.
'l4~
albici contra Cdlrem à M:t{çilicnlibus acciti. lS7·168.281
albicorum fcritaS. :.69. virtus.
2 89
alcèsfcrx.
aldtia{(lubiç fluuiuç.
2.4
alexandn:Ull vftruc POIlIPcium Cx[al' per[eguitllr.
379
.t1cx:\lldria,rc,cptlls fugitiuonul1 Romanorum.
38r
a1ex:\n130 • clientes. t9S' tumultUs ae feditio . I70.pcdidia.
�1 N D E X.
~lexandri~m Achill:1S occupar.,
3Kr
alcxandria,incendio rura.
38Ç
alcxandrix defcriprio.
387.39:alcxandrîna licenti~.
38r
alexandrini bellI initia.
383.& dein.
alexandrinorulll diligcnria,collcrtia,indltnri.1. 386.387. verfuri a.
398
de Alcxadrinis pIura Icges in Ii. Hire. de bel .Alex.38~.& dein.
al cxiaMandublO~uJl1 opidum.
191
alexiorum obfdlorul11 perplexira$.
196.197
ad Alexiam opera Cxiàris.
'91
al~a iumenris in pafillm data.
\
446
alhenusSicili~ prxror.
4H
allienus proconful Cxfari commeatu in Africam mittit. 45l
allobrogum animus crga Rom~l1Qs,
~
allo.broges ad Cxfarcm confugiunt.7.8. fruménrum Heluetus dare iubcntur.18.folicitantllr. ,89, finc~ tuemur.
190
alpium traniinittendarum diilicultas,
~1
alteri,& aIt cri.
17.49J
am:l11US mons.
334
ambaai etluiwm Gallontm.
136
ambarrorum ad Cx[arem Icgari.
1
ambianorllm dediriQ.
39·45
ambili.!tcs Galli.
6f
ambiorix, & Cariullicus Eburonum principes.
107·108
ambiorix Cx[aris bcncficiarius.
108
:unbiorigis fraus, & pcrfidia ad\ler[us Romanos. IIo.nI.lu!
IIp' 4· u6 .r:t8
.
:lmbiorigé vlcifci & debe~lare Ca:far Ibtlllt. l2.9·13o.143- 2.%.0
ambiorigis mir.1. fuga.
144.151
ambiuaflti.
77
ambiuariti AeduQrum clientes.
195
ambracia.
337
amphilochi l Cxfafc r~cepti\
H8
ana opi dum .
259
anaItes populi.
141
:lnplitçs Britanl1ix populi,
IO~
anc.ona opidum.
144
alldes opidum.
~).60.1"
i\lld!01U~e~~s T~e§alia: fra1tor~
Bllb ~
36:,
�N D E X.
anim,lrum immortabtas.
l36
~nnij Scapllla! mors.
41S
annorina:: nlues,
99
2n[cP'em Briranni non gultanr.
101
anreçUr[o~eç e:daris.
~6
~ntiochi COtn~geni 3luxilia Pompeio.
. 318
anti{bj Turpi o ni~ <zgue Pompeij monomacbia.
50)
antonius Cxl:Uianus.
2.33'318.330.133.3l6
antuate~ Galli.
57
~polJjnem morbos depellere.
) 37
~pollonr,lm Cx[ar recipit.
32.3-33'
apollol1l~ comtllo'diras Ca:farÎ. .
36[
apfi.ts Iluuius:
.
3~4'3L7
apuJi<!! grauis autumnus.
3[7
aqua dulcis ad litora marina.,
387'388
aqux cuerrcndx labor.
ibidem
~qux,& ignis interdiétio.
1 ~(
aquillaria lac as in Africa.
30t
aquitania rerria Ga.\l.i~ pars.
67
::tquitanix lir~lites.
1
aquir~nix pa~s m,lxima[c[t: Cralfo dedit~
71
é1qui.tanorum cbdes.
ibidem
:l.quir:tnorLlm rebdlio aduer[us Romanos~
6~
arar RlIuius.
8
aratores ihpcndi:uij milites faéti~
4H
ardllcnn:t 1l1uJ.
96.r.g
156.189
arccoIriici Vo lèx.
argucrius CxColrunus.
49~
aflaratCs A riobarzanis frater.
42.5
~riminum opidum.
..
2.47ariobarzanc:s ccc c ç .equires Pompero (uppc<!lt:tt.
3[8
ilriouifrus Germano~ul11 Rex. 2.0.2.1·2,2,·2.3·& deinc.;4,;P[o.
H4· TH
.
armis concrcpaodi mo.s apud Gallo".
]6~
armorum Ofilcinx Alcxandri,r iofiitutx.
86
armatum concilium Gallorum.
.
J2,~
armenia Jl1~110r D\!i~ari rcgoum,.
4 0 5-42.6
armorica: clUltate., .
u3· 196·2.2.3
ar1iooè ptoltmçi Regis minor filia.
387.4 0 S v
aruernoIum,&
4cduolum
f.téhOllCS.
19
.
.
aruerni,
3
.
�1 N D E X.
3l
~ruerni,& Rmhcni ,à F~bio Max.lilpcrarÎ.
JS6.I~7
arUcrnor um rimor à Ca:f:tre.
349
cgui.
palti
~run<?num radicibuç
4~r
ln A11 am C:ef.lr proficifc itur.
~4"
afculum op.l Cxfarc rccipitur .
~
~~m~~.
~34
afparagu m Dyrrhac hinorum opidum.
504
afpalli:t caficllllm .
479
afprenas proconli,I.
SI%.
afta op.Ca:fari fe dedir.
502·503
carimr.
9~.
opidum.4
atcgua
39.46.49.195.196
atrebarcs .
160.r6r.1 6:t.l!S" !>I.180
auaricllm op.Bimri gllm.
auienus trib.miliw111 ignomin io[e:l Ca:fare dimittitu r. 46J
65.195
aulerci Romanis dcdiri 55.rebellant
~ 06
a.B:roius cques.
36 9
a.Clodiu s.
464
a.Fontci j ignomin iofa dimill'io.
318
a.GabinÎus.
506
a.TrcbcI lius cqucs.
491
a.Valgius.
31.7
a. Varro Pompeia nus.
,91
auri!?:trum Britanno rum in prœJiis mira dexterita s.
7(
aufcl Agl1it:tni ROI11:lni s dcditi.
:170
aufetani ad Cœ[lrem tranrcllnt.
4 1 1)
aufpicio rum,& religionul11 obleruan s Pharnaç es.
2.44
auximllm opidum.
1fP·Ho
uius.
axol1aRu
B
496
B
AbiliUS.
bacenis filua.
bœti.s fluuius. . .
bœturia.
bagradaf lu.
baleares HlI1dirores.
balearçs in[uh.
balifia wrrcm deiiciens.
~arbaronl!ll mas in cafirÏ> figcndis.
In
fl-11-493
SDJ
30r
41
445
497
ll)
BBb
4
�l N
P
:f;
X.
balilicl:
416
batauoiu m in[ula.
77.7 8
belg;r.
1'3 8
belgx Gallorum foniŒmi.
1.39. 235
hclgarum in Romanos coniuratio. 38.40'44. fuga & cxdes,
i!)idem.ill BripnnÎapl commigratio.
lOI
pelgiUJl1.
.
108
belbcati o nou.l,& mulitata.
HH46
bellica porta Vtica:.
3020
beUiça laudo [c~1~cr inclyti Galli.
IH.I54.195
belliden[es Ca:fan [e dedunt.
32.;
bellocai1i populi.
195
pcllona: templum .
42.')
~ellouaci,eorumque res.
40'4~.I86.I96.209.1J3.2r6
berones Ca{iiani. .
417
pclii in copiis Pompeij.
31S
bIbraéte opidum Aeduorum.r~.illCe\lditl1~.
184
pibrax RhcmorulTI opidllm.
4q
bibraéten[c Gallorum concilium.
18S
bibroci Britanniœ populi.
10~
' ~ibuJus x x x .naucs Cx[aris incendit. 3:1.0. eiu[dem orlium in
Cx[arem . 31.5.crude1itas in CxGrianos. 314.mors.32.6.fitii
eius duo occif!.
38~
l>igerrones Romanis dediti.
7l
1?ithynia:,ac Ponti compofitip C;r[a{i dif~cilis.
414
biturigu m res.
IS6.1.07.2.0S
hiuius Curius C;r[ariallus.
.
:OSl
~oduogllatus Neruioru~ du,:. .
. .~
49.
bOf$ud Mauritaniç Rex aCailto ln auxiliu vocatur·4:tI.adller
lus Marcellü pugnat'4:t:t'42.3.:l Pôpeio filio infdhtur . 445
pogud Rex 1& P .Sltius Cinhi Iubç Regis opidü inlladiit.44Q
bOJa opidum. .
.
16Q
~oij populi 4.Heluc tiornl11 a~xiJ iares.I~.A.ed~ attributi. ~8
bona Iuba: Regis [ub hall:a vcndit.t.
488
hQS cerui figura:.
14I
bo[pho ri Rex confl:ituitur Mithridates Pcrgamenlls.
41'
brachium adRumcn~I[um Pompclus [teie.
497
brannouij.
195
braonouices.
ibidem
~ratu(jJolltium Belloll.acorUHl opid\l~.
.
H'
Qntal111i;é
�1 N D E X.
brirannix delèripti o & Brit:l1ln6rum res. 84.86.87 .S8.89.9~.
101..1° 5.106
136
brit.1nniam dirciplinx crgo adibant Galli.
bnmdijiu m oJ'idii,cirçaque res geftx. 15r·:53-1.H.31?·319·~~1
brutlls adoldccllS Cxfarian~ls.l~7. ci us cIa/ils aducrrus MaI1!1.~8,1.90'300
licn{cs.
HO
bullis,& Am:mtia opida.
501.
populi.
cn(cs
burrauol
325
P~du'otum 0ridum.
c
J.~4
Abillonu m & Matircona.
189
caburus Allobrox .
5I~
cadaucra hoftium pro cçrpitc.
196
populi.
cadrtes
195
cadurci.
pz
cxcilillSNiger lhrb:U:lls Pompci:tlllls.
485
«;a:cinx Ca:l.lr ignolèir.
40
cxreJÎ Gcrlllani.
2.H
cxG.r Amonio adcfi in Augurams petitionc .
1.6r
~x{àr cum Afrallio dimicat.
.,.2.6
cxur Deiotaro io-nolÏ;it.
481c:dàr dcprecans ~ hlis militibuç non eX:lUdirur.
c.cur clj(tator: i M,Lepid o diél:us'30o. idem Diél:ator quarto
491
dcJignarus.
32+HO
ponullt.
caftra
vicina
s
POl11pciu
,:a;rar,&
5.7.134 '
ca;[lr in Galliam contendi t.
397
çxfàr in ll1ar~ [e abiicit,& Ilando euadir.
2.41
cX[lr Iloucm annis ii[dem fer~ miliribus v[us.
2.SI'32.~.32.7
c;l:far Pompeio concJliari vcllct.
8j
p:ür Rhcllum rr.lI1JÎicit.
J66
ca:J:uis pro calhis [emper clux legiones cxcubabal1~.
370
cxfàris & POl11peij nouillim um inter fc prœlium .
;49
ca:fàris ad Scipionem de pace m :lJld.tta.
31.7
cxfaris memora bilc faél:um in crcdiçorum mi[ori.1.
306
~:Efaris in Hifpania n's gefia::.
~OI
,::xt:lr [e dlè Ca::farcl11 refpol1de~.
37~
ca:{arianx c1al/is incendiul11.
04200
cxfàri:m:trtun copianun d\ICCi contrarij .
C
�J N
D
E X.
cor (.'1riani exercitlls toleranti:t,fitis, & Fames.
373.374
ca:Llriani àPompeia nis in coHoqw o condiao connafi dcm
vlllneram ur.
32 8
ca: rariani equitcsf uganmr.
79.3S~
c:a: .i1 riani e'luites milJc contra [eptem millia Pompeia noru
conR igeba nt.·
36S.366
czfarian i m '!ices ab ;'\franio,& Petreio malè plcéfuntur. 279
cirlàriani mibtes ln quodam caftello omnes vllinerati. 348
ca:fariani milites defper,nl onc fe imerficientes.
114
ca;farian imilites indomabiles.
3911
CirurianOrllm aduC:'r(ilS BritJ.nnos diflicultJ.tcs.
86 .87
cxfarÎan qrum militum adllcrflls German os trcpidati o. 26
ca;(ar~anoruaduerrus Pompeia nos pugna & vitro! ia.~09·SIO
c.danan orum firages il Pompeio .
498
c.Alltlfims Reginus legatl1s C;eGris
.
127
c.AU1~nl1S trib.l1lil.ignominiofc :i <;;efare dimittitu r.
463
c.BlOtlus Rcginl1s cques Romanu s a C;efare Capcus.
471~.Calui{jus Sabinus Ca:làrianus.
H6
c.C:l11inius VxelJodul1um oblidet.2l.3'& dcin.vide,Caninius.
c. Cal'finei us cques Rom.
108
c.CaQJUS Syriacaru1l1 nnl1ium Pompeij prçfcétus.
3[9
c.Cluiian us ign01l1iniolè (l!mimtu r.
464
c.Conlidil1ç Longus P01l1peü nuQO\·4H.eius cl'udclita s. 43S
c.Crifpl1s Salll1filUç.vide,-Cr i liJlJSSaIll1ftllls. .
c.Curio Trib.ple bis C a; {~ris famor.234.vidc,Curio.
c.Dccij Qgçfton j .~ Sallufiio fuga.
4S %.
(.Fabius legacus C,,[.tris.
I07.22.PS8
c.Flauil1s e'll1cs.
~o6
c.Fundanl1s cql1CS Romanu s.ld Cç(1fcm eransfùgit.
496
c.Fufij Cottt; Ronllni cqUJtis mors.
If 4c.Gallon ilis c'lues Rom.
197
(.Marcel lus Rhodi~ clatlls Pompcianoe pr,fctl:us .
319
c.Marill~.
%.6'4\3
c.Meflius CçC'lTianus.
4S 1
c.P}çtorilis ~ç{lor.
406
c.Pompo nius Pompe 'anus.
r9
c.SalIl1ftius Crifpus prçt. 437' proconfuI.
4 88
c.Saferna.
46 ,
c.Trebon ius legatus Cçlàris. I03.149.[~8 . MaŒliam oppugnat. ;.86. prçto.· vrbal1us~
. 3t&
ç\Tnanu~
�r N D E
)C.
c.~riarius P ompcianl\s. 319' ci us de procur[u militum prx6
ccptux:n.
39
c.Valerius DonatluruS.
189
c. V:ucrius FlacClls.
3%.
813
c. Valerius P rocilius Gallire prouincix princeps.. .
c. Verglhus P etronus pompeiamls.H8.eius dcdmo.
4 1
c. VOC;lrÙtç Tullus.
14%.
(. VOlll('fJ111S,Trib.mïlit.
S9·84.8S.86.:z.3J·Hl
cal.lgurîtani populi.
27°
24
ad f011:l5co mp1endJs•
499
calcJt~
calcllllS Ca:(.lrianlls. .
3
caletoJ'um poteIl:as.
396
co
cahdon opidllm.
33
(ajoncs inermes lrmatis hoIl:ibus intrepidi occul'runt.51· rum fllga.
ibidem
1S
1
calpurnius Slluianus.
4 7' 4
camcli x x II Regis Juba: :i CX[;lre capti.
47:'
cllnulogenus Aulcrcuç.J8 5,eil1s mors.
18R
6
u 44()
lntra cancellos pugnare.
candluia.
3 ·3 :.
clninius RebiIIlSIcg:ttus çxCl.is.
:'P'339'51:'
canopus, . '.
4°0
cantabrï'populi.
259
0
cantlUm Britannix.
101
clnullull1 opidun;.
. 2.5
caplll? promiffo [unt Britanni, l'cliqua omni corpons parte
n~
ro~lS
c.tppadoces in copiis pompeij. .
3
.capfadoCli1.1'cgnum Ariob:u·za.nJs.
.
.
capna hominlilU occi[orulll aducr[us hoihum oplclum ad
terrorcm COllucr[a.
captlt Cn.Pompeij adole[centis Cx[ari allatum
514
capua opidum.
:z.4J
capua pcrfugium pompeianorum
8
caral!ralll Cx làris Il:udioli.
:z.S4
caraleis Sardinia: Ca:[;l r adir.
4 19
carbona opidul11.
49
carlitlcnus C x làrÏanus prxfeéhIs.
4°4S
carmonen[cs populi.
:z.9
cammcs,eOrlUllquC res.
J07·ns·u9·J54'U>
40~
~IO
~45
�I N D E X.
Carruea op.
~07
~~~
~
caruillius Re lC.
106
105
cafsi Britanni:r populi.
cafsiuellaunus Britannorum dux.
101.104
cafiian:r tmm:r honor à Cx[arc.
506
cafsius Pompeianus.
375
cafsij Pompeiani timor.337.eius fuga.
37'
carsius L6ginm P ompeianus propr:rtor reliél:us'4I4.eilis fh·
patoi·cs·4I7.clufdcm odillm apud militcs'4IS.416'.417' pugna CLUn Marcc)lo 411.4U.vulllcratio,& conlànatio.418.
eiufclem mors.
42.4
call:cllani call:cllorum do mini.
, 410
call:icus Sequanus Catamamalcdis filius.
3
ca(haLlllhta.
479
J70
cafrra munire quando primùm ccperint Galli.
49S
cafrra Pofiumiana,loCliS.
catal~1amalcdes Sequanorum princeps.
3'
cata{copus.
447
catena; fcrrex pro funibus.
63
catillulcus EbllroIlllm princeps.I"7.talCOvitlm finit.
144
Cato Cx[aris hofiis.2.39. Sicilix prxtoI.1.SS. eius de Poml'ciç.
qllerela,ibidcm.eiufdé ad Cn.Pompcium filiü oratio. 444
catonis LIlIitani oracio ad Ca::[arem.
499.
catonis VticenIis molinlina aduerfuç Cx(aré'4S3.4S4. eill(({é
.1pud VtÎcam gratÎa,!abor,ex:Îtus'483'484.Vldc,M.Cato.
39
catuacorum potdl:as.
catllriges Calli.
7
cauariIlus Aeduus capitur.
191
cauarinu~ Senol1um Rex.
n4·1 1 9
cauffimdvincJ.lLsclicere.
4cauffilla
463
UUS9· 177
ccleritas Cl!f.'u is.
ceJt:r,qui& Galli.
1
ccltibcria regio.
2.7 0
ccltiberi populi.
2.59
celtillllS Vercingetoricis pater.
IH
ccnimlgniBritanniœ populi.
JUS
cenrronespopuli.
7
ccrcÎq!ll inIiùa,
437
cerc.i\l·
�1 N D E X.
commcaru iuu:m t.
rem
1
r.
Cx
Cercinnlteç
45%.
194
cerui in operiblls militaribus.
-+85
lèit.
igno
r
Ca:là
ceteio
2.59
Cetrata prouincia.
175
cetra ti Afraniani occiduotlIr.
345
cbr~ radicis v[us pro pane.
390
cher [onefi!s,
13.)
cherufèi Germaniœ populi.
Heluetij. 5
unt
e/fer
n
fcmt
ta
moli
fiulll
men
cibaria trium
Ils
m con1ilium
cice ranis hibernorom oppugnan doru
10
119.1
.
ciceranis prlldentia.rr6.pcriculum
Ilt
(;1ri.
Cz
cura
ciccranis
147
ris.
ciceronis obCeruantia mand:ltomm C:dà
.p>
éilicix ordinacio per Ca:f,rem .
2.4Imperatorc.~.
O:mb e rill ~l & N:lfùa SlIeuorum
16
.
puIG
io
Mar
.i
.
6
.U.1
ntcs
vJ1b
cimb ri,ac Tcu toni Italiam
95 ·96 .1~6. Ilpp .
ces.
lque
x,eiU
cing etori
::.65
ci nga Ruui us.
::'4)
cing ulllm opidum.
'9icipp i qui dicantur.
-446
ur.
cirrh a opi,dulll capie
....7I
clCpiIlS,& AqlI ila Cx Ctriâni.
;106
ana.
Rom
mio
/ ciuilis diffc
11+
cillil is dilfenliolUs remed ium.
42.1.
ciuil iulll dillêniionum {e(litio.
8
à.
diuif
s
pago
uor
quat
in
ctia
Hclu
is
cillitas omn
12.9
.
num
ciuitaç Paritiorum,& Seno
J40
ciuit.ltum Geem.ll1ic arum la115.
197
.
ntur
vexa
icis
inim
eiu~
ab
a:
amic
ri
ciuit ates Crfa
ipid cm
ciues Rom ,mi Gaditani.
lum Rom . aem1
popu
ea
cont
qui
,
b~na
um
anor
Rom
1
, iuilll1
4 88
tuliffel1t,Zam ~ vendira.
357
um.
clades ingens C~ farianoe
318
dalsi's Pom peiana.
319
.
claKis C~fa rüna
37f
cla{sis Ca:farian:e inccndium.
63.
6",
.
cl.1lSis GaUica aduec{uç Romarto$
377
.
'fts.
ugnâ
[uo.p
e
fratr
d eopatra ~um
4o~
confljtuiw.
cleop:rtra a C~fàee Regma Aeg ypu
176
.
fidcs
orum
GlIl
(Lcnmm
�l
N D E X.
~04
clodius Aql1itins Ca:farianus c:e[us.
34 3
s,
ümùiari
Scipionis
&
Cadàris
cIOtül1,ç
IH
cIodij cdes.
~L9
dodianx cxdis reus Milo.
301.4H
c1upea inlilla
313'336.4R)
cn.Domitius CaluitillÇ.
cn.Magius prxfeél:us fabrtun Pompei,lnus cap tus ad Cxl:t2.SI.2Sl.
rem adducitur.
434.441.
cn.Pifo Pompeianus.
ni
cll.Pompeius proeonlÙ1.
H4
cl1.Pompej~ls QJ~tllrij interprcs.
514
cn.Pompel} adolcLccmiçll10Lmina.490 .cillS cxdes
135
iniqwtas"
CX[1rcm
aduer[us
eij
cn.Pomp
5Ç1~
cn.Pomp cij prxfidillmfraCTile.
444
cn.Pompeij res prxclart g~/l:x.
cn.Pomp cij VirtLLÇ.TS6. Vide Pompcills.
71
coeo[tte s Aqllitani Romanis dedlti.
328
cœlij prxtoris iniquitas.
ibid cm
cœlia: 1cges.
1 U9.
cœlillsdc rep.rcmotuç.
431
llç,
Cx[triali
s
Vincianu
cœlius
2.98
cohortes colonica:.
collorti vni Pompcia nx deccm Cx[ariani cenare 110n de453
treélant.
2.45
colonoru m de1eélum habenr P ompeiani,
41~
.
tcmplum
cllonx
0p.406.B
comana
comiuç,Atrebatéollm Rcx,ciurquc res. 84.88,91.106.13°.196.
209,119.2.3 1.7.32COl11mcaübus duobus rcportams ex Bl'itannia Rom. excr106
citlls
205.106
cOl11mcntariorum CxC1ris cleg.llltia.
ibidem
commentarios Cx[aris Hinius comcxui t.
364
.
commilitcs,
362.
commilitij cOll{ududinis Îus;
359
conclamandi mos in canris.
ln
conclamarc vara.
conditio llcm ab hofie armato Romani non accipiul1t. 11'7
39. 144
condruli Gcrmani.
154
conetOdtU1l1S,& COtllabus duces Gallonlml
8è
Rheni.
&
contlucns MoCa:
�1 N D E X.
rj3
rl lm .·
um Lo nfsi
Ca
..
Coniugia G ll lo
Q.
s
rfù
ue
s Cxf.lrem'90.ad
4 r1
coniurario aducrfu
7'
.45
W
I11.
S·'
gll 1U
$.eius aéh.r
eiarti crudelitas. 43
487
Co nlidij Lo gi Pomp
.
IlO
i8~.eius mors.
no n elIè.
a
nd
die
au
ur
s
lli
ho
COnlj/ia
m.
du
ien
nc go rio rl?n cap
J71.171.. r7 P7 7
cOnlihu m in ipfo
duus.
367
conulétoliranes Ae
io
pallciras.JI7.r/eu.u mors.
:t17
co pia ru m Ca: là ris
iUS
O.t
I
rul11 duX.:to9.L
91
1'4
49
r.
corbeus BeJlouaco
pu
.:t98 Hl lp:mia: ca
ica
am
)Ir
ris
l
:f.
Ca
a
co rd ub
93.& dein.
capere contelldir.4 dir.
198
co rb ub am Cx Lt r
exclu
m
nc
rro
Va
tllS
Cll
'4t I
4'S
io.
eét
lcf
Cordubcn/is COnU
io LOllgIllO·415·c
ds
C.
l
us
. 2 Sr
on
6
m
14
liu
Corduben
pugnar.
/6 6
cor~nJum Ca:làr ops.
tu ne
301.3 10
CO m s ll1reétx
jz.S
cornelian:t cail!"a.
vulneratur.
,p o
r.
cornc/iu ~ Balbus
ro
rx
nus ~a:llor pr op
14r
cornificillS Ca:liria bouis figura cerui.
te
on
'4~
Fr
in
um
cOrnu vn
nd o.
4:t8
Cornu bollis pr o po rnaces CxfMi mi{erlr.
ha
P
ur,
m
nr
rea
na
au
mi
i
m
ùn
na
co ro
Cç {.u
s porius {e vi du ro s
3H
co rri cc ex arboribu
s.
uro
iif
~ nu ni bu s dim
.98
qu.lm Po mp ciu m
9
s
j:t
ntu
Vc
rus
CO
ar.
rin o M ilo oppugn
46 9
cofalll in ag ro Tu
111.
co rh o H:lCfrul11eti.
tu lC virrus.
:n
d:
rH
pm
j
lei
cu
un
COfta: Ar
m duces.
cro Ju nu s Galloru
17 l.I9 1
cO[tJ,1cus & Co nn
.337
3r8
.
rat
cli
pe
fup
corus Aedulls.
equites Po mp cio
D.
x
Re
3?4
m
cu
ra
corus Th
o.J69 mors.
1$3
Ca:làriani forrirud
crafiini pr im ipi li
/lis.
3:.8
x.
1e
Jl1
arU
nd
Cratllllll v[u~ in be
ue
rum fine v{uris fol
'38
creditarulll peounia
s apud Gallos.
mo
rum
ue
da
ca
m
ad Ce rem
[d
eiu
8.
crcmandoru
48
l.
meniis proconfu
.,st.
cri 'ku s Salluilius Za
la .
gd
32.I
.lm
Ùl
inl
ll
tl f.la:!.
en
.ClOnal
rm
ra
s
illi
ex
[cilsÎ,&
7
crrnes mulieribusab delis oratio in ob lid ion e AIexiz. '9
i cru
rn
.I,S
ue
1~7
Ar
ati
gn
ro
cri
Ga llo rw n
cr ud di ra s ve ter um
�1 N
D E X.
I6~
cl1nicl1lornm agendoruD1 peritifsimi Galli
139
cupiditati s pecunia: malum.
curio Ca:{arianu,ç eiu{gue rcs. 1'44·1S4·300·30I·301·303· &
3[3
'
deill.eius mors.
30~'313
curianorull1 lùilitul11 trcpidacio:
4 63
cllriani equites à Scipionc dcficicntes.
S~·60.196 J
curio{oJita: pop.Rom .dediti.
D
Am:\fi~~i lib cris Cx{ar igno{cir.48s.citis mors.
D dardal1l copus Pompelj.
decimx lcgionis commen dario.
lU
'lBS
318
2.7'48
62.. dafsis ad Ma{siliam prxfdrus.
.f. Brutus adolefcens.
1S8.2.°9.
d.Ladius Afiaticarurilllauilunljômpeij prçfcétus 3I9.Ho.j74
318.40) .406'409of:t7.43i
deiotarlls ei{lû-luC res.
148
dc1pllOs Calcnlls Cxfarianus récipit.
40t
delta in Acgypto .
ibidem
dcuori,gui Soldurij.68.corum mira fides.
61
GaUi.
es
diablintr
dünJ! Ephelix tmum {poliari iubet Scipio. 336. intcruenrli
378
CXf.IOS impcditu r.
317
'
diébtbr IuIillç Ca:{ar.~oo.diétatllra {e abdicat.
F4
didius Gadium prxfeétu s'P3' eius mors.
335
dici prolatio il\ exaétion c pccunix clonaûo diéta.
139
dij Gallorum .I37.Gcrmanorum.
diofcoridcs> & Scrapion legari Ptolcmx i Regis :ld Achil380
tam
13 8
diç pater Gallornl11
9
dillico HcllIetibriuh icgatus ad Cxf.lrem .
dilliriatlls,Aeduoru Princcps,eiu(guc res. 3·I1.Ij.T9·2.1l.39:134
dbmitillS Ahch6ba rbus Pompeianll~. 146. cim de fllga ex:
Corfinio cbh{ultatio. 247.;i Mafsiliennbu~ rcccptllS ex360'
cluro Ca:f.1rl:.t.S8.t.68.inde fuga.
306
rtomirius prodition is arguitul'.
4oS·4 0 7
dbmitius CaluÎnllS'336.eius cum Pbrnacè rc~
18
ttonilJaus GaIlogrx cus ccc equites Pompeio ll'ppcdit;tt'3 ,
1l
13
Gallos.
apud
ratio
dotis
2.2.9
1110rttlU~.
edia
tus.:u6.in
12.lo.eap
princcps.
,drapes S4nonu
dl'wdwtl'
�INnEX~
'J1
223
dtu idu m cÎefcriptio.
l1o . eiusfuga.
.98
dum nac us An diu md ux.
-97
i.r3
.n.l
.3.6
iac ifla rcr , eiufq; rcs
50f
dùn ori x Ae duu s 1)i uir
.
unt
litu
IeI
UI
quo ViIi aci cm Înc!inaratn
Isr
dU lac ius Pié to.
.
.2.50
dU rac oto rum opi dum
.
421
du um viI i mu nic ipio rum
34r
dynall:x prouincia:.
ùS.
pci
Pom
dein;
dyr rba chi o inc clc lud itur
.&
348
la.
dyr rha chi j,& Achaia: gel
arur. 368
Cx [ar em n011nihil dcbilir
dyr rll. lthu ld duo prcelia
È
/iti.
uir oru m cIitmtes. 76. vbi
Bu rol les pop uli. 40' Tre
làr c
Cx
à
us
nib
om
:
:da
.pra
l1o
r07 .co rum defeétio.I09.
ibi d.
cur.
6f
expOllunrur.146. vallao
t;
ran
fpi
con
nos
ma
ebllr.oniccs aduerlùç Ro
.
ror
mp eij fau
457
egc lare rus Tll cifa lus Po
; 6;
egl mu rum opi ùum .
172
egl'JlUm opi dum .
dal ler RuUJus.
448
eIe pha mi con doc cfa m.
4330456 4 ~d
cIc:pll:lnti Scipionis.
... 56. eo icw o in OIciém educllntur
474
cIcpilanri conUfiuni pcr
tio.
Îra
rum rcr rOr ism illu end
. eor um
460
li.
dui
pro
s
:mo
s Ca:iàri
48r
dep lla nti I. X aduer[u
fug a.
.. . 4 8:.
.
.
ti.
e cap
eIe pna nti I. Ji 1 v.à Coriàrer.l11US mil es fi: for me r ObllClt... Sr
2.2.
c/c pll ant o fer oci em i vet
end io [cu dccrimenco.
SOj.SO?
em olu me llto ,id cIl imp
iz9
enniuç citatus.
ller ium CorLlli froidit.
"
[aIu
cpa fna llu s Aru ern us Lu
6
ci
6.
3
r.
atu
err cSc ipio con
eph etia tn pcc uni am auf
37g
74rem Corfàr alfe rt.
.
euos ir!.decorus & turpis
4H
eph lpp ior um v[us apudSu
inius. 41 t
cpibarœ arm ant ur.
dpp llgn atio ne liberar Var
epi dau rum Oé tau ian a
3~3·H[
r.
'!lI
epi ruç COra Ca:[arj dcdJtu
.
irur
cap
9.
5.18
-17
174
43?
epo red ori x Aeduus.
s.
nte
are
es app
equ eIlr es eop i;r, ped efu
E
w;
te e
'
�N
D
E X.
equeltris prœli j eonJllctlldo...
.,.
49 3
cquitLbm qUlIlgentiç Helllctl j qtlltllOr mllLa equlttlm Ro-
manorUJl1 ~'ropcllunt.
10
equiteç 1111~le Cdari.uri. {è~tem nullia Pompeianorum eqlllwm {ufl:i nere non dubltant.
365
eqllite~ GaIL
..
136
CqLlltUlll Gallo rum temeranumlUllur.111dul1l..
190
equites GeflU.10l fçpe ll1 prœlus ex eqllls deJlhunt ,ae pcdibu <prœ k .l1tu r.
74
t'qlliulln RC)I1ullorum gCl1erolitJ.s.
::.u
t'qui alg.1 p.llb.
446
cquoruI1l1llira docilitas.
e'luorlllll fill dioll Galli
74
ibid.
CL1tofthencs
[40
cntÎus bel!Jcu1l1 iof1:rumellwm.
dfedariOrtll11 vJlIS in prœhis, ~plld Brit:mnos.
e.tcliç venti.
cuphr,ll1 or RhoJius vir forcis. 393. cim mors.
355
86.!)I
379
400
ex.tébones gr.lui (sil11.J: Scipiol1i, POl11pei~nj.
335
ex lél:iollCS gl.lUCS C.afsij.
4Ii
cxeo\11l11unic:ttÎo v<.:terum G:tllol'l1l11 .
13S
cxcrcituç Cxra riani m ,tior pars Tirollc .
507
cxcreitm Ca::!:lI'Îani Jlti5.
47)
cxcrcltus ho.lbJcs .1.11I.\I1C vlqllc ad ho ram J ccim:un in eOllIpeau alter alterilJÇ immoti per~htl1tes.
167
cxcrcitus AfraLUJ' & Petrel] dll1uflus.
28)
exercitus Rom.ab Helllctü~ pullils,& [ub iuguIU mif['us. s
eXplOl'ltor flllàrel1uneÎJns.
l,+
F
Abij Peli<rni [Ici nus audaJC.
[,billS M3~. Ruthenos & Aruerl)O~ (upcrauit.
f.LCcrc pro Clno,hoc dt,quod [111i c11èr.
fac Ulll~ Inc11loublle. 309.~2.J.482..horrcl1dum.
f.,él:ioncs Gall orulII .
tàél:lIl11 dt mCtlll1l eLfe magnum.
Eigum &. ablctc:rn 13rirJlll1La non llabet.
fale.ltx llu.tdriga: P h a.rI1 ,lci~.
,
F
.[aÔUIll in uauibus bdlicis y tils.
309
31
~9
493
'9·133
50 1
lot
'1-30
6J
fame,
�r N D E
V
.J.'
%.79
ano mm .
.35 7
[.Ulles .le pa:nuria Afr ani
167
.
ntia
era
irurn ae rol
4
f.lmes Cx làr ian oru rn nlll
ern millia llOrninum.
fam ifix Or get ori ciç dec
eri r.!7 !
pot
no
e1lè
atu
Scn
duo
x vnius duo JimullO Ae
(
fa~l1Jli
14
144
fana pee uni is [poliara.
378
f allum opi dur n.
idia.
349
fal èiu m pra:lationis illu
ugans.
flUOllius Seipiollem eJf
Si. 50 J
cuI
pcr
uri
fcc
eio
mp
Po
â
.
1fo
[au ror es Ca:faris L l' XIV
l.
fau(tus Sylla.
bJ(
rs.i
mo
ii
eor
o capiurur'488.
16S
f.1U(tus & Afr ani us viui à Siri
\
Hl
fcrraria: Birurio-wn.
p<:ianis inn ieu rx.
lor
fer rar ix offiei~a: â Pom
ranJlJç 10Cls nalCirur.
487
fer rum in ma riti mis Bri
3I,J
tef hna tio Cadàris.
us.
sor
iid cie om mil fus exercir
45lJ
fides Cx far is.
iturn eon lbn Ws ima .
316
fides Cx üri all oru m mil
297
fidcs tOt..t ItaLa ang uni or.
399
fidueJarr.t ope ra lco-ati.
383
fidueJarium rcgllU~ .
t.
lfer
cOl
fe
or ad Achillam
40 f
filla Pro lcma:i rco-is min
ilS.
fil
bus
dua
ex
i
ior
, Ma
493
filûs in fœ mi nin ;'gen ere
r:ltio.
:t7 1
Ruminis alti tranfeuncll
r,
lieu
mo
J84
Rumen auc rre re Cç làr
ur.
ram
mo
110n
7I
Rumina Ro m:l1los milites
154
Rufl:arcs Ro ma nis dediti. ritus apud ÇallosJ
cli
u&us ipfa;
fœd eri s mJlitaris làneicn
ubu s me rue nte s, vue s llOf
J68
tcm ina : .1 viris pro di hof
pro dun r.
349
129
Foliis arb ol um pan i cqui. C.d ilr.
ir
z
Fon tcm cun icu lo iutercip lle/gx.
tint
4 8•
for tiJs imi Ga llo rum cur
llc.
fdb
mo
me
fOrtiru.tiniR cxc mp lur n
J'H-146·Jso.rs8
fPrtUlia: vis.
"m ula t/o . IF' "
&
us
.13' 14· 79· 44S ,zc1
44 1 .
fr.l tcrn ç pie t,ltis cxépla
lls.
bcl
ll
74'
lic nat i cqu i,& inf ren atll
$ueUl.
l/Y
frig ori s tol cra mii sim i
GallU/..
I94
frig ori bus expo!iJiI eft
.
un
nçn
frw
CCc 1
�1 N D 1: X.
ffum entlUl1 dcditiciis luis danclum curat. C~[Il·.
10
frumentum cenis <bebus milttibus :tdmctieb,ttur Cxfar. 18
frum cntum Ulllm Heluetij corr:burllnt.
4
frull1 cnti :1I1g ulh.t prcmirur Cxil r.
HI
frumcmi condendi lUodus apud Afros.
470
frulU enta,& x dific i:l ~ro pri~ COUlIll1p enrCS GaJ1i.
189
fru1l1 cnra intrl mUllltloncs lata.
349
fug.t Ambiorigis mira.
151
fug.t: holles cd:\lIda: ratio.
215
fu".c limubt-t: haus.
3120
hlgitiui cri:! Icgatos de pace mitteb:tt de [11tuPyrena;o. 31'1
fululUS P olhll11lUSa<üutor Lentuli.
3P
fUller:t G:tllol'llln magnifie.l.
13 g
fullus GalcI1US C.dàrianuç'32.o.eius induItria.
H8
fuJtUS Cott:t occiditur.
154
G
Abali populi.
189. 195
gabinij Cd:ll'iani fdicitas .. 41I.infclieitl s,& III ors. 4120
g ,tblIll:t lli militeç.
3[8.377.381
gad it:tlli Ca: làris ù utores.
197.198
g alba SucG iol1ul11 Re x.
39
g.tl carum t~g Illl:nt.t ex viminibu ~.
3H
);.\l!ia: diui!io.
1.13'f
g allia omnis :1d Scptcmtrioncm eit.
Jo.84
gallia omnis p:1C,\t'\.55 ·rep elltc tUITIulmatur.
60
g:1Uia prouincia.2.59.Cx tàri dccreu.
203
gaUia t.\I1 quam prx dx Ccr111ani~ & ~oll1anis expoJita. 30.
fubaéb.2.3o.libcra circ iuffa
ibidem
gallia TranJ:tlpina.
156
g :t1li J! cOllciliu1l1 , cui ne orbis quidem tcrrartll11 pofsit obfificre.
J0
gallix con [en lÎ.lS aduerlus Ca:11rem.
J09
g.1llix con[cnlUSin Iibcrtate vindicanda.
• 196
g .t llIl: COnUentllS Cxllr agir.~6. cOl1cilium indllcit.
129
g allix cqllir.ltuç ad Ca;!lrem in Btitanniam profeéhtrum. 97
gallix,& Gc:malli~ monrm di[crimina.
~O.~I.I3HI7
g.l !lix & !:lI/pam<\: rcglOl1~S faluberfllnx:
3'7
G
gaUia; f<;rtI111 a Sl'lÇ oplllcntla pra; Gcnna.nt~
~o
galli;e
�IN D E X,
1 . Ari oui dicar c volunt H du c tij
gallia: imp cri um fibi vin
1,2. 23. 28 '3 t
nUS& Ca :ljr .
106. 12 3
1,3l
alli
g a: mo tus r cpe nri ni
Ca:fàr.
19 S
g aIJiœ prœJidia din ,ib uit
.~.
lO~
gal liœ pro uin cia: ferllicu
ab[oillit.
s
till
HiJ
as
gen
es
r
37'38
gaI lia:
gJl Ii Bel ga:.
67.11 4. I J6. IB
1
gal li bel lico.G.
:i.
a dié!
136g:tlli Cel ta: lin gll l Gal/ie
ur.
ll1r
ceb:
icir
Brirannial11 p~of
gal li difèip Iinx erg o in
erarllllll.I.91.
s. IF. illJillrallcllll11 cCm
mo
m
liru
eql
l11
orll
l
gal
2.66. 436
ilis.
virrlls, le fon iru do mi rab
& dein.
IJ3.
·
res,aeinl}irut.l.
gal lor llm vet erl lm mo
ris vteb:tn~'
jite
cis
grx
.
Ij8..
.
.
iti.
. Clm";
} Jl1 dD ire .pa rre progen
UTIlS dm lit:lo.1nt, lbl dcm
tllr ,lbl dem . hllm anis Vltt
bel lis
in
98.
ur.1
por iou s vei èeb am
brico oel lo IHlm anis cor
74. etia m
ur.
anc
eél:
dcl
mè
axi
m
is
[ed erc [ol iri. 215 .ium cnr
Er. 266.pro lros car ros in bel lis ha'b
. fen es 111iliran t.2.13.mu
nib us ded iti;
gio
reli
56.
U.4
e.
por
cor
137
cer o ae mir ific o lill1r
~
rum
Co rum qllc dij,ac vor~.
ple
s
cbu
wu
.no
lr. I25
76
g,lilt arm ati in c011cilium ven ieb
que ftu den t.
319
eij.
9.Iu ba: Re gis.) J? Po mp
46.131
g:1Jli in copiis C'Ilt:lris.!5citu
is.
f.lr
Ca:
xer
e
16!
gal lI pro dit ore s in
,
cndullt.
gal li vrb es lilas ipû inc
1. odi um
11
.
no
GO.
atio
m anoç con iur
gal lor llm adllcriuç Ro
F.j 8.59.76.r t8
l.>e.Hio .
136'
& int idi x m . m .1I3. rc
:!,
belj
ua
lnn
um
cnr
adu
76.
60.
gal lQr um ante? Ca:iàris
.
ina
cqt
rcp
&
ica
. conJili:t tllb
8• III os lJl
ga! lor um con iug ia. 138
s tllO .Ç l1:ttu mll lOJ Cs. J3
Con[ucrudo erg a lio ero
76
ndis..
199
rUl110ribu s nouis çxcipie
59.
is.f'.œlIHm.
136
g:lllorum C11111 C a:fà rian Jl1l111 al1ata.
Bm
196
g.d lor um difèlpliqa ex
xia m.
40
gal lor um duc es ad Alc
eadcnl cf!: 0pplIgn acio .
·.
iras
gal! orull1,& Bc1a:trum
irm
.inf
16'5
ia
. ind ltih ia le {ol len
g allorul11 fon icll do. r41
011mcs III
.lI1
.IB
rtas
hoe
76.
6~.
37.
.
79. 1clIitas ac rpo bilit:tç
177
ata.
adl lerl is.6 7 .temeric.Ls inn mo rris pro pat ria c6rc?ptll.167
in
ilc
rab
gal lor ü f,lcinus lI1emo
5N oo. 10J
es~
gal lor llm filga,& dad
CCC. 3
�1
1 N D E X.
gallorum GermanorûmqueLabienianorum cçdes.
4H
gallofum immen{x copia?
19~.T96
gallorum ingenia candida,& aperta.
47,
gaJlorum inter [e djCcrin lilla 2.faéhoncs dux.
T9.In
g,tllorum mira con{uetudo in conciIij arl1')atiindiétione. (2)
g.t11orull1 nooiliuhl gencra duo,Druides,& Eqllitcç.
135
gallorum pra?cipui Belgx,& A cdui.
23~
gallorllm principes ad C:rtaris pcdcs [e abiicillilt.
18
gallorllm tlltelall1 Jduerfùs Ariouifl:um Cr[ar iitlèipit. lI.
1.1..26,1.7. 2 9
'
gailis ignora Brit,tnnia.
84
gallicarum nauium forma.
62.& dcin.
g lllicJ cb~iç aducr[us Romanos.
63
g ,tllicx plebiç vdim.
)33
gallicns viam cum Germanico non eonferendus.
20
g ;tllico Genn:tniclIç ager non comparandus.
ibidcm
16~
g tllicorum murol'lll11 forma.
g.lllinam Britanni non guftant.
Tor
g lIly01cncç EunuchliS nutricills Arfinoes. 387. eius odiii. 398.
impotcm lCgl1l1l11.
405
gantesRom allls dediti.
71
g.lI'occlt Galli.
7
g.1rllmna Ru.
garumni Aquitaniç Romaniç dediui.
7I
geuenna monç.
1~6.1 84
gcmcJla legio.
318
gcnabum CtrllutU1l1 opidtlln. rH .2.08. diripitur atque 10-,
œndnur.
, IS9
gcn.lben!is pcrndla,CI1JCque vltio.
16'2.168
gl'ner J [occro prolènptm.
12.5
g('ncll.tAllobrogunl 0l·ldtUTI •
5
gCllUfill11 Ail.
3~o
gcrgo01J opidum.IH gergobi,n:tBoiorum op.
154
gcrgolila AIllCplOl um 01'.I72.CIlIÇ oppllgnJtlo.
178
!!cIJ11,lni:r,& Gllha: mOrlll11 (h(crimen.IB·1H.& dein. 139
gcrm,lni qllando pti1l1um,& qu,~ raClone 111 GalhJm tr,lllficrl11r. 19.20. 1.2..3°. 8o.mdc puIh.
35
gcrm,UlOrU1l1 Clluitum yjrtm.
4°1~('rmJni l'cdm:s Jiunmx velocitatis inter c'luÎtes pllgnJn3~ · ~1.5
tcs,
ge!mani
�1 N
D
E
X.
germani lenis armatuf:r .
IRz
germani Tr.mti-hen,lni cotinenter cmu Bclgis. pugmntes.:z..
]3<: Igiç adunril>ROlll.côiunél:i. 38.eo5 Ca:Jàr v lcilèirur. Ip.
germ.lnofum ad C1:Ltrem leg.uio. 77. retenta. 8r. adllcrfil<;
Romanos dolor, & OruÜ.I rr.arrag:itiJ>. n.cultu, corpon~.
139. cum Romanis conlliél:lIS. 3S. c1ades,ac [11&.,.ibld.& 80
gcnnanoni marre,f..lm.pro::liJndJ tE~) u<; luis prxlcpibl/r. 34.
germanorulTI m~gnitlldo corporis ae teHor.lS.mos in belli~
par:lndls. J40.t1ud itJ<;.139.procacita.s'3 . fÎlperfiHl(l) in j 1'0::lii, litlèipiendl\')4.nepld,'Cio .Ro .Y,lg,llio tèul'l'ftgml.ltlO
& error.Ij9<.YiéiLls-illldem Virtll'.
191
gerllllnOr1l11l omnis yi ta in vClUtionibus, & fiudio Ici lIliJjt.lris conlifl:it.
139
germlom G:llii quond,un virtute ftlper. Inill.
14(
germano5 Cxür debelbt, & Gc:mMllICO bcUo fincm imponit.77.Sr. Cetera , q u ~ ad Gcrmmornm dclènptlOllem,
morcç,& ioltitllta pcninent,y,de p;l.~r39.& <lem.
gcmll, & NumiJ..l!, Marij bcndiciari}. ,!-sr..!.! Ca:I:m:m dcncillilt.
4 Çl.453.46+
gerulorum ContiJij comintm lu:rriri.t,& crucl eltr.1S.
48ï
gCtllJorllJ1l dllo opili.t C.tpllll1tur.
"\ 4 6
gctlllorull1 (.'ql.lltC~ Jioc frclll'.
467
gl,I.JJatoria f.lInilJ.1 Milolllç.
319
gbns inrèript:t vice epi!l:olx milE.
497.5 00
glande, fllià:.
44;
tjbll:o- le il1/iciunt Brital1ni.
10Z.
gObollitlo p:llTlIlIS Vercingrtnrigi6.
154gomphi.1 exclre non t"co dIe expllgll:ltl.
36 ~
gordullniNerllJOrtllll c1lcnte"
gr:lndo I:tXOI umin CXCI citlllU Ct:t:-u:i , ..-ct n
459
If,
gratli~ arnutilrx J1lllcdegIOnarJl!ç..
.
grxcis ,Id CIccrol1cJ1l litcn cOltlcnpt.ll11< cpt!lobm
1111[tlt.
11.0
gra:cè iodoél:i Nc:nrii.
gr;rci contra pop.Romanurn pugo.lrc nolcnrc~.
gr;ccI~ htem g~lh olim YJi.
grudij NCluioIlIm clientes.
gllImus natur:t cxceJIcI1~.
gUtlll1l,IWÇ,f<':ll ?~[rU:ltll~,:lut
princl'p~ occlChtur.
474
C t f.1r
ibl"cl1l
P3
136ll~
. ~9)
COttlltus C.ltllMtUlYI f.lého l'l~
u6
CCc +
�INDEX,
H
Ad rumetu111 opidum. 301. d Cadàrc ob!idetur. 431·'
H
puur.
hadrumctanorum l11ulta ~ Cx[arç.
ea..
48)
489
haliacmonflu.
337
11arpagoncs.
~69.499
harudes populi.
1.0
]leleutcri populi.
J9'i
helucti:t omniç ciuips in quatuor p~gos diuiC"t.
g
l1cllletij cetcris Gal1is pra:fbmioH's 1.. cetera dulleluetiiç
1
u.Hr)
vide pag.
hellletij pop.
JS6.189
Il craclea Sen ti Cl.
36?
hercyllÎ:t filu,l,ciû[quc ferx.
141.147hcrculiç f.l11UI11 Gadibus,
297
l1crculis flno abl,lta rcftitllit Cxfar,
299
hcrminillsmolls.
41~
]ùbcrnia in[ula.
10 L
hlcmarc filb pcllibus.
3~'t
11iemcsin Galliam:ltllrx.
84
11 l cmp[al Rex.
46,
hippo rcgills,
48&
Jl1PPOtoxota:.
318.442.
hlfj)allS opidlll11. 196.~98. CillSpllllcta. ~Q6. Cillfdcl11 tlIfb:lt1o,ac molcftJ,l.
512.5[3
hi~)alcn{iblls ingratitudincm cxprpbrat Cxfàr.
51S.SI6
hilp~m equites.
108
hifpani in copiis Cx{aris.
45~
]11lj1anorum auxilia Galliç aducr[us Romanos,
70
hi (l';"In o III fil l'ugnandi ratio.
262.
llifpanorllm {editio inter [c.
421.
hi[pania: caput Corduba.
49'
11J/pamx pnncipes ad Cxfarclll rranfeunt. 1.77. ex Hifpania
.lppon,tb,lIlwr necefiària ad :!llnandnç xlàriç nauc~. 94
llifpanicx TCÇ tnrn Pompciaporum qll:i!n CxliLlJanorü. 2.60.
306·344-& dl:inc.
49 0
11iljlJllÎx clux ,1 Ca:{arianis pacJtx.
358
lllfj):mix vltcr~or!s fcc~nditas,& litus. .
495
hi/pania: vltcnons POUtus Cn.Pompclus adolc[ccnç: 490
Illfj).lllla-
�1 N D
E X.
11ifpaniarum deditio.
301
lliflàm M. Oé:buills l CxC1.re abalienat.
,1.0
. 137
llomines .i G:tllis pro viél:i111i~ imJ11olati.
hordeo corrupto,& panico vetere [c alE~es Mafiilien[cs.300
11ordeo f'rllJ11ellt~lm auél:ulJJ.
349
horrorcm adfpeél:us glaJl:o fibi cociliant Brit.lni in bclliç.lo1.
110[pitilll11 J~croJànétLlI11499.eius violatinefas.
ibidem
II O.IlI
llofiis conlilia qualircr accipienda.
ho/hs in .lcie tnlIendiratio.
1:.6./18
131
holb,ç in iniquutn lOCllnl pc~rahclldi firatagcma.
hybrida: .1. Labicno cQnfcripti.
[41.
1
AdcrtinorUI11 in pop.Rom.oftici;t.
ibcrnia illiùl.t.vidc,HibcrniJ.
ibnus Ru.
icciuç,& Antebrogim Rhelllorum Icg:lti.
iccij allgull:!x.
iglliç i,ICi J()Iit~lç .
I
i~l1iç filppJIClUnl.
..po
2.70
~8
41
'196
'J.!$$
Jgne plIgn,lnteç CxCtriani..
117
igni VJlll combu/h Par,\(knrc~ expugmtJ.
'183
iglllblls noéturniç prOdllntllr a!iqu,ll1du milites.
346
i~crd ,l opidll111.
2~9.1.71
illurgalloncnf(;ç populi.
1.70
in Il JyClco gdl:a.
~S.60 ·94·4U
jmanllcmip\ Trinobantium Rex.
105
imiracOl cs follerti/1imi Galli. 16~. item Alcxandrini. 386
il11perrl:orcm [c appclbt Sci~i~. 134' co 110mincllldignlls
cenfetllf <l Ccnnlrionc CxJanano capto.
4~8
i,nperatorcs muncr;l ae dona ab amici, accipicbant fe bene gc1h
418
inlmpubcres etiam [xlli~ Bibulus.
314
indo Rex.
'196
induciol1la,i Treuiri fimul:ttio. 9S.do1us ae dcfcClio.I08.l2.4'
fllg~.1:z.3· cxdeç.
I:z.S
inducJJrUlll gcnm ex mifericordia.
2-9'lÎnrfmeç ,lliqu.lndo Germani terr?rcm Romanis .lffqcnrcç,
j>oftca ;trmatJ,:'lC vJétorcs [prw,& hlpCrati.
%OC>
CUlll
�1 N D E X.
intantibus in an!ore pugnl? non pareitum.
1GB
ingr.ltos le perfidos C;efar vleiCcitur.
469
inimici alter alterum fCrulntCS.
108
infLdia:: Lablcniaduerfus C;r(arem. 460. deteéb..'.
47J
inflcliarl1111 oceultandarU!l1 fi·aus.
398
infigllia fibiin prœhiç :iecommodab:mt milites R.omani. 49
inugnium & ugnornm milit.trium oecultanrlortlm [mus.I ??
infantes eriam , & innoxios nonnLlntj\lam d.i.is: fuis. [lcrifieabant Galli.
137
infiar legionis videri'355 irrlhr whorrium..
396
imc:rcetlio Tribumcia.
.
239
intermittere dare obJldcs:hoc cfi,cdI:trc,& protr,tflcre. 90
il1terpr ere~ 9uotidillll.
I~
Fc:r Interprctes C:rC'u: GalUs locutm.
ibidem
Ifl~ Influa.
4r4
illhmllffi Ca:r.1C muni&.
H8
ica.hl line vulncre.1 CœDriani~ capt.1.
358
1t..1Iia ftne Sici lh & Afnea teneri 11011 porclt.
306
it.dia; t.tclllt.1tc~,& cxifhmatÏo.
/:tg
itil'lcri~ Cil:r.ui:u,i ad hotleç afj,critaç.
"H
ÜlllCrIS difficultas in Afrani.\l1O cxcrcinr.
2(,0
ithyrcx ll~tlCS.
, 4H
ié'bim pOl tm.
.
9')
iub•• ]\lImidi" Rex 1 Pompc:i; ho~) c:ç,& an'\'lCll~. rOt. C~·GI jç
hoilis,446.auxilial'ompclo (llppcdit;tt-fT6.dcphantm :HI
Scipionem .tddnclt.446.,,6Q. ~llXI It.l .l Seipione Pom pei.lno abdllcic'4'l6 ..td VtlClllll11.l1è l'ugn.tt.3~. Vticcnlè\ c6
firm aqlO. uriollcm CC,:(lriallllm VlIlCit'3'3'. ciu~ crllclcli~
tK3~4 .471.4n(llpt:l'bia &. .lrrog all tia.'!Po.rel1Qr apud C:eCtti.ll.lO!;'& rurfuç contCl1lptUç.
4 li 0.
Juba.: Regiç anguftix'446'4S H64 'lS6.mon. .
488
l.11diciorum mua form.l,yt ab; ~lldJrent,.lll) iudlcarent. 3(?,
ÎllJiu\ Ca:t:1r & P .Scrllilius conulleç erelntur.
316'
iumcma alga tolerltl.
44 D
IDmcntJ. [uaCtrein:trll i\frani.1ni ipfl occidunt.
181
rumentJ\ m:rximè dcldblltur Galli.
74
i\ll1ij pœnitcnti;t.
499
iuppitcr G:t1 liç Cllltu~.
137
rura mon~ altjftimu~.
,.
à,Iûur:lUdll Labicni in [JlIorê' Pon1pcij .l Cç fare ~n~tuétis·32.3
mlmrJndum
a
�1 N
D
E
~.
iuliurandum rcmerarium equitum Gallorum.
'90
illIcilirando hoftili fidétcs C:dàri:l.lù Tyrollcs Ûl perniciem
li.tam [1,; dcdullt.
333.
L
Abicnl Ca:[aris lcgati caftra oppugnata, uS·dus (l:magcmata. 131 .186.(upplemétum.185. eum Gallis pœliulll.
177.
188.virtllS.
I.tbicnuç.i Cxf.1ris inimieiç ad dcfcél:ionem folicitatur. 2.34Cinglllum opidum exçdificat.14.).Pompeioiurat,& idem
f.1eerc cogit kgatos, Tribunos, eenturiones &e'323.eiu1;
clcm clIm Vatinio de pace alterGltio.
32.7
l.lbicni adllerfllç Ca: ['u'ianoç c~udclitas . 3~7.1rrentario ad PÔpCiliOl. 367.ae1es contra C:x:fàrem. 439. infidia: aduerfllJ
Cxf.,rcm·461.dctcéta:.
471
bbicl1l fllg.l,& clades.il-SS.46I.472..mors
510
laboris inrolerantcs Galli.
16'P70
I.tbOrl,1C duritix,i pli cris ftlldent Gcrm:tni.
139
hbrtll11 dlll11taxat fupcrius non racllll1t Bnt.mlli.
J02
Ltcct.lni ad Ca:f.1J"cm tranfcunr.
2.70
laéte,&: pecore ViU1ll1C SlIclii.
74
139
laél::c,cafèo,carl1c villum Gerl11:lni.
l,lem Lel11;J.llllS.
2.6
lani(l:x in mod~ul1 Cx[ar [lim tyrpl}eS aduerlils clephanto~
illflituir.
lar~itio CxC'ris.
299·300
I.mn,ttcç populi.
2.S0
lariIf.lopidlll11.
363
htobrig'i p.miam [uam dC[l:runt+ rcdCllnt. 17. corum numcruç
Ig
Lttrocirua aplld Germanos inf\mia qux nonlint.
140
latronr~ diai Romani ab Acduis.
175
Icgatialü: limt pltCs,atqllc impcratoris.
346
It:g.lti Heluetjoflll11 ad Ca:larem.
S
l eg.tri jure gcmium ÙCl olànél:i.
6[
Jcgui ofliClulTI.
296
leg.1ti {ingu/J~ prx[cél:i legionibus.
179
Jeg.ltonnn viol.lrorum vltio.
66
IcgJtos Cx[aris Galli vio1.mt.6!.Pompeiani itcm
~o ..
L
4n
�1 N D E :X.
Jegio CentuTiones fuos cxdens.
419
legio Gemella.
•
318
Jegio feptima frumentatrix.
90
legionis decima: virtlls & pretium apud C:rfarcm.
27
legio vndccima Ca:faris impar ceteris.
21I
legio vigefima [eptima tyronuJ1l.
33l.336
Jegio uige/lma [exta. 409. trigelima [cptima.
389
l cgio vcmlcula.
207
33%.
Jegio vercraJ1<1.
legione vna Gallia vlterior obtenu.
S
lcgioncç d dllce perfuga tran(auéb:.
304
kgiones Cx.G1ris veteranœ,& DOUX .
.
2.11
Jegiollcs dua: Cxfari detraéh, Pompcio traditx. 2.35.ex primaria; er:lJ1t in excrci[lJ Pompcij.
368
IcgioncçPompeij.
317
Jcgiones lèmpcrdux pro callriç Cœ{aris excubabanr.
16cS
legionllm CxC1riananlnt in hiberna dillributio.
107
474'47~
}egionarij militiç rob ur.
'
]egionarij in e9uos impoJlti.
2.9
kgumilllbus cti.lIn conrCllti cr:tl1t C:.\Jlriani milites in ino~.
m
lemoll iceç populi.
J96
IcmOllicum opidu1l1.
220
lenillJ11 opiJum.
~I%.
lclltuluçSpinther ACculo ~)(pt! Jitur.
~4S
Iclltuluç & brcelluç coll.C.d.lris holles. 23p.4~.Ron1J 11)<;cu xCuiç allfllgiunt.
24S
IClltulm M~rccll,n'lIç ~l1:or CXC1fianllç.
35%.
lcntuli Conlil!ls xs alicllllm 2.39.odilllll in Cxf.1rcm..
237
IClltlllm Spintltcr xtatiç honolcrn oIlclltat.
36 4
Icntlllus Spimhcr Ca:t:triç bcnciicinriuç. 2.49. ciuf-km fllga.
2.4S· mon.
37 8
}clllltlculi,nnuigia piflatom.
3.14
JcpicllJÇ Procoll!irl in allxi!iuJn.i cal)iovocltur. 4l.1. mc(!Jat
intcr CaffillJ11 & Marcclllllll.
42.3
IcpontJj populi.
78
]cpolcm DTlpl1ni 11011 gul1:anr.
101
Jcptis opilhlm'436.cilJ1[.I~ il11fllllniç & Ilbera.
ibidem
leptilll Llbicl1u~ 0pl'lI~nlre conaulr.
449
lcptir.morum mule.l .1 Cx[arc.
4 8,9
kll:\ci
�1 .N D E X.
leuaci N eruionun clientes
llf
lellei populi.
2.7
leuiç armatura inter equites-inrerieél:a.
4H
Icuis armawrx pechres.
[.\19
lex Aeduonun de l11agillratibus creandis.
171.1720
lex Iulia.
2.45
lcx Pompcia de ambitll.
317
leges Ca:lix du;:e.
32.8
Jexouij,{eu Lcxobij,aducrllis Romanos con[piram. 61.65
libcrtls Galiorul11.
59.IH
jibertilli,& {enu il! militiatn a,lfcl'ipti.
#z.
libo Poml'cianus cum CœCarcad Oriclll11 colloquitur. 32.5.
infillam Brunclilinam oecupat.Bo. Cxfarial10S terret, ibidC111.Brundit1o (lifccdir.
ibid.
319
Jiburnica ela/sis PompeianJ.
3[5
liciniuç D 'lIn,liippus.
liél:orcs hab cre prJlIatiç non licebat.
2.68 '
ligal'iuÇ captu a C.dàrc necari iulfus.
470
Q:.!:.igario,C.CoIlJHli) filio Ca;làr ignoreir.
485
]igcr,Ceu Ligem flu.
6I.I5~.[84
lilium in l11111lltiol11bus Alexix.
195
lilybxum promOnrOnllJ11.
iH
lingollc pop.
, . '
'"
17.2,7.77
linrrilllU vriJÇ in OUl11ll1Jbuç rr:tnfÎlclcndls.
8'
ll fèus AcdullSDumnorigcm al'Hd CXÙrcm deferr.
II
llr.tta interneeio,hoc cft vlta,
505
htalliclIs AcdllllS elurque frarres. 174.177. cius pcrfidia, ae
fllga.
173-l74.17S.I8~
Jiror.l omnia d Pompcianis tC~leb~nrur.
34 1
lirera; Ca; {ans vix;;ltljUa; xgre III Senarll rec!tatx.
~31
litcl'iç dirciplina DrtlldoI111l0~11lland;!batllr.
136
lill incius Rcgulus,HadrWllCtl pra:fcél:us
48S
longarliDl Il.lUÏlUll agditls.
100
longinns CX[lriallus.
4 17
J~~.
I.A cmilius Dccurio cquitllm Gallorutn.
~
If
I.Afranius Lcgaruç Pompcij. 2.~9·prod.ttlO11is pofltllarus 'L66
l.AurullculcillSCotea leglrus. 107. eilols prudcns conlilium.
m.vu/nus.
. 11041.C.l:[.'U'.adolcCccllS lcgatus. 189·:t·p"ol'atiol1c Yticen[cs ço,,:
�1 N D E X.
Tlortatus, vt portas aperirent, Cxiàd aduenienti obuiam
proficifcitur.
484.485
J.CanulciuS Icgatus Cxfarianu~.
HI
J.C'lftius Conlu] ab Helueriisc;ef"s.
5.8
I.Cafiius Longinus Cxfarianus.
:U6
I.CeJlx Crefar ignofcit.
485
I.Ofpius Cx[,uianus.
468
I.Dccidim Saxo Ca;llrianus milc9.
2-79
l.DOnJltilis. %'4°. in Cxüris pordl:atcm venir. 2.50. eius fllga.
. 300
1.Domitijfclltcntia de tribus tabellis iudidbus ({andi, in c.luf
fa e;:orum qui ;iPompcio 11011 f'tctJlfcJ1[. 365. eiu!i:/cm
V4
mo~
J.rab l; Ccnturiol1is [cu virwç,[cu remeritasmir:tnda.
J.[ lirtJl1S.1 Pompeio :tdPartho, mllfus.
1. III l1J liS Paticclis.
l.L1tl.:n:nüs lmpcrator appc]lJruS.417.cills mor.s.
l.Lcntlilus COnfllL2.37.cilis mors.378.vidc Lcmllll1s.
1. L1Cll1lU\ S(lllIlllIs C.dlittm h1Uclat.
J.Lucccim l'ompeianus.
I.M .ln lius prxtOr P01l1pcianm.
I.M.lllli; Procon(iilis fllga.
l.MClgJlID.
)J.1ctcllm ri Ib.plcbis Cxfari obiicilllL
!.tv!tnllcius Balilius"43' tillS ad Cxlàrcm cpi{lo!.J,
I.MUI1JtlllÇ P1.\Il CliS.
l.Natidlll\ PompcJJl1us.
l.P 1\Jllus conll,1.
J.Pclroü(üpquilifc.:ri mors.
I.PI(O,
.Pifo CJ!Clri, {occr.8.1.J8.cius mors,
l.p/JnclI Cxf.lI iaJ\uç.
181
364
492418
4 11
3t6
lSI
67
'P7
2-5]
~Ol
107
2.87
2.32.
114
::'3 K
g
z60·434
1 PUl'JlI~ Ccntuno .l Ca:,Cm: captl1~ dimittjmr.
2.45
I.R.1CtllUS aducrfu.ç CaQlum confplr.lt.416.CIUs Illor~.
411(
I.Rofèiuç.117.Q!.xfl:or.I:t3.prxtor.
2.3 8
I.Rublluç Hl potc!Luclll Ca;f.uis vcnit.
2.5 0
I.Scptim1j tnb.n111itum adul:rfirs Pompciulll crudelicls, 377
J.Scrtoriu ',
. :t7 1
J.smbcrtuç POIl1!lcunus ,Apollonia: pra;fcétlls 1 (bm 1IIl1<:
profugi[,
; . 31.J
J. TH;u!.
�INDEX.
LTicida equcs Rom:mus.
J. Tirius Tnb.milir.
LTlburt uç ill COJ!OqluO vull1~rltur.
~~7
4'9
318
I.ToCl) apud Corclub ~ll(è~ rerror.
410
1. Torqu.ttlls Onci pl xfdruç Pompeianusfc & OriC\.Ul1 CçfarÎ dcdJt.313' cim mors.
488
l.Valcnj Prxc.QI1J11I1cg.1t1 mOffi.
67
1. V:m:lli Ccnnmonls ~&rcglUtl1 pro illimico facinuç.
liS
l.VibulJius Rufus 111 Cxi.lm potclbtcm vcnicns, ab co {Chlpcr dUl1dfits.
1H
lucrcrius Hlfjlllo Pompeianus.
319
IudcliLts Ca llircm l1Ol1l0 audax.
15PS6.1.13. 12 4llifilll1Ïbus .1CCClltis l1Qau Vric.llll Ca:1ârpcruenit.
485
Juna: plcl1:t: VIÇin xfbbl1\ 1\l3tit1miç.
89
I11na n1li noua Gcrmano\J1on conrenclue.
34
hllJ.lta ca{1r.t.
h,Jira J1I.l.
l11lit3n11 lifj l 31i1l1 oppngnal1t.
Itrlic.ll11 Icul~ .HJ11.ltLlI x.
llitwa P .triliOlllln. 119· 18 S· il1ccnditur.
Juxurlc~ PompcilJ1l C),.CI CltU$.
lyllùm Cl
)(ÜIl11.
'1-79
'2.~9.4t6.~Il.
SIl.
26S
18S
37%.
331.m
lt1AcccloocÇ cqult(!Ç in Pompcij copil~.
3r!
l V n1.1ccdol1l,1: p.m hbcra.
336
Jmcllln.c be 1lIex 1 omanOJlrm bJ.riJaris admir.luoni [um.
J1l.lcJlln.t: vanx Alc)'.lOdnnx.
385
ma{;1lhacuç G.ll101UIl1.
1'9
maglrtratu~ bdltct apud Gcrmanos.
14 0
m.lgl1lracu< Icx apud Acduov.
l7 1
m.\gdl:r:ltll\ pr:cpoftclc dcccrnuntllr Romœ.
2.4 1
rn 'gdlr.uu~ Rom;um {acro[anéb.
S.6
magnJwJo .lIlJ1111 CxClriç.
4~O
lll.lgl1Hudo ÇDrpom & vires vt ponantul
7r
rtuLc.l vrbç.
4 t 'f,
J1Ul.1ci.l,:\C tr.\nquitltc.1S tn~m.
65
malClI\ Nab.~r(:or um Rex.
3SS
molndubionUll f.lnlC S, a\' nufcru.
'?&
n
�l N D E X.
mandubracills adoleCcens BritanllUS.
lOS
m11.nlills Tu{culus.
417
mallllçrebeIliblls viél:iç prxci{x.
229
tn.lnlbus prxcilis dimifSi tabtll.trij capti.
496
marcelli odilll11 aduer{uç Cxlàrc:m.
234
marceIIlIs Cl1m CordllbcnlibliS .l Cafsio d(l'ficir. 419. Vide,
M. Marcellus.
m:1r'cius Crilpus prx{idio Tl1cbennenGbU's .l Cxure mittitur.
/
477
marcom:umi Germani.
34
m. Acilim. & Stariu's MlIrclIs lcg~ti C:dàris.
32}
m. Antonius Jegarus Ca:iàrisl 100 . ~xfl:or. 107. Brundilia pra.:efl:. 330' cius r.1ccrdotij l'CtitlO.
233
ln. J\mollÎus. ~Cal~Jl1s Tnb.pl.Ca:llri s fal/tores.
23&
m. AqulIlius nouuç homo.
46,
m. Aquinio Carollis filio CxGr ignofcit.
485
JIl. AriiliJ Tnb.111 il. md~ra ca:dc ~ .
177
m.Blbulllç Pompcij pr<tf~{tu.~ 1l1.lriç maximus.Vide Bibuluç.
m. Ca:/ill çRufuç prxror ROm.ll1l1ç.
328
m. Calidij [cnccntia de rep.in dilfen{ionc ciuili P01l1j1cij, &
Ca:flrjç,
13~
m.Caro VticcnlÎs.
444.453A83·V:ïdc eno.
Hl.Cra!1ù,ç:i P.uthiç interfl:{tllç,
334
m. Eppio Cx{ar ignofcir.
485
111. F.llIonim PompciJnus.
337
m. Lcpidus )lrxtor.
300
m.Marcclli (cntentia de rep.in diflcnûol1c Cxf.1ri~ & Pompcij.l)7.idem pra: tor appellatm.41O,c.:lItillC: pr udc.:nria'41 l
Jll. Mc!1àh, & M. Pl{O Conli!1cs.
23
m. Mdt11a leg'atus.
448
m. O{tauim Pompeianlls.
319
m. Opimij prxfcéb equiwl11 Scipionis mor,~.
.
339'
111. Pctrcij CClltuflonis prxclarum faclnus. 181. c/lI{dcm fauor erga Cxfarcm. 336'. erga P ompcium. 44 1. [ug.t. 486•
m~
~
m. Plotiuç in colloquio vuilloratur.
3~g
Ill. PompClnills Ca.:l.lri.1nlls.
FS
m. Rufus ~:dlor. 301. 314. cill[,lem [entcntia d.e Ca:larc
& PompclO.
13R
m.Slbnus.
nt
m.TiI()
�IND .EX
in.Tiro ignomin-i o[c dimittimr.
.
"&4P
ln. Titi" Ariollifti ho[peq1.de manib GernÜ.noÏ'li érept 9 -36
m. Trebiüs G.1l1uç.6o.
ln. Valerius Procillus.
jz.
ln. VJrroni~ in vlteriorc Hilp.lilia legati muratio.196.&dein;
41.0
eiuç legiOlies.
lnarcc5hlalllù populi. - . _ ,
34
mare bis XHUJllS x [I.horarum [pabo.6j. mare COclllfiuTI,
& Illarc apcrtum.6[. maris tr.mJitu C~{àrcl1l prohibcre
Pompcius 2cin.mÎr. 3[9.
rmrium omnium non eandem
cire mturaln.
59
m.lrijafliniçCxflr.
.
45!
nuritimorum Gallorun1 rebcilio adllcr[us Cx[arenl. 60.6r
m:uitimorum opitlbrum mttnitio.
marrucini pOpUli.150'3011.
mars.
137
maril Cétllrioncç perfugx.30~. tnarforü militci virtus. 148
Jl1J(iiltcn(ès doéh-195 ' mallilienlium res. 1.57.1~8.t68.1.86.
& dcind(·. torllm nomini & vduJbti dcfcft Cdar ne co4
pcnta.
30d
matcrflD1. de mura fc d~iicÏt;ns. 50(.
materia: inopia
l.lbora~ Africa-143'
matiièollC opldum.
104
marrona Ru.
z.
m:luri celuites.
437'4 81 • 435
1ll:l7:lga opidum.41S, mazarç rcldrUlU genlll.
16
lIlCdlOnlatrict:s
78.19~
mcdobrcga LlIlltanir op·41~. ln:loJul1um opidum J8r
lllcnlorabiIc C:dàriç f.létum in dtfhclllt.ttc pcculliatia. 31(1
m(·mor.lbile CX{.1tis docurncniü in rditicntii~ miLtibus.wi
I11cmorabiJiç ca{us in conRiétu,nauali.
'9u
mt:morix excrcit .ltio,
.' _
-.
13<>
menapij G,llli'39.7J.76.ab Vl_tpctlbus bpprdit·75.colum Vlfhtio .93. rèbdli.o.11S. tlrd1(!?.. _ _
J30
mcndacij vlltç in c.1 pt.tndlÇJ?ldJtlI111.11ll1l1IÇ.
178
mt:IlCdCIllm Maccelont:\: l)tlllCt}'~.
336
mercatollim conulldcia ClIr Jdtnittant Suctli.
74mcrcllrirrç rrxcipll~ .1lHtel -Jllm cOldJ.ltrrr.
117
mdf.1l1.t c.d~ri.I011\ VriCJllll tufrodir.
..liS
nJ('/'(,nç pcnclltatio.
37~
rnctiofedlll11 0l'Ïtturn.
137
met! opoliç opldum in potdtattrn C,cf.lris rcJat'tllm. 36;
ntilitis in Cor:1.lrcln C:\\lll!lllll.
%.9
63
DDd
�1 N D E X.
militis vcterani Clll11 clcphanw pugna.
480
milites à mane ad v'cfpéra111 ieiulü 111 armis Il:.tntcs. 4~7. pr.\!
plU ore tefb.mcntil. coudclltcs. 2. S', tèipios p!célclltcs.
36~. milnum amor crga c.rrar(,~l. ~84· militum tyronul11 rudJt,ls. 148. nlilitans dJ1Clplll1a & feuerit.lç largitiont: nirni.llllll1l1itur. 4 1S. mibtMiul11 figllOrt:111 cofcn:nclofllm cçnmoma apud Gallos JI1 fœdcnbus 1a110Cl1
dü.
1S4
milo cx dis Clodian:r reus. 3~9·eiumé rnolimc:,ac mors. ibid.
mincrll.l .Ica..
137
minucill>Rlllm Pompcial1u~. 319, minuciuç Silo,L.Racilij
cIi('n~. 416. millucius c0111l1ratiollis adu\:r!lIS CŒUIIH
inclcx,excruci:1tI1r .l libel'tis.
418
minutatim reCipere.
449
miracula poil: viEtori.un Cxr.lri~.
37 8
mirhrid.lrcs pl'fg.lInenns. 401. 1~ CxC'U'i illl1git , ibid. Rey.
Bo[i>hori.L Ca:flrl! conlbtuimr.
43 1
mona Infiila. JOl..
mon0111Jchia.
SOS
J11o[ini Galli. 39. vlrill1i GalIolllm pac.lti. 71. ('Orlllll :hl
C\:Jlrcm Jcgati. 84' B:ub.1roç fe vocant. ibu!. CÇJ:lriallos ex ill itanllÎ:l rcduces inuadunt. 92. in porcfbtcm
Rom,wol Llm l cdiguntuJ', ibid. Atrd>J.riblls.1 Cçùrc attrlbuti. J!i6. .1 Monniç)l\ .Hrit.1I1Ili.1I11 tr.lIl ji<.él ll~ OJ cllll;IIl1UÇ cH.
'
84'
ll1orit.Lfgm CatiMini Rtgis 1[.1(<:1'.124.
mol~ fluuiuç.77
muhcrc:y&: pucri Hl 1I11lro dJlj'oliti ad lpecie; .!UlIlt.LX:tt. p.l.
nllllicrcç c;ernullol'um rhc,!J~ & c.lrriç Ill1pofitx.)5. 11ll/licflllll G,dhc.lrunl !lWç in pra:lii~ c.lp1l1 li III pJ.ffllll1 dcnllttclI,!I, & IIOCII)". proFcrcndi. 180 . mul1cl UIll cJincç
pra:lèélt .ld rorll1~nt.1 bellica cfliciClld.l.
~7JI
mulioncç,cquJtUI11 lpeclm, cxllllJcntcç.
178
l11un.ltlm 11 LlI\cll~ c.tl'Îj hfrorcm g!Jdio cr:mfigir.
417
l1lundo 0l'idulll.S[I'). mundénlis c.unpus ~o 7 .
mUJ1,lcnfiul11 ducum chdcs.~ 13
n1uncra Mi!onis.
319
mUtllelpl.l Roman,l, pccunÏ:ts cxigllntur.
.
24 .'
Jl1unÎeiol1cç C.l:f.lri\:ld Alcxirun.l93'
Cxf.ms & Pompt:lj
ad DyrrhachiulI1. 341. muoltiol1UI11 ambituç illuhtd·
tUI 3P' Vide Cli cr .l •
. _
mllri opidorlll11 ,ailiçorum. 165' murihoflilis prllUU COIIièclldcndi g!orÎ:l . ltlQ. mùrus nurx IOTl{;imd.uJls.
fi
le
.
lnUlculi
�l N D E X:
1l1ufclili [(,)nnJ.
mùtuo fèiè confie cre çonantur Iuba,& P ctreim.
192,'1- sS
"'4
myop;lro.
·..
N
·N
Abata;ortlm Rex.
nannetcs GaUi.
Il.trbo vrbs.
nalidij c1a(~is C.lpt:t.470. n:tueç Î.nutilcs.
na[ua & Cllnbcrillç SlIcuolum imper acores.
38)
61
68.156.2.3°
190
1'1-
I1:lUCS BrÎtannorü.lt67;Ca![aris. 6I.8~ ·90 9~.99.155~167.161t
3[8.P9,W"HJ. n:tuium G:Ùlicarumforma.62-.63' Rhodiarum naufr:tgi.um'3P' ROll1ananun cum GalJicJS imp:tt
prcrJillm
.
6}
n:ll1.llc ccrr.uné Romanoru & G:ùlortlm.64 ' M:dlilienIium,
&. :-e[,riallorum.i68. Vatilll} & OéhUlj.
~12- '413~
n.llllgationes Cx/àns fdices.
107
nallp.\élllS. }36 • .
neapoJis.
43f
I1cbulx crafLi: btlblllum~
49f
m:g\Î~enri,t cx diucurnitate.
2.1HlI'47I
nemetcs Ccrmani. H·
IlcmctOccrna opidl1l11. :1-30.
ncruiJ cqUit.ltll nihil olim valcblllt.
47
Ilcruij . aliorul11 fcrocillimi.39· Gra!C~ illdoéh.[lo.mi\itariot
OpCll.l ROlll.f.Lccre doéli. 1l6.~orllm cltelltcç.1I5. mOrcs.
45.12.:I-.multltlldo.tl6.pcrulCaCl:l ln rè adl1Crf.l'51.in Rom.
lcbcIlio,ac frauç·47·50.HS· llI.I1P1.8.dcditlo.
p.uS
nicoll1cluS BJthyni} nobuim.
415
mcopoI,s opidllm.
407
I1IÜ.tQll.llullOlà) atque turbit,l·l87. ni.mbusGum Jâxorum
grandinc.
.
4 Sl>
nitlobngcs popl1\u~6. cortlln Rex TeULOI1l:ttUÇ.
170
Jl1UC .11tl!iima Ca:fJr lion prohlbl:H1r .lb mlll:rc. .
157
Horica opicllllll+ JlorJq~~ .~g-cr.(bltlell1 norlCUS Rex.:J.47
nOUlodullÙIl1 opltillm. 44. 119. 160.[ 84.
~ 110X dic,rit x x x,
inlJ1iü!Jç nrJt.ll1l1icj~.~Ol . . no~h:nl dlCi p~a:pOnl1l1t Calli.13 8. lloélcs 111 Bmalllll,l.,qu.Ull lU COlltll1ente, bl cllio~
reç.lOl. noHilJlll non dicllUll 11111l1cro [pau:t tcmpoJ\1111
I11ctiunrllr CJI:I.I~8.. lloéllltn:t G.'~!lOllml coucllta. l:J.3
noélUl'Oa OpCI.l C:r1.1r.laIJOrLUTI obfdlorul11.
116
nUl1lCillç, & Vcrodoélius l kluctlornm lq?;.ui.
-5
DDt!
2,
�r
N D E X.
nUmidlt in ~xercitu Ca:Gri~. 41. nnmiclx:l. Scipione muid
ad C:Elarem ,lclabulltur. 4~1. ll11midx in cruec fufriguntUr.47[ · numidafU llratagem.l.l [1. celcritas. +72..
c1,ldes. ~02..3IT. ineurlio in cxercitum Cxlàris. 436. +71..
comm cqUll1lfrClllti.
442.
rlutricim pueri rcgls regnUIll pracurans.
379
nymphxum pOl·tUS.
Hl
o
Blides Ca:{ariani ab A cduiç malè mulritur.188. oblides G.lllorum malè habet Ariouillus.
10
obueulaopidum·41~. occlum opidum.
7
oébuiJ Pompeiani caltra oppugll.1I1rur'31.I.cius eum Vatinia
nau.tle prœlium.
'PHI4- fllga.
ibid.
~9.
oétodorus Veragrorum viclIs'S7.inccufuç.
oétogefa opiclum.
1.7(
oculorum cffo{çio in minortbuç fuppliciis.
ISS
olei tricies cenrcniç lJl III 1bus l'0ndo ITIult:lI1tur Lcl'titant a
Ca:làrc.
489
olloulco Telltomani pater.
' 70
opera Cl:f.trl ad Alcxl :lIn"9~.a(t Ma/Çili,lm.
'9°. 19'
opl(lllm ;tltJ~imis mœnlbus J. CX/lre VIIO nec roto dic cxpllgnltllm. 3rq. opldu (lUIt! llntJll111 vocant.l0S. opldi
Corlil11) cun C;d'Jr1,ne {mplarur ~ mtlltibuç.1.48. opldi
Slrliu x pr.cfc~ Il' 5ClplO,.l multltuumc imcr/iCitur. 476
opida llt/i'alll.l' 1J.ltllra IOCllllUlJltl.
4940l'pim kg., m C.dàm.
471.
orcholllcilum Cc/ar rccipir'348.
01 cinia SilllJ.
'40
orgCtOflX (qUI & OrgétOflx 111 vetllilis l111lbul?am COcllçÏhm) Hclueriorum pnnccps+ orgctorJgJS hllll~ ) & JJ!I:t
caplUntur.17. orgctonglç mors.
4oricum opluum'~'9' .l:t:u rccJplt.
p~
ofcenlè~ populi.
~7()
OJiniOi Romaniç dediri.
~~
otJ.clhus CraJ1ùs Pompci.lnu1.
3.l lo
O
p
P
Abuli equonun inopia. :tpud Pompei;1nos.
HO
pabuli inopla lument.l fu.l OCCldclltc:s. 38),. fine pabulo
rCtClltl
�1 N D E X.
retenta iumenta toto qu:miduo,
ibidem
pJc.ltorum inligne in bellis.
180
p:lcidil/s Pornpeianus. 439. cius ad~ler[us Cœ[arem pugna.
477· mors,
47&
paconia inftlla.
130
pxmani Germani.
4Q
pagi cemum Sueuorum ad ripam Rheni confide11les.
:'4
pagi Tigurini robur,
8
pagos in quatuor omni~ ciuitas }-1eluetia diuir.t.
1
p:lfxopharr.'llica viCtori.1.
4t4
palma ex pauimento enat.l.
378
paluda!i prxtores.
:'40
paludes Morinorum. 93. palus inter duo caftra media. 41palus perpetua in Scquanam inAucns.
18~
p:llIis ;i f:'lmclicis in hofiium caftra abieCtus.
34~
ranis ex r:ldice t:1CtuS.
ibidem
panico & hordeo fe alentcs Maflilitnfcs.
300
parada opiciUID,& eiw miferanda clades.
483
parxtOnlllm.
188
plfCntare ciuibus.
11:parifij populi.
Il9
parthi Romallorum hoItes. 334· p:mhicum beJ1urnl 2.3~
l':mhinorum opidurn Cx[ar expU~llat. 340. parthinos Pom
peius pr;t:da: loco habuit.
Hl
paltorcs indpJlliti. l(i8. paftorcs Turini Milone [olicitantur.
319
pecunix conflandx commcJllta. 33~·4IS.418. pecunia: ~ flnis tolluntur.14t. pcclIniam publIcam libi obl:ttam Ca:.
1 f.tr rcpudi.l~ . l~O. pecuni.15 CxC'lr rnUCll;lS .t Tnb~1I1is mi.
litUIll ,& Celltllrionjbu~ accipir.
1~9
recus ~oco fi umc1ltii~l~crJtum. 267· pe~oris cupidi bar.
ban 146. pCCOflS JI1 agros obllcrf.·tn Jlllcl1dl :tfluua ad
occultanda~ jnfidi.t~.
40}'
pcditcs mira çclcriratc CCI\10rtlm cururl1l ada:C]uançes.
H
J,cditum cximia: pcrniciraris commillifcellc!orum inter (~ .
~Llites in l'ligna ftrapgenla.
19°. 191.2.1 7. 365 .4;8.4 n
pcltgni pop.
2.46
jlclks pro vcJi~. 63. pelles veftiwç SucLlorum.
i4
l,elulium fe conCert Pompcius viCtus fugiens. )77. jJ d Mi·
thridate (;tpirur.
400
pcntircmcs dure CJ.:[ari~la: capillntu.r,
168
DDtl l
a
�t N D E X.
V~riùg1 Gallus ad Gallos adornatur. 66. perfi'g~ C:dàriani.
, W. perfugi muIti ex Pompe;:ianis quotidi; ad QUafem
178
conflucbant.
32.2.
.
pericl 'tari fortunam
3J%.
pcrillrium OraciIij Pompciani.
470
r.,
v!ci[citu
Cadàr
morte
perfidi:Jm
perillrij
pcrrinaâ.'i holhu Cxfar mag nopcre vinJicandii cen[eC 12.6
34 [
pctra,loeus.
2.78
pctrcills ICpJtU I' Pampeij.159' eills furor.
336
petreius T lleŒtltlS Pompeij f.lutor.
pctrcius & Afi'anius Pompciini copias iungunr. 2.S9. Cxlàris c.lhmitatcm Romam (urr;! vcrum l1uncianr. 7.67. corundcm crudclitJ.S in Cxfànanos.187. petrcij mors. -+88
19~
,
·
pcrroeo rijlop.
382.
plmusq llÎ fit, '
395
pharita:.
4,oS·& deinc.41O'4I1
phJrn.1ci~ Arrnc(lÎa: Regi\' rc~.
319
pharf.'llla loem vbi Cxlar milites fuos expofuit.
374
pharf.'lüci cxcrcitus cildes.
2.40
phliippus Trib,plcbi\',
~[:z.
philo Pompeianll\' 1Iifpalis prxfcél-u\'.
Acregl1~m
Rcgis,
xi
Ptolc111
'
llutricJUI
s
J.:ul1l1chu
photinus
383
g ypti pl oeur.lr. 379. CHIS cxdc s.
144
piccnl populi.
12.[
piélol1um vex.itio.
460
pilorum C<lqllnllll;tr<lcnùa,
iùiJcl1l
pil ullx JllYrJci. 9S, corum lcgatio,;!c deditio.
144
pJf.lurum opidllln,
78
pi /c,bm & oui\' ,lU Ît 1m,vlél-it:tntcs populi,
79
})il0 AqUlc,1t1uS cum fr:\tCc oceidilur.
488
ph:toTl) Rufiiallll'llqrs.
4H
p:lW1S.
palTillllll
v.mrlh;!
Jt
planitH's
135
pldl\' G.ll/Otllln,~clliorum loco h.lbeb:turr.
13J
rec,.
poccmio
fils
:tuue!
tllt;llllcn
GJlIlCX
pkbis
115
plc:umoJij Ncruiorum c1ienre, .
lOI
plumbulll album III .BnC:U1l11:l.
4~9
.'
l'I llui f:lXOIllm.
3'7
l'0ml'cia lcx :Imbi~yç.
.q 88
pompcia; FJlIlli VXOfJ C.rf:lr ignor,it.
13S.2." 1
l'Ofl1l'Clj,& CX{lris amicltil.11.8. ;tb.uicJ1.ltio,
pompclj
�l
N D
E X'.
p'Ompdj patr;s, & filij, & Pornpeianorurn res ge11:.ls in bellq
adllcr{us CxCtrern videre potq pag.2-34-ad plg ..38r.rurrus p.lg.418·419'44H44. item i pag. 485. ad pag.
~1~
pornpeij Rlln periculllrn.
4 81pomponill~,M.C:daria.nll~.
375
ponris in Rhcno.l Cxhref.ai ratio & forma. 82.132.. ponri~ interrift rcficicndi ratio.! 71.1.72.. ponteru cd~rirer cf~
!icir CçCtr.8 .267. pomeru Gencllenlèm C~l~r refèindit.
~. pOl1tcm in ArareCxt:Jr Elcit. 8. pOntC~ imcrrupros
refircrc CXf:1f j,rolubctur J1l ,'gl1ltudinc fllll11illis.
165
pontones.
333
pomum Cll(1)' recipit. 41~.43r.
Ph:lfluccs occupat. 410
popuh,& dUltarcs ad partes Cxf.uis trJnlèul1çcs,
"70
pofl:umiana C.lnra.
495
prxdolillm bclllll11.
301
pr:elidium IlIbx Rcgiç apud Thcbcllnam interficitur. 478
pcxrores Jl1ter fc aduerCirij.
32.8
prxtofllnl dc imperio ad poplllu111 fcrcb.ltur.
240
prxciani Romanis dcditi.
71
procon[ul CUl11impcrio ad vrbcl11 rn .lncm.
117
rrocllraror regni urriciuç Regis pucrJ.
3751
prouinciJ. Elaa ex Regno lllUX.
4 88
prouillcix C.t1It.l: lèruitlls.
198
prO'llllm cllllcllrc. 46t. namle.
390.39~
}lrœli,1 (ex.l Xf:11 C VlIO dic fla:!.
3~ 7
ad PtOlcmxu\U Rtgcm tlcgypti POll1pcilJç fllgicm .fe COllfnt. 377. ptokma:lIl11 mtcr &: Icop.ur:lIl1 'xlar art)!Oum {(: 111fcrl'CliliL 37>1. l'tolcma:l parri~ rclbmcntum.
IbId. ptOIClll um }'uclIlm Cçf:,r in lll~m pordhçcm rccipit. 380. CI~IÇ fiax l.lchrym,r. 399. ciu{dcm canra
40)
Oppllglut C.dar. 403' CJ\1ldcl11 mor~ .
pubcreç omllC~ afmatl conllcnuc cogllllwr ar1111to cOllciJIO Jlllllél:O .1puJ Gallo
1l'1
p.J\él.iuç.
3co.P[
l" J\tllm e~lIcs Rond Cx{jrc Qptuq7,.vcni:! don.trur.485
~ 10
p. ;dUlCjll~ Po\npclanuç.
p.Col1(idlllÇ pro elCl'lor.ttore miffus f.IIC, rCllUl ciat.
14 .15
p.COlllcltj SClpiolm mors.
47 6
p,CraCli ~dolcf~ent15 rcç. .
H.60.61.6t.67.7.I
a
1'.Dot;UUus. Vldc,DQn1I11U •
•
DDt! f
�1 N D E
, X.
potdhtcql C~faris venir.
p~tentulus Spinter in
lS0.
Vi-
de Lemulus.
p:Ligarius Afranian~ iulfu ÇzCuis necatus.
470
p.Salwll. 437
p.Scruilills Cof.
~t6
p.Scxtij Baculi primipili mors.
~9.r4g
l'.Sirius Numidii Iubç rcgnü inu,tdir./m.ciutacm virtlls' ,4K8
j,.SulpitfuS Rufus legatus. 85.
prxtor.
374
p.Syllx dcxtcriras.
31-6
.
317
p.Vatinills Cçlàris lcgatUs.
l" Vdhius cques Rom:captU$r
470
pueHç rcgn:ll1tis txdiu!ll apud p0l'ulum,
398.399
puc:ri & mulieres in muro ad {pccicm militll111 di{pofiri. 3%.1
l'ugna ex clfedls.86.91. pugna nlllalis.6~. rugllJ {~X horas durans.s8. pugnam illcunfi~un Gallorum vota. 6%.
putei a Cç(àrianj~ fodillnrur.
389
pyra Iubx Regis in opid0 Zama,
4~
fyrena:i mOlltes J C~Ürc OCClIralltUr,
2.S8
Q..
vadrig ,. f.tlcatç Pharnacis adllcrru~ CçC1rcm.
quinoblms,& L.Canulci!lS,lcgati CÇCUIS.
fl.Aqllila Cçf:trianus.
Q
q.Atriuç nJ.uillm CçC,rianawm prçrdl:u~.
4"'9
34 1
469
99
q.Ctliius Tnb ' rl.Cç(.,rianuç. 1)17. Cadiranorum prçfdl.us.
2.99. q.CallJ j Longlni odiulll in Hifpanq,,& CCll1tra'415~
vulnm.417. morS'414. Vldc,Cal1iu~.
q.Cicero CçCuianus.107. cius callra opl'ugnamur d Ncnrij~.
1T5. ciu{dcm va!ctudo tcnuifljma.
ibidem
q. Coponius RhodJç cllfJls POllll'çianç pra!fcélus.
3u
C).Cornificius C\[ananus.
4 10
q.Cominius Cç(àri;mus adScipionclTI dcduélus.
457
<j.rabius M,1l(1!11US legatuç Cçlàris.
491
<j.FlIJginij ç(.lTi,lni pril11lh .llbtl XIV. lcgioniqnors. 1.64
<1, FlI(jU\' Calcnus legatus Cç(àrÎs.
·
l8S
q.IUl1ill~ l-/ifjlJJllIS.
lj.Laberij Duri Trib.mil.mors.
q.Lig.uio Cç{jr ignorcit.
108
JO}
485
tj.Lucrc[iu~ Scnator.
. l47
<I.Mamus Trib.mil.Pom!,eianus ad C~r3rcm çransfllglt. 496
'
.
~ P3U1èU~'
�1 N D E X.
<].PatlrClt~ CçCtrianus.
1
1
. 406
q.Pedlllç lcgmls CçCuis.
38.329'49[
q.PompeJ} t\Jgri equitiç R,I~aljcenfis robur. ~oS. emlâcm
cum Antilho TurpJOne lingulare ccrtamen.
ibIdem
<].Scrt0ri} milites.
6c)
q.Sabinus.
3'1.&
t:).Scxtius Je vi~a peqmiam pacitcitl!r.
4 18
A,Ti~atius V;Ul1Ç prçfe{luç equitun1.
. 21.2.
~. Tlturius abinus lega~lIs Ççlàris. 40. cillftlcm prolllllc.13.
{i'l.J.ylld Yncllos aéta. 65. itramgema. <57 .lQ7.no. & dcm.
,.:iuldcm l11orç.
Il;
/j.Tullius Cicero.
144
lI· Varus pr~fc~us equitupl Dorni~ij Cçt.:uianus.
i~g
'1' V C!J/l!~IS. ,
60
R
Abirillç Poflumus,
4}6
r:l.dix qU:l. vIce p:u1Ïs vteremur Cçlàriani.
345
r:l.dicibu, arl1lld inum palti cqlli.
349
nfcipo)is MaCl'donisauxijil Pompeio.
31S
f.1ucnna o !'ù:l Il 111.
240
r:llIr:l.ci pop~tli. '9~.
Hcluetiis dom o,fuas relinqueqtibus
itlngu l1t.
...
r,bilu l11;Jgni v rus rnjJjtilrjç vir.
30~.Jo8
rcgcs Acgyptiis conJ1imit Cc,:/ar.
39R
regcs Bnr.lIlnici qu,uuor.
106
n'gllum fictuciarium.
398,
Tcgnupllubç in ffOuinci,un conucrftlm.
488
J el ex yin cuits cau{f.un :l.pud Heluwp ~iccqJnr.
"1rcliglO f;lccrdotum Gallicoru!l1.
136
rcfcribcrc ad cquum.
29
rhcdollc.~ Rpmanis dediti.
~)
l'hçmi ROlnanorUIl1 amici. J8s. in inlidj,lS Ilçllnuacorurn incidunF.2I3' fe CçlÀri dcdunt. ~8. corum amicitiç VJil~
Cçr.tri. ibidem. corundem apud Cçfarcm J.uaorit.l~, &
R
re
gl.ltia.
114. 11 9.'3'1
20
rhcl1i flumini. htitudo,& altitUdo,ol'igo,/luxus,& Îutlllç.
,lI.80.81
rhodanudluuiu5.
"'1-.: 2
�N D E X.
rllOclix c1aGi~ Pompcianx prxf<:ét..
319
rhodiortlm in maririmis prœ!üs virtus.
390
romani ab Hclllcrùç cxli. JO . arbitri rcgni Aegyptij relhmemo clcél:i. 379. romani ncgorüçores imprudentes Ge
llabi l Gallis opprcfli. I~4. Sicambris prxdabundi lhôdiri.146.147. rom:lJJi lhtllra brclli) Gallis Illdilmo IllI1r.
~3' inCJllti ab Aedllis Oppril11LIntlIf, 7.23. eo ru m ClIlU Britannis dif}1a\ pugna. J04, mo~ in pllgm. committenda.
370.371. nJue~ ad Mafliliam. 7.6&. rom:l!1:lrlUTI lcgioI1llm plll[quam hypcrb,olica bllç.
516
ro[ôlluç & Aegus Allobroges n'atres ,( C.t[.'lrc ld P ompclu
deficillJ1t.
350.& dcin.
ro[cius prxtor Pompcillm Ca? ri pur~:tf.
7.47.
rolha aél:u:mis n:luibus Varil1luç Impo~ir.
4h
ruf}>ina opidul1 l. 436. pnmum opidul11 ad amicitiam Cx[ms
accdllt in Aruea.
454
r,llthcni Aruerniç cOllcilial1tur.
155
~'urilius LURuS l'rxror PO~11pci ,1I)\ls,
+51'348
et
s
Abini lcg~ti cunébtio.
S
C1.biç flllll1l1t.
fabura Iubx Regis prxfcél:us. 3\1.
6(,
46
ciu{(km. ll! .uagcm,l. 3 1 ~.
m~~
4 00
faccrdoruI1l :llJél:orir.lç.
17'·4 t 5
f.1ccrdorcs Gallia: Druideç.
13P3 6
f.'lcr:uTIcnwJ11 apud fi.: diccre Domiti.U1oÇ milircç C:I!C1r iuber. :z.so. ['lcramenti l nI11lt,i:\I~i :clJgion.c mdlrc~ (llO~
libcrat Curio. 307. ùcr.1J11cntli !111l!tJ.rc vt foluJ.tlIr. Jbtd.
f.lcraInenti redcmptionc,pccunix cogtnd:l.' inllCI1lU111. 419
3S7
[acr.ui viri:i Capu:!. deccm ex C. ,C1.fJ.1lUç ca;fi.
facrifici.t vctcrum G.t110rum.
137
fagitt:lrij Ga\li. 170. fagittariortIm) & funditol UI1l P.OlTIl'ci,1I10flnTI c:x:dcs. 370. raglLtlrUm trigII1t:t mJllilin Ca·
flellum Cxf:triaIlulU conicél:a.
347
f.lguntillorum fign:!.
49 6
fà}illJ.rum Itagnum. 179
{alicnm.
443
i:tlona opiclum.
po
.(àlo!l.'lflun conucntlls. ilJie!. oppllgn:ltio.
ibidem
falrum
�1 N -D E X.
fJ.!(um RU' 494' {altus Pyreo<El1s C"fiu!pnë'[IM.S8 falum
pro l11.1ri.469. ~f.tllu{hj ad Cerciollam in{ula gefia'4P'
famarobnna opidum.ro7.113' f.tmaro~r.il1elllè Gal10rum
107
concilium.
I7tntol1e~ Tolof.1tÎlun ViCÙ1;.
7
{arfura 0pJdum. 476 rafales Coti Regis. lilips inter PompeJj copias'3IS. 1àferna pra::fcéll/S Leptitanus. '1-37'449
ulturnini,& Gracchon,1l11 ca!ùs.
14t
[<xux centu~ionis foutum ccx x x . foraminibus c5foffilm.
347. {fcaldis llum€,I-+S.
fcapularogo ex {huélo fibi
• CX Jtu P,Il':ltVI. ~rcipionis Pompeij fautoris,& :llllici res
gefix.137.2.38'H4'& dt:in'43H34'& dein. fcorpio bellicum inftrul1lentû.r6]'H9' ~ fçriboniuŒiboAchaia:
chiiis Pompeianx pra::fcélu5.319.cum Ca: [are ad O .. iC'llin
colloquJwr.31S. nl\n C;dJr iubet de pace c\lm Pompcio
:tgc:rc:. l ~ 2. Vidc,Libo.
fCllt l,& pila pro vallo pouta. 510. fcura ex corticefaélaJ&
viminibus intexta.~4' [clltOrUm ca::latura.50S, [curaca
& cetrHa l'rolllDcia.
J.S8
[ecudanj,(l:cudx lcgionÎç milites''!!7, {çc\lua\1i pOp·7 .1 ~ 9
[edulJj LcmouÎcum ducis mors.lo;.
{cduni GaJli. 56.
lèdllJ li Gell11.l11i.
34
{cgui ropuli Gcrmanix.144"
rcganax Rex. lOÔ
[CgOlll i.lci J3nr.\nnix POIJlIli.
~o~
fegollia Dpidlll1l.
I, S
li:naw s omllls YC\lems occ:ttus,rcliqui hlb corona véditi. 65
ièn arufeon1ldturn adllerJils Cx[aré.l.34. lcn:ttulèoll(ülrum
cxr/ CInUJn, Dent opcr.1m m.1gJfiraIUS ne quidrcfp.detriIl cmi eapj:lt.l40. qu~ndo id fieret.
iuid.
[cnct'tlls apud Gall os cciam mi!itac.tI3' {cnes bç~lo inutiles, ClIllblico bello apud Gallos. 19l!.
[çnoll~s in fide
AcduonIlTI.Jl9.
fcnonum con[ciçntia f.lciqoris aducrillS Rom. 125. corunJc:m motus. ibid. rel;lcll1o. u8. deJirio.
119
fcquana flu.2t.
[CqU.111US ager optimu$ totius Ga1.lix. 1.0
rcqll.1ni Gcrm:mos in Gafliam indueum. 1-34. princip~tu
dejlçjUlltur.ibid. fcquanorum,& Acrluoruru faélioncs.
ibid. COCU{ll In/feria à Gcrmarus.to.ab Ariouillo. ibid.
[cquanis Acdui lübdJti.
J9.134
[er. Galba.s6.cius pcrplcxit.lS .p.C~[ari amicus.
2.33.
�1 N D E X.
[CrllUS dominum iugulam. ~oo. puniwr. ~Ol. [erui p.1ll:o~
Tes armantur à Pompcio. 2~I.
(emi pubcres armati Alexandrino bello. 386. in cxtrcm:J. nccc(siratc manumifsi,
3l f• {erui fpccubtores ca pti in crUCCl1l filblati.
SOl,
{cruas {c I11cntÏCl1tcs milites .lnçerfeçh. 496. [eruilis tumultus in It.1lia.
16
318
(cruiliuç con fuI.
[efuuij Romanis dediri.
55
[ex. Ca:far Iulij ca:r:uù :J.l1lmculuQ.
41~
[ex.Pol11ptius frater Cn. Pompeij. 491. l f.we Cn. Pom~
l'CIO lUXJ I11I111 l't'fit.
ibid.
[ex. Q0llétilius Varl1ç.
1~O.303
iibutz.'\tcs Aquitani Romanis dcdili,
71;
jic.lInbri.
8P46
1!cil.i.1 ac Sàrdillia.i Ca:Carc recipiunWf.
1S)
JlcclUs,rCU Sirius Iuba; fines ùluadit,
453
iicoris RlJl1il1~,
:.60.170
41.0
Jllicenr" Rumen.
folduriorul11 del/ororum fidcs,
68
fi)l1tiatcs J Ca:làre viéti.
ibid.
5° 6 •
[oricaria.
504.
foritia0l'ldllm.
[onc5,& vaticinarioncs Il1ltrumttun. Germ:\I1orum in prœlÎJs incllndis.
H.311
rpçciaria ~ l11ilitaria dona.
347
[pccula: Hifpania:. 494. (pccl/larnr Pompcianm captus &
occirus. 497. fpcclllatoruP1 comprchCl1f~ru IJœn.1. 502.
~)eculatoria pllligia.
87
{qmllus illdcx coniuraciorus.
418
Shgnum r.,lil1arp\11.
.p8
lb.cllJç Ml1rCllç Ca;r.1fis legatm.
3~~
fimagcmaAmbiorigiç. 113, Ecllonacortll11. ".~3. CX{j~lS.
178. Domitil·' 370. Iuba: RegIS. 313. PompCl} JIl cruptlO~
nc. 351. S~ oncn[Jul11 ciuium adllcr[us O~hllium. 32.1·
V c:rcingctoricis in fJllcndis !i1;Ç. .
J65
fucfsionc, Rhcmorum fratres. 38. Rhcmj~ attrihmi. 1.09·
Ca:r.1fi dcduntur.
44
(ueU!. H. Gcrmanorum bcllicoli~imi. 73. Rhcnllm tran(..
ircmolillntul. 14, conlln tlclcétus aducrals Romanos.
83-'33' [ucuis ne clij quidcm parcs.
77
iillchitanonlnl multal '.l·[.tre.
489
iitlmo-
�1 N D E X.
fnlmoricnfcs Cx[triç fOl1tores.
146
lülpitills lcgacu9 Cx{iris. g~.
fupplicil apud Gallos. 137
lirrus Atduus C:lptus.
.
230
fylla aIrer Lentuluç.139· inrcrcc{çioncm TriGunicÏ:lm non
iil!lulit.240. fylb. prxnoniinc P c3!l:rorù Cxî.triç pra:fcélus'H6.ciuGlé dex.rcrit,aç.ibid. fyll:r: faUlh largitio. 484
[yrücx l'CS Ca!üriY.
ft)
T
T
Abcllx crcs illdicum.
36)
tabulx Cr.ccx in Hélllctiorlllrt eafiris repcrtœ.
18
t.lbl1lx noux·316.earwnlcx.
318
t"lca:.
IS'S.
t:lrbelli populi.
71
tareoJ1,lariUç Clltor ccC. C'quiccç Pompeio f~lppcdicat. 3 8
1
tarraconcnfès ld CxÙn:m tr.lllreunt.
270.199.
tarlllç Ctlicix vrbs. 47.~ . c3ru[·ttes Ronllni9 dcditi. 69.7
1
ta(~ctllç CarnuccnJis.1 lliis ciuibuç cxd itur.
107
taU~' iç fnhd.t. 413, caurt·I1t:1,M.Ili;ilicnlium c.lfielillm. 7.88
t:1xi vcncnum.I44.
t.lxim.lguhlç Rex.
106
[rét06g cs Volcx.
140.
tcgcJ. opidulll.
477
rcnehthc rorum bellmn. 17.4. tergcHlIlorum oppl'dlio 2,1.0
tdhf11cntu Pcolcu\.ci Regiç. 380. tcltudo pedum LX . %.87
tctf:1chia DciQClrO adimicur,
'HI
tClltOIl1:ltllÇ NJtiobri gum Rex.
170.179
tcutoni & ClIllbri.%.l.:tÛ.J liniblls Bclgarum arccntur. l'
lh:lIl1cli~ . Il.
. .
101.10'4
rJp!ùç opidii 478. (·ill~ cufl:O (!cç CXl.ll' Ignominiore dimitrit.
4~9. ch \plir.lllOrLI .lI1g1l1b.1:.,p8·479. mu1c .1.i Cxùrc'4 89
thcb.l\ c.tlcnm CX[lrill1.uç l'eciplt.14S. chebci'J1.1 opidti.477
thcbclIlIllnlèç,Cxl;triçauxi lium iouoc,lItt:
ibiJcm
thcdlogi., C.tllolYIl1·
13(,.117
11\(;~h~llcS P?pcianuç. )16. t!te.rmu~ pr,Pompcial1m'~4<f
thcŒ!I ln c"pm Pompcl). 319. .the~~~x,& ~tolix reg.lri:1" Cxl.lrcm. Hli. tbef(\lix dJUJho. IlJld. thdlJli ...
ill Cx[uis ditlonclIl venir.
36j
t11eUtom~tu~.Vldc , TeutomJcuç.
tl. Ncro Cx{al'Î.lnm. 199. ci. TuIIius.
~oo
tignium opj\lum.C~[lm fiudiofum.
244
tlgllrinm p .lgll~.
lt
tJ"!rc opidll. 4H· 48j,ta7· tifJritolllOru. multl.l C.cflrc. 4 5)
8
�l N D E X.
titurij S;lbini trepidatio.rro.lI1. tid duo Hifpatû adolefté~
te~ C~rari;utiab iitünicJ.s interce.pci.
.
413
t.Alhem Igno~mlOC1. mJ1liO'464,' .t.Balllentij primipiJariç
morS.113; t. CœctllJ CemUIlon~ mors.%6'4. t.Labië ~
nus CœfaridegatllS'7; Vide Labienus.
r.Plllcio. 3S5
t.PllHioni~ VJrtui 118. t.Rcbiluç proconftlI..,83. f.Sall,ienuçcenrurio'448. t.Sexcius.117·1 8d. 104. t.Silius. 621.
t.Tcrra!ldius.ibid.
t.Tor.jus IralicenJis.
420.
t.Vaous.
417
tdgat:l. Gallia. 120.
tolo/â,& Tolô/âres.
7.62 ..150.
tOrqllJtuS Orici prœFcétuU:'3.ciuç mors;
41l8.
t rànfrhen,tni popu li G.ll)iœ domir:c F.lI11J audica Ieaatos ad
C:cf.uem minilnt.
0
51
trebonius legatUs;ls8. procohtùl. 413, 'Vi de rribullaJi dctur~
bjtus'318.eilllèlcm mira in reficlendlç opcriblls induHri:r.
1.9s.hllntaniraç'318. ~crt:uiri.14.61.cqllit.ltu c('reris GaJT
Jiç pnrflant,so.96. Germanos .\ducrtils Romanos loJicitlnc.rz,4.éoruItHèrocia u.o.clade\;
Ip . 1 88.2~O,
triboces Gcrmlni.H'
ninob:tntes cillitaç Brit.111110ru .l o~
i:riuJl1phi C:cLuis orl1JJl1elll.l. 448
tÜ!Jero.
,tH'
tllhgiü populi . •pl>.
tllJliudeg.ltl,ç.
. .499
tlIlhj Rufi ~ dl:drij morç.481. tUrInu opIC!ü,&Turllll.119
tllrioç CXJiU5 tohcir IlH Intcrfi,itur.
IbId;
t mw,Phan ,tclmjrlbi lis.381.
t(tticlni C:I:d~.
3~7
t yJl1p anOTUIll !i'ont:mcus rdnl1~.
. 37 8
tyr:t11l10SC:da)' Jll !idem rccipit 'P5, zyroJ\lIl1) leg lO • 33 6
1
V
Ac::t'los jnrtlhL 77.
Vacc:t oppid\lm.
47~
valerius ado1clcenç.
~IO.
valerius FJ.1CCUÇ. l H.ciu s mors.
347
valctiacus 171.al. Vcdcl\JclIs.
va!1gion.cs G~rm:lOi. H
varro legatuç Pompcij;
~S9
v:tl'lIS. 3oJ> . ~14.469:
v:trus Ru.
lBS
v:ttinim C;r {à ri.lO liS.
374'4 13
v.ltllca c.tClc1lum,& VltuCenfts cl:tdCS, IH' T47· vbij. 7S·SI.
vcubls opidlltn'494. Îtlccn(um.so l. veétoncs populi:. 1.59
vedcliacm,Cori Acdui frlter. 111.
vc1Iau nJ J.19S
'VdJaullodlillutn op.Jedirur.Js8. vclocaLSium pot CflolS '39
V(.:JlctiJ. vrus Gallix m;uitima.
.ta
vencri
V
�N D E X.
veneti Cam.ibid. ROIllllli s J editi.
H
venerorum (~lhtus a Cd~rc necatus. 6). vCl1cti belli
:confcé1io.
65.84
venrilponrc opidum.
507
vcragri Galti.
p.
'verbigcnus paguç.
17
verclIlge torix.
154. 163.1 64.167.172.189.196. 1.01
verg.ltdl ,Ill11USArucrnns.
196.1.01
vergilius PompeJanllt;.
'1-78
vergobr,etm J11.1gdlr.l[ll? AeJuonIlll.
II
veroC<liks, leu v elocallcs popul!o
39
verodoébllç. S.
vcrol11.lndui.
39.46.49
verr.1oncn(cç.
S( 7·
v «:f[ico Neruius.
1I9
verulèus f\!tcll1or um prxfdhl s.
1,1~
vefonrio S'CqulllOr tl1l1 opldlll1l.
14
viblllbm RlIfll~ POlllpci.lllllS.
1,46.:r.So.2.57'31L
viélonx limlllaCIUL11 f~ conucrt!.:n~.
378
VICllll,l Oplt{U1l1 .
157
viridom.lI m lh:d llU$..
J75 . 183
viridouix VndJoJ'Um Rex.
65
VJulks llirrm PO!l1pC~'ll1l1~,
2.~6
VU.1opldum. 412.,,9, .
vile!!; populi.
556:.
VOC.ltl·~ f\lllllt,1ill ROlll:t111S lkdltl.
7I
voccio ]\!OIlCO Ul11 Rex.
3~
voconrij p0l',Ll,..
7
volt:gus 1110115,
77
VOlc.ltlU\ llillm xCtrianllç.
H7
voJc.t:,f~lI Volg.t: I\rcWl11ici.
156 .1~
vlifer.c. 142.
vr[aoop iJuhlliatur:tl11unirlll1l.
515
vJÎ petes, Gerp).tni.
73-75
Vtlc:t\>j>1l1u1ll. 3°1.3°1 310.483.484' vticellJin :xpcJiti o.
IlfI0I11\ C~t:lJ-;'lfli . 31"3 11.. vtlccllfc 5.
310.4&3
vx~l1odtlll11l11 0l'idtlll1.
h3.l2.7
VXOrc\ COlllll1l111C\ :tpud J3ritannos.
IOZ.
VZJt.10p1dU1I1.
<1-56'461'466
Z
Z
Ama,RcgiJ [UDX.
zda oplllulll Ponti.
Z.l111cn[cs.
z,m.loi,iJum.
�"M'fil
'(,,~ "., .( .11
T W lU .- iÂI J..
W..'al
�;
����
Dublin Core
The Dublin Core metadata element set is common to all Omeka records, including items, files, and collections. For more information see, http://dublincore.org/documents/dces/.
Title
A name given to the resource
Livres anciens XVIe siècle
Relation
A related resource
https://bibliotheque-virtuelle.bu.uca.fr/files/vignettes/BUCA_De_exemplis_illustrium_50435_0001.jpg
Text
A resource consisting primarily of words for reading. Examples include books, letters, dissertations, poems, newspapers, articles, archives of mailing lists. Note that facsimiles or images of texts are still of the genre Text.
Dublin Core
The Dublin Core metadata element set is common to all Omeka records, including items, files, and collections. For more information see, http://dublincore.org/documents/dces/.
Title
A name given to the resource
C. Julii Caesaris De Bello gallico commentarii VII. A. Hircii de eodem Liber octavus. C. Caesaris de Bello civili pompeiano commentarii III. A. Hircii de Bello alexandrino liber I. De Bello africano liber I. De Bello hispaniensi liber I. Cum scholiis Francisci Hotomani,..., Ful. Ursini,... Aldi Manutii Pauli filii
Creator
An entity primarily responsible for making the resource
César, Jules (0100-0044 av. J.-C.)
Hirtius, Aulus (0090-0043 av. J.-C.)
Hotman, François (1524-1590)
Marliani, Raimondo (14..-15..)
Manuzio, Aldo (1547-1597)
Orsini, Fulvio (1529-1600)
Publisher
An entity responsible for making the resource available
Vincent, Barthélémy (153.?-159.?)
(Lyon)
Date
A point or period of time associated with an event in the lifecycle of the resource
1574
Format
The file format, physical medium, or dimensions of the resource
2 part. en 1 vol. ([36]-516 p.; 386-[46]-[2 bl.] p.)
in-8
application/pdf
Description
An account of the resource
Sig. ¶8, ¶¶8, ¶¶¶2, A-Z8, Aa-Ii8, Kk2 ; AA-ZZ8, Aaa-DDd8
Marque au titre, lettres ornées, culs de lampe, figures gravées sur bois. Extrait du privilège signé Coignet, daté du 6 janvier 1572
Reliure peau, dos détaché de la reliure à décor doré avec l'inscription "Caius Julius Caesar" et portant en haut, une étiquette ronde avec la cote 65275 et en bas, une étiquette avec l'inscription "Legs Antoine Grenier et Marie-Louise Grenier, 1913". Cote 65275 imprimée en haut à droite de la page de titre. Estampille de la Bibliothèque municipale et universitaire de Clermon-Fd sur la page de titre, à la page 99 et au verso de la dernière page imprimée avec en plus la date du 16 octobre 1913. Le verso de la dernière page imprimée porte également l'inscription imprimée "Bibliothèque de Clermont - Legs Antoine Grenier et Marie-Louise Grenier". Ex-libris manuscrit biffé et recouvert de papier collé sur la page de titre.
Type
The nature or genre of the resource
text
Language
A language of the resource
lat
grc
Rights
Information about rights held in and over the resource
Domaine public
Source
A related resource from which the described resource is derived
Bibliothèque Université Clermont Auvergne
Identifier
An unambiguous reference to the resource within a given context
BUCA_Caesaris_de_bello_galli_65275
Relation
A related resource
vignette : https://bibliotheque-virtuelle.bu.uca.fr/files/thumbnails/41/78310/BUCA_Caesaris_de_bello_galli_65275.jpg
-
https://bibliotheque-virtuelle.bu.uca.fr/files/original/41/78306/BCU_Purgantium_aliarumque_eo_facientium.pdf
1611dc5f376976fc5319261793211f92
PDF Text
Text
PVRGANTIV1{
AJ"IAR Vl\1QYE EO
FACJENTIVM,
TVM · ET
RaJicum, ConuoluulorulU,
ac delererianl1n herba--ë _.
rum hifl:ori~
LIB RI
1111.
DODO N' ...~ 0
Mechli'nienG Medlco auélQrc:.
.
REM BER T 0
Ace Il S S 1 T J\ppclldix 'Variar;; &qllÎdem rarifiimarum
nOlW I/Utmm Jlirpilllll,
ac j/oruYII qrlOrrllldam pUtgr "OTllm,
eleg411Iij?tIIorrHlI'h icollcs OIlIlIi,lO nOl/tU llfe allld erJi/lI$
fi",~lflorum.4) brcuts de,'i rj~/ jOlies (Olltlllells :ClIÎW al/era far,;
'IJ/tIbcUifer.t exhibelllllr IlOt! paIlC.e, eodem Alléture.
ANTVERl'IA!,
Ex officina Chrifl:ophori Planrini
Architypographi Rcgij.
M. D. L X XliII.
��JJ lf,lL,ollzcCd
/lf IIyü( liztlz/ 7ft c'< )1.1<-'nJJa/lJll,
/1nfl'y Ul[~7
~t k.llù..t//üÛ't-'ti La:
J'arÙL{n,"I:r JJCC(l/U: Ill." Il ,,'IZ
(a<F/n7rullli«Vt: .. ,iA:~''-'I, ÙtLLLllZ
Pr"ü' Illcéltà' ,
�v[ ~ ~ 1k. 2Jo~ ~~ {W.jIU) fifL~~, ~ ~
f'~Y'JtWe.nf~ ~~tb ~ J361Â1~;
(~u,HJè...Su-Y'· ["u) j>!~) &t1AmJÎ~t.l/i~ cru..
/tIJLv/11J 5tJ.'K'-h/'J ; /f'lch
~r.JJ.U...,
-ftJJY\-tw
~
Rb f'tjw/t/). cJw,je.y eJ)r&.~ y'~/'L
<J-l.., p1.wl M'h'~ •
.
�..~
.
�PVRGANTIV1{
AJ"IAR Vl\1QYE EO
FACJENTIVM,
TVM · ET
RaJicum, ConuoluulorulU,
ac delererianl1n herba--ë _.
rum hifl:ori~
LIB RI
1111.
DODO N' ...~ 0
Mechli'nienG Medlco auélQrc:.
.
REM BER T 0
Ace Il S S 1 T J\ppclldix 'Variar;; &qllÎdem rarifiimarum
nOlW I/Utmm Jlirpilllll,
ac j/oruYII qrlOrrllldam pUtgr "OTllm,
eleg411Iij?tIIorrHlI'h icollcs OIlIlIi,lO nOl/tU llfe allld erJi/lI$
fi",~lflorum.4) brcuts de,'i rj~/ jOlies (Olltlllells :ClIÎW al/era far,;
'IJ/tIbcUifer.t exhibelllllr IlOt! paIlC.e, eodem Alléture.
ANTVERl'IA!,
Ex officina Chrifl:ophori Planrini
Architypographi Rcgij.
M. D. L X XliII.
�,S V M M Â
l' RI VIL l! G 1 0 R V M.
A VTVM eftRcgiopriuilegio,nequis alius
pra:cer Chriftophorum Planrinum.libru cui
riculus ~ft) Pllrgant;um aliarumqJ co fadentitlm, tllm
6' ~dteum)Conlio/uulorum ae de/eteriarunJ Imbl/Ttlm
biftorll.libri qU4tuor, Remuerro DodrJrltfo MeclJ/inienft
Medico 4tlfJore, imprimac, vel alibi imprel'fum ven
dar hincad oélcnnium, Cu b pœll:1 côfifcaüonis li·
brorum , vc laüùs patet in lirreris datis Bruxdlx, ,
penuldmalulij, M. D. Lx XII.
C
Sub!ignat.
De la Torrt.
Idem cautum eft in Confilio.Brabanriç,ad toci.
dem annos & fuh pœnis iiCdem, vr in fuperiori
Priuilegio; quemadmodl1m la~iùs patee licreris
datis Bruxdla: 12.. Septemb. eIUfdem an01.
ü:
Subfignat.
1. de VVitte.
�;
. MAXIMO
LONGE
-E T
POTEN T[ SS.
D. PHi Li P P 0., [-1 l
CA THO LIe 0
SPA NIA R.
REG f.
~Zi:;~ UL~~-:;l!\ E L VTI
quocullqj
~I nlentis oenlos CO"':
l' ".
UelTÎnl ls,alnplirI~
:;4"~ '~
"
. r:nl11C ac patent!.cjîr:
r
~~=@
. _-~:
"
LI111e R eX,lem
per,
r
.
,
",'
:
'')i
v bique" & n 1l[cluan1non adn1i-
rabilis captUl11qUe.... hun1ani ingenij [uperans in o111nibus operibus fuis Deus 0 pt. Max. dl: :
ira q tloque in fiirpi.L11U ulti plici
Inatcria non porelt non perfpici,
110n conliderari ,l1on agnofci,& '
adnlirabiJis eius omni potens
prou idétia, tum & maxima inlInen[aque eius l:lro-itas. Olnniu
o
.
A 2.
e·tel1UU
�4
etenim earu l'eru) quas in v[um
, & neceUltatem ' hominum De~l~
creauit ac contulit.,oulla verior,,,
nuIlacopioGor, nulla magislllxurians, ip{a fiirpiûnl eft: 111ateria .. M.uIra quidelu anilnantium
quadrupedulu [unt genera: pluràvo1ucrum: piG.i lllU ctian1 copio.6ora: non pau ca è terr~ latebris enÜl ntl1r. Sed quid hêEC ad
ta lU"varialn, tan1 infiqit.un ihrpi II ni congerieln ac lnoIe? Adeo
fiq llidc111 l1lultiplex h~c eft, vt.
11 ullo 11 Ull1ero con1 prehédi, nec
vllis èenis Iimitibus confiringi
paiTe videatur. Id quod no lTIOdo a Uttor'lll1L vctcru 1"11.... 1e6l:io,
verùnl & ipfe arti unl n1agift.Gr"';
V{ilS acquotidiana ofiendit ob...
fer.L~atio,euidensq; docet .exp.enei1tll.
�, "J
rientia. oiantl1nl~ÜS eni111 qufs
longo terp pore in h3;c filidi) p~r...
te vigiler, labor'~t, ac [u'd~F, laH
~lnllitun ta!ne~11hrpiü.nl c)~~ ~.i
tlone rrl'pe rqen lre neut 1gua pet
teR. SemperfÎquidetl1 ilù:d.1'ana
cürioGtas,noua perpetiJà pé,rcitii
rens, fiirpiu'~n n6nnull~r~ p ~iùs
inco gnita ni 111, au t latetil1rn' ~-c
ceffione adfert. ,~od a tra't l# 11da de[c riben da:q ucha ru 1hifiôl'ia
ha lld inil1fia'
llos Heteàet
. nohu
.
alios tardiores e1ftlcit, &4 tià'(ni ~
nl\s cità cona
tus fuds. :adfc
,
,
.dlb 'r
~
~
,
ph.(n~eÏn per1t~~ânrt)în c~'(if1ièlf4
D tl m et,e 6(ilrWvnfàfquitqqe (pq't't'~
r~s ~ uet, de p'd'e\!é1r;~ fii~i'a t qttêffi
gnofcere fbrpes)t!tùHiorll'nr{~é-: \
~u~ }~b~1~~~ ~c fr~l(Sf~s ~~é1îslac.
flud10ris ,cèh{l1\uhicaie Hort fe j
A 3
fiinat;
'
�6
fiinat;fed vel i111nuIros [ubinde
apnos premit; aut. interduOll1-
Dino (upprilnit: aut eria de n011Dul1is & pancis c,6rn~ntationem
infiituit.Ita nobi~v[u veniffe,tefiantur ~ vna FrUt11entorii & legllnlinun1;altera Florunl coro.
/ 1 b
\
~lat1flrumque 1er :HunL antea
editx hifl:orüe. Na inter alias n6
exigu as retnoras, ha:c vna q uoq;
fUÎt, cur coceptalU & olim vernaculo BrabantorUllL
. [l.' rn10ne
,
çonCcripta d~ frirpi b~lS cotnentationem~non tota,nccluox,[ed
particulatim LatÎnè ederecœp'e_
co
r~mus. ~od q uidetn libel1\ tlq.s r~feri~nus,q~lüi ~ hide purgantibus aliisqu~ eius gtneris
herbis libri,parsvlla aliqua tan-
tummodo fit, à nobis lueditati
&
�7
& propofiti maioris operis, (ub
R. T_ C. M: patrociniù ac fauo-.
re in luceln, vti [peralllus, apparitllri: fi modo vita & otiu contigerit,animusq ue comuni'cja-'
de perturbatiffilU l1s,ad. ftu~iop1
labores pofHinlinio redire pO·
tuerir. Interea hos pllrgantillm
alü~rllmque
facientiurn..hi_
frori~ libros ampliffiln:;e ac potentiffimx, R. T. C. M. offero
ac dedico:Opus quidem exiguu
& tenue, [ed talnen in quo pler:;eq; à nen1ine a.nte nos expre[fx,&(ahfic arrogantia)nonnnIlx ql10que ab iplis veteribus
[atis not~ accognita: defcribuntl1r. Nec,vti[pero, R. T. C. M.
exigui operis afpernabitur' te11l1itate) [ed citiùs exelnplo maA4
ximo-
eo
no
�8
~
.
ximorutn '& clariffin10rum vet Cflun Regulll ac principu; hoc
q uant uhlln cunq , leuidenG' mu
Dl1(culum benignè (u(C lpiet , ac
bon~Con[lilet. Deus Opte Max .
R."T. C. M. dinti ainlè Chri f1:i'ana: [ure Carholicre Ecclefix
con[eruet-. . M'echlinire, Idibus
NOU CIUb .
., .
aün'o
M. D. LXX 1 1 •
"
,
,
AmplifSim~ R~ T.
.
C. M.
'.perpetuo dcdîtijimus
. Reinb. Dodona:us.
./
�9
REM il E R TI
l'VRGANTIVM
DODON.A:.1
HEHBARVM
eo
aliaruméple
faciemium
hifl:oricr
L 1 DER l' 11.. 1 M V S.
P R AE F A. T 1 O.
~=;~ ~~-"n EL V T J omnibm flitntiû 4~ Ifrtib,u
~ ,
. t bene & artificiosè inflituta metbodlU
'"ft:
. d b'
Luam ornatumq1'
o/ert i It.1
u /0 pro~
l~ ~ d ' - cul ~b ea1em ftirpil~»~ IJi{torilt~ ft ex...
~ , ~. ~ pedull altqllit defcrtb, /te tradt poJJet,
~~ ~~ grati.t ql/oqUII aL dccoru plurimutn IIC-
,
o 'f'--
\
"'-,
r,
l
1
cederet.
S E D tdm multiplex flirpium cft vdrietMj tdm infinidtfJerentidl;genera Ua innUl1/fra, VI ordmata
atiqua aut elcganti nmhodo eomprebcndi nOlS pojJe videatur.
TE N 1: A V'I T etenim TheophraJhts olim in Iwum
Mftoria traélanda met/JOdl/m inuenire. Exercuit m cade
fe Diofcoridcr, a/tam omnino rationem IIg<~reffiu. l'crti'a
vero etlam in M. de fimplicium mcdieamentortlm fa cultatibll4 GaienUJ ampteXtU eft.
'
,
NE M 0 tamen iftorum ira perfec1am atlt talent ob-
td. e4rttm
,
.A 5
fert/Iluit,
,
�10
l'RAEFATIO.
fertlal/it, vt avfoluta allt optilllè injlituta appellttriac djû
<jueat: defideratu in quauu fflttlti~,qtllt adartific;ofam ac
t/~gantem mcthodum reqt/ll'i [olent.
NAM Theophraftll6 qtûdcm, dum ftil'jJeS in gener"
t]tld.dam dijlmguil; & differentiM cattdiclI71l,ugnorum.
cortiwl11, radicttm ,medtlilartlm, foliorum,fominum,jiliqu,/rum, odorul1J,jlort/1JI, fiICCOrtl1ll,& jimilitlm expëdit,
fopenrmmo fil1gttlM ill partes refcEtM diuidit, membra
e.m~m it" flptlr,lllS, vt vlûm alieuill6 forma, & qUit ad
ei,u hifl Ol'W/l fiatt relrqfla, non nifi è plllrivfu, multùm
frcqllenterfep.,ratu loeu,coUigifùbinde /te IJaveriqueant.
f2.!!.od jlirpifllli cognitionu (fudiofis, prttter qflOd il1commoJ.1t, non pll/'um t.tdii nzoleflittq] adfert.
DIO seo R 1 DIS vero ratio Ife via metbodielt.
1I1lfgis rtpp.tret. ftirpc$ etenim,mcmvru edrum nequilqfla
di"flljis, in ordines & claffis digerere curee babllit; Ife congeneres Jimilesql cOlJiungere. arbores videltcer arboribll$
focia1'c : fruges frugib/14 committere: o/eracea oleracei$
permifèere, ae i" vlliuer{um fimt/ü aut eiufdem facultatu
vel qftand0'lue formtt iuxta inuicem colloeare.Seli tamen
eft & in bac rat;olle,qflod m;nzu aptum iudicatur,&rel'rehenfioni expo(itmn fit. Non raro fiquidem Vl1; alieu;
clap!flirpef afJel'ipt.e, ad I,liam aliquam, vel p/ures el;am
pertlner~ putalltflr. propter enim 11lultiplieem, VI dixi1i11.'$, v/tl'tetatem,d!fJcrentesekfingtl/arrnn cDmplures prop~,et.ltes, t~m multa OUUTrunt gmera, VI cui pr.ecpuè
ft/rps adfcrtbenda fit,non fit l'xped;tum' & vn; "ppoJita
4d diud lIideatllr transferet/da.'
,
GAL E ~' l autcm methodt/$,qtwn OribAjim Aétitls,
Plt1~/~!S A l'gtne,t~ , & Ar'lbes [equuti fUllt,dtlablu il!il expr.~~tlor ,ft( fa,cll/or ~ppl1ret: /firpiblu nempe elcmentor:m~
Oi'ullJC dfgefllJ. At bttc ratIo dU11l congenert.llollg~' 4 Je
imlÏcem
�l'R,A;FATIO.
II
imûcem dij[ociat,{eparat, diuelilt : diflCl'ftl'flll1 vcrÔ fermartlm differentlllT/lql vll'ium conittngit : herbM a7' b~'rj
blM commiji-eat ; exitiales pemiciofa,srj:; cmll edliMm dUt
411tÎS liC/IiOft5 rH/lIo ordine iII/cr Je confundat ,mc ettam fatu bene conflirm,t, artifiâofa, multo minllS e:\:quifita 1IÜcupar i poujt•
AT Q..Y f. bu de ((WfiS, in lJiflol'ia flirpium IIrfijicio[t/m metbodtlm,abfulutifj1lnttr1J tk ol'dmem inuenire dIffiCIle, illimo non p~{fl"jl~. Q~~ quidcm pluriblu verbù referimlM, quo,Ji alicublilb ordme etiol111 nos "bel'I'are contigerit,nofler conat/U noftrum.tbftluliu minùs calumniù
patetet. N,/Ill ,ùm à IIObH medztatam bijfol'ialll ftirpium
tlOn putaremtu abfth ordîne tr~dendam) vnum e.'l: fùpe r;oriblM ampleEli neceJfum hf,bu,mm:nuh exquijilum vide/icct ntque abfoltuum.
D f LE G 1 M vs autelll ex I}û, eum, quem ante lIaS
Diofiorides attelltauit , rametfi non curio.sè mm ob{c:rtlltnw, MulfS« fiquîclem ftirpes ill ,rliM daffes digefmltlJ;
& in fingulü, crebro alia etU ordinc diJPoJimmu.
S li Il A R A V 1 M V S autcm prim,/ml arbores Cf.I,/IJ
fruticiblu,ab herbtucu .lmva5 vero in edules,ac non ed/llcs diftinxil1l1u. inter edules,qludltm tld fruges pertinent:
Alite oleraceu annumerandlt l'cniunt. El/mm qlld! non
edules ,qUttd,1'lt1 exitiales fimt,& excedC1Jtem t[ualitatem
Qbtinent:nonnl/lld! medic.t1Il ae purgdfol'ialtl vi/II ,uccperU,lt:p1eufb odordttt & coronaT/1f filllt: floribusiti:' ijl-d!,
bit radiciblM, illtt feminibtM fuu medicind! vli/jtMf /1I COI/ferunt, aut aliu 11lodû, vel humtlrJu vfibtls delcmillli 1, l'cl
differttnt •
ET de plerif% quidcl1I hal'Ul11 itlm conl1/1cnw i jùmm :de frugiblu fiquidelllitc eo pcrtil/emibw priIH;JeÎ1ltle
dffloribw & coronar;ù orJorati:tb Ilounullis.
�11.
l'R.lEFATIO.
/
1 N hllc vero noflri opérù parte earu1tl qu~ medicam
& purgandi !}ftmani cOl'poru potentiam a.Dèquuldl fimt,
herbarttTII hiJloriM profoqui infti/t/tt/m: vnà cum iu qu.e
rat/icibm fùù v/iles habemuT. Ouibm vicinu admimculis
COIJtlo[uetJtes ac fruticibtl6 foie ~/icantes fttrpes coniunguntur. haru':rl enim, normullte ad ptlr.gatilJnes quoq~ fdCI~nt) &. ~~dlces~abdM efficacl!s~ promunt. Accedunt
etlam extttalem 111m pOl entiamtjg fortittej VI pote pt/rg_mtibm jacult"te proxim.e.
'
A T ~ E inter hM primum ordinem dC locum rad;.
ci bIl.$ ) proximunl purgantibm ,tertium conuoluulu,pofleriorem exitialzblu aC perniciofij herbu reliqtümtu.
RAD 1 C V M attte1n ordo fiue clil}ù, aut, 'Ilt lluncupare !ibll;t, liber, 1Jon onmes qUit huc referri'pojJent comp!dlitur, vel'ùm elu ftirpes tantummodo continet, quibll4
inter p"rgantes,colluoluula, vel edam oleracea non eft f(}Cl/.$; aut qu~ omnino alio tra~ftattt
/ùilt. S,."binde mim
tuenit, vt propter pr.eflantiores /I1iqUM parut facu/t,(téfve,qud. radicibtl6 valent ,in aliam claffim traduc~ntur:
l't rru& Pœonia,qtttefloribusaccejJerunt. Ita fitvtra,.
dicum cl.tfli& pauciores compleélatur qUdtn ()mtlino polJer,
fi l'ffic/lcc$ radicibm,'omnes ,vel[altem plhrim.e) in ha",
comraherentur
'
l N TER e~ at/tem qtu, prttripuam radicibm vtilit4tC,m C,o~f~rtl1lt> velprim.e funt AriSfolodJÎ~j de quibmid.
(trco IIlUto agendllm.
'
•,
no
�l~
,
DEA RIS T 0 LOC H l 1 ~.
CAPYT
1.
RIS TOLO CHI .tE, ~tté/oTe
Dioftoride, tresJù1lt; LOllga,Rottmdd, & ClelI'Iatitu. 'Plmitu Ptfloloeb;(lm fPecie atJnumeTauit qUarta, Pofterior ttta-s qui" ..
;;:;~*~~ tam ,St/lr'aani.am diallm, adi/lftcnit.
LON GA Al'iftolochi.1. multu à radicl! tmui/;us tIC '
l'it1culofts gerln/nat c.m/icuiù ; circa quos foli., billc inde
molba\~dor.'ll atjJ :fiores iuxta folia oblongi,Ct/ui ,Vila p,trte 10 ngi ores .co[oru purpl/râ,odoru gr/wu: fm{fm tu l'bi,wi, ftriati, exiguu pyru conformes; qt~i femillc lJlIttllrato in qtûnque vt plt~rimtlm parles dijMtuntj quod tl'ianglllum, ae n; IT ric.tntÏ6 cft colorÏ6, r.,dix (ubeft dodratltltLü, l1f1t ,heui:r, digit/du cr:;jtllldinù, bll~~t fi"ueJèentû
COIOH!, odorata,ftd pcrqu.tt1l amt/rtl aC or/ tngr.1.ta.
R Q TV N DA ArWolochirt e.lulietllt> fol1is41 priorem
refert. flmt tamm paulo rottmdior.1 fQli.1, cim c1Iiw fruétlU turuina1ftr. fios vnius( differcllti.e ctenim ;11 hoc non.
nilJil) OblOllgiol' & allguflior, colore fublutclu : alteritts
hret/ior & qtlarejleélitflr parte in ptlrpl/ra (i:blligricans,
fm{tl15 /11Ii'16 pyri modo èldtio~e flde faftigiatttr : illil/.6 Î1J
Totf/ndooblol/glu. vtritlfqgJlrtiltttS. [e71l1lJa qudia lOllg.c.
radiees orbict~latd! acwberoJd,guJltt & odore long~.
CL li MAT 1 T l S lorzgis,pr~tenuibus, vitiCt/loflitb
fllÏ6 cauliculis, ae lion rarô ram~{zs ,vicill.1 qllttll4 adminiculle iomprelJcndit, quibus Je fi'ilil,tcis modo implicat ae
cir(1II~luoltlit. foli.tlo/\e,iori pediculo lJ~retlt) l.tttia, [attl,
Ifc/munata, l'ti dliartim. flosfimilitel, Ca~us, oblongtl&,lutelu ttUt ex p~rpura rÛ<~r:cf!1lS. fmc1lU "./Iul dlfJermtes.
tenues IItttem radices (une & prttlollgd!j modo per flml111~
[erpm-
�J4
ARI 'S TOLOCHIA
LONGA.
�A RIS T 0 LOC HIA
ROT V N D A.
1 )l'
�16
ARXSTOLOCHIA
ClEMATITIS.
�DE
ARISTOLOCHI
Is.
i7
ferpentcs; mox ,ûtiùs demiJTlij colore prlice~entir~m. ' .
Dlofco1'idt. exemplaria clemattten folfu cffe habmt. 1)iorcoridis lo~
rlHÇ wall t-UltpOV ~iOlIt6(J'l,fcd legmdum ~ft:d.q'tlpO,1I ÉQ/x.6a-/, cmendatUS,
'(Mltp';'.
\
,
DepraflatfiS cft de clematite & rhcophraJli [oms. Thecn':~~~:.' 10,
J'\ ca!
nam 'vui legiwr : 'T~ Xpoli J\~ ,u.~Àd.Vd., & mox: ~\iMOV s
~~I7TPOq'iP.(N~~ 'T~ dM'lv~) reftituendum eft : T; XPO/~
.N P.b,IVd., id eft, colore 11lelina; & q;JÀÀOv N è~1 '/'OpOq'\
!~!PSP~$
t"f
<
~I
•
Tl' sr.'Pi'·
.
.
A'R l ST 0 LOC H ,1 A S autem IMfci pingtlilul4 &
campeftriutu locu, Pbm:~ rejert. l-li.DMni.eagri harum
triumferaces font. L~Il[a & rotunda1n m Italia ae NarlJonenft Galba repertre quoq~e ef!,· Clematiten Petrll4
Bellonius in Ida Cretlt motlte aJe muentam fcr1bit. Carolus Cluftus circa HiJPalim: p~tlrjmurh ~liis Bet;edl Hi~flJltnidllo,u, ;tJ dumetù & veprtbll4 offendiJfè Je banc re-
{m.
Florent Ariftolochidl in Belgio qfûde Maïo aut Iftnio:
'alibi & in'calidioribus regionibus priùs.
,
Nuncupatur Ariftolochia Gr<t.cû d.PI>O,"-0X.!(J.; quolliam
dpkl17râ, À6~ t;,id eft,opttma puerperù (tt~
Priorem «'P/'OMX/a.V fJ.d.ltp«-v,id efl, tlriftoloehiam [011gam,ab ipfittS radicisforma,item ,& cflt.Y,;TlJ)../-Tl/V,/M!)..OKdp_
'llt'V ~ 'nV;IVOV nurJcupant; & Ariftolocbiam quoque maTcm.
Altera fœl11i~a exift.imat,ur, é;' ~P/'OÀOx.fCl, ,pGf)'VM,
fiue rotunda ArtftoloclJta dlCttur: a tJonrtl/ü etiam ')é'ofM.Ifi.n;"ov,ceu terr<t. malum.eyèlamilJus tamen & territ ma.
lum aPfeUat~r, ab ~riftolocbiis multùm "differctlS.
" ,T~rtt4 AriftolocJult Jl.M/-t.:l.71111, ve/utifarmentitÎff. cog.
nomtnatur.
'..
'
~Reperitmtur porra & apud Apuleium Ariftolocbil, 0B
ali,'&
�tg
s.
~li~ appfUat;~nes:l't ,dJ'pà. r:~<t,~<f~ITI<t,7rV~/OV&-)J'ctpJ'cr.
JI@-, d'7J"l1'Tiç; qUI! CIl; jpeciû propri~ Jint, fion fatis app".
fU; omnibus communes vide1ltur.
Faculrate autem oumes lM ArjftoloclJi~ excalfaciunt,
rcJicclttlttjg, & ad tertium vtriufqg qualitatis drdine pertinent, extergerJdi potem;lml vrlà haber/tes.
DlOfcoridcs longam adtter/ùs fèrperlUs & 71IOYtifera,
tfraclJmte pondo Ct/tri vino &i&" 6- vTlliur imponi refert:
aC CIII1l ,1t~yrrbap'ipere.j3 porum, expellere oumi" ill vtcris
~ p.frt~ reM/à, item & menfcs & fœtf:J; idcmcj3 c;; pefJa
Dl! AltI ST 0 LOC III 1
Jï1lpOfl t tl/n polJe. .
Rotulidatttm ad hu orhn;,t , càm ad al;" l'cliqua ventila filât: item ad ,tftlnna,fingultum,rigorem,fPlcnem,
rupta,conuulfa, laterum doiores ,cum aqua puta : aeuleos
& fPieula eX!r<ehit :oflitml fqua11Ja-s;/I (atilplaftndtu permixta adimit:pl/tredines remouet: vlcera fordid,t eX{Jurgal, & Caua CUIII iride meUeth implet:gingiHM & delltts
pttrgat"
Clematitem Gale1li/S fragritiorem ejJe ait; itlttb ta ad
vngaenta vIIgutntarios Vti;fod ad[anationes infirmiorë.
D E ptS T 0 LOC H [ A.
cAP. II.
l>
r ST O· LOC H [ A lotl!{tf. rottllld,uis Arijlo[och;tt.,
&, .Cilu/icIÛ;S & foli;J {lmilis eft; minor tamen ae tenerior.
[Olt'1 ttlUiata ae fJedetacea fimt. flofcttllU oblonglu CatlUS
{r~prema ~e extima parte lligriealls. [ruélllJ (t/& rotund,lI
vel~tt vnlt~s rottmdct Ariftoloc/Jict. pro radicibm tenues
qttctm plt/rlmet exefmt{ibrct.
In N.iI~bohenfls GuÙi<t tlCC non Hijpanict quibufdam A,A
2,r~ {ponte nafcl/ur :floret frutl/lm4z perficit eodem, quo
li~ umpol'e...
�B t
�10
DE SARRACI!N. ARISTOLOCH lA.
Piflolochiam hanc iPeeiem nuncupari,7roÀvPPlçov vclib . xxv. cap .VIII .jèribit. EH,
ait, &- qu~ piftoloehia vocatur quarti generü ( Arijlolocbiarum videbeet) temtÏor qfûm proximè diéta (nempe
Clematitü) denfis r;'dictI1'11 capillamenti6,iunci pleniorü
cr.1jfitudine: barte tlt/édam Poryrrhï(01J eognomÎl1ant.
At fùcultate (,7 viribm lu.!c aliu reliqtlu baud abfimilù videttlr, excalfacierlS ftmiliter &- exjiccans, non adeo
tammintensè. Cormuljis, contuft), ex alto prtf.cipitatu j
ex aqua potam vtllifùmam tr.tdi, p/ill/ll,S aUr,Cfor eft.
~'O cO lT nol7linari, P linius
DI!
SARRACI!NICA
c 1-11 A R V M
ARlSTOI,O"
S PEe J E ~ 1 NT A.
CAP. 111.
.H AE t Ariflolochia tcmûbtts foiiiJ frondofisQ3 ramu ..
lu,reliqui-s (t1l.ilù eft, altior tamen aClnoce~ior quàmlon.,.
ga ItIlt rotfmda.[olt'l eitlS maiora qultm Afari. flores concaui, obloll~i, Vn a parte prominentes,colore jùbllltei. fi'uc"lus pyror~m Înjfln turbirMntttrfimûna irl hi. interfeptd;
trimzgl/laria,fordidè rligric,mtia. radix.lollgiufcula,rnedio,ri5 fi/billde craftttldi17i~) lutca, Bllxt lJgno colore ji~
milü )ammiwdille tICe loug,t 'Iee rottmd,~ inferior.Eft autrm /J.u itlternl/lIl exiglla-s telluesqt repl'ri1'ij vbi vide/icet
l]uIPldoque & non ;1.1 d/Mt/Ift col/dite ac jùb!.utC. Ex re ~iqi~ ftqnidem r.tdimm p.miml;' nouelltf. pl,mu., tene/lM
mllloac fu~ïllelltitiM radiwlas promunt •
. M~/ltum Gemwzia ac Be{l!:io,1!eC no in Ita/ia & tt'i~
bt)oc~, h~tl/fmnodi Ariftoloc bia reperitf4r, inxta vin CM
margmc.% lIj,fOrt~1IJ [.eto ac reftibili foJo. hl bortu feliciter ql~oqtle adulcJcu. !!.!!em Jè.mcl oCC/lpal/ir loetm~, iCgr~
deftrtt. ~dmdcumq~te ctemm ra{tiC1lltCpars~ licet aite
IItq]
�~lUSTOLOCHIA
SAItRACENICA. II
�12. DE
A1USTOLOC.
SAR.RACENICA;
~tquc in profundo avdit" , germen tamen cmittit : ade~
pertmacu eft vit<t.
, H'ÛIU ttf/flte flomjauttmmo jrl/éllu colligi poJJimt.
Vulgo Sarraccnjram nUllcupa.nt: GflUI Sarafine: Belt;,<t ~a~afÜltctUpç: Ç3ermani ((l)net:~uçti: offid.ntt Ariftolochlam [ongam. Atque pro bdC o/sm aV omnzVflJ ha'bita fUlt. tandem Clematitu appelJari cœpit. sed iam le·
gittma Clematite uperta, quo banc nomine alio quaI»
quint<t ArijtoloclJitt compellabimuJ?nifi forte Clematium
:'lttram vel Ariftolochiam Ivngam millorem cam nuncup.lri magupl.1Cc,tt.
,.
vi aurcm & pOlenda !J.t.c Ariftolocbia reliquu etitt/v
fimilu,mfigniter /tilla ra et calida,longa inferior: proin~
dt & pro hac in omnibllJ (ompohionjb~fU'f'~dere Cf r~~
cipi abfth v//o more poteft 1
.
no
~
f
RAD 1 C ~
C A V A,
CAP. IIq.
RAD 1 CES cau<t du.t. [uvt. vna Major., altera MtFIor.
•
MAt 0 R 1 foli..t flmt c(lrial1dri modo difJeéta~ te1lftia, dilutè virentia; Cttfio videlim Aqtûlei.efollorum colorc;qf~orum & fomtam flliqll.ltentu referunt ,minora tamen: pedic~lt temes,tenucs & leues ,pttlmum lO'lgi; circ,.
quos fÎtpmore parteflofculi ordill dlgefti,oblollgi,in (orniculmn definentes, Linar;ct flortbl~s conformes, dtlutè in
rubro'pu~p~re~,fllbmde illvidi.ftmen in vaLuulu latiufculu e~tgtt~'h mgrum,parltll/1/ (7 jplendens,radix tubero.
mfmore l,me feJ?tlu~ & excauata,pttlpa dum recent
filblt!tea, v~, v~ro exart/tt ilt virore fllbnigri,a,ntc, guft"
,um "m~rtflldlfJe qUlldam auflera.
ft,
MU-IOl\.
�RAD 1 X C AV~.
�14
pH
RADICE
CAVA.
MIN 0 R JPecies fClli1.5, pcdieulü, pu~purafcentibtU,
oblong1.5qjflofcUlu,filtquulu,& Jemincmaiori Jimilu Cft;,
humillor tantûm ae minor. radix buit/.6110n eaua,verùm
fl/ida, globofa verticilli JPecie, co'lore/Ùb~ttt~OI [apore cum
amar.itudine adftripgeute .
.
- Exit vtrafb cirea jiipes, veprcs, agrorum &vinearum
margines )J~umilioribu~ loci> ae [010 pingui llft0tb. Vtraque
in Germama, minor Belgisfr~q(,(entip.r.
pri,,?o ftatim Vere V/1',tlJg erumpit ; florem moxfaeit~.
fèrnentb breuÎ perfifit .Mmfo Maio eill4 pr<fter radie es rJÏ- .
hil fitpereft; itap,1UCÙ hebdomadil apparet.
Germani l1lofwm:t}, Belg<f ~ooI\lJo~tdt,id eft/~d;
cern cauttm appel/ant. OfficinM perperam bac pro Artflolochia rotunda VJM not/us eft qI/dm l'eferri,at/t refelli debeat: & ftmilitcr corum manifefrtlJ error,qfû temere piftolochiam iudicamnt. Q!!..o a/mm nomint: dici deIJeat(fi.
modo veteribtu cognit a fuerit ) non parum ambigendum
videtur. Sunt qfli Leontopet.aIi jpeciem faciant: alij Er~
pbion:nonnuUi TIJCfium: pleriq, Captlotl Chelidoniarn.
Cum Leontopeta/a autem tubcrofis radicibll4 & qtta~
dantenl/6 foliu conueniré pojJe videtflr : [ed cdulictllorum,
tt~tC p~urilntC,jlorestb Anemones in radiee caUa defldcrata,
ltpn~opetaton. di[cremenadferum.Leontapetali ctenim caulu ramo/ù. in
al.~ ,,!"lUfttU diuiditur,jlos verà qfudu Anemonej~ v(qf1idc
Dlofeotulcs & Plinitu refcrfmt.
ER l Pli l 0 N tfutcm Ji vtiq3 d?ra ~ ;rp@--, id eff~ à
Vere n~men habet,lip/fUOV aut cititl~ ),f:rpv77Jv,vcru~Jplan ..
ta non tmpropnè h.cc ratiix iluncupari potcrlt. JI cru fiqttidem tempore tarJturnmodo stpparet ae viret. sed tamm
ÈpirplOY ab bœdo diét.um eJ propternon e~. Eripbion fiquidcm iJIud, IOllgè a/zud eft: vt quidem de[cribitur, tflm ab
Aptlleio, mm ilt libro ad P4terniatlum Galeno attribftto.
'"
Apttleius
�15
DER A DIe E C A V A.
Apuleius, Eripbion, ait, nafcitur in Gallitt '. il1 monte Eriphiol\.
Sor aéli: figura1n b.~bet Apij :floré purfureo fimtle11( : na.·
fcimr fèptem radicibuo totidemrk ramulu;1p(a-autem pa.
·tula bumu omni florçns tempore , femen babet tanquam
faua.
In libro 'afltem ad Paternianum bltc verba legtmtur:
EriplJion'he~b,t eft,qulfinfummu montibus inue~ittir:fo
!ia habet fimili:t Apio, ,& tbyrfulu"! oblongum,. in cuilU
fomltlo flofi:ulttm quaj~ vtola.ceum,& femen in medio:radicem quo que ad magmtudmem & valetudinë (epd!. o~·
~ongd!.. habet & radie es ~liM, q~J.trtldi(u~ aliiU è radic~.
b,ts em;ttttnt ,nigro cortue veft.ltlU. Ex qmb.,u manifeftu,
radicem .hanc nequaquam hmuftemod. Ertphio~ elfe.
,
. De Tilefio feu 3nC71iIIl, pauca ,zp'ld veteres extat.Theo- ~Ilg'fm.
phrafhuradicem eiU4 amaram efJe,& tufa.m aluumpurgare ait. PUnll1b lib. XXI. cap.xv Il. radtccm qUit Thefium appelJatll~ ,btllbofiS non difltmile11l,et gUjltlalPeram
reJert.
.
Athuw-u Timaebidam citans duElorem Thefium jlorem tradit ,.ex quo Ariadnes corona compofita fuit. Contmûre htf.C [atis radlci cauif apparent. tuberoJa fiquidem
radix,guffu non ab[fb a~arore aufh>ra,qUIf ad purgationes fMere cred1tur. Sed ln tanta veterttm breuitate quid
affirmandll1n?
Cap~os cbelido~ia,qu,ûtlxt.a fepes e~afci~lr ,atfJJ "inc capryoscheli •
tpP"-)t(.,{ITl1Ç cO$nomulI/,.ttlr ,qualt& fit, Ae~trtS 110 exponit. fo- doma.
[ut)! n~mm etI~ reper.ttur Tetrab [1: Itb.III. cap.ex. in
Col(yrto lv!tfr/~t/'Jt; &' ~etrab 1. r ~ .ltb: II .cap.primo,ill"
ter caif,lCIetltla & firmttatem ,wnort conferentia.
. f2.!!Jd fi at/tem cafnos chelidonia illa eft, qUd!. J pUni"
/tb.xxv .cap.XI 11 .pruna Capnosnominatur & adoculormll caligi/les cormnendatllr ,j:ztu matlifefl:lt1'l Cauam
B5
radicem
1
�'a.6
n!
C A V A.
l\. A DIe!
,;tdjcem non elfe Capnon cIJelidoniam. Prima eten;m pli ...
nij Capnos ram9fa eft. & vidnufèpimentu Jefe implicats
caua verQ radz>; r(lmulu adnatu carçt, brunilü4s nu/lu
fuftinetur nefb eget 4dminic~Iù..
s. autem alia eft, detij Capnos cbelidonia, quàm Plinij( qtlpd fortajJe cheltdonict cognomillatio imluit )non ciIra aliquam occafionem C.cp~/OS cheltdonia appetlari poteft •Fumariam eienimfolit4,tam~/fi maiOl ibl/6 ,atiquaunmrefert : & Vere qUldcm prImo, circa vi.dclicet )rMJ'o- '
wc';y,;d eft,hirundinuln adumtt/m. Sed ramen idmco vcflfm & legitimam Capnoll cheltddtÛ,ml e.D'e non confequituT. Sunt f!quidem & ali/t eodem tempore prodcun-,;
tes,breuitk po} pemmtes,qu.t taw~n CIJtlt(/01Jl1f 11011 appeUantur.
C~terùm Caua T4dix calida & fiCC4potentia eft, mit·
tamen {laa quàm calid4 : vlpote tertIO reficcans , foeundo ver~ ordme excalfacicfl.f, adUrit/gÎt atlte1'/'l & abflergit, nonnihiltjg digerit. vtilis ad retms diutflnl0 5cb
ronfi/Jarum fallciumve ttlmores. valet etiam adtlerfu6 h.tmorrlJoidum cum tUlnlJl'e dolo!'es ((lm v~/g/(tIlto l'X pOpfh
10 nigra, aut alio {lmili fMultate permixta. Fcrtmt &
'J..tlc fr"fbmlt vnit/6 p(mdu jùmptam Illtmm dume,piwita:lI'h detrabcu,
'Ü
1
D E A R Ot
CAP.
v.
Al\. 0 foli .. Ifliquot [tmt mdgJM lt!u;'t , fPtendtmt;~,
lAtlf, ~,um,~ata,~edcr.t fU/lu 111111/0 ampltora, tlÎgrj( anti ..
hUI ~onnullu IUUrH vclu~j{ugg,illata.(ctlpu5 inter hlte exit
fimifJe,maltr/6, purpUTtU nomml1ü punétults fubit/de 110f41Ul,I1IUOIU'rt4711 proJmns oblongtltn'1MteH~, /epor,ill4: .
~uriçJlI~
��~ 'l t
V~
Al GY
:r T 1 V M;,
�D 1! A il. O."'
i9
~fJrictll<t tt.mu(tlf11 , è medio cuiw piflillo flmite Itffllrgit;
71IcmbrarM in purpura nigricante liuentetj1 conteaü, qUA
tandem rimM faciente decidenterk vua apparet, ex acinil
pulchrèpermaturitatem rttbentibtu & fuccofts.femen in
hù vnum aut altermn,exiguum, duriufèttIum. radix tuberofft,1I1agnittidine maioru oliudl aut exigu; bulbi,caHdi.
da,camofa,fibru carens; muftù qttibt~5 Je propagat adnatù exiguis ve/tui uu/utJlis.
Naflitur Arum in {jltû~, iuxta vrbitlltl fOJJM,fùb fepiv/u,/oûs vbiqtle vmbrofis ; & quiburda locis maituj a/i"
mimIS ae omnino partttl1n reperitttr.
Emmpfmt mo:%: poft Hyemem folia:piftîlltu vero è va ..
g,inula Itmio exit j foliù m'lrcefcemibtu: qtlib/~ corrttptü
Vitte Iulio & At/gttfto maturant ur •
Exit & in Acgypto Arum, fi:d ab Europlfodif/erjùm;
nlai,u videlicet,& /atioribl/5 fobis, quod picrique p~rper~
Coloc,tjiam appeUant.
Arum Il G,'~cu ~pwno1/linatur: ab ojJicinis lal't~, &
Bltrba Aron; ab aliis Pes vitllli; àsyri$ Lupha: à cypriis
Colocafta : vt inter rlotfJM vomj vbi & ~M~& ac J'pct.kwrfct. appcllari rcpcritur. Teftatur Plinitu lib. XXIII r.
Cap.XVI. Aron maglltt mm Dracontio litu e.Dè, & qtto(dam cande»t dixifJe. NommUi Serpcl1tarillm minorè vacant :Gmn,ltli )flfntfm pint & "<!eutfcbelt iugbeer:
Itl/li Gigaro:HiJPani Yllro :Belgce d!a(f~boet: Galli Pied
de Veau.
C.tterùm Ari vtres pro regionum varietate differunt.
Nam, vt GalentJJ in lib. de ttliment. faeult. tradit, Imitu
ra(lix in qtûbufrlam regionibzt.5 aeriorproucnit, vt propè
ad Dracontij ttccetll~t. Cyrenis cOl1trà minime medicamétofiml cft Ar~Jm.lttlt acrc:adeo vt & Rapi5 vtililurepmc-
no
tIlr. EtJllie lfJ clbo eft pr<fftamitts.
"
S.
�3t?
DE
ARO.
Si quü Ifutem hU1I1ores crafJo5 vellentos in th",.ace /tul
ptllmonibm coUe~os,tufl' ~xpurgari vel;t ,acrim ac medtcamentoftm magu ciJnuemet. Acrms autem eft in Italia,
Germani", Gallia; Belgio,& Îlt Afta qu0'b, Ga/eno teHe.
EHI" verô.in IIqua elixum ; fld dmn ipfa l'adix coq/ûtur
'Jfura priore aqua, in aliam calidam coniicere ipfam ~OIJ·
flenit.
Terrena atltém ip(um Arum ,[J'wtia conflat, lit in lib.
de jimpliclUm medicamentorum facult. CtljletltU ait,Jea \
,alid":proinde extcrgendi v;m poflidet, verttm non valentem,fieut Dracontion. Ba il.tqlltt ÙJ exÎccalldQ & calef4,âendo primiordinis. Radiees eit/J maximè [uut vtiles :fi·
tjtûdem eomef.e Cl'.lflitiem h/~miJmm mediocriw tnCidut;
Adeo Vt & excre.ttiol1ibtt6 ex pd/ore idotlCtt fint: fod magù t(tmm 4ptflln e{t DraconttU1n.
.
Diofcorides folia etiam dd e[NllI cOlldiri, & aridaJei
ft decoatz mand: refert : Item rammn prillatim ex1mu1
hubulo illitam podagricù prodeffe·
Vrfi poft qttadraginta dicrum latebra: & ab omn; cibl"
Abftinmtiam exeuntes Arum edtmt:CfUtIS natura vwto~
fa jnteflillt/~didudt dll4tdt~; & f.uulr atcm recipiendi
libi adfert. A b{lirJC111ia fiquidem tami temporu inteHinû
laUntu [tipi adducitf/r, VI propcmodtml coIJJ;reat:vt quidem Arifloteles, Ae[iantu, p[utarcJJtu,plinitu & alij fir; ..
hunt.
.
DE
DRA CON T 10.
C A l',
VI •
duo {tmt: imu»l mai/M, alterum
,~m~$ : & pr.tter tert;ulII quidem) ql/od aqudlilibll~ locil
glgmtul'.
MAI ':' S~fle .magnm.ll Dracontiunz.caule afJurg;t
r,{lu,fefÎlflJÇu~ilab aut./t{ttorc, ,raffo ,teret;ll.ttli verfico~
. DRA CON T ! A
1mb,"
�l>RACONT 1 VU.
'1
,
.
\
�32.
nE , rDRACONTId.
10ribm lituri6 veluti ferpentum maculure(J;erfo.folia md":
gna & ampla ftJ~t, è[enia, feptenis pluribâ'Sve fimul ordi1Jatè corûunéti&jquorum fingulaoblonga jùnt & angufta;
~ctltirt4micu foliû fatu Jimliia,at ltttt;a & gllzbra. èjèapi
faftigio v,tgina exit oblonga et qu,im Ar; maior,foris IJerbacei, ;7IreriU4 ver àin ptmico colore vnà mm piffillo [ua
nigric.~nre;qui longU4, craffiu, & corlltl modo in acumen
famgiattM;CuitM,[eminû incremento,d~flelJtadiji'ilientetb
mémbrana, frllElU4 racemofiM vu,e i/lftar patet, prim;~m
virentîbtts,deinde ruberttib~u jùccirk plenu bMCU [./raIM:
in quibtu femen dtlrÎufculum. radtx fù6eft pcrenni§,cra[;
fa, bulbo ftmllû, C41ldida, temû cortice induta, mediocriJ
fobinde m,di magnitûdute, /IITt/tis (fmdldi& capillamenti4
fibrata; adh;trentibus qttoq; non rar~ exigttû aliqtlot blllbis, qftibuô multiplicrrtl/r. ,
M l N Y S Draco1Ititml,folii&, imlotucro Jiue va<~ina,
pif/Wo, VtUttb Aro fimile eft;Joliis t amen non 1)igru,jèd albic.tntibus maculis refPerf.t. qUIf /10 ira ciro vt; At; pereutj
fed vnà ctlln vuis in Hyc/1/cm vffh perdurant. aciniquofh
mimis fttttr,zfo,fèd ttd croci inclirzante colorerubent. r4·
dix non abftrnilis Ari,carzdidit,& bulbi jpecie,fibr,u !Jabet
adhttrultcs, exigudrh nOfMyum ftirpitm~ rl~dimenta.
Locu vmbl'oJis , zr) calidioribw prrtjertl1n regionibus,
vtrumCJ] Dracontût repaital'. Maifts GemwÛdl & Belgij fttû famili,{YC :fed mirlUs rllritls cft.
Floret vtrtmlqJ vnà mm Aro aut aliquanto feritts; VII"
J1ugufto perficitmtlir.
Grttci 6'p<t.i!.OV770V ~ J'ftJ.JI.JW7/d.V, Latini quandoC}; Dracr/nCtllum appelLatlt.
~t quotl maius eft, r.~ce~/~io:um plerÎfb se;;ent~ri4m
ma/orcm mmmpant,:.tllj JJ.jjanal1l:no1Smtl~Goll/brtnam ~
CQI'dU6 DMctinculum Po!Jph, lion & Luph cri]pIJm; Ger·
t1WIJ
�D E
DRA CON T 1
o.
33
m,mi bC!jlangêheaut/b!ilC!J i!\,llllrtt;Brabant; bpeec::
luo!ule: GaUi serpentairl!:Itali Dr,tgOl'lteaj HiJPaniTa1'RtfOV,
fagomia. In cenfo 1Jotharum vocum etiam/rlpov,
:"&
~
'(
H
, '
l)aunana
x.U'lnflÇ
pIOV,
,<tp(.tl<ty
--,~Id.pOII
'<tp~v )1~pctXIIL&
r.
reperitu
etiam
dicta
ria,
figingia
Matthiolus hllne Dracunculttm minoremfacit,& alii2
quend.lm pro mai ore pingit;qtû,fl in rer/m. natura cft, Biftortdl JPlfcies videtur. oec,aJjo~em dcdiJJe potU!t vox dv7t(A.7iMx.6~vd., pro qua, JiUI 11lt/lcem implicata, MatthioItu, & ame Marcellus Vergilius rcddidit. Nam Dracuheuli huius folia M;nt,~G-IJ'/j cW'n{A.m..'ilLd(MV<t Diofcorides defcriuit. sed dmWIMx.oUAVCi. dicutJtur connexa &
coh~rmtia. d.m!A.?fAOI(~1 fiquide connex,io eft, Et t,t/i.t quidem huills Dracunculi folia, qu.t pltmb~/J lapathi fimilibus, vt diximuJ ,conllexû cotzftant & cobterentibus.
Dracontium minus, font qui Arum alterum, aut Arft
mintH vocent: Cordus Dracunctllum IJerJicophyUolZ, &
Lt/ph planum.poteft etial1l serper/taria.:c Colubrina mi~
nor nominari. offiânù at/tem ifte nolt cft cognitus.
Apl/leius Dracontion draconuam appellat, cr multa
tilts peregrina adfert nomina, qtU! an maiori vel minori
lItut vtl'iqg colZtuniant, non explicittllr: Vt PytholliorJ, Af
c[epitU,arlchomanes,faucIJromato'n,aut fauromaton,tlJeri01l, Schoenos,Dorcadion, Typhonion) Crocodilion, The'1;fJphonon,Eminiotl.
Athen.eus Aroniam ntlncupari DracuCfllum etiam rtfm. & ~lon impropriè minoT, ctpJvu.G diei poteft; cùm fit
.Aro finl/lu.
Ccf.terûm ~iribtl~ Dracomion quidda!ll dro perfimile"
'JIt Galc1lIis ait, obtmet, ttlm foliu ,tum radia il1ot.tmC1J
ac~jtls & ,amari~ls : ae proinde e.'\;calf,tétoritt~j magü tc~
nUlorum'b pltTtmm. obtinet erÎ4m leuiml.tm quaI/dam
c
/
/
eu
C
Adftri-
�34
DE
D R. A CO
}Il
T 1 O.
adftriéfioncm, qUit l)IJandoquidem cmu pr.ediE/:is dUllbll$
qu{t!lt"tiII1lS, aeri [cilicet & a/llar.~, eOlli/méta Cft ,1nL'dicami rJt1!/1l ['lé/tlm cft vtiq lit waximè cfficax.
N.ml rarlix vifl era Onlma expllrgat ,crtllfoJ potifiÎmùm
e;~ lentos hllilloresexceiluans. OptimlOJui.1remedium eft
conwrJ/ .1C1um vlccrum ,qUte ;w"wll311tIUCup,mtur. Expurgat extergit~ ftrmuè tlNl alia qUtf extcrjionem dcjider.mt,tum plpboscmn accto.
~obaquoqtle, vtpole(tmilemfawltalem babent;a,v{embus, Pulwribll'q:J retèm ;ufiic1~ t!CCutlI1U9Ù fùntj &
qu,mto mim15futrim (Tcc.1,t.mto magis conglutÏ1wlt N;;
qUtf ficciora, VIT/bus film acrio ..zlltts, quàm vt vu{nerib,{5
COll/wlÏ(mt. Crediw111 eft, 'tlfeum hmnidtim,fi illi5 foliù
te{flls rep01J ttur,ob tcmperatuYtf il/arum ficcit.ttem,tJ PII_
tradine confcruari.
Fru{flu valenfjor cft, non folii& t,tntùm {ed & radia:
proinde & Caneras (.7' pOfypOS eliqtt,m credlttl6 eft.St/CCIII
quoq'te ci/cs octt/omm }Iitia ttpHrgat.
Prtfter lul,(. ,'utem DIO{t.oltdes Jerri narrtlt, à viperü
1lorl frriri cos ,qui foli 1 aut rildi, cm m,tnibw afJrll'tll:rmt.
1%1;1/4 Drawnwlum Ihlbentl'm ferpentes [ttJ(ere ctia
fi ribit. Et h~( quidëcle vtroch Dr'''tl1JCtlloin dI/obits Diofcorulu capltibt~, leRtaltur.
Mt 11lIlli/a1/tem Dr4(1l1lwli Gnlmus eti.nn in lib.de
Aliment.f.lcu/t. vbt Dr4Cf/lleufir.1di nn bi5 térveelixi~m,
qp'o OIfmcm eXII1t metlfca,nent0fa m vim,tn cibo,att, ;t/tm/mit I1ri modo pxlJiberi. CINI cra!!i ae gltttillofi tbor.lcë
ptl/;~l/Inl!mqJ inIcfl,tntes IJI/mores fortiore vi expellr:wli
ve/Jt,JJ~t .
D1o(coridp s vero l1Iinorü I)racl/wuli r"rlicem rrfert
(o /hm tl:'1/ .tjf.tt ,ml Cft/il lIIe//(',4I1t pel' (c in cibll tir' eprit
JJ1IliIores zn thoracc b.crentas ad edttaionë [.m/cs tffiCCl e.
tu
D.a
�DRAOVNCVLVS
AQ..!.Al'ILIS.
C
1.
3j
�DE
DRACVNCVLO AQ...YATXLI.
cAP. VIl.
A ~ A TIL 1 draCf/neulo non rotlmdlf bl/lbi'/pecif,
fed prtelonga,repeJ/S & geniculata,nltdwcrtuj1 craJ'tlldi~
ms eft r,/dlx; èwiz:s gel/ieulis foliort/Ill pediculi IIJ/ùrgunt
tereres ,~labri,l'J'U. fimgofij deorfùm verô c.ttldit/te & terlues abqttot de11litttmtt/r ftbr~. [matU in bmû pediculo
f'pra,luque vnà mm V110 fcliorum prodit ,initio quidem
exzguu c.lndidÙck /faminibu. (qUtf. pro flore funl) circ un~
datrts. e.terefrit illde in racemflm, primùm viridem, cùm
mattlmir,rubentcm ,Mi VUtZ minorcm,at minùs acre.
fo~id [,tta fimt,virentid'6v;/abra,lcztiach,hed racei5 confor1II/1l, lM t,/men 11Iinor.l quàm Ari. illud vero Cltiracemo~
fits fméltts eomllt[citttr,etidfl1ltlinw e{f,ac pane eu vcrfIlS, fùpericre llClllpe, e.mdidum,
N,tfcitur Dracuctl[rJ6 ;/fe ill vliginofis palufiriblluf] lotis, in ipps fi'equentifimt pailldiblts ae refodibtl4 aquu. in
Gel'mltllia ae Bclgio 110n illft'equens .Autumno VUtt 11Iaturantur.
Draetmculll5 afjtMtilis & paluflru 110n abs re lIom;n4tur! à 1l0nnullu Art/m palttfIre; perpcram vero HJdropepm rubens dicitur: Germanü lIDnffcr rcbIllngc krnut,
id cft,lloftrate d;aleEto) llilattr fflluD'CIt trupt.
DefiribituT l1ut'é Dr,tcontion ijfUtU P/in,lib.xXI III.
c~p. x~ 1. ~ tertia eitlS JPecieseJl. qf/am demonftrat;f1tt
~/t,folto nla/OTC qllàm corntujradicc artmdinaCtd,tdtide,
vt ".ffiml;lbal1~,genjcl/l,uitnodi& ql/ot buberet amlOS, totiden~CfJ e~ folla: Conmnit fo[iormJl forma & magllitudo,
ratltcu1tI% ~ffigles·fod ail tot allllOS qttot genicula babeat,
c.'\:plowldum.
FJcultftf "I/tem 'mi". D/'dcunculi,aliorum atqj ;pfim
.tiri
no
�D'E AR 1 SA R O.
•
37
Ari jittiilii eft , (cd ta1ftCtl minll6 potells mirmsi: eJiclfx
viderur.
D
Il
AR 1 SARO.
CAl'. VIII.
.
.
D VI' L Il X Ariforum eft, vnum latifalitl11l, AftertlffS
Ifnguffiorù folij: vt tJO/iYd pofterior Itlt(; cbfemtruit.
LAT 1 FOL 1 V M A1'i{tIrt/rnfolio Cf/: bcduraceo, la·
to,& aCliminato,fod multa qlûm Ar; mit/ori. cdflltwlus
eiU§ tenui! & exilu eft: vagi/la fiue inttolttcrum parltttm:
piffill'ltcxigIiUJ, in rligro pUl'et4r"ftcm. VII,t matura mber. 'acini minuti. rttdi:t; candula,jorl11d Ari fod minor.
• S.E cv ND 0 Atiforo,.qtûrl~,fena, pluravc fill11 obLonga '& dlzgttjla folja~ l<turf quoq,tlc 4C ffilendenti.t. vagin~ fitte ;rmolucrttm a'lgltftt~~ll cil: eblongtlln ·piJlillus,qfli
ex eo predit ,tentli6 et (OflJ?.IJ ,~UWtif1ltJft~r~ modo,in pt/rpt/ra Jimttl cum parte lIagmdll~terwremgrtcll1lS;ad qucm
tandem inferilt6 iz/xt", re'l'rdl fi'PClficïem tic jitbinde pro '
ftmdill6, aliqtlot perpa~lci acint ln exigu am Vitam cOllformant ur; initio vt aliorum Vife/tfes. deitl rubemes. rl/{lix
globofa & candida, ve(uti. priol'is.
percgrinmn vtrU1n* ~elgi~ ae Germanitt..fed pr;mu
in Ttalitt ae prttfertim Ttifâtlt qltlbufllam locû: altel'u circa
~omam, ac ill Dalmati~, Aloifiv Angttillrtra teffe) l'epe.
rltllr.
'
Flores & frt/élm l1triùf'h'eodcm:quo Ar; & Dracontij
tempore perficitmtttr. .
~~que prinwlIJ IJ~r!lll~ Diofl:qti.de~ dplC1Ct.poV appellat, ~
Plmto autm~ dpi.' dfctt~ .llb.Jiqtllde XXIII 1 .cap.xv 1 •
. Eft & ~rl4, at.t, q~lI.m. Aegypto tlafcittlr,fimilis Ara,
11l1nOr tantttm)mmOrtbtl6~ folti1) & l,tiq,J radicc,quil. taC3
mm
��A lU SAn V MAN G VS TIF 0 LI V M.
C4
39
�D E B l ST 0 R TA.
40
men Oled'.111agnitudirle implet. Alterum Arifarum igno'ldJJè veteres e;àftima1Jttlr.EfJe at/tem ArifimfPeciem flo ..,
ris, [rUé/lis, ritdimm.jg forma 6' qualiftU ~fl enduttt.
At pot'étia dC faCt/ltate Arifarum Aro fimile eft:acrius
tamen, '/lt Galenl14 ait. NomM impofita radix'fiftit : fiu1lt
ex ea col!Jria adfiftulM efficacia. corrumpit eadem genitale cuiufois animamis impoftta: auélor Dioftoridcs.
DE
BIS TOR TA.
CA P. IX.
F 0 t 1 A B-iflorta in longiufClllu pediculi6 promit oblonga, lata & aCIl111il1ata Lapatb; fimili.t, verttm venofo,
(§- fupeme qI/idem virentia, inferilu vero in c~Jio colore
cllndicantia : inter qUit medij excttnt caules pede altiores,
fotundi,111inoribtts aliquot folii6 circumvcfliti; [pica in fafiigioexigui?flofrulis è dilutiorerubore purpurafcente;femina in qua tandem triangttlal ia, ffilendetia, velu!i oxalidi? radiA:fubeSl ,r~(Ja,oblongior,geniculata, Ilonmmquam retorta,wultu fiuris capill.:tta, fori6nigricans, interiore vero pulpa non intensè rubcfcens,guftll adftritlgens.
Fuchfitts dutU htlitu f1JCCies faeit :vnam foliis rugofioribits> aLiam lttuioriblts : & r,tdicc hanc magu in Je cont orta; illam verp ma;orc & m;ntts comp/jcata, multumq3 fi~
brofo·
" Rcperitur Biflortalocû fJflmentiulu, in opacû Jj/uu,
pmgu, ae lutofo foLo. Matthioltts ifl monribtts exire refert•
.Adolefc.it etiam feLiciter ÎtJ bortu. percnni radiee nititur.
M~tto ae Iumo flores lPicati vigcnt : [emen poftea maturefctt.
Ab intortû et cotJUoltttü radieiullS nomen Biflorta lutbet. Germani Jllattl"Wutt;) Belg~ Dm.Gtollgl)t~, Galli
Biftorte
�]lISTOltTA..
c
5
�41
lichen.
DE
BISTORTA.
13iJlorte AppeUallt. Colubrina & ferpentariaà Germaniea vote etiam dicitt/n& Jzquibufaam DraCftncultu . Sed
à DiofcoridiJ Dracotio tIIultàm differt. Plinianoru11l autfm Dracunculorttm aliqtta forta,ffe '/pelies cft. Plmilu ftquidemlib.xx III I.cap .xv 1 .id quod Grdlci VrltContion
yocant,triplicifibieffigrc demo~jftratum rcfert :foltu bettt.,
no~fine tI~rfo,flore purpureo : alios radice lO~lga,fignata
ttr~tCft/of?CJJ m~nJl"affi : te1'tiam demonftratlonem fttijJe
fol~o ~atol'e quam cornus,radice arundi/lacca,D~lnde tnfra,lsb. Xxv cap. 1 r. Jnagro hoJPitu repertumalt, Draeunculum appellattim ,caulepollicari crafttudine, vcrfi(oloribm viperarum mtlculu,quem ferehant contra Mmiu
morJiu effè remediu1n.
Atqueprimtu horum Dracuncttlorum Aro,aulloreipfo
Plillio,fimilü eft. Tertium aql/ati/em efJepaulo antè fcripfimlls. Pof/crio/', Dracotltion maius Diofcoridû cJJe videtur. & P/irûlIJ hunc à reliquü tribtl~ diffcremem etiam
oftendit. Alitlt eft, inqf1it lib . xxv. cap, II. quàm nos il:
priore volt/mine eittfdem nominis diximtu;(ed huic alia figura. flpere{f fecttndru Dracunculllfi.,q/liji idem cft Cllt~
eo,mÎcap.xvI .lib.xxI 1 1 1 .flatim initio, r.tdicem tradlt
effc filbrutilam & draconi~ '0111101uti lIIodl) ,mfl [tum c/lm
lJiftorta C01IUCll it . Nam Biftortdl r.tdix intorta & conuoluta cft; ac colorc, quent fhbrutilttm dia re licl'tlt. fil eadem & l~elliti genicttli~ arti,uldta, vt fecundi Dracomij.
ljt/od cOllte{tt.rmn & fitJPitionem atlget .
. SUllt ta1nC'll ex recentioribtl$ , qui BiJlort41n 01l1ni,,0
-,lt~m effi volltllt. M'lttbiol,u Jiqtlidem hl epifloli4 medic;.
naltbu$B~'Ie1/ rttbrttm effefèribit .GeftlCTII$ ad Limonium
refert .abu pl~cet RI';tanniCrl/11l'JJe.
Scd ~ cben tanl1't41'rum qI/dm album ( dt/plex etcnim
cft) radeces fimt odllr,/l ,c, potenti" ,,({ir/dl) .rd vellrrca f.tftCl/tes.
�:D. T ~ T 0 ~ TA.
-
',H
,cientes!'vt Auicemitt & scrapiomemori~ prodidemnt.
J3iftortd'. ver'o radix odOl'C caretlefrigeras, ddftr illgeJ
vene~eù aduerfatur.
Llmo1/.i~~m altre folja babet, Diofcoride teftc, Bet~ tI'-.
.
ntûora & longior a, flmen4g ru arum. cotrà Ri{tort~ mj- LmlomuOl.
noradurioratkfientfolia, & [emen oxali~u. .
J3rifannica vero folio eft Lapathi nigriore 6' hirfotio~
rc;radice tenui & breui;Diofcortde & Plinio ,luElorivlU. Brit<anniCl,
J3i.ftortÛlt-uia foUa, & infernaparte candidul", radix'h
multo maior quàm ten!4u 4~ b(eu-u appellanda fit. lam
& Britanniclt fitau,n & foll., tri Hycmë reponend,t Aptt~
leius fuadet~ caufom "ddens, qu'od non [en per apparellt •
.At J3i{torta viuaxradice ift, & nuUo fIOn '11mi.tempore
reperiripoteft.~lt-Biflortam & ab,Arabt/m Behm,&
à Diofioridu Limonio, fll!C non à Bntannica dtfferentem
,jJe fatu manifeftè oftendttnt.
At fact/ltMe Biftortafrigida,& ctlm reflccatiolle va ...
lidè adftringens. Radix menfes & vndeqwtque profluentem fanguinem fuppr;lIIit; all/um ftftit; vomitum C01npe_
ftltjdJfenteriu medetttr ,quouu modo aJTumpta. Tonftlla"
rum,fAucit/m et oru in~amm.ttiorlibus fuccurrit;gingiuiU
DE
4s,
firmat deco{lo aut fucco eillS ore colluto. Idem pojJuntfo..
~a & femen, fed tamen minU6 cfficaciter •
.
"
D il
:B 0 L Boe A S TAN o.
C
41'.
xT
BOL :B 0 CAS TAN 0 foli4 jùnt temûa, diJJead~
"tque diui(a, Ap~ tenuiora acminora,Crithmi atU potil/&
,dnetbi ftmilia. cauljeult/& ten/4U & dodrantalù : flo(cul~
partli in vmbellu candicantes:(emen non magrmm,oblongttm,4ngtifliU6 quàm fœniCfûi)odorawm,obfoletocymi lli
.
colore
�1'I0L.80CASTANON.
�DE
BOL Boe A S T ,A N o.
4S
colore nigrieans. r"dix rotunda, exigui rapi forma, forü ,
,!igrA,& 'Ybi inaruerit rugofa, ;lItll6 pulpa candida,fapore
mUr '"ft aneam & pajfintlWn medio.
,
Tn aruu & a,~r~ nonnullù Zelandi.eac Hollandtlt Bol.
boel/ftanon reperitttr: item & in Gr,tcid,C/lio ac RlJod~.
lIuéfore Guilandino. Fertur & in Britttmzia fiue AngIta
frouenire. Nec deftituitur co quoq, Germa1Jia,jinon falltmur. Nam uuliees qUit, ad Rhenum Moguntilt in amû
& hortu inueniri LOnlcerus tradit,Bolbocaftani [unt,non
at/tem, vt ipft opiuattlr, 0 rnithogali. scribit autem hM
eJJe rotzmdao, caftane/trI/1Il magnitttdille, pullo extrinfeeus cortice,intuo (arne cii'dida,gufiu dulci,crudao coétaoth
in atJtM l'di: cauliwlum cffe jingularem tetlerum, ab imo
nudum ,folia cumini,flores in vmbellû veluti-AnetIJi,quale Bolboctt/lanum effi iam dixÎlm~.
Vigent Bolbocaftani flores Dmlo: feme11 pofte4 ad per~
fcétiotletll venit.
Meminit (3aÀ(;olt<l.,dvlt Alexander Tralliantl& lib. VII.
inter ca, quit purulentu vtilia {lmt ,cibaria ipfum referens.
Gtûnurius diélionem exiftimauit corruptam, legedtl1tl/i1
cffe ~aÀaYo)(,d.)GtVov: fed tam p'eregrina IJrec vox eft, qtûm
{30À~oKd.>f.tVOV •
nOÀ~OK,t,f.tl'OV dutem àforma Lulhi & fapore cafflmet
nomell inumit!uum. Noftra If ta te picrique cÎ.}p/Oil.t.C.,f.tIIOl'
ntmcupant:Zelandi 4tlcplt ttttltltottlt :Germani lttltpn
tetbnur;.
E./t autem Bolbocaftani radix moderatè calida & ficc4,fimul&adftringms: femenverocalidius & ficcitlS.
Editur illll crud.J ,(ed[uaui," Co{ta: !anguinem fPtJentibm
& mingentibl/4 vtilù.
SemeIJ aperiemii vi pr(fditum)r;- J}I$Fll1m~Y ejJ~ videtur.
Di
�CE N T A yi R 1 V M
M A ci N V M.
�A.LTERVM CENTAVRIV'M MAGNVM.
41
�DE
D
C E N T A V RIO, E T P R 1 M V M
DE
MA 1 OR E.
CAP. XI.
V l' LEX
Centaurium,Diofcoride Iftlélorej M,ûtl$
& Mi11t1S , qUdl & forma, & magtJitudine mu[tùm àft
illu;cem d~ffertmt.
MAI vs jittem.tgnum Centaurium c.tfllesed;trotundos,teretes,duorum aut trit/m cubitorum:folia ob[onga,in p/t/I'es quaftparticultU diuifa,iuglandu foliu ea pro ..
pter quaji conJormia, {ed ambittt crenato. flores ,api/la,ti al ftttminei in difteto cmtleo ptlrpurafctlnt, & in ramu/arum faftigiis ècapitulü emicant fcJllamojis, rotundil
a/iquantulum turbinatu; in qI/ibm vnà cum lanofis pappil [emina oblotJga,glabra, jplmdentia. radix fubefi longlt, CarnoJà,crafJa,fr(lgilu,foru nigricans,interilM rubef
cens, (rlceo janguinei (oloru pr.tgnans , cum duladine &
~djhiflione 1101mihil mord.1x.
H v 1 V S vero & alia repcritttr jpecies,folio non dif
foEto, vertlm Lapathi modo,longo,l.lto ,Jimplici atlb inditûfo,per 4111bitttm tamen [errato: cal/le breuiore:.floriblls~
femine, radice priori cOllformi~. Atque lJUil16 Centaurij
maioris meminit at/étor (q1li Ga/cml6 fmur )libri de vir!tIt~b'lJ Cwtaurij ad P api'lm, Cratet/am arldtJcens t eJfë,
-111 bb~o eorum qUct cJJodiumllr. Yb, dtM Centaurq fPecies
rcfer~tur, maior & minor: ae maior foliù defiribitur Lapat!", Serll1criJaipfa ad{er.t m116 , qUdl Jic habent :Vnü(vide(tcet Centattrium) Jolt4 habet fiCtlt L.tpatbmn hortenfe
ffltnOr~ ta/mn, ill cirCl/iru vero fcifJa veLt/ti [errai cl1ulcm
vero ti'I~n~ ~almortlm;,(tICCl/1n rubrumj i1l fil1nmitate ({tpitt Ul1ntntJ.u no/ üm j radicem vero folid.I1IJ & eraffimt.
LtI.ttl/lll/,& pmguc fotum mai". amat Ccntaurium, tiC
coUes
�v RIO MAT 0 n Il.
49
toUes herbo{os apricos. copioftfilmum,inquit Di~fcoride~,
in LJLi~, Pe/opollne/o, '1lrCadia, H ebd:, Me/fmz" , pl~m
btUi circa l'holoen, Lyci,tln ac SmyYfum luc~.Repmtt4'
&' ln tlpulltf, Gargano, nec nOIl in Baldo agrt VeroneJljis
monte, (cd quod zn B ~lJo monte, vt M.ttthIOIIU (criblt, A·
pulo ced,t. simplicI6 folij Cultau tum m.ûtu HifPallÏ4
mmit, atque hmc 4duec1d', AiuuerpÎ"m rlldices, rerrd', qz
commtJTtt f,bindr! irj hort~ reuirefcunt.
, Ae{l ace hlliufëemodi Centauria florem l ,/dices autmi
.Autttinno icg; expedit.
A cIJirone CentaftrO inuentore lUV-m.VpJOV nolnen h4~
let. pierique CC1Itaurcarr! vocan~.
\,
Q!!.od maitu cft, Grd',(t lU~7ttVpIOV T~ ":€)fL appcUa/1t:
T heophraftlU efi,tln cent aurldtl. Tn offiClms nonnll11", perper am R/M pOl1ticum dit'itur. R/~.l pl)~/imllJ jiqtûdë' Rlu.
cft in pomi regiorlibu6 n.ttum,{ltrps a CentaurlO m.ûore
diuer[a. Ext,mt porro & ali~ ImitM /lomina, inter nOfhM
& affiriptitiao l'Oces ; film & .:pud Apttleium, quar/ml
nonnulldl ad Cent~urj,trll mimIS pertinere vidcmur, vt
D Il
(' 'E N T A
\
fiunt,V<xp J!..I,MLtP"?1'I1
1,\,
1
"
\
Il (..w.plllVlO V ,V~CllïO II , ~/ll. ViI010V, ~ 1f,( HI ÇJ "
,",~K.TpOV/<t li' '7lHÀ,ITP6vIO,,:>!-'PW vfGl. ,d!t1.GI. npGl.K.l>..ÉII,. l'nefera,
f~llerr,e. Po!yhydion lip~, W7VV .
At Th eophr,rJlw & plinuu ,Centaur;umi#ud lnaÎuJ,
fum & m /nttS, de q'~o (~pm mox (equen te, inter P,tnacu
gener.t Tl'femnt. PI tetcr enil1) S)'rt.uum P,maces, de quo
vterque (eor{itm 4~ir, deinde & prttftr alia (nt lJ f/1f, à
Dio{èoride l}uoqtlt de[êri(l/lrltf{~ , & dl/o re/iqu,t {!:perefTe
oflentlunt. Et TIJeop!Jl',tftltS qurdem lib J x. vnum ?fNt.ru~UMo v !lIlC,l t~jorM folY: ,dte~flm À~il6C!JVMO~, !Joc ejt,u .
nUlJo~tt eJle tut. Q!!.t Theofi1r.,/fi verba ip{è P/tmUA rtd~
de~s Il Clmone Cemal/ro repcl t", cr r:.entlwrlt' (O~/lO11I1nltta,II(;.x XV .cap. ~ 1 1 I.Jèriva, idem ql/oque C.lp v t.
D
/
affir-
�'so
l'linii JOCUI co
.tnonlilltll$.
DE CENTAVRIO M"AIORE.
;rffirmd1lS; l'bi vtrUmque Centauritl111 Latuls expLicans,~
chirone repertum repetit; atque inde chironitlm l'ocar;
addit. sed plinium ipfomautliamuo:
Q!!..flrtum,cap. II l l .inquÎt,genuo P,tnaces ab eodem
Cf1irorl~ repertum CtnfaUl'iu cognominalur ,Jèd et plJar'l/(tceon ln controuerji,am inuctùmü à pharnace Rege de .. .
dttélU~l. Etpaulopoft:
HutUs generafec2re duo,alterit latioriJ( exemplaria plerMb lttuiorù p~rperam habent ) foly : alterum tenuiorû •
Cap. vero VI. C'étaurea cttratlu dieittlr Chiron cùm H er~ftlÙ excepti hojpitio,pertrtttIantiarma fogitta excidiffit
1n pedcm,qllare allqlû Chironjon vacant. fo/ia [unt LatA,
longa,ferrato ambitu,&c. Et mox infrà:
Eft & a/uYUm Cemauriul11 cQgnomine Àsilo~ m;mtti6
{oliù,qflodaliqui Libadioll vocant.
Ex hu app.m t, Centallriu11J vtmmque inter panacù
generare/dtumj& maiuo Ccntaurium ejJe quarti generü
71NtT!;~ V)"MY; flue Latifolium Parwes.
'
C~terùm quod ad facultütes attinet:Centattrij tI1t1gtli
r4dix (Galemu fcribit Jjimti guJlu contrarias qualitates,
irA in vfu eontrllr;05 effeElIU prtt/fat. Secundffm omnium
~utem qualitatum aétionem ruptu,conuulfis ,dJJ1mœ~ &
tnflettrat~ tllJi conllen;t.
1!-tf.~ eadem & pLllra l]floque Diofcortdes tf/.dit. Con.uemt ~rnquit,radjx ruptû, corlftuljiJ,jpirantÜ diffiCt/ltau,
v~fI!n t uff~ ,(ànguinem expftentibtls,n/Jnfebrielltibt~ eum
vm~,feb!'17uantibus cum Aqua drachmuum duaru pondere exh/blta : item & adtor1l1ina, ae ad vter; doLores.
Duât etia1ll mm(es IleJœtw (ol1,rij forma vtero ;mp~fi
la. Eft & vlIlneribtu idonttt, reullS tufa, aut Itrida prit"
madefaEla contttJ4~. coni/mgit etenim CA, Ife glufinat.
f<E.in & cames cMleftl/nt,fi 'ontufo JinmL decoquatur.
Eadent,
�ji
Èadem, qf.luadix,Galenlf$ Ait, &fitCClIsipfttu cfficit~
quo & vice LJcij vturlttlr.
DE CENTAVRIO J.iJNORE:,
DE
CE N
r
A V RIa MIN 0 R 1.
CAP. x1i.'
Ex 1 G V A 1Jerba minll$ cft centauriufn. C.1l1l1creld
aJJul'git angulofo fernipedun atlt dodralltcm alto: foliio
HJperici noftratis forma et magnitudit:e .flores in fimm1u
'Virgulu èpunieo (olore in purpu.ra rttbët, LJclmidu fatit/«3
florivU6 minores, qfti interdtu & exorto JoIe patent, fuT,
vellJeYdm vert> recluduntur. ~jljqtl~ [eqUU1'lttlT exigtJ~ &
oblong<t grano tritici fimiles, ln qu~bllS pmina mitmtifoma. radix fr(b~{l partlA,dura,tlUUItM VItH.
Loca alnat herbofa, aratro non profcUJa, aliquantttiu
[cd tamen non omnino rigua. Eftnonmodo in Itali.r.prolIjncii6,ver1~m & in Germania Ile Belgio abii.d'è fuquen!.
Julio & ~uguffo vnÀ.wm j/orilms ae flliquio legitttr.'
Ifttld genus Grltci Y.muvpM (I.Ixpo'v ttppel~arit: item et
M(l.vlfcnov ~ À/(l.va7oy,quod vide/;eet cirea Pllll4ftria rlafcatt/r. plinill$ Libadio;J ab eadan:z occafione(fi integra leélio
eft )ac propter Jùmmam amaritudinem, fcl terrI. diei af~
firmat. Appellatur etiam)vt inter flmria; voees reperitur,
i"MbOpITII~ )d(/.dpctVTOV,~~ct ,jfctY..lI.~~; ,fcbrifugia,& mul.
tiradix.
,
Theophraftm & Plinills, vti fi4periore capite? oftendifflll$, inter Panacu genera repo(ttêre, imet qUct PauMes
eft M7i16~vÀMV,id eft,tenttifoliu.. Itali ïn Hetruria Biond~lla: HiJPani cintoria: Germ tin; -qraUrtlttgIlIl:J~ ktnnt:
Belg.r. ~ilnto~it & dtpn rantc!ic:Galli Petite ,entau
fe appeUa11t •
,
Habent atltem huiJU Centaurij elttlliCtllifitperioresfo.
D' 2.
lrlf'
�Sl
Ci:iNTÂVIUV}.{
MINV5.
�DE C!N"rAVRIO ,MINORI.
'53
lidJlores~ vincentcm qualitatem amart1m, &' t~mrtr.t·
tUTam c.liidam & ficcam ordtne fècundo. Hep"tu 0- fel·
lu, nec non,lienu obftruc7ioncs duoé/a itl aqult & epot~
"per,iunt. regio morbo medentur, diuturnu aC'prorogat~
fehY/blts auxlli,mwr. vemrù tinea; & lumvmos mtere·
ft//Int .in [umn/a abftergullt ,cxpurgant ,cr,Jjfitiem hmno.
mm attenuant,et 11ttidquid ttrna/'/t POf!ùtlt infigniter pu••
flant.
Dio[corides, & poft CUIn Galentu, hilem & crt1fJaper
aluum ducère, ifchiûd'CUth ir;(tmdi Centaurij mina·
rù duoéll/In referunt. Nos aut~m tametfo frequenter ae
fduiter hoc vfi, per alUf./m tamen expurgationem vllam
facere. obferu,zre /Jotl pot/limtu • .Qyamobrem nulli.t Imie
Centaunominori tormnouend.t aut expurg,mdlt alu; vitn
Ile potetltiam adefJe ex.ftil1/tinltU.
Repel'iwr vero lu.c factllttU i~ ea b,erba, quam vtll{à
Italj Stane" CatJallu vacant, alq Gratlolam.Q!!6! al1laTltudine Centaurio minori 11'0 ml;t, atqtte eu" JPecies qtJ~
dAm videtur, aC non modo per infcriorem vetltrem,fcd et
romitionecrafJa & blliofa educit. Fier; ttt/W11 potejl,vt
vires vtriu(que interft confuflt fint, & defcriptiones per.
m;xt~. id quod ex ipfis Dio[coridu wrbu quodammodo
~pp arct.
.
Cental/rium fiquidem ,flribit,mintts 1mb a eft Origan;
aut Hyp drici firnilu,foliu Ruftf. prd!longu &paruÏ5. At
Cent ..turij noftri ltIinoru foira non prd!Lor'ga,(cd rottmdu
tnod~, paulo longiora, veluti HJperici (lmt; GratlOlti. ver~
cblogiora (lmt,& tld Polygani tlCcedmt'(J jqllodJoliu Rt4td! longioribtts defcribitur •
.. F~,it JJUcqu~d ~elleboritesvoxinter {jlftr;M Centdtl~
r'} ~Irnoru tlppell'ltto1/es fupe~fit , CWtilurl1J (lqujdcm 1/11·
"071 neq1IAqtlam,ji:d GratioJ.t./JdlC ,optimè (ouwit: v/pote
D 3
qlt~
�"54 • 1,> E
C ,Y C L A MI N 0 0 R Ble y L A RI"
qUttRelJebor~f~rè modo,per fi.epema expttrget ,vt cap.de
Gr..ttiolft latms, [UA loco.
G!utiIJat autr.11I iftttd Centaur;um et;am vuinera re~
fens l'irC'Uq1 trtjimzlfc ;mpofittmJ: veteral'Iceraexpur-
ga! &"ad àatricem perducit. SUCClI$ ad ocu/orum medic,emrtU.t TJ/ilù eft:cum melle expurgat, qUtt claritttti eoru
o;fic tu;1t. In pefJ'o admottlê fœtus 6-[tcundtU cducit. Potlt5 ::tt/tCrI Pliuatim nemOI't/nt 4feétionibtt5 C01'Juenjt.atl~
liol' Diofcmides.
Optimum, inqutt GaientM,fo.CCtI$ edam medicAmm~tttil .!d iecillorÏJ obJlruéljones (olueuda., bOntlf11t;b lien,
tndUlatoremcdiuY/1 [orù impofiwm; nec feÛtl$ fi quû bi/; relùjlinCd.t.
'
8ucâ rtl/lem (o/tige~ di rx!rahendiq1 rationem, & liper ad Papiau doCet, (;J' Di0fc0ride s bretûter oJlendit.
DE
CycJ,AMINO 0JCQICYLARI.
CAP. XIII •
.p. R Al TER cycl!tmimmz ft vicinûfruticibt~ /tilt ~d~
mllUet/lu ,i1'cumuolucntem, quem alumm 7)Iofc0rtdes
c~g omillM,fimt rill5, qui orbiettlttr; cft radjce, t1.ruenttoribs «li1 tot IJbfirttattt fPecies, & qttidem foliu diffel
rentes.
V N.A
dC prima Cyc1.m'lÏl os foliu viret [atis, ang~l~fis .~c I~ (II.'~&! fimi/iblU, a:nbitttlmirer ftrratü ; lilper,ore
p .ll f,· Ir. l'Irore ;ûllri~·ltntjbtl'
'"
, /tlbitttlltibll6 tamen m~culiJ
& vm&jlic9 fitle medlOJ()l~ fubalbido)nferi,ore
v r/J ,l( l'roua 1)/tl tepfLrpurcd' r'?'fitbillde c%re J"t;tturato,
.
. ,l.ts Itll11lm c. jlofr.~/i ex tcncUù pel/dem pedictl!ù, dcorfu", 1 ulAm . r; Jo. tolu eOrt/11l fi rfilm rcjlexi5j & pt/rp/lrco
.9/( .' 1', CU ore jOli t.:me imcnfo lP[cndent~od~rû exi1
:: ~ .. ~:
,
. ',
l
) o..J
gui.
�eYCLA),(INVS ORBICV'LARIS.
H
�16
C y C LAM 1 N 0 0 R BIC V L A R. 1.
gui. foccedunt capitula feminifer.l, in fPir tU pediculi! { 'if~
traiti-s . radix buibiautrapi mudo in orbem circmnaéla et
Itltqu,mtuLUin Latitudmë prejJa, {oru mgrieat, imU6 Candlda, rugtU Ïtl.lrtfcens contrahtt.
A c. TER 1 V S ac foeundtt cyclamini & LatA quidem
flmt, (i:d ne~uaquam angûlo[.t, verùm qu4i rqtt~nda, &
nullu fitpenus aut omni'lo ovfcurijmw appawwbU6 maflulu; ati/ro (olore virent; in!triùs vero è pmûeantl' pllrf~r.l muent. flores prioru fimites, at odoratiores. r"dix
"üquanto m;1/or.
.
TER T 1 A JPecies [oliu fimi(,ter cff haud angtllofts,
fid ambttu eorU11l aliquantulum (renato: maC/l/ata "de
'funt t (rd vmbiilco mgriure . flos intenfiure colm purpuraft/t, odorufl/at/~fù11li. radix qu'dm ali,lrum minor.
Nafcitur CJ'laminos locüvmvrofis (ub arblirivlu & in
Jjluu, in vepnbus, PlmillS ait. Et prior quidern IM"tlm in
Jleromandt/orur1(, Verocaffum de Arrevatum finibusi/zlterd in ArduC1Jna rylua, ae vicinû toeu ap~d Helga: reperitur. Simt Italtdl, Ger,lIdn;.tae alzu regtomvus tomtmes.
T tTtia ro'lr;ar efl. fld t amen tt alidl non perl'grilld. Scptembrj ferè menfe cyclamini flormt. foba inde rJOUtI }ùc(e·
du"t, Hy,me virent;.:. (cmm [ub tt.jf,mm fequeutem.td
maturitatem peruenit.
K~/(~cél""vOV Grtt.ci appeltant : dicittlr & Xlo.r~qJuM\OV,
u
x o.rotv3-EU4v, ~"~V'-1011, i~/65-Hpov, 'X!~/111l ; À. Zoro.t{lr
e
"P1f1.qJotJ-'/-mf, Vt inter not"'.", voces: item Tt4ver territ, &
Terr~ rapum,à MArcello Orb;c~ltlru,ab Apulcio fllniliter
?rbtc~l~ru & Palatia, R"pum porcinum,Terr.t malam;
ln off!ClnU C~(lam.e,., Panuporcinus,Arth.mita. [t,rb Pt'"
porcma: l1iJPam nonnuUi Mata", de porco: Gel m mj
~c!Jtutinb~ot/etbtapffcl: Belg.t U'lmkens lIzoot/( uts
!JJJttt b~oot: GAlli Pa;1I de P.of4rçeau.
•
Colorem
�DE
C y C LAM 1 N 0
0 P.. 1\1 CV tA 1t J.
57
CIJI(}r~m fioru Plmjl/~ colofonum appelLtt. Flos eius, Coloffin1n
adl1'liwttlr.
.
. lor.
VariM autem cyc1.tminUJ,auétore G aleno, vIres ob~,·
n!t. Nam & exttrgit ,& incidit,& oravenamm apent,
& attrahit, & difcutit.
SI/CCtlS eitlS httltIOrrlJoidM aperit, & ad feCtffllttl pro.
UOCat ill flo ccù appoJitus : 7Iledicamcntu phymata,jfrumM, a/iM-b duritie~ dlgrrentibll! adJ1ufcetur : iu1ft/fis LU
mclle ,UitJt.! compctlt; ad hcfC quoque per nares expurgat;
IIbdomine iUitoventrem jùbducit ,& fœttmi intemnit eft
& v,didum irJterimendo conCtptl4i medicammtu irz peffo
additm.
Tot a radix fruco il1lbecillior eft ,qttd1lquam & ip{tt ve·
hemelH {lt. Nam & men(es fiue epott! Jille 4ppoJita euocat, & regio 1II0rbo pro~cft; rlOlJ. l11od~ VI(c116 expurgans,
fld etiam qUit irl toto corpore bllu ftUYlt ,eam per (udllf'em
eiÎciellS.CU/cm extcrgit , (lIm in altù,ltIm quod alop eciM,
ephelidM,omniaqJ exanthl'm~ta Cl/ret . Lienem qu0'b in~
durtltum iUU'lt impoJita,Culn rrcen$,ttlln arid.l.SU1lt qui
radict'1t1 fiwrm aft {Jlnttt1CU exhlbe,tnt.
Tr4dum (vt prltter Iw Dio[coridesrefert)ji pr<tgilltns
rddice1/1 tratlfgrediatur,lIbortum fitri.BlbitUr & in v;no
contra letha[,a, & prtt(mim leporem marinUlII; & con.
tra jèrpenttll11 iEtlu impofita remedio eft:il1nmfla 'Vmo tbri.etatemfactt. Decollo timluxata,podagrtt,pcrniones4t
vt/ltter fottenwr. Cauata radtx oleo explettlr, & dr/eri
Jeruenti imponiwr, ttdieEto cerd- tbyrrhenicdll1lorlico vt
ftrigmentofum fiat ~nguentttm .pcmionib," vrillfl1llt/m.
Narrt/tur & adph/llra amalorla affimri comttfa, & in
pteftillos efformata.
jnqUlt,Co/~Finru in COrQnM
5
D.
ce-
�58
CYPEltvs ROTVNDVS.
�59
D
B e y P l! Il O.
cAP. X 1111.
c y P E RI
genera Juo funt: longioribus radicibu$
Tlnum, alterum roltmdi.o~jb.,IUj & pr~ter tertium quidem
:pfllcichimlm appcllawm. rndictl$ cypcrm inter arDmata
e lOllginqrlo alla ta. referendru.
Vtriq1autem 9pero,tam l'otundioru qUdm longiorù
radicu,folia. furlt lvnga,gracilia, arundinacca, porraceÏ6
longiora, dt/riora, dorfo e11ÛItCllte cttltcflata: eat4lis reétU5,
enodù ,gl-tt.ber ,triangttlaru,rarifo.mè quadrangulll6; in C4-cumine euitu foliota minuta, & tuba t"ta,laxaQ3;patlicu111: ex qua l!ependent femi.naexigua ruondentes. Radiees,
vnit18 pr~l{fg~,gen;cu.latdl, gram~n~ modo fcrpemes,fibitk
imp.tiâtdl,for/& èptmico colore mgncan,tes, imeriorc vero
carne VI fubluteo albicantes,odoreJùaut,gujlu fubamaro:
aiteri'18 verù nodofct fÏ4t1t, è fibris aliquot coh~mlfes, Db ..
longiorilmô oliuü, ae non raro rotundioribll8 fimiles, Ddore
& col(}r~ prioris. Sunt lJUitu folia minora,& caules p..ul'à
breuiores:iltitt6wro maior" folia, & caules altiores.
Amat cypert/& paMEri,t loca ae rigua. In Italia IDCil
t]uibufdam lpontè nafèitttr: & ÎtJ aliu quoCb calidioribUl
,Meridiern verfuoregionibus, vti in Syria, vbi & odorarior
fiC prdlftantior.rn Germania tam fùpcriol'e ,quàm llac nDftra infcriorc non nifi flltU& reperitur,& qui longtl6 prtciptJè:rtlfm 'rotundw pmart/ô e(f.
Sed PfeudOC'Vperlls
gWtJÎnu
lPecies,
f.'olii& Cypero & pr.eudoeyperus.
.
, ,
~
\
'
,J
tuba fi11ltlu, radtCe vero candtd'I,UIHU,IDlIga 1Tt11ictl/ata,
omni 040re ~ fap~re, c~ccptÏ5 herb.tCCu, de/rtf/ta, IDCil
ptduftrtbzu ln Belgtofatu freqll/!ns occurrit.
Emin,Cllt clperi;ubtt Itmio,Itûio & Aflgttfto.
Gr"" modo KU?TSpOV, modo KU7lilfOV per diphtl,ongum
1
Ifppel-
�60
Dl! CV P! 1\ o.
appc/la,zr; Latini cypimm & cyperum:Cornelim CclfllJ
luncum quadratum;Jllin;~ luncum angulofùm,(!} eun"
atm triang/l/arem. Oiei!ur & ~pu(}"f(}"~vli'mfov ~ «-aIUI.J-..d.:Jnp ,atfb vt j/I Caftani Bafi Geoponicu à lIonulli5 Çtfvtt:
Italt~ c.yplro: Flij];anu [ul/cia 01070[a,& fUI/ça cbeyro(.J:
Germanu lblilbtr ga[gntt: noJlru 1lf)iUl!m galigacn:
Gal/il Souchet. Offiân.e Cyperi nomem/4turam rcrinetJtj
& l'num 9perum lotlgf4m, alterum rOlundum Vocalll •
. Plini~ 9ptr; radicml,cùm ob,longa eft ,cyperid., dici
Att.
9per; At/tem radices mAxin,è l'foi fimt : Jlt Ga/emu
.tit, eXca!efacientes pariter & exJiccantes citr411l0rdad ..
tatem: Itaque vlcerib~,qutt prl, mm;" humiditate cÎC4tricem difficulter admittüt,m;rtjicè profimt. habent enim
qttiddam ttiam adftringens: quapropur vlcer; item oru
conueniullt .Q!!jn & incidendi vim quampiam Wù inejJe
teJ/tficandum, quia &calculo vC,"l:atù congruunt,& vri'Iam I1JtnfosifJ prouoca/Jt.
'IJiofcol'ides malagmatu calf.léloriu etiam l1Iifccri,&
.td vnguentormn jpifJamenta aG"commodam effe addit.
D
E
D V L cre H l NO.
CAl'. XV.
D V ~ C 1 .C U [ N V M cyperum rottmdllm .refert.
folt.J ctumn titIS IIrllndinacea, oblongtt. dorfo emwtnte,
triaugul'l, Cyperini~ jimili,Ntftlli& atlatlloliu tt iuba Jimi;n, d
'
b
'J'
,
liter re)r0fl t'nt; omllia tamen f!rtu;oraltc mmora. d tenuibtu radie um ftbrü, aueU.mu Jerè conformeJ,fod tal11C1J
aliqtlmto obl'ôglores,dependcm globull; Vtluti exigu; bill.
buh,fPecie art;et/Lllti; colore exterii'ts ruffefi;ente,interiore
,
'Vero
�D V LeI CHI N V M.
61
�62
Id21 alzcl;n.
\
DE D V Le r CHI NO.
-vero carne eandidi j [apore graro dtllci~,& caftaneit pro~
ximo.
CoUtur Dulcic1)inum pleri(qg Ttaliûoeit. in jluminif
.Athefis fèl'itur favuJofts; vt tradit Alexaflder BenediElus.
l11agl'0 Veronenfi vei JPontè, Matthiolo tefl e, prouenit.
Autumno btûvltll leguntur. Vere ferunrur in plum
multiplicandi.
St.irpf1n ip{tunnoftra ~ttU Dtllcichinum, & radieulaf
Tra/os fiue Tragos ,tppelLat, aut Trafcos. 9periJPecies
cft, fe.d du/cu, Tbeophrafto,vt fatiG apparet, non incogni,
ta. Llbro fiquidem de cal/fis V l .cyperi radiées inter duices ~tq3 edulesrefert. Crp~ri,/nqtljt/~dix dulcù,vt cor;;
qtl~ ln fiuminibus & palud/bllS prouemunt. Q!!.od proml
dubio,non de alio,quàm de iflo,accipi poteft: aliorü fiquidcm Cypcrorü r,tdices amarieant & minimè edllles /ùnt.
NOII defimt ttt»letl, qui Trafos if/os Arabtt1n medicorum
Irai aiz..elin jùte granum z..elin ejJe conftùmer exifl'mitt;
quod tamen veritati pamm eonfèntancum.Nam Af(elin
ab auétoribus Arabibus interfru{fus jiue grana eotllzumeratur, neqttaqlw1J autem inter rùdiclllas, Serapio jiquidem cap. cccxxxv 1 l ,jic habet:
. 1!a[ alz..eiin ~ram~/Il eft pingue, Crcerü magnitudine.
Ct/rmum exteritu, & album ime1'iùs, & babet vonttm fa~
porem,et defertur ex terru Barbaria:.ldcm affirmat' Aiû,enna bu verbi1) cap,ccc I l 1:
. Gram~m ~l'(eljn qtûde[h,granttm ei~ eft b01ÛPPOru, ~ orltur ln p.1rtibfU Her0~r. Ex qmbm, quod tnter
fllCC diprc~en, pPlam fit. ,
Cœterum Tr>lji in lIloderatè clllef,tcicntiwm ae hume{f,III/ ;flrl1 Jimt ordille. (rudom m tboraei ;l1bttrcmillm hl'"
111 omm eoneoétionem pro'mOIUnt· Yr;ntt acYirnolliam ob·
tlmdflnt, prtefertim in CAYIIÙ ifl~e 71Ilfmali, i/1de tf/fi ac
filcCO'
�DE
CLYC YRRH IZA.
6,
filcco eorMtn extrac1o. genitttram etilfm adltugent.' & ad
'Venma facumt , ftatm flquidem qtlod~mmo.do gl,gmmt j
'''tEtore M4tt"i~IQ. vnà CUln bcllariio apud Veronmfer
inferuntur.
DE
G Lye y R R H 1 Z A, S, r V E. D V LeI
RAD 1 CE DIO seo II 1 DIS.
CAP. XVI.
V N 1 V S duleuradicu DioJèorides t,tntùm meminit,
& ali~ eft Vtilg'lrû. vJm, de qua capite
fequente: hoc de Diofcondu G!ycyrrlnz..a.
Promit lIutem h.ec {tepCtlumero cauIes complures ~ltos
pr~ter !Jane tamen
& ramofos; folia circa quos oblonga . alata,cx mullù fibi
imûcem oppofitü colieEt,t, LemifLi foliomm figura, attctmen maiora, virorù fat ur.tti, & t (lEt" nonni/]il <~ Ifitj ll(lf(l .
flores èJolioru1n alù exctmt parui, cd!rulei tltth eius cuius
non fcriptus Hyacinthlu colol'ü, illl'ottmdi globuli form;;
commi!i; ql/ibzl6 tandem emarcidt5 mai or faétlM orbimbu ,rottlndam ttJPcr,tmQ3 pl:ttarû pilul.ml l'eJerrc vidmtrj
mtlltu paruM fitbmffis,aJlmü & hirfittufi li quis con~ ans,
in quiblt6 fèmen.Radix prœlonga, cr4f.t ,& wûca eft ,bra.
,ÛJq filbinde longittldine de craflttie, blJ~:ei ltltelve imùs
coloru, forur.tro IIlteri/tG, fed tmnen quandoque 1lÎgri-
Cllntù, gtljltt dulcu cmn tlttfrcritate qUdda11t •
. p.lurima,illquit D ;ofèoride~,i'J Ponto & Cappadocitt
grgmtttr. Apud BelgtU ln I)ortu (ttbmdc17idett!r.
Flores AeJfI~te, Aut~1Ilno pill/llf, mm filiqllu perjicittnIur .ver~ "erba rege71n~nllt ,no,uo~q3 (au [es producitj r~ye
me
. fiqttld.em
. cum cltultb,I-' Jolla mtermoriu1ltur , radice
rn/mm Vlllace.
fÀulI.vppf( ccr J clulcedinc Gl'~ci, Latini dl/l,cm radiec
Appel-
�64-
G Lye y R R H l Z A VER ADJ 0 seo R.
�D 1;. G Lye y lt R H 1 Z A.
6f
~ppcll,mt. Slmt eitls & alia nomina inter JJJUria,vt miV7I"
Kn à l'Ollto, )lÀv/tlip<l:1lJv, )lÀIJ/t~iplJ71lV, (TU(,,(I{JIJ'1lJI'; MOV7/I!~';
p
,
'
Q"/tV''''-''
' tlJ1
, n OI' , <lJ}{ov, o-uÀI'9p<l, Àlb
r .<:;tr
L,m
U'iS<l:TtllV
, O(-LOIOVO(A
v,-
~OWlI&.
ta efi.
officinu & vIIlgà h~c incognita
G!yclrrh~
Huil!6 frit tÏl Î& narura, l't Ga/ent/J ait ,famitidrü eft 110ftr", temperatur<t,et cl"n ,adftrWio qU<fd,un adiun~aftt~
eiEu tempermuenttlnl quatum ex ~'aliditMe & adftrtéllone cfl,tepiddJ potijimùrll ca/idit ,/w fuerit ,quàm proxjm~
accedeus ,ul tcmperatmn. pono quoni"m & duleu ,nimirum & mo{/icè Immidà eft.
SUCCU5l'oldicù,Diofcoridès tradit, ad arter;dJ exr:JJmationes vti/u eft ' quem lin<~udJ {ubdutlll/ e/iql/tfccre opor~
tet. Pl'odeft & ad ardorëjfvm:u/Ji"ul iecinorû t/1ortICù4:r
o
vitia,veficdJ (cahiem,ren-ulllq14Je{hu CttH1 pafJo potu.& .Sttim extinguit J/{h ling/lit diq/wlu, vu/neri/III.! prodeft j{litu$) COill»landtlclltlts .f/-om'Icbo call1/cn;t.
Radictl1n recenrium deco[lmn ,Id e,ldem faelt. At rddix arida ld.uiffm,è trita ptcrigiis ,oltlodi{tiI11~ itlfPergitur.
pLini/iJ Glycyrrhï{pn flomaticem efJe, & oru vlceribU5 inJ1JCrgi, prttter ea qUit Diofiorides,ctiam refm.
DE
V V L G ARICO Lye Y R. R H 1 Z A,
CAl'. XVII •
. V V t ~ A R. 1 S vJiu Glycyl',.!}ï(~ !~tllib/16 fo1iuth
prror,em fatutere~t,fimt t,t~CI1 folla Vlret/ora maioratj).
cau,llcull vero fubmde t~ner/~l'CS ·flores rJOtl in globulü aut
or~lCu~um cofidlt,{ed ln Jftc~m v~luti vicid! digertmttlr~
eXlgm colore dl/ute ettrttlet.fillqllte mde eodë ordàle partllf.
fucce~unt) neql~aqt/~rn ,aJJJerd! aut hirfitt4, fed litt/es &
Lenttltnl valuulu flm.lcs;1tI ~lIjblts [emir/a pal'l/It. R(/diees
E
tentUl
�~G
GLye y
R RH l Z A
V
Y L Cl A RIS.
�'6'7
tH GLYCYRRH IzA ' VVLGA:Rt ••
tenues & long.e font, ramof.t it/ft~r farr1lcntor~ml vit#,
forùnigrtcan~es,intll& bt/xei coloru, qUit tam lau fol; tt;-:
ra per tranfiul'filln &- obLiquttm repunt, vt vix totlt mIl
qucallt, & pleriffb etiam loC'u progerminem. .' ,
'Copiofa hlte;1I Ger/nani.l, agr() prltfertim Pddmbergcnfi,in FralJconia diéta. fi'eqrlellS & in Hi.fJ!a1lia.JJelg~
rtan hort; /14Ii f/,Oll deftittmnt'ur. T/?copbrafttts, foft eU
Plmllt6\ tuxta Meotldem paltldcm referunt rldfct.
Rt/rilu irt G:r1l1ania tiC Belgio florel: ideor;h etiamfterili&" nOllllttllu,fed temerè ,credIt .1; ct/m at/tem floret ,fil"
.finem floret .cftatu. rnarcfèunt & huim folia catlles~irddice reftibili. :vil/acittlte di/Iftlma.
?
~
G!Jcyrrbiz:..am hane eti.~m cITe pllà/ll ~(f. O.fJicirld?, (or~
rupta voce Liqlliriti/~m vocant : It(/li Regolitia : HifPani
RegaliZ,a & Regalif;,t: Gcrmar;iJbur;~olt~/rur~1.tJtlr't~ .
3d: Galli Rigliù, rigobJJè : rlOJl71 4ta\li,1Îie!Jout / rtlc~
!Jout. Tbcophraffu6 Oïtv..s-:x~v P/(a.v, &, vt ait,tlonnulli
Sl,l'Tv)'~u'y..tl"v appel/ant. plin;lIs Scytbicam berb.J1J'~. ,Et
verè Évni),"vx.elcG fit~e mtlltûm dtllcü, bu diûporeft i Ifff
eten!m ol1mino. dul~ifi'Itt1) .& qt~(tm :tl~cra C!Lycyrrhï{Il
dt/lclor, scytlJtce,fI SC)'trJttftregtonemqtlaglgllit(J,r, nominatur. Poteft &.htte d.MI;'(Çy cilrlt aJJ,ir,ltionem, &
e!
';:J)~. & propriijimè mmct/pari: exiguo fiquiJe gtlfl Il fa-
mcw & fitiln prcecipuè ftd/Jt:., "
f;
t
. CtR.terùln autcm qtlaf1doqtûdem h;ec radix df/leis eH
temperatè q/loque (alida et hr4llf1d., ~ft, Cortox eilwai/llt~
ritll~i~lem qu.ltldam tamen IMoet
calldiol'Ù qfÜJlitath
partlClpat: ftd hune aoradcre oportet. !JmnC[lrlt amem
11l agil recens & foctoplena radix, qI/lem arirla.
,
~tilù c(f tI~ ratlccdill~~,tt~ffiJ,diffiâlm~ re[pirationem,
pertpnetl1~ontam,pleurzttdl!m,fal1gtlifJis purüq3fpl/tationem,phtbiftm '.& ad omtles tboraù& mOl·bos. exl1jperàti$
"a-
E
2.
Imif;
�68
plinijetcot.
DB GLYCYRRHIZA VVLGARI;
,letjjt; inflammatioms fedat; dc.rimoniam & fdtfilagilleflt
.bumDrt4m mitigat eontemperatrk: crudiores hum ores con
,oquit; C7 }puri exitum faciliorem promouet : ~'lcera expurgat in eclegmatevcl dlioquollÏ& modo fumpta; aut aliIjuanlliu mania , fuccove fub lmgua detento. Decoétum
eim m#bU6 ae vefic4l ext/[ceratis cOllfert ; vrin a: flilliçidio
'l'I~detur.a, in vniuerfùm omnibflô malu occUt'rit,ab ,ur;·
hm,jâlfis & mordacibu$ htlnmibtt5 excitatu.
!f~é. eadem de S cyt!J;ca ra'dice Theophraftu5 qtloq, bahet,q'~t hac & Hipp.lce,scytlJlu etiam dici refert "Id dies
Jmd~"m atlf duo~eti11l pofJe vil/etc; & ql/idèm hu verbi~ :
Radtx Scythica vtiIü ad anhl'littts,et ad tufiim ficcam,atIjue in totu thoraci6 morbù:ad lu.cvlceriblu medcr~ potffi
'ttfn meUt: firim quoq, e.-.ttinguit fi teneatfir in ore. f2!.la
de caufo M & Hippace degere ai/ml S l}tlJM dies vnde tim aM duodecim.
.
• Hippace atttem cafem eft, lit Hippocra'tes teflnttlr, ex
tquino [aEle con(retU6. PIiniwlib.xxy. cap. yIl r .pe.l'pel,a
li," nominil berbam effe exifHmatiit.
Di!
GI!NTIANA.
CAP. X.VIITI
FOL 1 t S Gmtlttna viretLttu,lotlgis & ilC1üofiî,véluti plantng"inis ,fed mtlioribtls & ver ,/tri nIb ~ fimlliori'
btl6. fcapi~nter hit fùrgtmt },fti,fmplices,itld;flifi,illallcJ,
~l,ues.,gtt~lcu/ati , foliis èfingults geniCtilis hinis ,fénfim
,rmmmms : circr~m Iml bientibm corlmt modo, ft~perioml;
parmn ex jme~II/1fJis fiorl'hus c%re lureis ,è finis -angJljfis
fobolts radt~m./S fiel/te il/fIar expliwij qui è cdl1,ib'l$ extu1lt ob/ongtSjlllquibw indc femm Lriflc ,lattl/n ,tenue, ve!Uti Ullfvij j'VIDre fùbrtlffo fordms. Radix pro/ixa,craffd)
(j'WI-
��70
DE Gl!NTIANA.
qUdlldo1? bifida aut trifida ) lutei ae buxei co[orü , guflfl
amarifStma.
.
Locu gaudetvmbrofis,fi'eqtlens in Italilf) IlJyricj,Ger'nilUilf, Gallilftb nJo1Jtibus.
Flores Aeftate,ftmcn Autumt/o non r,1r~ perjicit.
Gelltit/$ll!yrioru11l l'ex illucntorllomt'n ~V77ctV~ dedit,
lJ.uo~ & ujficifJlflèruant, Gentiantllll nUlIclIpalltes. Ger~
tocu Diorco.
tidisrcfiitUtllS.
mant cIll1t;ialt bittettuurt;d : BelgdJ mm Italu,HiJPanü & Gallu,Genti.li'lc dimnt. Simt & eil/J flJllrilf ljfllf,da
tlomme/att/rtf" qUdJ & aptfd Apflteit/11I reperi/{ntur, vt
XIV' tI.~Ff-'~ pl!;,ct, l'ctP)(~I, )jlpJVloV d,1\o:71I, J Aloe gallica,
Bafilic,t, cymillaliI.
Habet autem Gemi.tlltf, ra dix calf,télori.1ln, vt vi0fc0ride! ait,& pUmlll.ltll, id eft IlvftcrgCllum vim.( llol1rltdltl
exempt.tria perperam >U7~IX.ltV.) Admoduin cfficax, au··
{lare Galmo,ejf, cùm Opll6 extentwione ,purg,ttione ,avf
terfionc,obftmEtionu livewiorlc. Nec rll;rum fi hdJC po}it,
ct'tm impensè mt/ara fit.
Vtilu ,mte11l cjJc perhibctur comutlfis , ruptu, ex alto
cadentivttS,lJcpaticÏJ 6- jfolllachiciJ:mi[ccmr eti,ml IlIItidotu, vell/ri TIJerittclf di.tteff/troll: qU'frit Aêti,u My~erïu
appelJat. Tallfa btticvi1cft,ait PIÎlIi:IJ,vtiumelltu etia1/l
n~~ lufoentibll4 mod~)fed & i/Iit qu0'h tfabcmib/l.S, auxl/tetl/r pota.
D
B C 1\ Ver A TA, S l V l! G Il NT l A NA.
minori,Jtqut: aJjjs quibu(dnm Gen-
tial1x fpuriis generibl1s.
.
CAP. X1X.
Cv M ~entiana cognlttiollcm fflagnam & fimilitttdinem t/~1J}lfIllam ~abet, àpleri{th nlmcf/pata Cruciata.
Cau/cs CIIU rottmdt Jimt ) genimlis difliné'ti) inanes) do~
.
dr,mtales,
�71
CR V ClAT Â.
E 4
�11
1)
EOR V C 1 AT A.
drallfûler, vçl altiores. foliaradicibv.$ pro~ima, tum qu~
tirea caules gemmatà, Gentlantt jimilia, verùm 11111lOrth
,re~r0tb deorfitm reflexa.flvw w'ulei,oblogi,inttu Cati;,
,aulicu[oruYft faffigia orb/cu{,ttim Irmbiunt, ab herbaceu
,af:Jcibt/.6 exel/ntes.rad;x candid,t,teres ,& oblog~ ,{(,b inde for'lmmofa, & phrunfh iuter l.lpidesfub mr.l iacentes defient/ms; gflJfu ama) ijlulIa.
ln coll/b,1S (7 montibr-IJ, nec non irl aliis Încultü & aJ1JCrU Lo~ù repel·ilur) &- in Gertnanj'l !JI/idem ftcquenter.
Julio mel/foin Bclgij IJortisfloret.
Germani JMob~lgbcctlfpeetrrtir!J / &
~
mUB1ulltt~
;el: Latmè Cruciatam "ppell.mt. Gemiantt jpociem efJe,
& forma & faculta.sojfmdunI; Cemialla 111/11or idcircq
nuncupûri poterit. Nam & al/d cf! CrI/ciMa, dec1lffi't~
foliolu, de qua inter Rubi,e trJ!Îrlcs agendtml.
Sunt vero & qui hane Cbiliodynll1/1in dIe; veljnt:fecl Polemot/ia à Capp<,docibtM Cbjliodynamù appellatur ,auc1or
Didfc~ridcs .Cum polemoni.: autem if! a Gentiau/t tIIjllQ~
ru flJeCies ftmilitudmù ha{m mbil.
H v 1 vs jJ;eciei & "li.l1~ GeJiteYU6 ac Tragt./J per~
hiucm: foliù IImmdinarilf fille AfëLepiddu :floribllS m u/ti~
conferaù & eleganter Clfi'tÛeÜ,extrcmtt Aeflate vigernibt/6 :radice multipliei vehcl1lwter a11lara,qlldl locu m(mtallu apud H eluetioJ, & tlltbi in Germanja (ecus femittU
"pparet, ae c$eftwmt) & ~rlJdmf{taut apfelllllllr à
yulgo.
G l! ~ l' 1 A N.IE qu0tb .omies eft CampallUl,t A/Iftlmrlalu, qllam Viol/ml Cal.ztbiarwn ex Ruel/ij deflriptiom 1l.UlleUp~ltimflS,& Matthioltu illpojfeml'ibm eom
mentarm Pettmlborfam voea,.i ait: de 'lua rJOS in Florum
hifloriafcripfimlJ&.
C~teritm wmes h~ 4mardl & [o/iu & radiciu/u {tmt;
l empe..
�D!
H Il LE N 1 0 5 1 V E 1 N V L A,
n
,tmperiem calidam & ficcam obtinent. Exiftimantur ,t7
pr.tfertim Cruciata,ad onmia ad qu.t Gëtiana ytlies:pr,,fl:ant autem qu.tôtmque itmara fP.Dimt.
P Il
li E L ENI 0 S 1 V Il ~ ~ V L ~.
CAP. XX.
GR AND 1 A mox à radies folia promit Helcnitlrn.
palrmtm ata fëmipedem l,tta,cubltul1I {t~binde longa,acuminara, SYlnpl,yti maioru ferè conformia,fed mollia, tenui~ lanugine piloj:I, i/J Vlrore candicantia, & inferiore
parte albidiora, ambitu len,ltel' cren,aro., cauLu tricubitalu, digito crafi/or, non abf'b latlugme ~ ln c~cttmine diuifiujin fingull6 ~ero adnatis Jlorc~ magm,Lttt,r~ttmdiJq/!o_
rmn non modo cirCtlm amblentld, oblollga folloia, vemm'
& medil~ Lutet~ cft difcllOJi:le orbu, qui i~finitu fiaminibm confarcitur, tandemlb ln tenues /iilultur pappos; qui_
bUJ femen fbeft gracile & oblongum. radix inttqualü,torofo, crafJa & mttnUrn irnplem, haud longa,foru quan!loCh t/,igricans, inttl5 candida &' carnoft, odorttta, guRu
ftt1lartCans.
In pitlgtliVU4 & ltttu tMfcitttr pratu, reperiturqlW1poq3 & in motltilJl~, locu vmbrofis, at tlon omnino arjdi~.
frcquenl tlOIL mOllo 'Ipl/d Belg45,verùm et alibi,vt irl Itdlia} G(llli"" Germani.l) & c.
Flores ltmio ae Ittlio vigent. radices Aut1/1IJ110) & non
raro Aprili & Maio menfib//sleguntur.
f2!.!.qd Grttct~ sr,Jvl~v, Latj1Ji~ (ulIla & Em~la dicitttr:
officinis EllfÛa Cà/llP4na: Germani$ ~lllntwUl!t~: tloRrÏl
~IlIllllbtwo~tdt; !talu Eno.l & Enol.1: If''/panu Raiz:.
dei alla' GaUH Emûe cilmpane. E:a.'l/It et imer notha hil.c
~i/15 nominfl ;IJVr<wm)mflJ'IK~1fMlJ)J(.\1 ,ôpe , é'iOY 1vellmlplGv~
E
5
Yw\e",-
�74
HEL ENI V M.
�DE
HEL Il N 1 O.
'75
Ip"~(j.®-- IJc,:ï&, Terminalitmz.
,
,
' &' al'lU d ett~uem
. ,r;/ ~IO- Hclenlum
Ac,1)r~ter atttem tftud
HelemunI,
gyl,ium.
mm~ ln Aegyplo gigni Crllteuam tradere,DlOfcondes
afJerst:ct herva' eff: mbitaltbtu r,imulü, lJurm[eTpy/~/I/I~do rcpememjfollu cirra ramI/los multi4,lcrmcul,c~ ltnortbw; radiee lute a, dlgiti paru; cl'afotudille, illfei rte tenui,
fùpenzè crafJ'sore, enrlice exmiùs nigro.IMfèii ill col/jblll
(3- vmbrofis loci!.
1
De hoc Helenio etiam Pliniw)lib."x 1 .cap.x [ed tamB'
paulo alirer,.r adi.em fiq fûdem calldidam, & ram filas dodrant.tles refert. plmij at/tem hale verba:Helenittm èla, chrymu Helen.! dicitur nattHll, & ideo in irlfitl,e IIc:lell,~
lmidlltifimmn. ESllltlt'éji'tltex IJ/lmife jPargens dodr,mtalibt(O ramttlu:foliafimilia fcrpyl/o. Demele cap .xxI.ait,
radicem citu imlu earldidam & dl/lcem.
Memiuit & Helmij ctûufdam TlJeoplJrafllu.fitffrttti- Heleniü Theoccm id effe lignofitm,ait ,eororw'ium, & ramù foliùqg ae phron ••
l(Àt(,JIIlt.t,
,tota fua nattlra odoraftlm.Exijfil11atttr at/tem ift ud idem
ct/m j1egyptiQ.
Adfert & Helenimn Artlleius, fer! omnilfo t1b At!c~- HelenillmApu_
ptio,tttm etiam ab alio rli./fi:rcns, ipfùl1I videlicet Panaees Icij.
Chironifml, quorl a,it li Gr~cü ~"tVIOV, & À [atitlu lmlla
campallam appellari.Sed 4puleium ipfùm ltudWl/lu)cap.
xcv. dermilacampana:
, .
GrtfCÎ,[cribit,
Panacen
ch,romon; 41;j") Panaccn Cm- Panace, CI ur.'
,
..
•
' ,
tatmon:allj H elemon:LattntInulam cmf/pmlam appell'4l. nilll1l.
Rabet folta Amaraco fimllla,ftoreJ at/rofos radieem tentte~n,non alldm,~ce~rirnal1! gujfu.medettJ: [erpetJte ve,xa,tls. f!..!!.~ defcrtp~fO plane cum'p ,macis Chironij apfld
Dtoftorlder1l comeemt. Seddc hoc{tttu. ad Elllllam Cdm-
14nai1JVulgarem'Ycgmltfmllt'r.'.
• ' .. '
f.ft,autcm radix bitiiu rt)tll~ ad mtdta;'11aximhti[ü,
l
tIIUUr4
�7l
Dl
I-Uq:~Ip.
f1atfJYI:t exc alfdél oria & reft6cans ~ertio or din e:pr4êrtim
& ad/me fi/cCQ j,len/t, exmmcntitio
redtmdat Imm(!re, qui ~aJfa~iC11di ac reftcctmdi eilM poten
•#41/1 110/wiMi obttwdit.
prodefl aduerfm reJPtWldi diffiwltatç11l,orthopmull"
tetemll~ tt':f{irn, da e~pt/rgandoj fiqttidem crttfJos, lent(JS & pertmaces Immores > quiirl t"orace & p!li1no1JÏ{U1~
hd.r~tJt,;nultùm in eclcgmate tum et condîta poteft,veluti 6- ((Liis modis dara. Ve"trictdoatltelll coU/moda &falu~ris ri' dix condÎta eft, à Cdl114 filmpt'1 lml modo con co ..
fl,onelll prOli1OttU, fod & altlum f'lciliorelill'cd{lit.
Pellit lumûricos & ventru tineM d~cQ{tdJ fiU(fl4, vt
Plinilu trad!t !qui et eam à ioitl11Î1 commandue ttam dm ..
tes COllfirmare fcribit, lIb.xx, ~ap. v.
Mifcetllr Inuld! radix vtiliter alllidotis .serpent;; morflbus au.~iliattlr : venenù reftfllt :ruptù ac WJtluifis corJfert .Sunt ttiam qui ipfis decoétis,tritu ae melliinft~rv1~
guerui perm;xtù, vcreTa vlcCf4 c-'Çpurgari 4tqJ ad ClCtltr.lCCln perdllci .rffirmant,
.
..
Ga/erll16 mbificari ql/olb hiJ p.mes diu/ttTllu de [r1(1tdi1 HJo/~(fatM ait affea iOIll(;II., ) vl fimt 1l0~JIl/l/l~ cox~rU1~
pt/FIOIlCS, i[chiad.ts l'OCt/nt, & exigu.t flf!ullltf.'b aTtlculor,um qllortmdft pr!f, humi41t.ltç procidClltitt.te luxatiol1es,
f'ritf4. Nam recens
,
DE
POL Y G 0 NA
r 0,
CAP. XX -I.
POL Y G 0 NAT 0 N
'(tuliclllum emittit c"Utalem
t.e~t~em~ lttttew, tlullu r,t/1li5 urlfch'iatl/1n,jèd jimpliçem,
folt~_ex l(lter~JI!~/U adoYlliltum, IlIw,obLongu, Lat/ri fatil
fimIM,u, L<ftltOl/blll tamen tenuioriût46tbJ lat;oribus aliqlwJtoaçvenojis. flores QPlotlg,i, ;/ltl/& caui, Ctflldicàtltef,
folifl
�77
�6E POf.Y GONA TO.
78
foliü numerofiorc,! .au vnoqllofJg enim folij fintl {lite atttii;
xu, bini a/a ~mJi dependët. fr1/éttU l'otfidi oell!'i magnitudine,nigriciile colore,matm:i vil'cnt.radix obifmga candi"'
drl,frequentiu,-u velut; articu/ù mdofa, digitalù crafitt/dinù haudquaquam reélè dcfccndit,fed pel' trdnfuerfum
obliqllèprogreditttr.
In jjluù,Jocu vmbrofis,et iuxt41nargifles nafcitttr,neç
modô in molltofis,fed &;11 pl,tnù. '
Inuenirur huitu & ali.,fPecies , foliu èqI/oui! I!xortfl
~
q.uaterms quinlsve oUiogis,dcuminatis,1J/lIlto quài1Î priorI.! dflg1tjl:ioribtH, ldluibus & VlJIIOftS. florilJltJ irl virore al~
btC4 Jmb'l4: bacr/! mbelltibJ-u:radice (imiliter cdlldit/a,no.do[rt, obliqutl, tcmûblu fibris capi/lala. rn edilis & mou'"
tani~ IIcrcillidl fl'l!/dlloâs,cordo teJfc,cxit.
Maio tiC l,mio vtrillfq3flores; AtlgMto fruc1//J colligi
pojJimt.
Secacul.
Gl'd!ci m"u>tv~71lV: lAtini fillliliter Po(yganattll1l;officifl~Sigillü Solomonis:GermarlÎ llOcirtu uttf: G,ûli Se,tf.f,
de Salomofl. HeI1'U{û Frafmellttm & FraxineLlam,lIlij
geniculiltam attt geniclJell.11'tl vOCant. fO.l1JJJCS Mfmardm
Jlraoum secacul exiflimat ) fed verit,ltem 11~i1lt)s affi'
quuttts.
Arabmn imlcmum.SeSccacul etenim
nll/1l1l5 Gr.eoi, nec eû:1
firiptiotlC
de
eitl$
irl
rapio fiql/idem
11/i alitif fllet fingtl/a
Ilttiwr.
io
teflt1llon
at~[foris
altdill4
referre.
quidcm
l'eteres
,&
all[forc.f
Jitos
ad
At Po!Jgmwj radiccs miflam' w1JI facultatcm, ttlnJ
q/t~Iz~atem lJ.~bere,Galemt6 ait. H,fbent mim,illqllit,adjf~téltonts pm'lIer & acrimonid! ljllippÎrtln, nec Il MI faSlidro(am qft,md,lm ar1laritt!dinem exp/i',ttt' difficile/il.
,
qf{(m~obre1~l nec ad.modum {tmt vfui.
;m;o·
i
auxi/iar
lls
vtt/nerib
tradit
rad/cem
des
Dlofcon
{ltam,
1I0f{11flil'ps,&
�1:)10
PYRETHRO.
79
fitam, & vulttt.s maCf/ltU delcre ac .tuferre. M,mlJiolus
'è l'o!ygon,tti radicivus aquam elici reJ"ert, quit ad f ,lciem
"bftergendam muliercs !tait! l'fat/tur.
DEI' YRET
Il R O.
CAP. XXII.
P y RET t·l R 0 folid fimt 1Jlttltiplicitel' diJfeRa diai[ath fim ilitllrline fac foliormn f<fl/iCl/li, [cd W/lm mino, ra) Daltcj(jlue~ru & Caroû, tf.l1l1tfd.cat/liculi d()ljr,mtales,aut pa'ulo dLtioresjinquoru Jafligiu fios amphu ,latlls,
Antbemidis fimilù, fèrl t,mml maior, medio orbe [u&!l/t'etui tmgflflu ovlon'guq3 circumamvierttivus foliolu )jÏlpi-
parte alvicantibtts, prMItI vero nomlÎbil purpurafi:mtivtlS. fcmina inter diji; j {lue orvu f,ell/iua, gignitur 1cntle
& oblongu11l. radix digit,du {ere eft crafùtudmu , Long" ,
frtbruffo coLore rûgriclllIs,gflfi'u aeri & admodul1I fcmido.
Ex Orientu partibtu infertur. N(ifèi in quibu[da Italitt tI1ontib/U,fcd mill~s acre,Matt!JioltlO fèrivit. lJJ Bet.~ij
hmü.(t,tum adolefèif; & florcm inclinante Ae~ate [acït;
(PU,fi fertleIJs ficcaQ1fuerit ,fcmen e~iam perficit.
, àrd!â?rvfs~Po" ab ignetf qualitatis guftu nttilwp,mt :.
ttem & wVPlvov'?rvpmov,ïTUp(J3-fov ~ ?rupf.rnv,pleriCh criit
cl'bPUX.VIOV, vt ir/ter affcriptititU nO/llC1lcl.1turtU rCpC/'ltuf.
Latini Saliuarelll:officilltt Gueam l'oam retincnt: U.rlis
PtetlJro: IIifJU/1lU Pelitre allt Pilerre : Ga llis Pied
d Alexandre, id eft, Pes Alextlndrinlls; Gml1allis Ile rlOjlrativIl515etttnm; à llol/tmllis ()cpfrtulIIct)'.
Et/~gitimumqui~e~n ifltldeflp)'rttliimn. Na 11,od\
verll1n ~ non~u[lt-$ e~lflt111<1t:1 r, Itlterjftj genrrù Im v<l eft
fiev faxifr(tgttt nomme alibi deJi:ribenda. lmpojiât ifli4 D iorcorid is I~_
cmufta Dioftoridu leélio; ,illfloru fiquidcm dcfc. riptiolle, eus crncnd;l.tuI,
1Ia
J
fxem~
�llioCcorldis 10~us
emcnd:ltus.
Dt! PYRETHRO.
80
exemplaria pro dy:J~p.II,pt!rperam fubflituttl1tJ IJabent Vd) ,
'/l11l ctYIl~V.
.
P yrechri at/tem radix vehementer catidam & vrente
!acu[tatem haba, qu.; & refrigera/os ae dolentes dcnteS
mitigat ,et pitrtitam ex ore copio(am eiicit. Manditur alltem fiCCd, aut aceto in quo decoc1,1fuerit os colhtitur .Su..
dores etiam h.tc moueti & ad diutllr110S lJorrores effirltx,
,Um oleo iUmita:ad omnt!s edam corporu partes perfri,~e
MttU ,1C r(fall/tM plflrimùm corlducit:auétor Diofèoridet.
Mi(cetur eddem vtiliter antidotu & aliu compofitio'"
nib/lé, qI/il. ad dit/tumos capiti6 dolores, vertigiues, apoplex/am, comirialem mOrbll1i1, mrffo)'um tremores, reftItttiollesrb f ,teit/nt. conducït etemm plurimùm ad onmes
'apitis & rleruortlm fr/gidtU ac ditttilla. alJcc7iones.
DER HO DIA RAD 1 C E~
CAP. XXI Il.
RH ODIlE raciiei caul/ctdiJtmt dodrantaies atet at~
tiores ptttûf,l,rotlmdi,tl0mIÏIJil concaui,Joliu cirC/lmu~fijti
pl'lTIlIli~ ,oblongu, l<lfis, aCl4minat ü, virentibw. camofis J
gl.tbri1,per a JJbiwm fel'ratii. Crltffitl.t lJervlt Illiqltlltellt/4
finl/llbIH. att .tlllell miHorivllS. irl CIICttminibl{& vmbell~
p.lrtttt 'WITent. ;1/ qftibllS fiofi.t,li exigui èLateo patientes
t,mdeill91 rl~!JcfCeHtes . r.dix crajJa,iuttquaLis,& tflberaf.t,fJllct recens caudida & filccofa tm", rofmtm adorem
{</t!! reftl,t_
!ri Ap,eunino & GIfr~ano HaLitt 1110ntibltf, nec non iJf
Gmtl~mtJ! I/piU11$ fPolJte<~ ignit/lr : &;ut Diofcorides, i"
M.ucrlolJ/ t ql/ogl I,~ Bel.~ij hortis colm/T,vui Aeftare vi ..
ret, & ,ûlql"~lIao Jlurct; IfJtlll e /atet, {ota r"d/ce viultci,
frigo,/sfb patlem~.
�RHODIA RAD IX';
Si
�8 %.
DE
-
.
F R. A X 1 N E L l A.
p'oJ'fctV p/çav Grt€d nonmûli pUlA nuncupant. Germ_·mi lllorellblUtt~: HifPani Rayz Radia :noJlri f1iooré
lUo~ttle. haudquaquam à Rhodo infùlafed à Rojis Iiont;
accepit ,qtlaïUr1l odorem attrita JPirat.
Cd'.terùm vtilt5 lu.c herba eft, auélore Diofcoridej ca,.
pitzs doloribu$,ft madefaéla fi'onri & temporibzl5 cum modico roy/ceo impollatur.
Galemu tet/Ilium eam ejJe partium digermtistb f~cul
tat~~e! i~ ~alfaciendo fècundi ordinu cerJfcndam effc:aflt
tcrtq ttlctptentù.
At nobûrefi'igera1JS & Rofts vti odore, ita &- temperatura affillis vide/m'; & aduerftu capitis ex calida cal/fa
dolores, efficaccm efJe poJfè.
D
B FR. A X 1 N E L L A.
CAP. X XlIII.
FRA X 1 N B L L.tE complures exetmt cauliculi,.rotrmdi, cubitales atlt alriores, inferiùs foIii!, {ttperiùs vero
floriollS fi/pra i/Jflirem dtgeJlis cxomati. folia oblongrt ex
plt/ribtlS (ld vt/um pcdimlul1I vnit.t G{ycyrr hiu fimilia,
muLro quàm Fr"xttû minnra. fit/gril" ilt tt/mell forum
brellÎora, dln,j ~rlt, 1II11gis41 l1cumin.tta,qtÛm G!yryrrlJiZ.~.~orU11l color dilitt ècft mbentis ptlrptJr~, quafi vti[yItJl!ft~ts ,Malfit( : fed .forma diJ?t1llilis. A quinis erenim vt
plmnnUI1I JIri'ltis oblong;.~q$ ftlperioribttô foliolis, ~al1lj1/ll
IIltqu_ot rCCUrtlata bttrott tIIJlllr rlependetJt. Odor bortlm
g".ttlu eJl, ~c IJircinlittl o/et, & fimiliter tamm qlu.. fe·
qtl~lJttlr (lllqlll1rulII. Succedunt Ittttem ftnf,ulis JlOT/blII
qf.ltnfb fi ll!,tl. afPcl'd'., [cabrll.,& fubrtlbentesj ill quibm fiA
mtll f~tgmlUl' ~otlmdlm~, nigrttm) JPlet/dens, mi/JUS qll~m
PœOllltf "tlt etl4lll LmtiJci. radices ab Vt10 capite plures
ditu,.
��84
Dl! FRA X 1 N E L L A.
di;ltlric antur longlf.,eadidd!,cI1Y1Jofo.,temti in medio nertlo,
Ct/III obfcura acredine aliqufwrulurIl amarieantes.
Vldentllr atlte~n IJl/i:u dlflf. eJJè Jlmies) non tamm Va/~
di: diffi reilte.<. Vlllt!S Joli.l11laiora, vtrentiora,duriol'a,rna~
gisq,; aCUn/tIlllta: alter;u5 vez àlIigriora,zl l Înùs dtlr t,ac nO.
d!què in Itemnen defl/Jcutia. flores qll0tJ1'mitu aliqllanto
dtlfaiores :WiUll'erO paulo rubiermdiorcs.
111 Italt.e ae GermatlÎ.e montiblJ~ ac colliullJ, IfltO[o "'
J.:xofo reperitur{oto, apud Be/glU hortrnps eft.
Flores Itllllo: femen fel'iùs prÎmcnit.
,Recentiores Fraxinc/lam plmqz 7.!'-{.l.d.IIJûJov qttafi "IJ~
1J~tlem ft"Xintl111 appell,mt: officindl Dipfamttm & pro le·
gUI1110 Diél'l/nno,radil ;lllls Imil/S f!tbinde l'ttmtur : l'nde
0- à Ilommlll6 P[eudodtila1/lmillJ & Dié/.mmflnl album
7l0min,ttllr. Non e!fi atltem legitil1lu111 Dic1amnfl1n,no~
tius modo cft ,quàm vllis vcrbù refeUi OpltS fit. Et l'fefldo~
atél.mmttllZ quoch Diofi:oridù neqllaqua11l ciJe, 11'0 mimiS
manifeftum. Sed 1/0 effi Tr,lgij vetertm/flmiem Ina dlquè
expeditum videtur. N,lm mm Tr,tgio, & quidem priore
,ontlet/ire polJe appt/ret.
1'ragium ~tl"
11 au et al/ tem if/ud pri1l5 Tr t/giul1I (dl/o fiquidem flmt )
m~m.
lIuétore Diofcoride,folia, virglU ('7 ft flfl lU L~tJt~O fimi~
~la,fedmt)lora omnia,&filcmm [ert gfmwu fil/ltlcm: &
tu ereta tat'ûm nl/feitur . Tdem p[ini/ls lib.xXVlI .C.XIl I.
TraL~o~ti5 flue Tragit/m,ait, l1afcitllr in Crct.r. tt/U!ùm ill~
"
jùl<f. lIIaruil1lù, Lmtifco ( exempl,rriaperperam Itmipero
Plon" locus '0" b~uet/t)'i '[ & r:.'
& )010,
r l' & ra111U.
. fiflCCt/HltIS
'
futllILlS.
•
,1,n17 u,
)i'1Jltne,
laétclu "~,~uml/li'/pi[J.lftlJ) vel ftwen,impofitionc jpiCl/lll è
corpore melt.
F.t,:raxi~ell.r11lidcm T,e1lti[cmn /JO mim)s qll1l11l G!r
cyrrht\;t fobo refert; c(7 OdOWIlTp4pV,id cft,"irci!pirat.
0.!.!-IJfiIll~ CI/US r~ûglo fimilltudinml ql/ad,lm oftendiit.
.
Sei
�DE FRAXINELLA.
scd talnm q//ilt[rf/tex non ejtit10ll vaCCM quales LmtiJcUA,fed jiliqtlM ferati.1dllatis ramu~ù (ar~atiad "Ife ~:,
que lacbrymilm fundat; Iwtdquaqtla Tragtum,fèd alta,
atque av cQdiffermtemjhrpem ejJeeonfeqttitttr, quam
verijimile cft vetercs mm ob(eruaJJe, vel in nullo viII, aut
foltem negligentitlJ IJabuifJe. Fdcit hfle quod Bellotû,a livro primo SlIlgul.lfiurJl referat, Tr,tgium in Creta iu:'Cta
jluema ?l.1[ci, & ffore eJfe turco. Nam Fraxtncll.l montes
an/tlt, & flore mvet. Ex qUivuê Fr"xinellu/tm Tragio
diJcrimen fatu apparet.
At Fraxmeillf radix excalfacit & reficcat ordine Jecundo,digcrentis,attCmwuis,& 'l~crje1ltu cft[acuIt,uis.
Me/lfes & vrinM mouct:partw adzUJlfllijèClmdas eduât;
l'teri frigidiorib,t5 morvis .tllxiliari-s cft. (oll[crre et ftomaehicis & tttshelofi1 [erulr. Trddutlt et;ttm aduer/lls téllls
morfiuifJ [erarum,lubtlli..t 1IIedicttmëtll, 0- pefttlellti1l1n
morboruw contagi.,t prodeJfe, amidotitq;J vtilitcr pmI/ifccri.
DE
V ALE RI AN A.
CAr. XXV.
V A L 1! R JAN A! trÎ,t gencrapaiim OCCtlrrtlllt.
Vllmn horter/Je ; jjluejlria duo. Reperiutltur VCl il & ab.e
qll.tdam [ui rlomme, tlon effigie reliq/tisjimrles, vt 'lU am
1?ubram (ogllomiuam:& quam Gr.ecam.
SA T l V A jiue hortcnjis v.deri,w,!, prima folia ~dit
oblol/g.l, l.u,t, llftûa,vircnti,t , attb illdittifa; qUIf vero fe~
Cf~/ldttm cllules l/I~iOr'l, lOtl~iorll,vtlillq1 prof/md/ils IMi.
tlMtll, El'Iph~vofil fiue p ,tjfmaclt m"ioris foliorum .t11lul "
[cd :ltwen mll/ora. caulu cubito ,titi or ,[,wÎS & conca/lliS
& tntcrtlaU/~ rarioriullS artiml,wuj èct/ius gctJicflli$ bma
F 3
exeunt
j
l
��V ALE R. 1 A N A S y L V li S TRIS.
F 4
87
�8~
V ALE ~ 1 A NAM 1 N 1 MA.
�DE V ALE RIA N A.
89
txeutfolia,et in fafligio flores in vmvellù Iteeruati,partlÏ,
ab oblongiore & .mguftiore extguoveluti co/lo fefe pandentes, Narâfli quidem effigiem aliquatem/$ exprimetes,
fid tami! multo tenuiores & 'i1lllgtlitudine ipJis plurimùm
,;edentes colore èrubellte diluta purpflra "lbic:ites. 'Yddix
digitalu :raflitudmts, obli'1ua,fivris mu/tu flmwld: terril!
4dh~ret, ptt/rima parte eminCIIs:qlUl dum reJiccatur,pillguu ac oleofi' efficitur,& odore cft fital/iore quàm mens.
SJlueftriu qUdl maior ,foliis cùm priorivl/S ttlm iis (jUif l
,cirea cau/iculos, cft dittiJis ac laciniofiJ, 11Iaioribu5 &nigricatiorivlu quàm[.1tiult. catlli; huill.! ld! fÛS qtloqlle,inanis & genicu/atus , cubitoq1 procerior. flores in vmuellis
fimiles ,& ditlltè purpurei. radices tenues &,l'eluti mldtis cllpiUawe/ltilfibrO(dl, odore flOtJ omninodeftittlttt..
, A!tera{ylttejIrisf~rma I~or,tenfè~z fati.sref~rt, [cd [on- ;ge mlnor eft. prima a/lU folt.1I/Zdltlifl;reltqu.t 1II p,lrtes aC
lacinitt.. diffeEta. ca141icttlIU dodranta[ù ·flores in vmbeUis
aliAmm fimiles ex lllltû purpura a/bieates. rildices tenues,
obliqu.t repetes,et tenuibm.fibris capil/atte, odoris cxigtû.
Seritur hortmJis apud Germanos & BclglU. i/t ereta
tultem & Pont 0 [tu. (pontis ejJe fertur. SJlucftres IJUlllcn.
ribtu locis, iuxta rit/ulos, JoJJItS & [crobes ,tqUIU h"bemes
refel ilmtt~r. m,aior lJ.frtlln in hortos tral~fl('t IJ ltlxurùf(;
tlImor vero tt.gre coale[cit.
Florent IJte Maio,I/mio & IttiioteJlillts mCllfiUH5.
!'aleriatl~ paflim appeU.mtur & Gr.cce /pol) . El prima
qUldem q,H' apud Diofcoridem de[criptiolli rejpolldet: I/eth
obf!at flosparul/4 & NarcijJo minor, !J!.Û){{ ftquid'é /Il,li()r
~rtb.ctur, more fit Grui cxemp/aris j in quo,fic IJavetttr:
ctv~, """àr
1
·
'? J~ ~\ Tpl~rntpct.
,
sedpro LW'- niorcolIJ i\ 1,),
-r , Tet.\ vap.lUtlJ'~
II.-U,;
çOJ,I.mlllor,reft/~ttcndum cft iltlJ'OJ fille i;';/l~,id cft ,millor. clIHlnend,ltul,
vt "me nos Rue/bru quoq] an/lotauit .rd f[(lod mox fitbfc(J
F .5
Qll1'11S
�'e>
IH V ALE n. 1 ANA.
quens diélio 'Tp/~r.5npct, hoc eft tenerior ,non moao i,mu;tli
1
%.
verùm & Plllàm oftendit. Netb enim maiora,[ed minora
teneriora cJJe[oIent. Atque fic [e habeme Diqftol'idis le{/io~le,omnis adimittn, ftmpttlU4. S tint namqtJe Valeria.,.
1ltt flores ;;';hmr ~ 7plipr,;np .. ç,qudm Narcifli.
AppeUatur prd!terea Valerùtna fotitea à Dioftoride,
v«pJ'@-eti'Plct,ideft,fylttejfris aut mJlica 11l1rdt/6jÀ Plin;~
Nar~f/~ Creticaihac /ttate àqtûbufdam Marimlla, Genit~Û4rts herba benediéla.& Theriacaria : in officinu Valertan~domeftjca: TIJeophrafto paracelfo Ttrdina: German,s ~to(f' ba{lJ~Îlut : 1lof/ris 6~oote balccialt~
rptecctll!)tlb.31o~i.l3' ttllp t: Gallis Valeriane.,
A!t~t"a fPccies Valeriana fyltteftris,1IUcttp-atur & Gcr11lantce ll9 'Lb lJalblÙUtl klltStn tulltt;/ nllgtntullt~1
bJCltbbJlll't~/benlnatdl.
3
Tertia Valeriana minima 'lominari ferè folet.
Exca!facit autem phu legitimttm, vt Dioftorides /titj
fed tamen non intensè, neque ipfo recensradix,[ed aref
'~1IS tantùm. Recentem flquidem exigftttm o/1l~inac~lo:
rIS haberc facilè dcprehet1ditttr. arefcentem vero caltdtlJrc
cJJe,& gttftl/6 & odor vtcTIh itJtenflor o{1endunt.
MOI/et lUite11l, auétore Dioftoridc, flua radix vrinM;
"l~nfes cjt; prodcft ad l"terum dolorcs) & antidotis permifletur.
SJ't~ef!rcm alltcm Valeria11ltm,rttptis,conuulfis,ex a(to pr<t~/pltatis, rocem/ores vtile cenfent. [o/ia hui/U,tllm
&fa~lu(e ad oris & gil/gilt.t1 il CIl1Il injl.mmltltio111! exu/l.
cerlltltJnes,decoElIt) & glfrgarijàtft prodeJ!eferunt.
DB
�V ALE RIA NA R V B RA.
�DEY ALE RIA NA R Y 13 R A.
CAP. XXV 1 •
2.
. H~. c, 'mba dUOrtl1~l dodralltu~l cauliblls.au~ 1011$;01lbus, tl!q~ rotundv.. , Ittmulu &'gemculatu aJ1urgtt. folta
/1IIbet lara, longa,acum i11ata,llttâa & dilflti viroru: èJ.tfligiu cafllmm Va/erjan~ propemodum fim;les l'mbelliU,
fed [axtores & magi5 incondita5 in qUiU1U flores oblol/gî.
tentles,ruuentesj & (emen inde exigtlum,ob!fmgu,quandoque /Ùmmaparte uarbawlllm. radix fùueft candida,
mediocrù craftitudini& &' lorlgittldinis.
Iitlic fim/lu aua reperimr, [olii; quofb oblol1gÛj cau/iculu circa fùperiorem partet1/ in ramulos complures d,u;fisjflofc.lliu è(lt/mo ettrttleo ptlrptlrafcentibus, breuioribtu
q/(àlll {tlperiol'uj radiee mediocri4 craJiitu1inu. .
Vrraque Belgù hortenfis, & a/mol qludem rartor .florem ttftl1liunenfibllS:
'
.. ,
Valerill1ltt rubrtt a floYUI11 vt1IueUarttrllf!J fimtbttJdme
p/el·jquenomen dedcre, quod huie permitterc maluimtu,
q/~àm impropri,tnl appell,jtionem ~emere 4ttr~uue~e ~Stint
CUilI}] qui Behm reemt/omm JPeczem ej<evclmt, tdtpfùm
Behen mbrttm ntmeupames"td dzffrrential1l alteri'l6 Behen "lbi diéli. Q I/dl qI/idem cft lJerba multttm à Be/;en .4",tbUIII d,fferensi l'cllffi & prdlfens. Alij inter Limonij ge'l~ra re)l!rt/nt. M1lttbiolm etiam {ectmdam flmicm pro
L~11I01l :0 d~pingit. Atqt/e banc ipfam ttrida1lllfd nos pr~
LtI11~mo '::ifit pr tcl~rifnnl/S vir, & in tlotitia f!irpiu1/S
01/1»l/t/1/1] fimpll( it/ ver(au{flmlt5 Iacoblt5 AntonllU Cor1I~(tU P,~tri.litu Pat,It/;l1tu. Et reJPolldtt [atù cttmL;mo11~ tle(èrtpttolle pof1mor. Seri VaLeria nit rltbra nO'l lfquè:
nou modaqnod foll,t 6'/4 (int {OIl1. èqllàm Ret.t minora,
VCrrtlll pottfomùi1J l l]u'oclftmet1 ci tH r/lr'o pcrfici'ltllr,tt hoc
ip[um
�93
ipful11 nequtlquttmrubeat. Nam Limoniofoliafimt Bettt
fimilia, tenutora tamen & minora: catdù te1/t1U, rdlt/s,
refmru fomine rubiCtmdo, vt Diofc01'ides refett.
Cttterùm quod ad facultates attine!, fwlltU guide T,arum comperttU babemu5. videtttr tttltem vtrdfb vnà wm
radi'ibm reftigerantû ejJe naturte.
DE V A!"E RIA NA GR AE cA.
Limonium.
D B V ALE RIA N A G R AE C A.
CA 1'. X X VII.
G RA e CA Valeriana co!iwlos tres /fllt qllatl/or pro'l1it reéfos, c'èicauos,in.mes, ~entles & cubit.rlt:S,foliis cir'U/leftitos coplul'ibru olJ[ollgis"dms ,ex ,t!iis mull;, ,medio
imercurrente ~/C1'ttO,co11lpofiti!, T'i,itt Joliu ferè conformiIms,fed tarne virentioriuus; quorum finglilaptt)·mtlafùnt.
latitlfculd,o&longa,acunzirltlla, dor(041 aliqu.1tulunI emi1Jem e. flores neqllilqfltl11l in vmbellu, IUfh ct;i111l ex alû
folioru11I,fod in (llftigiH cafllicttlomm fParfi prodeih, pulcfJri,cohre c.trulco dilutiore ffi/mdcl/tcs ,ex quinqi [0liolH, {lamintblu aliquot exigl/ü & clmdidù in medio, à
quibltS apices pt/mi {tt!,!utei depcndellt. [eqmtntf/r capitl/la pama in quiblu [e;ncil minutllm. pro r,tdiciùus 11Iulrte tCrltliflmldl fimt~brdl.
~ufqtttlm fillt, {pontis in B(/gio cft, [ed ,zlill/ldc ill,tt,t.
p[urJlna ûltltu p"rte Jlaret.
V",lerianam, vt dixi11Zll!, Grlfcaw, & V,,[er;,tlMI1I percgrmam,newo Pfolldoplm 1I0ftr; appcl"tnt, ta1/letIt /Jull,'m Curn Valcr;,'1M fitnilitutlinem babeat.
Nttflm~ eft vftu, tlift qttod h01'/ortt111 exornct margi-
rd
ues.
DE
�~4
v ALE R
l A NA
GR Al:. C A:
�D E R V B l A.
CAl'. XXVIII.
R V B ,1 AB quidem propriè fPeciesnlllItf. fimt. sed ft
foliu jimiles ,ad eam refer,mttlr) mult.e occurrem; Vt Aparine, Mollugo, GallIum, AJPerulil,CTflciata~
'l,litt oumes folai; 7{ftbiam refmmt, & idcirco Jj/slcHrcs
(1115 fPecies videntur.
Ramulu autem Rubia exit qUddrallgularibns gen;CtIlatis,aJPeris, cr,t{tloribJ~ Inaionbt/5qJ qI/dm Aparines:follls anguff i;, oblorjgi~, aJPeris Q1/0qflc, è IllIgulu genicufi.s
'luinquefere, in radi,tutu (tell,e, modtem dtJPsjitis. flores
inflmnnür.l»ltIlispartti, dlltltè lute•• fomen rotmulum,
paruttnJ,inhio virens,inde rubem,poftea nigrum. rlfdices
pr.r./o[te,tml/i medio IICl'tlO, (orrice vero cartlo{tore fiC rubente, quo mm [,f1j.t Ulm & filM J rubro inficitll11ttr colore.
\
Seriftlr Rflbia tlon paucü rtalite, TIiJPanict & GaUitl,
plurÎmù etiam Bclgij lacu,pinguifuundoq1 folo. Dio(corides t]twldmn foce '/potis eJTe tradit:alteram vero in The.
bal/lt Gllflitt, & Ra{/enna !ta/iet, mc non irl C,lria iuter
ole,H fori .
fi alcrÎu5 Cartllls Rttbi4m et;am itl."(ta German;ct Spirltl~n'01/t{lIIea1ll irz ftpibz!J n4{ci refert,fatitJtt per 011lni.l
jill/Ilem, maiore tumùm rdtfice.
Aeffate floret felllencjJacit. AlIgtlfloT'ldices IeglltltHr,
qI/ct rcficcattt & attrittt,in Vfi16 ct till{[OTIIW &mctlicirlli
~mrJes iUi
')ICI/el/nt •
Grd.c.ÏJ ~pv!Jp6JrI."OP & èP(,V)Écfu.VOlr,l1t qtlibtt(dam p14~
C~t ,ttfP~lIa/f{r ; Latini4 Rubja & RI/bei.y: ojJidnjJ R,tluia
tmé(O~·III1l. Paultto At'gÎm'ta .'J.t"~~v qI/of]; ml1lCflp.lri 1'11·
• t'
{m,lIb.lll. ',rp.lI. ~"'+ov ait
,
)
J'7IYIOI~"ip6Î; vrdrrnJ
1
~
/ '...
u
IIV
�96
DER V B lA.
~'y ai pcùfM-io, ~fCctPOUlTfClV l(g.Mùcnv. Eandenz ibidem 'XJrm(~!1IV eti.lln cognominat. Est tamen & alia Thapfia fe-
rrtlacea.' Rt/bi" ,mt/tilm differens:aliud item Eretltheda1lOn;(ji mendo exemplaria farent) quod à Tbeophraflo
lib. lX. de[cri bitflr •
;r;:~~h~.~~n
Ereuthedanf/m [0[;11111, ;nquit, habet fi1llile 1/.171;;, id
ejf, hedcrtt., Vtl'etntlwlen rottmditu; 11;tfcitur hum; velut
gr~~Jen, & loca 4mat vmbrofa. Radicem vero, Imitu fimtltter rubietmdallJ,eodem lib .& VII ,et;am fcriptum re[iqfJÏt.
Stm! prce/erea qui b,tS Rubia SFJ.I'J/-v& dicitur, a[ii~
lt/I'Vd.6!i.p,ç,àrubieiido colore: Marcel/lIS IIntiqmu fcriptor
eti~m Polyuon01~ appelJat. Idem tatnm Mi//efolitt1Jl fmgmt/a lem & JI erbenam po!Jgona quoq;facit. niciftlr aUtem Rftbia lt ,tlù qtûde11l Rttbbia & Robbi,!: fI ifpallÎ1
Ruuia, Roya,& GrallZa: G'allù Garance:Germ,inu
(lotte: 110flrlltibttS J!L)ec, & vui eommintlu fimt r.tdiw
J1L1ct r' ppen.
Ravie Iwtem ,'adiees,qudmnI qttidem,iùm inmedicina, t1/1// in tilléforia cft vfm, vt potetltimu ae villlluwd
obftt/re arlflrillJ{mteobtinel1tiita quoql/e lIatt/l'a Ile temper/'1IICl/to frigid.e {tmt de fiCCd:. GufluU, JiqtlidC1Il acerbÎI
Jafortm rcfmmt. mm exiguif tamell qUlfda11l dll[ccdme
1':1»10 rJCCurreutc,qUlt11l ttcerbtt & adJlringens mox exâpn ql/,tllifM. Qf.fod 'JOrl mod~ à1l0bü, fid 6 ab expertifi1110 Jill jcculi 1IIedjco Gui/he/mo de al/ceto compcrttl11l ct
obfort/at~/II1.1'(rJque eft. qui pOlllici Clf/1l ejJe fapori~ fer;-
ptflm l'ellqUlt.
C,oill1t1elldatflY ve/'~ fialll/l Rttbilf
r.tdimnl dero{hml,
ruptts, (tf.fts, VUI!UTlftjs, ex alto prtecip!fatis . \~tn,~1f;nis
fltlore~ 1'eprtmcrejllljl~llI1n,tttolle s1njlt~,tre:offmJâs qll.rf
j;/tafq1pm'tes atlJtmttatem perdttem: cret/il tir .Mipellttlf
"'J
�Dl! RVDIA.
bis de caufis potionibtu, qI/tU l'ulneraritU recmtiores liPpe/Lam. In l]uibttS tlttltam eart4m vi11l aC efflCllctâ11l, &
~dttlJiolll5 quoque efJè rerert, vt etiant thoracis & iuteftmomm let/Jalla vu!ncr a his Cf/rari poJJè fPerett/Y.
Acceclit noflrlt fententi,e expertl}ml/tS ac c/./riforllt/l
ohm LOflanq ltudi(fl6/oannes spiringus , /j!li in Rhapfodiis fù;s fmptum reliquit) Ruvu, de, Oalllli CMII Tnpllera magna exhiuifllm raicre IIduer(ru fluxum menUrt/orum,/}d-lfiorrhaidlllll ,ct dJfentel ialll: tdq3etfidmt/ullf expm mentis c01ilpertum. qtlod l\ubid/11 adfirrngenmn effi
confirmat.
, At 7Jio(t"orides Rflbilt r,ldICC1Jll'l';nam ciere ile mul.
t,llli crajJalli4~ ,& nOnllllqu.r~11 f.mguinem du cere tradit:
6- t.ll/t,lm ci aprrïédi vim adefJe, l't Ilppofitll cti.lm mmfes,fec1wd,u & rœtllS extYtlhat. Ferel/lt atltem ellm l'rindl intCJl.(tu mbor, vfùm Rf/vi~ max confeqtter/s, quem à
permixto (auglÛtll! effe exiflilll.tt1it, qUÎt,lt1lCn nOllllliunde eft ,qflàm ab ipfo colore Rtluitt.
Radix etenim IJ/liw quollis modo affinnpta, mox Ilr;_
1MIJ1 rubicunrlo iufi,it {olorc; non fonts ac j{lJabarb,tr/un
eandem tillgit luteo j jùbft.mtwll ;Iltcrim cius non perIlltltlulS, nec cr.'./florem ,ql/à.1I antr afllerat ,reddens:1tI jjs
fcilicet . qui imcgr.l fWÎtate ji'u:mtl/r.Qf!!d 1/0/1 aperire
tam, {t:ri ,uiflrmgmtis qlfOqllc faCII/tatis participem IJJe.
tIan Il/in~s qllàm RIJJb.lrbarl/ltl, CÎrihs cOlll11loftrat. Propter adflri'.çclldi{lquidem ipfillj potcmÎ,mt ,coiorem forofi
hl/mores aliqll.mdiurerinem .
. ~dftringentib/IS ellim permixt i colorer ,di/Itills c%r.1tt! ~lIbllrent; nec itA ciro wanefètmt. Probe iftllll lIofunt,
qll/ t.x jloYl/,m IJer~liTfllJl41 {it"is coiores col/igtmt ./fl1m.m
~telll.m 1'11t~ CtlI1I tP(Js'pfT1l1i[cellt , ql40 irlil)lIgius t en pl~
coloTlS fPCC/es, 'I//Oqlll eu'à perifllr.t, retim ri /te cOJJfer/llrJ
G
poffct.
�DE APARINE.
98
p~fJPt. Fx
"i4 tttlttln fotu cojl af ,c.'\:tcrgmdi IItit tlpcrim~
D iofcorid •• &~
RttUI'L tlull.nn eJJe (;!.. Dioj({}ridcm /J1Ijfljce~
G~lcnu$ notan..'
' b'
,
tur.
1110dl VIW et tentere (1'/ tl/ff/:: ac pofl tt,nI G,IlC1JUt/'l et po~
d'potem,am
flerÎores rcltquos, in cÎIIJ verba Ît/ratos.
p/ii1i/1t .'011fra,[erpmtes RttLi.c r mos amI foliù imponi,tttt, & t11 Il C111 n' je ,!pt/d qtlli!d.rm ( qt/{)r/ vIlllijnmml)
t1loruu1JI rtg/It j,man horfiuticc, ctia11l Ji trd•.Lhgatt/.! JPeÛCWT t amùm.
DE
AIl A R 1 NE.
C AI' . XX 1 X.
A Il AnI N
E
unuibtl6 C:,'r- quadrangul,triuftJ ra11ltt-
~ü,folii5rj? dllgllJ(u,orbiw[lltl711 rt/dlt/ti! Rt/bu.jiJJ,ilù (jl;
2t~terim minor .Jlor(s pcrpfljilli ,calldut; IIIJim:m14 (mic,wt
)11rglÛU. jèll.irltl COl/c,wa 1'tllviltci effigie,gemma n plll7in;um fimul r.lr/ias ftbro(d! & te1lt/eS. Ajj;er,t totd elt "cr~
ba, prd'.fm!tmtirI1JJ VCP/VIIS tiC laciniù p,/britle jiu ad/lltret; lingt/.I. illddta fangllÎ/lC1It elicit. Paftores llifc herba,
D IOfl 01 ides rr fel't, {olt rice vri, ad cximcndos èldüe lu[oS
Ji qui ;71 eo jÏlbflimim.
. .Exit Ap.ll'ine ;uxta margines agrormll,& qlldndoque
m Ip{tS agru jrllg/bl/6 perm/x! a:/ttlll fews vÏtu,(èl obes,fo~
pes,& I1Iter fontes. T/'eopbrafil14 6- Ga/emu in Lemc ca
coalcfc~,.~ firibtli1t, & amplex"jùo eat1l jitfJOC,tre ; coq1
'1II0rlo 1lit grll/um ae moleS/sIm. Aefljuis mClljibtJs vuique
freqfWlS .
• Amtp/~ Il Grctci~: Llttitli~ fùbi/ldc etiam Lappa ct Lf/ppa
mmor. Plmt~lS [apP"girl;' fla cil m e.De tlfJ nllM. LappagitiCS at/tem. tpfoall/orl',(l/l'C:l%! t1Jlert1 AJl C1·tlgoi allera
mallu MoJ/I/~O, E.t tlp~trllle qI/idem AJPtrtlgo efl.
LI/Ppltgo,T1lqtllt PlII/lu1 ilb .xx. yl.Cllp.X .Jimilù G.I/ljU,
11
ift
�APA RI
NE.
99
�1~
'linijlocus
fe-
ftillllUI.
D F.
A PAR. J N E.
nif effet ramofior tIC pluribllS foltis afjma,rtlgof.t, afjmiorH fitce;,grttU16 odortS: qu.t. rnul/u cft ,Mol/ugo voc4tt1r:fi?lItlu fèd aJpmoY1IJII~ fO/Ii; AOJerugO( eXC11Iplilritl multa a..
liter Ji:d pel peram habtnt.)
Appel/,ltllr prlf.ttrea I/parine & ~O\ri.v,?Jf(;J'iT~h qua~
bomi,m a,nÎCtI; <]uud veftitu ehu adhtfre[cat ; à 1I0nnllllu
& e"de C.l.u(a ~IÀG(.f'V. ~@--. Ab HippocTate,teJle Galeno,
'I1J<..lmv & lt/I\C!J7ipl" v. Nominiltflr & ~(.J.~d.Àol@pmf, allt
Jlt .tltl4 pl'lCu,d(J-mÀo~f7r@-- : }talu Spel'onellù: fltipams Pre(l"ra,attt .1l11er dt: horolano: Germ/mi! 111lrclJ
IttllUt:Gizllu Rtbl', ugrattron : BelgI41Iifccf~ruPt.
Modicc Ilt/tml, l't G,ûentl4 air ,rxterg If et dcfi({at ,Ilit..
berq? nomlihil jùbllltum p'1 rtiu/11. semtrJi&)inqlll~ Diofcorides, cau/min & f0ltorum ex pre!f1lS fÙCCtU aux/liatur J
pIJalctngit5 tIC viperu CO 111 111 orjj ( (um vino bibi"I4: ~'lrit!lII
~ollJrt!s fitC(U~ mft/Jiu Cllr/If: ae herba Ct/Ill axtmgllt mttt
jJ7ti111M dlJiutit. S.mguinù eti.mz abund'atialll ex vuille,
rib'M rrprilllcre foil.t impofit'l, l'liniU5 tI'ltait.
D
E
MOL L V G J N E.
CAP. XXX.
Apttrinen c/tttlib,u fIJ1ii!q?j:/tÏ1 reJert,
t,tmm aJPera,fed Ittui4 & 1I11J1lu . florts .z/bi..
'~nt, ji:men rortmdl/m. radius rent/es & 1IIt/'ill6 momcn~
11. repu p.er terram /lift fruticibw vicinû frdlÎattir.
Rtperul/r iiJdr1/l tIC jimillbw qU;Vtt4 Apl/rine lIJciJ,atfb
eodem rempore.
. E(I t,l1nen & aliI1.11101Itttll.t, mi, af!flrgmtes (oIÏlfl'
lz, nul/If ey,en,' ',uimillicllfu, priori {III.il, / if! folto eJJèt llt~
tl/ore. 'ojc.uiJ ( 11/4 (anetld, (ti/uTt fimt,& perqua/n exigu;.
radlx mgr".tt.
MOL LV GO
tlCqU.lqll.T»t
Mollu,o Illon-
una.
rtS
�MOL LV G C.
G
J
101
�JO.?
DE
GAL L ~
o.
In ttfjmû qttibufdam ittxta Rfmllll1 tiC 'Mo[.m/ mon~
tibm tltlflitur. à Martino Tf/lcn.IaIWO balle .'lccrpili'!lS, vifonoffratium ~irpjlt & obftmami.fiiJio &ftlldl~fiJjiiJio.
. Vtrtt'b LappagillU JPecies eft, tuque à1J1o{iltie à l.tt/jtt/te foborll1n MoUlfgo ,IIUrlCt:p,/ri pouf! , pltl'iq; I\J/bia11J
fjlueflrcm nominlmt. sed Rubia fthe !POllfù, il f.ailili mil
difJert.
:iJUtiles autcm ~xijfji1l~lIttJr lu, hcrb,c,& w;/lit!51fiH.
D
E
C, A L LlO.
cAP.XXXI.
GAL L l V M tl'1lerim illfdto e(l,tIC miiltl5 qu.t;/I A'
parine aut MollI/go, ueqlt.u]uam 11J1 emm. C.lflI!CII/i l'Îtl4
tenelli,teretcs,pedem ItIIt dflos rlodr,ultes IÛti, folluft' ex;t,.ua per interualla caC/lielllos [feI/titi/II radlat.! all/hill/If.
jlOl'eJ pt/ruufi,ftequellles del/Jii in filinmis Jlirgllll( fum
.fPIC1ldellt colore, odore jùatll:s. r,tdtces tenucs fibr,c fimt.
N.tflitur t/priC1110ci1 in collihw il/xt,l tlltlrgii/cJ "gromm, ftlo ldltiori.
:;~~ion raluReperiwr & fMltiflribl/S {ÙÇif alilld ftmile , fi djlorib/ll
albidù (JC uiuei propcrl/odul1I ct/ur/oris.
1T l/il/6 Ctmio: il//lt5 vero [ulio dC litlguflo floreSl';genr.
Gr<f.cè ')Ia.M.m) am porim Î'.!l\IOY dictfflr : ti llomllllliJ
&
1
1
l«"ct710V
• ~d.Mflov
.
A [.I{fC ,cfli addilu pro coagfllo eft ,nOIi:en b,rher) '11100
Grd!cl: ')Id.~ct dlcittlr. Germa/Ji Ji1,1cgctfu-tltlt 1 bJclllltoo
appel/mit; Gallt Peut muguet.
.
~a(ultatcm autcm ( ql/od qlûdem lc<~itimf/1l1 tiC !teuS
flOTU )au{forc G,tleuo,ex;adtoridnl obtilU,t & (tlb.tCI't!i11.
flos tilts., Di~fcor,i~cs ait, amhttj!iJ i/llnitur, & f.1,;gI/UIÎJ
proj!tltl1ajifilt:lII,jectur Wato rofoceo)nfolrtlllr donrt-ttLLCjÙlt;
l
'
�GALLIVM.
10;
�10+
DEA S JI! lt V LAO D 0 RAT A.
heftat; & tale aeopum ejl iajitudinibus vti/e. ra dix) codé
tej/e,vemrem exCtttlt.
DEA S P E R V LAO D 0 RAT A.
CAP. XXXl~ •
. R v B 1 A; & Aparincr, lue fimilu Qfl0tJ3 ejl,[ed lm.
fntl'Or ae odoratior. L.ltllrculi eil16 breues & pede vix 111~ior~s • Jolia è fingttlu genuulis fena fipter/rive jlelldtitn
~adta!~, altqU,t1Itttlum fc'lbra , Jed non perinde famen vt
.Apar/rIes. flores a/bit/i. femen part/Mn, rorul/dum. radix
temli4,ferpens,& jlirpem ipfam faeilè multiplieauL Tota herba gratum foaue1l1~ expirtlt odorem, prtl.fertim ifs
~triù etl.llaeulùql pediblt5 at1l'tt,(.
Apud Germallos in JjluÎJ loeu opacù pingui Jolo gignitur, Trago tefte,fod apud BelgM hortmfis : vb; 11Inio tIC
.ArperuJ~ CErulCll.
feriùs floret.
. AfJerultt a!Jum Imie fil1lilu eft ,fid tt1men lIon or/ora.... Votrtltlt
1"" 1u 1}cr ba, mo1
ta,quant CI.YUlell1l1 cognolt/mat.
lù,lJitjilta, & aliqu"nttllu rarnoflJoltü ramlfliuj; AfPeruk flores ejus e.trulei in brclub'l4 pedtCulH èfimm
Ù
yir-
g~ilÎ6 cmicanr. femm rotlwdum ,parttum,geminatum. rad,:~ tetlu;~, Du[ongd,mbu.
~1I J.ï mc/rilt pl ri!Cb Ilgri~ fPontè exit; annua ejl,fed ex
dectdun fmi/le {fipfaUl [erit.
p 1I11q. .1~Yffos.1 pl 'rlf'J credufly,qucm ab Eryt hrodttno
fiue ,R llblll foliu fa nda/1 r 411/1'11 mworibm dtjJcrre ,tÏ t.
Talu a.lllem tlon mudb tjl",{èd et odor"t.t Aflm lûa cft;fed
flo.J· h~ac alu/{',i/li Vero cd:rtt!ru4; & Gillmm A!JffIJ j/orem
'I,UtIIt C<trt leum. nifJerre tamen GlllLnÎ & plmij vide/IIIIY .
G.lcmls en;m Alyffoll [I)lill defcriLit 7rFct~{ou, id eft,
Marru-
�AS l' n R V L A li L 0 l\.! AL B o.
1 OS
"
G J
�io6
.\1 ) If J5
ODO,RA TA.
Mttrrubijj differentibl/J vitldicer ImtlttÎm ab e.y/liro !d1li
fo/iil. Sttjplcari f(fftafJ.j bine l"eulT, Plmium perper.lm
pro Marrubij accepÎJqè Rubittjdtljue "me dlyf[oH Erytbrod.mi foli~1 fcripfiJJe. t,.'iji El-ythr().t.zlllwl,CIll JiM;fépérf}i~
ba tffe AlyjJolI) non 7Jiofcor,dtl fid 1 beoplmifli fit Eme-"
tfml,wou, quod foliid heder.mis rot/wd}oribw tffe ;11 capite de Rubia ojfendlmt/J. Atque it4 poJ}el Îliem ejJe (;tt~
[(lit & Plinij Al:JjJon.fedab AJPcrtllltc;'r#l~.,,61illl1lltcr
odo7<lJtt, longè ditlcrfùrn•
.,
De AlyJIo aUtcm Galmw lib .1T • de, &lltidotis ill comG.leni. pofitÎone-ATltonini Coific fcribit: AKvarof k, ~07<Ù" ?l'pct1\.
'
OïlJ 7ntf!fl.hFIl~ 7pct;x.UTfp<t JI. '0 (/.C(,MOV (J.;,g,II,'JCl)~;lf 7"iP'
7,), O'~~p'6(: :yB&- J'~ ~~rc~ ~Vd,;'.'~ol'.id cft, AlyJJosiJl'f~1i
cft Marrubio perfimilu,Jed afPmor, & mugis IPmofi, cir:.
C4 orbieulos :jlorem fcrt ad (/frulti/ltII vergwlC1I1.
Plill# autem l)dle {iml verV,/: Dtjf,lt av eo(fnluet EryPlin ij. l
,n;
r
&
.
t JYodano)qui A()JJOsVo(ùtttr'.J~lt~ tolf/fU!11 rltl~l ivm·
1
AI}lrus
D",",ASPERVt.j\
1
1
\''''
,
1
norlbll-6.1JOmm flcccpit .q1l'od /1 (,'fliC (O/1lorfo! rolvirm!9fI-
tire non palitul'jpOllh tx dcrto & adt,lJtgatt/J.
Cl!tcrÎlm II/PCI fllam udOr,IWI! 4ppe/l.lIIt pll'riqj cri,un
.Ilfji(rJ(l/I.tlll odor,tt,ml: ,dij Cm/ill/if & .std/oI~idm;Gcr
mani VletqfrtpIH/walllnwlltr:G dl/ M llgulr:lIomil{j
~ti,tm Germani,è :nd.JcditilutJitl( h'lttt: tupt,itfcjf,le-
corariam fiue lJepllticam.
Fact/llatem bdc Af/ml/l.t G.zllio allquatcmu fimilent
IJabe~,fcd I.mleu imbel iUior.fertl,r /Il1';ntI1U cOlliefta hilaYltatem efficcre cordi It,e ieeU10ri prod,J!e.
D
Il
cr( v C 1 AT A.
CA p .XXXIII.
. A.
0 Rllbi/t & Ap""inrs fiilliltr' d't/cm aliquomodo
m.tllI CrUClflt if aceecli ,fo{/ m9fh~
Im'lut If. herba.. coli·
wli
�c JI. '( C 1 AT A.
1°7
�lOS'
Il V B 1 A MAR 1 NA.
�Dl
C R V C 1 AT A.
euti teneai quadratlgulaYeS) gen;wlu Artimlati,follll è
fillgu/~ illternodii6 quatmld, dwtjJ<ft a, bl euioTa, fed lol'~O~" f~rè qftàm Aparmes. flores exigu; C~rOl1t1. modo ver~1C,.lIatlm e,wlICulos an,bimll, c%re dt/tlte bit CI; ad quem
e v/ridllota ip(.L inclinat lJerba. radiees fubfùm perquàm
ten/us .
lI/Xlii fofJl!4,aqllllrllitl riul/[os, & qUAlldoqtlC agrorum
margilles,tnter fentes, à Maw m finem vIqlle Ae{1ati4 reperit/lrj & qI/idem mlll flore.
. CrtlCI.ttIlJ/l al/tem ile Cmci,tlem nOmitlilllt,4 Joliortttn
m Crt/cû fonnal1l dI!WfJ.HO poJuu.
H lIie autem fim/lu, & ab" 'lt/<tdam [ocÎ4 exit maritimû,eauliculu à cltCuffit is f(J11I6 c/ml referem ,qI/am Ru,
hmlapprll,trltll1a7l11,ml.
Ctl.terùm f,L(ult.tte cmcÎata tlolll/ibill'idcftlr habere
tfdflrtEf;ol/û, fimal Will reftcc.molle. Recentlores mUr
vl/lnerari ,H d/éta~ 1/ltl11erant : & rerelllcs tll/mt ram/Cts
hrtC CII/'ftri pofJi:, duo{lo e;tf.S allquot dleulU epoto, herba
vero ipf.t Loco l1JJpoftta.
Finis libri primi.
DE
Rubia matiaa.
�1 JO
DE PVRGANTIBVS
H E R BIS,
L.l,BER
SEcVNDVS.
P RAEF AT 10.
~~~ E R
BAS
tlliqflot defcripfii1ltli,radlci.-
J~"l it~~~ Ult~ ji/iJ 1IlCdiCiilte l'tiles;/èqflftwr ~IIIllC
,/~ - )l*. pmgtU/tes . Hart/m autc11l11llltertCS dl~;,~j.-~ ~ tl(r{te eft· {tmtfoli.z & Imbte./iml fru.;
1",~;tf~" '. [lm ciujiJelll fiotenti ,e.idem noJltûla: ra•
",(4;.......
diccs prteft,mt .arborum etil/Ill qt!,mmdam ae frttticu/11 ,vel (orfices, l'el frllétUS cÔ perfi/l/f/lt, cd
1:
qUtl.etU1fb ad arborul1t & frtitimm geucr.1 rcfelri poflu[ant ,[Ud proferet pars; Ilue talltùm ImU.rcCM ftirpe$ tr 4,Et4111t15. Tn Nr Imbai ttt!tCIiI !Juius gcucru,qlud.lm pedal1Ientu {tlflà/eiItUr: alia: HulliscgCllt. Dauit ha-s ";cliucr~
il/as fùbfoql/CllS.
D
lJ
A S A R
c A l'.
o.
1.
, A S AR 0 folid {tmt l.ellia,in virore fPlcndenri'f,rofudlora, l<ttiora tCl/CI'iorllth qrdm 11 l'der,e, 6- ncqflaquam
angl/loj;'·fio/'es il/xta r,ed/ces fi/u ipfis fulzu ftlt/WU, ipfo-
mm a~mexi pulicl/li1, fordido pttrpurafccntcs colore ,1IJo-
fiJ tt!tlI cyt,mis fimiles,(ecl t,tiIlen II/il/ores) in qO;&I/$ tmule
femtn lzeXIgu a,angttlof.l,& aLiqtwltltlum ajptrtl.r,fdi(cs
mit/fI, tenlles & gr:lciles ,obliquejf"rgmllur)& Jiu; i,mi·
cem
�AS A R V M.
III
�DEA S A R.
1 12.
{j}.
cern implicantttrfdpore CU'" 4crimonia qua dam h.eud il1~
iucundo; odore gr,uo.
AI1Mt rnontitJJn opaca ae vmbrofa loea, & plerunque
fub corJlt~, lit .CordlU refen ,inueltttur.
Perpetu'O Vtm berlJtt,1l(IU.l tamen vnà cum flofculu folia Vere promit.
Afaron, GrlftÏ flmiliter dmpov : Latini /!fi.ml Nardnm
ruHtcut~I)& 1I0nnulli Perptn,(al1lvocatlt. Eft at/tem Per~
pen(.tU/ill1l Bj(charu rlmlo,bb.xXI. cap.xx 1. Macer
Afartlm vulga(Tjnem dirit.
Eft A(lro~ Grxcè (inq/ut) Vulgagodiéta Latinè.
Olimetiam à M .1gU alfA.:/. ;'p~(Jç, !Joc ~(t, Mal'tù {ttlfgtJü,
& à G.dlu BttCcar nomm.ttU/1J J1IUle il/ter JJ;UI i& voces
extat : tttq; inde nata videt/lr Afin tt v,lcc/lrlt vox ,qua of·
ft,itllt vttmtttr. Sed alitteft Baccham, &- ab Af.iro dlj.
ferells . .AppellMtlr tamen & B;lcc!J.1rù 'l ClMel/t/ 11((11;':,
(Ji modo lIutllegmdum eft ~vCJt(pov ) Vt in FIIJrum bsftm.t
\
fcripftmtl~.
Feeit autem h.tc vtt ;/lfCb nomirli5 (emrl/fio. 1't non j:/fil
BtlCclJllfe pleri~ potfurint,& in
nI/dm Diofcorid'$ exemfl,tTivuj tloll1lull,~ cap . d~ Af'1'0
3lorco,ièil J'l,11'. '
J ' ..
fl. . ,
.
Q\U cmendatur. pcrperam ,tece» eTlIIt. N.1m qflo'~ IIlIt/U l' ,ll lin m Grd!C14
ft expl,care de A{.lro &
exempl.mvl/J occurrtt: md ~U(.5J),Ç >s~ctr'(;IWJ.T1K~,lJoc cft,
herb.1 odol'atlt coronarill, non ad 'millJ A(ari,[ed ad BaCJ
"!arù perlmt:r d (crtptiorlcm. A{lIT/ml ctenim, VIi Plinil/S
ait ,dlétl/m efr ,qI/or'; ~111;11 corowu tlon add.ztflr. Atq3 itll
tttenu vt [tf.penmnero vett:rurl1 de(criptioltes depraflattf. et
COIl{U[.t reperialltUTj ql/od l't boc 10(0 maniJeftum e(l, if.:
[uumde no perillde (,wltter ,ûiù locü dllinlitdlUrti pote(l.
Porro A (arflm G.lILi1 Cabar<~[: Gl'rmani1l)ardwunr:
BeL.~~ JflJhn~ OO~CIt & llJardtDo~rde dicilllr.
vim ~Ufllm AJ4ri Jolta exclllfaé10riam jimlll & rl'ficCIlfJteTl'
�4 RO.
cantem hl/bent, vnà mm expurgalldi potentiainon tame
IIb(fb nonnuUa adftri[fione. vomitiol/e crajJos ,pituofos bil.o{ostb hum ores edtmmtj& fimul mferiorem velltrëcOl1J
mot~etJt; atqru m hoc ip{isradlciuH6 potmtiorer effic.lcio.
reslh font. Eadmz cancrofos tur1lores appofita,m augeantl/7 ara eXlllrerentar 1tw~sve (e'pan~ cuminere ptlt.lntur.
Radiees excal,aélori.lt11 fimilmr \,im & r~ficclltori.1t1J
obtlllent jl'tr,mlqlle qfMm foit" I/Itenftorem:tml/ium [tmt
p tr/Ïlml : vrma-s (iI/lit· mentes promoMnt: faCt/ltat ,vt
Galel/1l&tIt, ACori radhlu /5 fi'lIIles,fod tame intenfiores •
.Acori mtem tenrû4 df'i{tellfl.e,exc"lf'.t(;mtc:J, extemt,'mtes,re{lcc,wt(S,& vrmM 1110fwltes cffe tr.ldit. O'!.1t qlli~
dem m exi.~ua ql'ltrlf/f I/te ~rltri r /d" es, aJJtlmpt.e~ .Jut
alti! pmmxttt febctttr exequtmttlr. ICI inoris idCIYro,fel~
li! & [mm obftl'l4lto/liuU5,cluri5 fcmo(tscfJ tumol'iulIs, &
I(dttc'Jit~ inueter.IlM feuresvrtlcs. Sed in m.liore qllitllfitau affil,nfJttt, non 711111ro quàm foLi,z minus ((,wletfi rlUn
jcripfinr, G,t/mus) vomiriol:e potifllUl.I1I,Wm & per infcrtotem ven/rem plttlft.ml 6- bi/cm ed/wlIlt.
sir al~U1n rad/Cl/nI in p,!lucrem coutri! armn(pills minw)dracbma oportct:fi vero milCerwtur decoqulltltûrvc,
dl/~btlS , triLm aut qUlltllur opus crit. fuli" vero o{to allt
noutm fùjfici!lllt, qllQrftm ctI1J1ltqui1o (1liqflo colltu(orum
expreffil5 filCClt6 exlJiuctur. r,tdices ÜJ vino macer.1ri pofflmt, fed vulilt6 il} fero laEtil allt hydromelite ) vt Merl/es
DE AS
llauu.
p.r~defl1Joc modo A(amm Iflhi,tde l,rborittibus ,& 11)-
dr?p.'Ct5, fum & fuuinde qu,trtan" excmciatll, quos vomit/olle nontJUrlqttam Hlrari ac liber ,tri comi"g;t.
II
�JlG
DE
.A LOE.
duret. Videtttr & ~ Colut1lel/altb.x.Sedum 1zominatum.
vb; videlicetremcdia eontra trnCàS oftmdlt;
ProfuÎt & planris larices infundere amar0S
Marrubij, multogue Sedi conringe[(" {UCCO.
Sedietenim jùccum inter "maros refert, nulllU4 uflte Sedi ,quàm btûzu amarm cft.
A /oë autem, videljeet (,{(.Cm: cuila ;tl medicitltt t'Jiu ,Ad
plurii1lM res vtilu eft. moderatè & p1't111 0 ordine calldu,
fed tertio cxficcans, vefJelnenter "mara,abfc.h mordacitate talllr/l; & fimul emplaHicA, nonnilJlltb adflringens.
Vtntmn jl,bducit :interim ,fi qllod a[,ud,jfointICbo gra ..
tllm &colllleniens medicamëtul1l. Nam VI PI/U/IU Mg;'
netafoibit, rùm oil/l1iu purgiùi., mcdicaminaflOrtlllC bo
adllCllèntur,(1J11AloëCOlldllcit. Eteuacl/at quidc11I 110"
rIota l'almllÙs. elot.1 ve,ô minùslvcntrtCulmll mügis roborttm.
Bi/em flatJtltll e.lluit,fod pot !{rtmft111, qfU. in l'mtrim'
loprimû vmis,proxi11li"QJ l'iu IJ<f.rent ,e:tpurga', Ijf mÎ/II
ex nllmero tl erli,.zmmtorlllJl , qrU! Grter; ab cxaTnmdo
JI en (,re Êil.KlJor;pOJ77l(.a' vocam, qf/OtUrnq] VH pllrg.ms, notl
longè vitra l'Ultriculü fo(e extendit. Adflfrj~lI/l r puteref
.A,loë plltredimbm onmibrt6; & ab M, o»'nÎt,h c"nupti(}r~~
onmes (orporffparttsttuwr .trq; defeudlt· flld .."er,/ eltit
'nortuorum c01Jftrullt : l'mtrù tlnCM [tltl'brico'g. illtert'
mit ac expdJit:graflt'olmtrnm 01 i1 VitfO (loma( hl m.ltam
eme~ld4t: atl; IJttn'orrlJoides aperit:ml!tllès tf/am promo:
t/~t ,IIlI'Xij{/lit q,"ttltltu1e afJumptll: cru/ullr I,d rfbquoll'
vifc,~ru.m ob{lrll{l/oneJ & mfarélllJ rrod.fJe. Sullt wnen
qttt ICCllleri p Irum cilmnod.ml exiJ1iment.
Ad fllrg.ltlonë datl/r eiut .plaJ minw,drachma. fùbin~
de obolt tTCS allt qu ,lwor (atù [tm t •
J'lIlnerll et/4111 gl/Iillal ae fiml.S; vlarlt txpurgllti &'
'1f/ tl
�DEA LOlo
117
IU~ .tgrè ad cicatricem
dttci poffimt, mdximè in 11110 &
pudemio.f.mat. t!llcUtJ.Ol< ,id cft ,fangui11et11 fùppri mëtibus,
& quo! mwltu vultmlbl/& adh,bentllr en'plaftri5 vtilittt
pem,ifi tttir, 1311 p14fica cnim fùa natura de [ubfl atia bu
prodeft· ln owl~ri.lCol!yria voliter reeipitttr, vtpotèextergel/s & abfque mordacitate reficcans.
Diofiorides tor/'en e.:117,';t, ad uculoTtlm mediedmenta ,i1) teft It pur.1 & eûlJdemej md;CII[.ti fùbinde verfat;,
donee ~qU.llt( er torreatur: l.tu.1ri item, VI quod cfl ~reno·
[ift/muni fùbfidltl tanqlw/l inutlle,& l.tllf pingtlijl1uûtk
«jJ//mtltur.
Idl1ll Al~ën eti,ml trllllit,[i/lores & fitgil/ilt4 Will Inl'lle de/ ere: p,dptvr .lrum (c .bri(i.:s,mgl4lol '1 11193 p11lrigines
lmire,dollJrenl Cdplt~ fèdare ,tI'IlIporiblt' & fonri ex 4"to (UIII rO(dUO Iflunll.tm:capillos fI/lemes mm vino eompefcere , tofiUu,gingluû & omnibus orÎ6 rlcerihUi ex men~
&- vino prodeJJe.
D E S J! N A.
CAP. lll.
S I! N A cubitales erigit cduliwlos, tlomlt/Yu a/il r>f.
"'~(o$;foll>f vel ~ oblol/ga, "lata,; pluribtts 'VlIita,G!Jcyr·
rbl:r...t. aut Colutett fiWlllt(. flores ex alarum fitlU prodctmt
IUltI ln WIUtbll~ pediculu, à quiblu deinde flllcati, atque
LUlle n(-U'T6p.1I itlf!'" ~ecurttati depmdmt fol/ieuli, pla~li
"~que comp' 'j!.; m qmblU femiuA. oblonga, Vtlartl11J fenllfiue VITlacei5 fimilia,colore nigricamia.r"dix te1/Uif,
oblon~4 Ô' inutilr5.
Seritu, i"~ria & Aegypto, item i'J Italia, PrIJtûncÎ,1,
~e NaTban,trll' GaUia.Apud GemWIO$ & BclgiU dlfficulttr proucmt•.dm41 e"lidM regiones;flgorv impatitll$.O.b
' ' 'IU
H ;
,,1
�-JI 8
,.J .:! .
'O'Ë
SEN A.
id Maio dmzum menft in Ifalia {cri [uflinet, neqfle vltr4
.I1t/tumtmm perdurat.
Optima Alexandl'ina & ex Aegypto Ifduefla.InuentÏO
htûl/.6 Arabib'l4 tlebewr.
A Serapione Habohanifa,àperfis Abal{emer,vt Me~
fues ~xemplar babet,appellatur: officini~ Sena dicitllr,qtJo
nomme Aétuario Grdleo,& Latinis pofterioribrl4 innotuir.
Eft dUtem Sena, qI/ad ad te111perMU1'am at/inct,ft/ril
tetnperata,in medioquaft 'alidi ae frigidi,ad calorem tJ~
rlJen VergulS .ficca vero tertio fermè ordine.pmgandiau.tcm pel' infcriorem vmtrem f(mi/tatem natlirtl human~
baud multùm moleftam obtillet :1JOn citra adftrimor/em,
q//lml poft purgationem relir/quit.
Edttcit au/ë pituitofos ht4n10res ct biliofos,1lec CY'ff
fos & melaneholiros,fi eo faCÎmfe aliquo adiuuctur. vti ..
ltjimum in multü morou purgurls me4icamentum, quoa
01nllÎ Ilt,tti & ftxtli (otltœn;re poteft .cintt violentiam (le
tJOXltln purgat : pr<tfortil1l Anifi femine) aut aliu odoratY
Jimj[ivm vnà additu , vet lenicntibus medjeamcmu con ..
Jell,perara.
Dari potcH in p"[l/cre ,fodftequëtil/.6 di[utum eilll CX~
lJib~tllr .
M odlU pl/ll/eru cft drae"ma vna,diltUtI11Z quatuor aM
CjI/;1/q ; plurésve adm it tit. M,uer ari ill qflOflù liquore pO·
tefl. 1/1 febribtl$ IIrdcmibt/5 tiC altù caltdiorioll$ morbi,( ;11
dC(~{fo Jiue di/llro' l'efrigeramium temperalt/r. in ftigidil
v.ero ~ ditttmniorilJlI6 tlMliJ CtIm e1Cc,ltfarientibtu , ape~
rlelltlbU4, fI/{f finlllibtl5 decoquiwrj vei eiillm in vino ma~
cer~t1/r; quo Jllodo fluni/i,trio tM/tlrll,ei,ra omni ferè mo"
leftwn al1U4111 clémenter jitbdttcit frtu{o54 humom de~
trahit.
) . 3
no
Lalld14nt Jrab/lm p{criquefollict/los:at nojlrifolia m~:
gt4
�Die RAT 10 L A.
~Î4 comenddnt. follieul; etcnim nifi maturi,flmu gigmmt
& torflones ventris .adf8TImt. Sape autem ante matt/ritatem CQlltgi il/Ol contmgit,& aliàs ventcrmll ill petu deturbattfactlè concidunt, ètenulbu.! pediculis dependentes.
~(mt cti,tm qui noxiam ventriculo Sen,ml, & ipfitm
deb/btare putant, ea de cauftt Z}nz.iber aut aroma aliq/lod adiiciendum ait/nt ,quo roboretur. r ardioris quoque
operlltionu eJJe Me[ues wonet,& falu gemmtf,id eft ,fo(filu adieéliolle adilmalldtmt. Et ferii'ts quitlem, quàm fortiora ~edicrmmlta f act/lt atem Jiidm Sma exercet; potefE
lame;1 nQtl modo fortitio [ale, vcrûm & alrù purgantibus
Ifdmixtii~tillùs exftimttlari; fimplicibu.! videllw, vt Rbtt
Btfrbaro, Agarico,& aliü: eompofltù, vt C4tbolico appe/latQ, vel ex Palmulù, Itt~t ex Rofarum fuceo, vel allo pro
'Q~d~tjone & qttalitate,cùm morbi)tum ctgrotantu.
P
E
G RAT 1 0 L A.
CAP. 1111.
C A V LIe V LOS Gratiola promit 'amplI/ru doaraturtles & quadra/lgtJI4res:freqttentja~ circa hos foUa
.nguffa,oblonga,hyffopi vulgaru fimi/ia,cuilu et ip[.. JJerba,effigiem & formam fatü refert :1lÏft quod notl vtililld
tr/gMtlr, fed aliqttatcml4lmmi replu. flol'es in tCfltllbus
pediculù oMotlgi, èfoliorum alü exetmt, è diltltû purpt~rtf,
otlbidi. capitt/la fequütur patua,rottmda, àtlttgrlllldiJ pro.
pemodt/m fi~zilia; i1J quiu/t5 [emm minutllm. r,~di~cs ftcqttentes,J!emeu[rltct,graminü modo flrpllnt,fiurtU(iJ multM deorpml mittunt .Saporcm tota !Jerba infigniter am,,rum oblmet.
N~~ittlr JPontè in Italitt plcrif'b paluflribru, ~flt1;idir
a, v/'gmofts prati4 ) Belgü IJl)rtcnJis eff; 'L'biItllio ae Afin -4
gufto
�GRATIOLA.
�DI! G.RATIOLA.
121
guffo CU flore reperir; poteft. N ont en huic ruentior ~t M
Gratiold!. dedit, & Gratiti Dei. Cordus Limnefion appellat: (talomm vulglu Stan~a CaualLo.Sttnt qu, EupatoYlu
Mefues: Cental/rida alij faciunt. sed Merites, AIHcenn.e,
Grtfcorum) & Diufcoridu vnum idemr.k eft Eupatorium.
Vt alibi oftendHntl&:lt qllo hlfe herba differt. Cental4rû ver~ baud perper am dici pot~(f. Nam cùm Centaurij fJJl!Cies
v/deatur, & viribtl$ pr dle e/lat ,nou remerè C erltaurû nunC~part pomit; veluri Centat4rij) & qI/idem minom) {peCles aliqua. Non ea tamen Cemaurü ifla Tbeophri<lHt,
'uil~ plinill<S lib.xxv .cap. VI .71lemi,ût.HdlC etenim Cm- Centauri. Theo
taurû,ipfum Cent.turium eft magnum.Radiees ftql;idem phrafti.
tius crajJMJPijJMth âece aut duodeci'il amJÙ foruari pojJe
TheoplJr.tjltullb.lx.refert ·'lut/les nQ .zlt~riU$ ,quàtn "!"gni Centallrij fu1Zt. scripfim/ls Cent,luTtum magniî p /1..
nacù ejJelPeciem,[ed nilJil repugnat Cwt,mrida cti;; di,i.
A.b.effeétu ftquidem ct prttftantia remedij Panaces: ab ;IJ"entore Chironiu Centauri/ml & Cemat/ru appellatttr.
Ext.mt Hellcborirus prtttcrea et Multiradicù ttpptUariones .interfJJUritU CerJt aurij ,qUit vtllgari Cent au rio minori millùs cotlUeniunt; Gratioldl vero bit propriijfimè apparent. Veratri enim modo propemodum ptlrgal,& r"di-
,&ibl16 complurimu firmatur.
Eft .mtem Gratiola vt amarifiima, ita etiam tcmpcrie
excalfaéloria & reficc4ns eximiam {lmul expt/rgalldi,
per /ùperiorem • tum per in!eriorcm vetltrem potemiam
ob/mens.
Educit verb.notl modb lentanl pit/litam, vcrùm et cr~f
flm fla/Mm blLem. Prodefl adlurfil6 dlt/tinos coxetldtCu
dolores, ~ aduerfits inueteratM {cbres,jiuc tcrti.ltIM fiM
c1'YolletUj te6t~r & limem exptlrgat ,ab obftruéliollibt/S li·
beratjvemnsltembricos pe'''t;pusreditlibl/& aducr[.,tur.
H 5
DoJiS
cu
�Hl
ln C NIC 0
$ t
V 1! CHA R T AM o.
Dofis mil ce rat" ",ut decoéflt eft à dracbma vnA vet vn"
& femü; ad dUM, velampllt/$ paulo.
confolidat & glutinat eadem ruentia et;am vulner"
impofita.
DE
eN 1 COS 1 V 1! CHA R TA M O.
CAl'. V.
C NIC V s caule ajJurgit fefquicubitali, retlo, teret;,
auro atq] '~nofo,fùperjU4(h ramofo.foliû mmlÏtur oblongu, Latiu{culû, {a{tigio 4cumÎnatû,& vlrinq; am bitte ,:t,ulea/o . t cau/tculorii fianmitatibl/$ capitula eminent rotunda, o/rUIt m,JglI;wdine vel maiora: mu[tu acum;natu
& ItCtltl4 (qlwnu compaginMa; è qlûbus flores erumput
ftaminei,faréfi ,flttur.uo luteocolol e, ad CroCt accedmte,
ffi/e ndentes. femill à(ubJimt oblonga , l.tuia,candida,nonllillil ,tt/gfllora, borde; grlmo ma/orai qI/omm cortex duriufcult/Ç: imerior tnedl/U.tpinguu, candida,guflu du/cu.
14d,x Cntci gracilû & ;ntltilû.
Serit/lr 1I0nnu"ü Italitt, HiJlwJÎ/!, GaUitt, & itllmtu
& agru. l'limlM lib. xxv. cap. xv. Ital/ltm JlcfPafiani
1 frillcjp,~ttl hatH" ignClrafJe ait, & in fol" Aeglpto celebre;
'pfis al/teru 01(0 tlotJ cibo,~ratam.
Flores fu/io & AI/gaffo, fcm en ;ntma perficitur j &
eodem quo {eriwr almo, exinde i~lare~ it .
.l(1'(x.o v ~ lI,vllxov GrteCt; Latini finl/liter Cnicum et Cnt-cum Vacant: offidntt CIJartalnttnl: 'JonnulJi Crocum hort~nftm,& Crocum Sarracmicum. ft aliZafTararlo Sarttcmefio, & z...afJarano Jjltwico: HifJwlÎ Alazor & Cemenre de papagaios: German; 1J1)/lbtn falfran: Galli
Safran C:l1uage. ~/Jeop"rafto & pli/ûo Cnecu5 eft vrban4 & fltlll"~
ad differentiam ,Mefaélilidu, qlMnJ [y/ueftrem
�CNICVS SIVE CHARTAMVS.
[23
�1
2.+
D E CHA MEL .Ai, A..,
Jfrtm Cnectltn facitlnt. J'tÏmrir Auttm, vt Gillenus ait,
(emine drln/Axat.ad plIrgationes. exca/fadCl'ltM cft natur,(; & quidemprtmi ordmû; VI Mefùes. Tunditur, & eX
to e:<primitm,!ucms, qui mm hydromel;te aut gallinaceo
;J!r~ dat~) alflfJ11J purgdt; ftomacho t"men aduerf.ltIlT:
'JJt()fctJT/des atlélor. Sed currigitur, add" Mefues, anifo,
gaLmga, z..;m..ib(re, aln:tjg ftomacb;cu additu. qu~ non
moao vemricuillm roborarlt;[cd & "élionem ci,1S quoque
IHeeler,mt. Ex huim at/tem inteTIore mcduO" celcberrimü
&.prtt(ta1l1i{J//1mm hydragogon confiâtur medicAmemü,
nt",harra ,notl vulgo nommatum; Ad hydropicorum pur.
g.ct;ones vti/ifll1n1ml.
D J!
CHA MEL AI! A.
C A l'. V 1.
H v MIL 1 S ac ftuticofo ftirps ChameLu,ped,du dut
~ltiorü mlfgl/;ff(ditll~. (opltribt/6 ttnuibus virgulM ramo-
fa. foltu exomatur oblollgi~ &
olc~ fimtlivI/6 , (ed tamen
nzÎnoribtts Cl" nigriorivU6. flores ex a/u fo/iorllm exigsû,
filblutei.ftlléllU illde tricocci, virenteJ initlo,poftea rttventcsiqui duerpt; nigre(cunt ,olt'0(amtj1pingttiwdmem (ontra/~.unt o/edrum inftar ; (1ore acres & mord~ces,fatl
ttsq? eXllrentes· ve/flti & Joba accorle~. radlx durll &
lig1Io(a.
'
. III Ita[itt & Gdni~ Narbonm(ls pll!riffb incultu,aJPeTU & ~rftrlv, reperirur. perpetuo vira.fcme1l Atlttmm~
11latttrtfatem lfèquitf r•
. Xa.lA€l<.tl.I<tI' qllftji hllm;{em olcam Grlci dppe/1lmt: L4ttnl Ole:rgmcm & 0 l.:a(tcllum. D;c;tt{r eti.lm ,[cd'/puri;'
~ppe//a~,~mvlu 7TtJt ~r :~VI', cG/I.' 11S"@-J npc&MflOY {3.h"up,(,
&
L.&t1llC CItOGIlC/um.
Nom; ..
�CHAMI!LAEA.
ul
�116
DE
CHA MilL AR A.
Nominalflr frU[/U4 à 110nnul/û ltox.x.0' "'V(J'r,/~ : fia'
haUucinantur, inquit Diofcorides ,qui ChameLtdl fruélum
COCCt4m cnidit4m appel/itant.
Au;cenna & Serapio ChameLtam Me'(ereon vocant,
Acaburn confu· {; b
'
•
Go.
JU quo tamen nOn/ille Chamd!leonem vtrum'b complix'
qu~qfie[unt.lta Chamel<fam cum Cham<fleonibl/5,atque
l'na etlarf~ Tbymel~am c01lfundemes.
Cdltetum Chamelu. & foUa, & frUEllt6 aCl·i~admo
dt/m, vt di.'timll6,& vrentis vehementc:rtk calJdlC faculta
w
tid fimt.
Fotitt, 7)iofcorides ait,piffûtam & Lilem d~fraIJtlnt;
pr<f[ertim ill catapotiis {tul1pta; ita17t duit A~5nthif p,lrtesadVtJfll11 Chameltf.dl mifceallttlr,& bydromelite exce-
pta in (tltltporia cog,mtur. Non liqf4l'jCf41/t <tt/tem ita in
velJtre,{ed q1lOtquot 4Jinnpta {lmt ,egerurttur.
Mejùes ex Me1..ereOn,ld eft, c/umel,e.t( Syluill6 famé
T/'Jl1Ield!.lt reddit )foliis fimtliteUttt ilpotiorttm de(criptiont:m l}t/m)fod Abfjmhij /oco cortices affllmir MJYobal.tnorum Lute,/'Itlm & ceprll/lrmll,&' rlOll ct/m hydrOfnt lite,
[edctllltTL'TnlÎtlbiu, id eft, 711 elle Iliil'eo & p.tin/tlti.! a,idlJ.
qtrM TIJam"ritldos vocant, infllll.ttitij rlltybi liql/orc dif
folutù eU'ormat : ipjd.jlfolia prit4s in IIcefo ,tcerrimo fempertlt., reflccari pr<fClpit. CommendanlUr catüpoti.t lhec
ad bydropicorum pl/rgati01JCS : aql'ofos ctenim bll11l0r~s
t'luet/nt. Sed violentiam natur.t infmmt; ir/circo ab iü
qllall1wlI lic/'( abflinmdat/1.
~dd;tJrttfCrea Diofèorides foliiJ CIJdrnellt<f mm mel.
le IrItu Jordida & cmftofa v/ma rcpllrgari.
��u8
DE
THYMELAEA.
CAP.VII.
TH -: M E ~ Â E A mtlltM tenues ramO{M virgMprofert )cub~t?longlores,foliu circmnueftitM oblongu & Ilngu/hs Ltm effigie;dnguftioribm & minoribllJ quàm Chamel<fidl fiom candid"exigtli,i/J [ummis virg1/lis aceruatt.
ftuéltl6 rotundi, initio virentes,fed cttm maturi font rubemes, oXY,teAnthtf rotutzdis bMCÙ propemodum adftmiles; ~n lquibm nuclew forù lIigCI', imeriore vero tneduU"
"mdldl~. radix [ignofa & dura.
ln montani~ afJmu & ineultu calidiomm rcgiontJtn
locù e.'tir. Q.!:ouû anni tépore viret ,fed fruétm Al/tumnO
pcrficttur.
Grttci !JvrAMId.V vocant:SJli, vt Diofcorides teflatur,
: Elluocnfes cÙr","'ov:nomltll/i eliam i(.tr,(~À(f.Id.V
~
r; i'I1nprop71c:
.\.Item (7
" )(,tSPOV & )(,Hr.lPOV.
'
6- 'ffVpO~\ (J,'X.J·lfII'Jct
Set! vt Dioji orides tlit ,folit/nt peCllbariter xA(~pov diâtur:
[rf/aW vero x.6x.;c.&- ;~VCIJ)&r . 9.!.ItC Mn en à Theophraflo
)('V2(~p(f. appel/an tur,à T bymel.fiI tllffi rre videt/tllr,lIifi n;gnmz CliC oron J hy meltl..l fit. Dilo eilim ait T bcopbraft/u
eJJe H.PU;pt: <~etlcrtl; vmml calldiduUI,altertml nigrum.
n(i ,tl/ttnl TlJymcl<C,t tOtll [1I ,t Ihtttlra et foliu aefruélll
va/dècxcalfailori,t,.1em & vremis f.tctilltttu.
Granum, aÎt Dio(corides, per ;lIfmM bilml,pitttitam
Itqu~sq? detralJit,ji xx. gr,Ulolwn itltertor pars bib,ttur;
ver/lm J'It/CfS .,durit; qtMre Cflm[arÏlIIt t/11f polenta datldam, Il/It ill VU4: acino,al/t meUc coélo obduélu1I11't deuorcft/r. Utlll tr;tuln mm tlirro & acetu illillitur ii~ t]w dlffieulUt [rldallt.
FO~1a cir~al1l~ffem colligi debët, & r~{tcctlta in vmbr~
repolII. S2.!!! exlJ,bere ta volflerim,cotltuntlere debmt, &
cl'7"~ÀlvGV
..
1lCrtlOJ
�,119
purgat ex iù ,tcctabl/li mmfùra vino di-
DI! CHAMEtlEA GERMANICA.
n~ruoseximel'e.
luto injperJ.l, & aquofa ducit . Moder,lI iùs dlltem pUT:J,ant ,
lente coCtII,et ob',btts contrttù tldm;xta. Eadcm foli", tri.
ta,& ctlm Vit,/, acerbll, jùceo in paatllos formata, repoilutur. Eff atltem /Jerba flomacho inJefla, qu.t & œtm appOfita eneCat.
r
DE
CHA MEL A E AGE R MAN 1 C A.
CAP. VIII.
GER 1.1 ANI C A cognomillata Cb,unel.ta, ftutex
eft furwlofit.5 &- lignofit.5, bimbitalu, lUit (,Iti~r ri ct/ltl/Tit
arceJferÎt; leuù ac dodrantalibll~ i'alnftlû : follu oblongù,
lallufcl/lù) 11Ivlirbm,& paIl/de vlrentibll4 .flofl uli (ecundu
ramulos CXetlllt, odor.rti, colore di/Uf,e ru ben tH pllrpurtt.
baccll, rOlud.t oc/ni ferè rtldgniwdme, ct/m rtlawmêre mbel/tes; reficc,u.e nigric"llt. illtel'Îor iJ'l1'lI1n mulclu Ca1lnabu ftmini fimilu, /IIcd/ûla referttIJ (/l1ldida. radix 1011ga,alt èdemittitur.
ln plerlfq1 GCl'l1ltm;1I,fylui~ reperituy vmbrofis,ltrpcrû
& dejertiJ loeu.
Demit tit hcfC follit vt plurim.e arbores adUetallte TIye"le:fi~mm verà gerlllina JlatiiJl poft A fltllrll1I1Im promit,
qUI ~rt/Ilo mox Vere, & fitbillde ipj:t Il)eme (fi c/emflls
fueru )p,.mduntur, Julia poft flores exeunt. baalt Acftllte
matl/rantur.
VI/lg'o Germ,mom»l CUlllttl;cibclbnll/ 1eur3hrnut
& ftdICt!J<lls nppellatuy. officintt noffl',aes Mez..creO/J
VO,cam. nos autem CiJaweld!il11l Germanieltm direre nz.t-
lmm/II. Ualomm nOllIJlJosfillc1um eÎus Piper IIIOfltanum
mUlCt/par.e accepimlu. SWIt qfti Laflreol,tm & hanc (lir~
pem TI~mmarlf~ftd alia e.ft Lilurcoftt,de quu mox agetur.
1
f2!!o
�,HO
CIIA.MELAEA.
GERMANIeA.
�DE CHAMELAEA GERMANICA.
IF
.Q!!o ,tUte nomine à veteribtM appell,ftd,& an ipfis cognita,explie,tre rJOIl eft facile. videtur quidtm ,Cne~r~/l albû
Theophrafli effe, [cd propm breuitatem IJlm~ mhtl ~ffi~
mare bcet. iw:.cJfll, inquit, duo ge;iera: candldtJ1n (!l' m~
grum.
C,mdidu1N folimn babet J"PfM.7 ;'!\f,oblongum,jigtlr4 Cneora Theo<
quod.l1llmodo olett<~iilo {Imite. Nigmm vt Tamarix, car- phrafti.
no{ùm. Hmn ile autcm magi! candit/llm cft ,cft43 ôup.l;!t{,
!Jo ccft ,OdOr,((III11: lligrum vero J07(.I.JJ,.,id cft, abfrJg odore.
ra dix {!inUOUIU qUd: dltè defcendtt,gratJdu : r,mwli permUlli, (ro1ft, ligrlOfi, protiUlls au ipfa tellure dflt pat/lo fù~
pe/'i~s (j;arft.lentij qttalllobrcm "ifie ad colJigalidum ;unci modo vttmtur. gC71/1àzant jloreJJttb pofi .tqrûnolfiu1fJ
At/tumni, & mu/tunI deniq] lcmporu florent. hile Theophraffw.
Et Ch.tmel.ta quidem Cm/Mlliea folio 1/OH mu/tilm
diflmi 1i eft ole,e : fios odortltlu, cuitu, 1't fiTip{ll1ltl-S, mox
p~{f Àutumnugerminaapp,lYCl'tt :rami lig'lOfi,obfeqlliofi,
radix prolix4. alle defèendcns. Q!!.~ ol11tlÎa magnam eitts
eum Cne oro albo cO/liunélioilcm & ·1ffiniwem (fi non
ipft/m cft) oftendtmt.
E/f alltemftirps h~c in vniucr{t1/1'I rt;ttlll vchmltnteT
exc"lfaétori,~.fi'u{ftu,Jolia et corfices acri,1 (Idtllodit [tint,
g!/f/at.11inguam lIJordicam ,& aduflionù finfilm in ftlll-
ctbru excitant.
Officintt German;,e & Belgij htûru foliù(ji quado OPU$
eft) pro Cbamel<t.t vt/{ntl/r. ot/od citra errOTem fier; poteft· Nallt Chame/d.~ ifl a viri{;;s & potentia alteri fi11lilu ,e.ft,; qt/ttt1lovrem C/(IS loco fùbflitui poteft; & eodem finlllrq] modo pr.tpartlri.
1 1
Da
�-----
I ;Z,
.
-------- ---
LAV RiOtA.
�lH
Dl
LAVRl!OLA SIVl! DAPHNOIDf.
c: A P.
1 X.
, Cv DIT ALI & non rdrb biwbit4li qU0tb "ltitudme fiuriCat Laure"ld,l1Iultiub ramü ampla difftmdttur,
qU! lent; fimt & obfequiofi"r4ftore~ cortlce l'eftiflnt~':
fOlta,oulofl ga,Ltlt a,carnofd ,L.eu ia,rl igrtcant ia ,fPlenden tla,
~urtnû fimilia,fod tamm minora & haudodorata; plurIma circa ramulorum fa{ligia, numerofi{!imatit : fiofculi
obLongi, caui, èvirore fubcandicantes, infra [olia : baccd:
matuYee rûgrce, nucleo intll.! dur", cannauu fomini, plluto
longiore,medrûla interior candida eft. rad,x hgnofa, lenta,longa & mttLtip!ex ,aLre defc:ctldms. folia ,[rUé/lU, cor:
tex tam radieu qI/am ramormn, aCY/monta [ua & vrcud,
qttalit,tte linglwll & fauces tnordjc~m,~ illcendunt.
Repcritllr Laureota ill monrofis, mcuLtu, afPer14, vmbrofis aç .fjluofis traat/bus, vt apud Lematlllm lactl/n, 6nOtJ paucu iUXla Rhenu/Il aC Mofam IOfu.
'
Florcspreematurè germinat,paulo p~{l AutumHlceqtti·
tloélium; fIJeme aut primo Vere perftciutur :ftUé/116 Ma;o
ac runio , ftirps eft perpetu'o virens, & adl/trfilS ftigor4
Flyemuql iniurilu obdrlrans.
A Lauri fo/iort/m ftmilittldim AqJJ!of1.Nr Grdlcè dicitt/r,
Latini pofter/ores Lat/Teolal1l velflti mit/orem Llturum ex
eadcm car4fa appellam. JloCtlttlr & èu?/'b,,",ov,tt JJJe(;or~
foL~orl/m pu/chritudine; item & À:!-(Jd.IArp'~1 ac ?/'t?r"IOY.
Alta tamen & Cham œcl.lpbne, & aliud quoddam eft Pe.
pltorl.
Il,uiu5 b~ccM Piper montanllm,veluti clJamelu Ger~,amc<t)et~atll, ab ltali~ nucupari jùnt qui affirmant. alij
A Germanu et/am XtUattbt diélmtl volutlt.
rheopf,rafti CneorQn nigrum e.J]è exiflimar; p~/fet,fl
1 3
fol"
�J3f
DE STAl'HIDE AGRIA.
folio effet MJricc! fiue Tamarieu. E{f fiquidem ramofa &
lenta obfequiofatk ftirps) a/fit radieu, abf'b odore,ji'uéltl
nigro. .
Cc!terùm temperie & facultate fimilu cft C"ame/~",
Germanicc!,vnitlerfa fua fubftunti'l aeru &'!eruida.DW
ât, ;nquit DiefcOl'ides , per inferna pituitofa ficcum allt
reans Daplmoidù folium : vomitllJ & menfes cit : corw
manducatttm pitrûftU capitu clicit.flernutamenta itidertJ
'mouet. Purgant ttj'a fem;nu ci Il. pota grana qui1Jdecim.
,
ST A l' H 1 D
n AG R
1
A~
CAl'. X.
ST A PHI DI agritt eau(if eft ereélU$,nigricans,cubito altior : folia magll,t,pro{ulldu incifuru,q1landofb fo·
ptm:,fubillde paucioribm dtuifa, vitù frlueffrù fille La'
brtlfc.t foliorum .tm/lia. flores rfatidu colore cttrulei. fi·
Ijuuntur Jolliet/li herbtteci eoloru,rnag~litt/djne ciceru, ilJ
quibU$ femUJ, fiue t1 j(ttlgld./ru nt<clell4 1lÎgricans, ptllpa
illter;ore ûidfda,gufttt valdè dcru & faliuam cie~lS: cuil/S
'.ft vftu. radi~ Înutilu.
Nafcifllr ;',: opacif. 11l1/lria, inquit Matthiolfu, DaI·
"'''t;a, APti/ia & Calabria fteqllentifltma prol/enit. Apua
Germa/los non ,lift in "ortufa la r:eperitur .Mattlreftit &
nigrefèit mm vindcmia.
Gr,leu ,<t,tph :'ypu,t (Ga/ell'/s rI,d.tp), ';°)'puJ.lcgit) 110111
'mU u'
1
1
1
fi l
,
1
e
7f'tpVll.hOV)'»(1JO~,tp:TllpO)(.'TOvo',tpfmplov,cG ?rçtv P(Jl7roV,
~lI.VC,NfA~uJà7ltt~~r, qucll tamm voces internotlJlu rcfert/ntur. Latinu berb4 pedicularù,& pedt4nCttlarift, vt
M.,,~c:lIl/4/~abet. PlillilUljbo~XVI .cap.Xlll. Vl4am Ta ..
m~t1~a nO'I!I~ar~ ~idettlr .fiellib.xXIII.C .1fabO vJtà Ta7mmJtm d'&lflnblt. Aftaphi4 agria, inquit,jiue Stap/Ji;,
qua'"
�DE STAPlI IDE ÂGiUA.
J3'j'
quam Vuam TamÎnÎam a/iqui vocant falso. cz)idtur &
tlommllü Pituit"ria,& PdlJù/a mont.ma.m vfficim~ Stap/~ifagria : ab (talù StaplJufarta ; 11& Hi!panü Yerua
plOleoc:l., Caparas, yerua pi')lheyra : à Gallü Herbe
aux poulx:à Germanü lleu(;ltraut:Belgu llupC,,:uptl
& (Ul'fpoebcrc.
. Sunt alltem fomina flue granit Stlfpbidù agrid. nllttlr4
rnt~nsè admodü excalfacientia,afrta & non 4bf11 vrend'
qUldem fotentia.
CraJJ.t p/lrgant per 110mirum quindecim in Aqua mul.
fa trita ac data. fedqtû blbmmt,amblll.lre debellt; & d,·
lrge/lter animadr4ertendum, Vt aquII n;ul[.' aflidlû derur ~
qI/ad pcricul.1 ftrangulationü adferant1et faum intlrant.
])iofcvridcs attélor. Arql/e banc ob eallfam li medicis,eùm
ad vomitum cicndrun ,cmn "d alia inrrû corp'" affitrtlenda medicamenta,a',d/Cllttl Jimt. P/inilt4 fed nec 4d oris pituifam ficcarld"m,eu vtcntl/ml cenfet:propter ilnClpiwn,
inqtût )ftrangl/lationem, & quia fauces l.edune. Eadem
fiqtûdem commandltenta copioft/JI qI40'b eli,iunt pit/litt;
& dent;um dolori hoc modo, pr.tfertim amo ;ncoélll, oc.
CI/mmt.
, Cum (tCefo atltem tt'ita & illinita peduncttlo$ flue pe-
d/~tl/OS IICCanr ,& veftes db co t<tdio lIbtrant , Diofroridel
etlam pHlyigilli ac fcabiei ex oleo intm{ta 4uxili~ri reJert.
D E R l e I N O.
CA 1>. Xl.
R ~ C l N VS jrzf1ar Ptlruilllrborü cito affllrgit, C4U~
lem erlge~ls craJ!ilm,qui1Jllm fem;mve &/ebitorul/I artmdi.
/Ir.
" ,U modo l//lus fiftttloJiltll ac COnC.1uum aliqtlantt:lum
IIÇullftum~fùperiùsramofum) ex o&fc,;ra purpurA niten·
~
4-
te",
�1'(
1 CI N V M.
�q7
tem & glabmm jcandido videliw deterfo,tenui inJfAr farinttpultme, quo veit/Ii confj;erfilS fi,bind~ apparet. folia
Ilmpla filnl, diuifa, ttllgttlo(à,ficulneu fimllla,Jed mat~ra.
at llequaquam aJPcra,verùm LtUi.1 j è quorum ali! pcdtc"~
li prodcullI dodramales, flores & fruttU& racemofos feremes. flores tIIufcofi p"l/mtes, cilo co/labuntur. fruét~/.S
fQru /tUldtlS & maculofiu, intel'iore medulla candIda, m
DER. J C J NO.
mol/iter flCtÛe.ttu triqtmtu ,api/ulis prouenit, quibus ?tY
m,ltt/ritatem fiJfu ac ri/hM faciëtibtU, cum impetll eXlllt.
radix lnultifid,1acmllitu colu.rens jibri1.
In Aegypto freqllens olim ff!i!, & arlbuc efJ~ cxiflim~
tur, vbi ex femim o/cam exprl11Jttur,fœdum ctbu, vt P!,_
nÎlu ait ,fed lucernù,vnguentis & emplaftru vtile. Seri·
tur & in bOTtu,tU Itpud Gmnanos,Gttflosjttml & alIbi,
~lon modo ad JPd/,tmlllm, l'ertttn etiam adllerfils t(llparu
inillridtn,qUM (mml Ricintlm ft4gere. Anima in Germa,ziaftirps cft. perficitur eodem quo rata eft anno femen,Ji
AeH M caltda fuerit, Afltmnno malUrtltflr. riZ Cttlidu re.
gionibtu mullos reflat Ilrmos , vbi jf) t.mJdm excrefcit al.
titudinern, vt ad confcendendll111 fcalu OplU quandofb fit:
vt qI/ide Petrus Be/loniw Singllit/rium lib. primo tradj~.
A Lcltinu Ricilltls,à Gruu l'CIO il.phrùv dicitur:ab a1Zinlalt CI/;I/$ Jormam [rUéfU5 ci/!J refert.Stmt "utem K.p&n.I- Croton.,.
V~~, infcéta quttdaw nullÏ5lJ1cmbru di{cretff,lIullum dbj
habentes exitttm,colorc lil4ida.qutt c.mibll4 prte[emm adlJJ.rent ,in QLubllrll con/illllè rre{remÎ'I,dotitC plcniùs (agi.
fI.If./ JPOIIt èdectd.mt. A~eJPtij Rie;111/111 )I,{)I,I 110mina/lt :
Rer lJ(lïtfls (1'/ÀMitV7rP IOV. rlinÎ'14 TI';xml & sefamf~tll
fylllCftl e (lIci tcft dtttr:vlIlyô Palmam Clni(li ,Item Clttaptttl.~111 n/ttlol't'tn; Ilolm,ûll Penr.ld.1éfylon appel/allt.Ger"Mll/lIDu" rtbatll\l/ rrwnbnum, & frf1éf/lm )!ec::
ltcllltom: Bl'/gl!.ltlIHtbet:LJoOnt/1I10Ilcllëtu!lt: Palme
l
j
de
�1;'
D Il RIe 1 N o.
de Chrill: Galli : It.tlt Gir.lfole : HijJwzi Figuerra de
Linferno : Arabicè KeruglJa & Kmtagh. jl/aum ln·
terpres Mefim GranunI rcgium vocat.
C<crùm RicÎ1Ji gr,m,' trigiltta Itllmera, ptttaminiblll
purg.~t,t, trit,l ,ICpot /, pitt/itam, bil'C,& aqllam per alll"
de/ici/mt, & vomi/iones mOllent. Scd ;ngrataadmodllm
& Laboriof" huiufcemodi pttrgatio) ftomacIJum vaLenter
fitbuertem. Tt/fI & il1lpofitagraua i6v.';1T;I.Ç,id cft,vdros &
eph~lidM expllrgallt .Jolia Will tcnllifinM polent<t fArina,
oculoru œdemata & ;njlanmlfltiones [cd,mt, mammafrj1
turgentes cohiumt; & perft ,tflt clIm acero impojittt hcryfipclata rl'jfingunt:alléfor DioJèorides.
E,ule/J) ferè de granis ijtiJ lo.mnes Mefùes Tl.tbet , [cd
qI/inCh allt feptem , veL acl jtI1ll1l/{!m q~ûtJdecil1l mmm~
talltU11l cX/lIbc/ld,t tradu : e,tde;nth ex IIIre vetem gal/e,
calt illm1l1r,mmJ & coxendicù doloribm vtilia i cf;- mm
aql/a cafei vell.l{!e cllprino hJdropicü prodefJe.
a/mm ,illqt/it Gillemts,quod ex (em;/lc cOllfiâtttr,wm
cù!lditIJ, t111JI tClluiorttm part/um , qlldm eft a/ellln com1}June, aC prlJillde quoCjj rligcl'it.
stirpcm cam, qI/am D. Dell~ fonte Prop/lette iuxtif
NirJwtn pro vmuracIIlo pr.tp'lra/lit, & qlltt. fituito à ver.!.
Ille corro!t co/lapfa cft ,Ricinfj~n frûfJ'e, vndeq~/.1Ch doé/if
fimu&.rc cl.,ript/lltIJ D. R. A1'ItU Moflt,mtt~ 111 r01/ll1ltnt.lrir~fiIlA, ill IOlJnm cap. 1 r) 1 .euidenter oftmdit, & ","
"cJo vIItvrd:/J di ci , CIl; ,,{11./ ViWlU7Il eft.
D J!
TI TH Y MAL 1 5.
CAL'. XII •
. TI T f~'y MAL 1 gmer.1, Diofioride, Pfi1Jio & Apulm ,tll{!mblt5 ~ptcm fimt. Primlli Ch.IYadi15 fille w4.
Ct//tu;
�-
T 1 TH Y MAL V S CHA R Â C 1 A S 1.
J 3'
��':r t TH Y MAL V S CHA R A C 1 A S Il Il,
141
�141
TI T II Y MAI. V S
C II A R A C 1 A SV.
l
��J
+4-
TI THYM A L V SPA R. ALI V S.
�l"ITHYMALVS
HELIOSCOPIVS.
145
�146 TI T II Y MAL VS C y PAR 1 S S 1 A S,
�"
TITIi'YMÂ.' LVS PtAT'YPHYLLOS.
XL
1'47
�149
Il l' Tl T II Y MAL 1 S.
wlu.5jalttr Myrtites Jiue Myrflnites,fœminl1j tertiw P/t~
ralill5 ; quartus !ieltofcopitu; qflintlU C]pm ijtM ; ftxttll
DCIldroides;fepttnms P/a~ypbJllos. Theophrflflus tres tùnt~1II e11umerat: para/mm ride/Ïcet) 11I41'em. & fœminam
lt1Jrtirem.
CharaciM TithJl1Itlilts flue 1tM1,caules promit (t(bjttt~
les, teretes &rubenrts,fo/'ü circt/mueftitos te1J/libus,ovlo"gl1 fll1guffirg1,& Log/oribus r1Iaioriumt}, quidem qI/à",
o(c.c,at dlÎlJgda/inis angufiioliblu:coma in cacurnine L,trglt,4mpl.z,& iunci odor,lti ferè modo effuf.t, qfltt cot/caut
lJ,l!lI.da1n jùrjùm fPeEi.tntia pl'ofert Vdfi:ulu Jiue autauttluflmi/ia; è111iul/5 flofitûi (llulutei, dein triquetrtl exel/lIt
capittll",paru4;in qUi~115 femilla. l'adix dura fibrM hauee
Cillfacias Tiù>ym.l us ,
'liIlIIM.
Mt 'Vrro & altera huill6 fPccics,foliû alltcdi{fo fl11li/i1,
foliù tamen durioribllS. cailles qUO(,h nOllnihil fed Wl1e1J
mim)s muent. coma altior, & qui hanc [ert cal/li; foliis
haudqu.1qu;t vt priorù (xf/itflr; iU/m enim,foli'l ferè [cm·
per C011l1/.11t !,tCÎentû deftmmt. wfcula, ft01CS ,fomintt &
r,~diccs [atis cOllfwlÎtmt.
3
Ad /}oc geml6 pcrt;mTt etiam vidatllr '1(1) c/lllie mués,
fed exaluidtts aC cl/.lldidusTitIJymalm. (ait/CS cilu tc/,cteJ
& ramofl,Cfluito 11011 raro alI/otes Ioliaoblollga ql/oth &
IIl1gllfla,albid",tt1llli1~ IImtlgine pttueftcmia:vmbella CO~
fra{tjor fl0(cl/li pami ,lttteoli:[emilla tl'igcmin.l in aceta~
Imlil,lIti a/jort/m •
.,.
l "m & quarttts ql/idam eft ClJaraciM ,foliis flmilite1
o~/ongiI, ~Ilgtljf ;1Ij1J pal/lo qflàlll prim; aftt ftCtmdl tnin~'
t'tum, alb'cantilJltJ ctiam can.did/61i3,fod minimè l.mllgs~
1jOfls. vmbc~.t èviridi fi/biutea, qI/te priùs qllàm explicd·
tur, ObLOIJglliTi1 ftlléltl1, vdllti al1J)gddl/,rfldinwltmn pr~
ft fm, &ollcolor tt/lIlm rrl'ql/u JOlil1 • flofctlli & [emil/II
1
If/i~/11I1
�DE
TI T H Y M A LI S.
lof'
aliortl11t fimilia. radlx ait è demit ri tur.
Q!!.wtm CbaraciM JobiJ jilÎiiliter eft oblo/1giJ, 1!IUCrO- j
1l1ttU tt/men & circ~ <l1l1lC:~U11J latiaribtu ,& dtltmore Colore virenribt s, per ambitum crenatùj (v1Jde [errato c(JgnO.lJJe~. )vmbelltt ang ufti ores font. acetabula,jlQflull,ft*
m/1Jp'h reffiondent.
Myrfinites Titbymalmfiue r.œminlt,r.,t/1lUlos flue CdU- MyrGnltts Ti, /os a. rad/ce
. hauet camp/ures,
J ',..,
ltell
dodratales, 1)aud tamen thvmalus.
.
treElos,fed plurima parte prowmbentes .' fofia vero ClrCA
hOI breuia, lata, Muto &. plU/gerlle nonnlbi/ cacumine,
R.ufciflue OX]11Iyrftnes fati~ referellti~,fed.'ttaia & c~n
dlda:flores in vwbel/is exigtli.jiG~ femmû. al/orum ji11Jtltlt.
PIIrallr] Tltll)'lIlalo, hoc cft ,maritimo, caul;et/li quini 1'2~lilll Tithy.
{en{ve ereéli ajJi~rgtltlt cubit,tles, tmues, dilulè rttbentes, malus.
quus multa, paru:!, at/guHI!, o~lol1g,: veftitllit folio/~, inftar LiniJèd candIda dellfioraq3' rot~dtt fedtmmme 4!npitt in cacuminibt/J vmbelkc j in qUlblU flores & [emmlt
)erinde vt aliorum.
.
Heilofcopill4 Tttlrymalm teretibus, tenuibtu) dodran_ HeliorcoriusTi
ta[ibl14,1l011ibil rttvemibtu aff/lrgit colicu[ù,ampla ,laxark th)'malus .
'V/1lveUa comoJis. folia habu pal/ca, latiufcllla, brettiora,
PIlinor.1,tcnttiol'aq3 qtlaltl Portu/IlC", fl'titl.t:fiofculos etfet~ina part/à ,effigie prItcedentium. radix tent/is cft. Jcreur
hl( coma~l Cf/m Sole cirCtlmagere: vnde;ai 1J01nm.
Cypariflto Jol;oill quidem jùnt oblonga,fod pmmgufla, Cypariffius Ti.
&q~Iam
, El
"
r. adP'lCetl./fCCC'" Ihym~lul.
'1..1/ dl I111nort5
allgufi'lora,)atu
dennl, molliora tamen ae tmt/iora. Càttltctd'/6 nOllnihil
~ubet, (Iodrante fùvinde altiorjramtllos effimdit c'Oplum;
sn qllort~m media vmbclla Ctlm acetavllliJ purpurafcentibUl,JlO~lbtl6 femi~lÎbll&tk perpufillu. radix fibl'ofa.
. HUII/$ &!J'utes qtl~dal1l milJor repcritur ,palmu ~II~_ 1
âo 41t4; Unit/Dm 'allliClllu: flrlgujl ifll1llu,oblollgu foltollt;
.K 3
vmbeU"
�150
PB TITHYMAt.lS.
vmbeOa exigu,t;fl:ofculis luteolis;feminibusi mimtril.
D,udrotdes Ttthyt1lallU arboriJ IPccic .frfltlcat,{upcrnè
lhymiÙus.
amplsu P' IJ11tltùm comofhs. ramuli ellts jübmbellt, circ/t
qu~s fimt fO!'fl tcmti MJrto fimili ,z. jrl/élus qttttlis Cha·
raCltl;;Y~ ql/tdem Diofcorides. plini/15 f}tlne (omojifiim/lm
ex omntbl/5111tlximè, (,tUlimlurubemib/u,& fcmmü co'
pioflfltmum effo tradit. BellonÎ:I! l'crà ad duorum homilla
altitudinem crcfi:ere,et i;audicem habere crafotttdim cruris hlm/ani mel1lori", prodidit.
.
~:~~~~~lf~~~
Platypbyllfn Verba(co ftmilc cffe Diofcorides: Plirûl/$
vero ncc l'lit/lé l,/fiorl1 fvli.t effe ait .l'idtl ur IItltml hic eJJ'e,
qllelll diligemifiwtts Ile c/a1'lfomru C,lfolus Çlfl(ill5 in Valenci.t.IIispanitt, regno àft rcpertmn Jeribit ,perlalis videli·
cet ,tltir.udmi5) foltù âr(,t (,atl/Cftlos I/mplù, ad lfotidil
nouelltt,fomzam ItCCedclltibll5, l'irid"v'l5 & a/iquatlwlutll
carn~fis:jlore èluteo purpt,rafêmte, acctab~{lùcb il1Jidm·
te, Vt reliljuomm Tilbymalorl/11l.
Ex 01l11libm atltC111 his {UCCI/5 cff/llit, dCru, mordax,
candidru ,et fcrè/aéli Jimihi ,ql/actmljllc 'Ort/tJl parte VIII·
neratlt.
Rrperillntur vero CIJ.trrtci.t. Myrfillites & cypariJfiM
in Relgij fùbindc 1J0rtÎ!;rtlilJi JIlOme .tjperù & i~lC/tlflj lodJ
eXeüt. Parabus tIl'lritimallJc,1 mll<U ,If( 1/0 modo in ua/i.e
aUl HiflMllÎlt,fod & ill Hollllndidl)Ze/,mdia:,reliquafh in ..
ferioTt! Germallia: marilinM or,t, Loti! inct/ltiJ, (lridll &
P~d!'llti& fùbil/de nafèitllr. IIic ad hortos tr,mjl,ltl/s ,11/:.:11r~all."blt6 cal/licl/lii & iI/languI/dînent c.wrcfcontibI/5l"·
110rzb/t~ e~cill/r folris.
lIel/ ofcopizt6lJortis olitorii1 freqtu1lter molcfllls; circ"
'Pr~t's & rl/eteTa eri.tm cxit;'ltlt circ,t ngrortllil m.trgi/lcJj
l'bl & cyp~r1f~as alter ql/,mdoCJ?upc/'Îl/Ir.
Dcndr~lde ln pClroJis /I)C;5 ~xlrç Diofio/'idcs prodidi~ :
Dendroidcs Ti·
III
�DE
TITHYMALIS.
ISI
in Crettt BellIJni1JS : Alr,iJiu~ ill TtifCi:t, Ligl/rid,& prope
MilfMiam. M.1fthioll/6 DlJtJdroidem extl'It Terracinam
4gn .Neapolitani vl'bem offendifJe ft rcfcrt imer faxa dlltiqfûjfmlijjJeCtIS,pl.mt.c arborcfcemis ejjig;e;& in Tergeftln~ [more Iwul proCtllTilil.1t/O fome in f.1xofis qt;ibtlJ'il:i
rtlpJblls. a,û t olmen ab to r:x!Jibetflr, ~jeqfltf(J1wlllJmpl.e
cft coma;;/t Myrû folii5,fcd oblogû & c/J.1rttci.t.tI1Uilio
ptngitur. Florem fe/J/eIJrj; rlt/Jy1Jlitli Ae[lafe pcrficitmt;
n~1jul1i ftriùs,alij CltÎùsjill rp:ibllfdam regioilibl/5 prtùs,;"
fttl/irlioribw fardiùs. M)'rjiniti~ j:mllemofos c.Ulliculosno
finll/l, fed alttrnu ,tnnfiji-1I{fificare Tbe6phraftl14 tr,/dit.
Latini,Plinio tlllü()re,La{/arill11t & Lac1uca c.1prin:t
17~J(.«t."ov iJomilMIIt ; à l,téli fii ,,;li Immore, qui fléta aut
1'lIl'I Cr,1t() folio, caule, alitivc p"rte defit/it. Repcrit tir &
Laétoru. CurnelitlD CeLfru bb. v. 6. Vll • Laaru,tln marit/à
ttppcllat .. l. ,lélf{cll",i t, 11larir1tt,1utI! à Gt.tcio 773v~lIO~ flO111infltur. NOll t,:mm on1llis TitlJYli1alH$ , [en iIIm'illHS ita
propriè vocadus. TitlJymllliÎ "lit if ft ali 1'itlry/lla/o: H~/1M1li
Leche trdi.la: remwJÏ llilolfll' mi!e!]: Belgd: Wolf,Œ
nulrlt, i.lupinl/w lr..c GaUi Herbe .\ laiél: tlO11JÏnllllt.
I'
" ctltml y.0/l,n7l/ç
1
p\
\,
r
Xapau«ç,
t. l'a II!ms,
)(I,)I>/QÇ '0 rJ (),VJJ'C/,-
1
"'OftJ\~IÇ cog/lomilllZwr. KOfLlIT~I~ ,ab rfft/fa & II1npl,~ com.t;
';'(/.V~J'u,"Of,J~lç,a folioru .Iigur/!.am)'gdal.z fimil/It. TfU;I/'
te~f,a à nobis trtldita Jl1clies, ca tj[e ~'idetur, qu.c tf M.dt-
tblOlo pro DClldroidc cxbibctur. qll,tr( ii lIolJtllli perp,rttm
M;:rjinilm faciiit. In 1iltlgno ,lf/tem l'crfmtur CrI'orc, ql/i
qu.mtllm Ch.1.r.1CÎam HippopIJM11 ~ffi ,x~fli1l1.t~I: • . am
Hlppopbflts fm/ex cft'/pmofiu .j'obis olc~) /lit/Lw Il Tt/v)'"
nJ.f{i~ di.ffereus.
)
lIfyrliui/ù {luef œmind.frUétlJS ItctfV1V,i.ntIX, TIJCoplJrttflo auEtorc "Pfcll.rtur : l'nde Imie Titlrym.llo l'.dfJ/TU cogrJomen:l't ~lItdC'm Pli1jjll$.
K4
lI iPloploACJ.
2-
�I52.
3
DB TITHYMAtIS.
nafh..l@-' fille marint~ Tithymaltu, 4 Theophrafl(J
x6it1t@-' appel1arirefertur j ànonntll/u etÎam 71:Ju[,l.rf.Nf aut
Eft autem (-llliUliP qUIJfb papatler.
Latini TitbY/nalml1 Solfèqttitl111 aut La·
Buri.lmSoifequia/n Vocam.
6
P.~VJ'pOHJ'~JIJ Àeil6~IJM~Y & tenuifolium etiam appcl~
lallt.
l1>\a7VI/lVM~ àpleriffb )'.))pV~b/T~IÇ dicitur.
7
~Merùm Tithymali omllcs vinctntem babent ttcrem
caltdamt1 fawltatcrn, ineft vero & amal'itttdo.
Validiftiml16 eomm cft tiquor: foC/mduni loeum tenent
fllé/m & folia.fcd & ra dix diBarumfaetiltatum particeps,fèd lion ex tfquo:vt quidem GalentlS. Et babet quide
non modo ClldracÎdl fod et re/iquortlm omnium foce/Il ,per
infernapurga/J{/i valid,ml vim atque potemiam. Bilnu,
,itlûtam & aquofos lJumoresducÎt euam in exigua qtÙtitale fillllptllJjfed veturiculttm vehementer eonturbat, et
interna vifcera injlallmzat; quam ob caufom ab ûru l'fie
doéli ae prudentes mediei abftinem.
Foru etiam nO~J ttlto adbibelur. vt enÎm vehementer
4eru & mordax,itlt quot}?facilt partcm,cuiillinittlr,eorfttmpit : & tarlta quidem ei'16 velmncntia, vt ctiam o/erl
p~rmixtttS, quod tamC1lllcrcdinem illillsretrmdit, adt/flu
pllortlm r,1dicibttt) corptts depile redd'lt;fi idmtidem &
~pc eo immgllttlr .
. . Frtléllu 6- folia tame/fi 111itiora,;n aquam ftagtlttlem
~nteéla celcrrimè pifces in vcrtiginem ag; ae femimortuos
[-<ltiUliJ/ dicitur.
4
J-J'À/O(J'1tb7l10V
Jnaqul, fuperficiem ferri tjJicilint :allélore Ga/ma.
Dl!
�lB
DE
HIPl'OMANE.
CAP.XIII.
E ~ r:ithY11la{o Theophrafttu de "iftoria flirpium lib.
Arcadesfierirefert ,quod
?ptlmu~tl,illqttit ,cOjici aptul Tegeam tlOU;tllt~5,maximeth
Ji! pretlo hJvel i. Sed alij auéfores aliter fentttmt: omnes
tamen veneficium effe affirm.mt.
Theocritus (ftrpem ej{e Hippomanes, qua equi n-s ftlrorem aguntur, è,y T~ q)(;tPI,(a.r..wTpf~ cecinit hu verbu:
IX., H}ppomalles appellMu apud
;'1J''mJ~I!(/'~ ~ cpV7~V kl7['f/.p' Apj(.(Ùn. 7; cl" b'J 7r"aal
,,.,
J
"
~ 7rfJJlI01 ~a.tVOVTUI a,V
"
'~\ r'
CcJpttt, J!:j .:RJa.t
I7r'7lUJ.
Virgilius & TibuLlru poët~, virils ab equarum ingtlinibru defluens, quo tempore amori4 fur ore ~ irsfania fertmtur, ita nominant' & ille quidem Georglcon lib. 1 II • fic
fcribensBine demum Hippomanes, vero quod l10mine
dicunt
PaUores, lentum dcfl:illat ab inglline virus
Hippomanes,quod [xpe malx lcgêre nouerc:r.
Tibullll.S vero lib. Il. Elegia Il l 1.
Et quod, vbi indomitis gregibus Venus afl:lat a~
mores,
Hippomanes, cLlpicla: fl:illac ab inguine eqllre.
Et boc vero nomiue ttppellari T'irgilit/J lût, volem, i,,~
terpl'ete Serf/io ,'Jerba ablljiuè Hippowa'les dici"tb eqtlo·
mm furore & ir/(allia.
Jlriftotcles livro VI .de lû/foria animalitl11l,cap.xvm.
dej1ttentem etia1ll J genitaiibll4 eqf4ltrttm IJUmorem Hipp~milnes appellari reJert, Eq /I.e, inquit, tempore cO;tll4 ,o1lIgunt fofe, & focie~~tc magj~ ql/Îlm dnteà gaflde.!lt, i~
{Jant caudam crebmu) voce11l j/llr1mtant, IIt41110re emlt•
K 5
tlmt
�1 S4-
,
D E H 1 l' l' 0 MAN E.
tlmt jÙÎJ genitalibm ,fimilem geniturlll, fod 11I11lto te1mio~
rem qI/dm mares, qflem Hippo1r1a1leS nommlli appdlant;
'ton qllod pulli< nafcentivus ,~dhttrct. Hoc ipfùm tt/mm
quod p(lll~s ttafcemivtt5 adhtfret ,poftetl cap .XXI I.Bippa.
man es et/am effi ttfJerit. Cùm equa, IIi t, peperit ,flatim
fewndM de~torat , atlb etiartl quod jionti pulli l1t1fcentu
"dhttret, II Ippommzes dl éltm: , m.1.~nittldine mimu caricil
1MTU ,t'J1cc ic l"tif/fcUI/lnt, orbiml,lttltIt,n ;gl'u : hoc ft qftÜ
pr.tl'epto odorë1lllJtte.1t, cqat/ cxdt.ttur,furitth agnito co
odore. Et fimè equi1.tmori5 innafci venepciu,HlppOmtllles
aJP~ll:ttu, in fo'te c,:rictf m,rglliwdine ,co/arc lligro'..,quod
jtllttm edi/o partee deuortlt fœta,p l/rtttlll ad"bera 1/0 adntiJJura,ft quispr.crept/lm h.tbeM, rlillit!S lib. v III .Cdp.
XLI l.etiill11 Jclibit, tametfi lIb. xxv 1 1 1 .cap.x 1 .equaru
J coitrt virus eJfe cO/lcedtlt.
De hoc vero & Ilûit15 Solintls Po!!! iftor. cap.XLvI r.
vbi .tit, in eq/t.trtI111 partu amorù ila(ci veneficitli11, ijllod
ill frolltibll5 refer/mt rrcèm editi, fflhlo colorc, cmiclS fi·
mile, hmf.l"Y~ f 1lominatum. ,Q!!.od(z'pr<trcptllln fttttilJl
fu{rit rJcgtlt/gtwl1 mater pulio VbC1'(/ prttbet feUteandtt.
Co/rtmeUa Ilippo1nt/1ICS vCl/mu eJJe tradlt,qllod equi1l<tel/pulm; ftllli/1!I11 a11lorcm mortalib,u Acccmtat. gliale
IIHtC1ll i /ludPt, vnde fittt ,ft,matârve, 11011 explictlt.
ACCC .il Plillills,gui IIippo/llanes ttlmft! in velleficio vi~eJ Ill, vere lIb .XXV 1 1 1 .aJJirmat, vt .zffllfllin tt,.i5 mixtur.t.
ln ,effigie ul J1 .e Olympilll, admotos mares cq/(os ad ravient
COlI 1/4 /tg,lf •
.... lJeqlloP(/ufilllittdib. v. vbii1ll1'.t Altill Olympia: la·
duos av eo fotli
OIJ~"PIO e1':os dicl1!IJs mmfet. rllci~ r(f, ait, in prioriJ
c9!/llatCT/', mfcriptio vcr{t/III,Il/} Ud~1'ia,t : Pbt'J'mi.$ po·
jllll Ar&M Mell4uIII, minC SJr 1C1tJ1tII1S. Iluic egllo HipCil, l)b~rmidiJ MCllsllij O~l1Ipica MlItf.&
pomallcs
�1 55
D E T 1 T H Y MALOT V B l! ROS O.
pomltlles infufum tr.adunt, Magi IJominé; aftu, qtfO effet
intttentiblu miraculo. Magnitttdine ilJe quit/ml &jJmie
illferior cft equis »11I1ri5 imra A/tin pojiti5, & deformïare
'~tJda fr,fci{tt reddit : [ed ilium equi mares 1l01J f' cre tant/~~, jed pltl/lèqu4t1ü auni p.zrte appeturlt. lrrumpC1ltes
flllln ve.l effraéliJ vi/lctllù intra Altin, vel è reE/arum l/lttn!bw eiapft,illttm imladtmt,1ûIJil minlls ff/renf lr,ql/àm Ji
lItuentem pulchcI'rima eqtl.11n greg.r/cm adt rirëtttr. H./{fenIlS P,tfUfa'ÛM :CtÛtts quidcm veru,t,& fimrliter alior;;
)Jet~rum, occajio/Je IIippomll/lù, ql/od ex Tit~y11l,flofieri
Theop'IJraftfI$11lemori,fmatldauit,IJoc ~oco addu~'t,I.
D
E T 1 T H Y MAL 0
S 1 V fi
T V BER 0 S 0,
API O .
CAP. Xll1I.
T v n ER 0 S v S Titbymaltl$ exiguos promit cali li_
culos ,aliqttiwtttitun ruuentes ,tentles ac terefesjrirca quos
e~iglltt & pt/ma foliola,form" q/ûclem fol/Orf/lll /lypi!rici autbllittfi:cmodi 1~m.e.611IeJlrü)at minora, Cba1il<f..v ces
~mula. vmbell.e il) J.tfiigiis rardl, in qmvm t/cetauIlLt;flof·
etûi pa{(entes llltei; (eminattfperi/l[c/lla triqtlelr", l'II 4/ioru11l riLbymlltnrumjillinol'il t.l/IWI. r,tllrx tUVCI'O(:1 PIT'
~nodo ,wrul/latllrj infcrior/! pJrte allguffi()iJorù 1Ii,~1 il its.
,nterius ct/ndlda.
MII1IJt e:~
qUMltnf}UC CitH vlIlncr,/t1C aut
1I0c /.dlew quoqllc
ltf,ft paru.
jÙWI$,
I II Apu[ta ltabJ! prUt/inciagigtlitllr, nec tlOIl ifl Grd!ritt.
AC ~iciniJ i/l(rtlis. vt Cret.:, [,em~IO.'lbvq7 ' & ql!UlCl11 if/je
LOCH mantofis. Exit vno lace {ollgrortbw cmtlittt!is;allH,tc·
lICr!UI ilms urcu!o"iuII!43' rrt/ll~1 quanrloq/II! 1IIttior : iI/fUS
vero jù.umdc WII/or cft r ••dix. ~ rl'mitli jiq III dmJ wc lOb e.'\;-
.cellmtifuno cl'lYifiIUIOtj] l'iro IMOUO AlJtollio cormfo P'~trWIJ
�, 56
T 1 TH Y MAL VS TV BER 0 S VS.
�DE TITHYMALO TVBEIl.OSO.
157
tritio Patauino, dtl/u olim huiw planlM ttmpifJe. VrlÏtl$
Ta dix maior crdfliorq fuli.t vero & Tamul, minora:a/teriU4.vero radix mino:,Jed ramuli /ongiores, & foliapau!o
mlt/ora.
Hune TitlJ)malum Grll.ci :/.'77IQY 4figura & fimi/itudi~e fyr; nuncupant .dicitur qu0'b & I~"~.& 4 Gtt.z:.~ LatIlle. Cariea, qll'od l~ctA) idef!, eari,am fiue ficu al ,d,ml
rad,x referat: itë & ;{'i(A<l.ICdM-tv&-jiue terreftrù g['ws,
& àfigura quofb .Sunt t.t1nen & (lLij ~f-l(UC'O..d'IOI Gtrmaniet familiares tiC ({lules ,de qflibt/s in bifloria Frumentorttm fcripfim'l4. Bellonil/J ;(1-(,I,Cl.I7ruJ'J(t.1iIod'o in Grtfcia.
Apion dici fcribit.
FacuLtate at/lem & temperamento Titfrymallu ifte,
fiue Apios, ve/mllet/ter CIILidù ac fiCCÏ4 c(f, reliqui4 T;tlrytnalù fimilù, ac perinde quoque Im/llano -(orplJri moleftllS
4e I/oxius.
Pars radieu fi/perior ,Diofcot'ides ait ,fùmpta vomitione bilew pittlita11l~ eduât: quoi, ad radiccm ir'Jerior,pcr
Il/uum. Tota vtrif/quc purgatlonesmouet.
SUC",. [eJqtûoboli pondere, vtrilque tti,ml parte pt/ygat. I-Iydropicu,inquit Plinius,datttr acetavttli menJùra.
DE
E Z V LAS IVE PIT Y V SA.
CAP .
xv.
V L AE dt/tlfimt, M,tior & linor.
Maior ftuticof., fi irps eft, (atlles eilts (omplut'es, ter~- l
tes ,fr/pra ~ubiti altitt/drnë lOllgè .tffitrgtmt /oliû.vefl.iU1ztl/r oblongu & angllftü, Tit"ymali CIJarlw.e Inmonbtls.
vn~bl'/ltf angllfliores fùnr .flores feminaqJ Titl1Jm,di. r,,:
dtx amp~",ral~o[4,crilfljorù corticü.jùuo I.Jéle9 plent/.,vlt
à tota tpJ.t fltrps eft.
Minoy
Ez
���160
l.
DE EZVLA SIVE PITYVSA.
Minor priori fimilù, caules ta mm ei/I.! breuiores tcner;ores~;fo[ia etiam oblollga, angufta, acum;nata,millo-
ra :flofculi fruttI/-ch refPondmt; radlx tencrior, lignojior,
tetluiorü corticu; tota la{leo fim/litel' jùcco redulld.tt.
Reperitur maior in collibtl.! qtûbtlfdalll Gcrmrmid: ttpr;··
ci& circa scaphttjiam & Rafileam) in Apfllilf qU0'11 Gargano monte, Matthiolo tefte. Minor ttfPeris & ir/CIIltu
nom/ullû etiam Belgij /ocu exit. Vtrllque qUllndoq/le ad
hortos transfertur. 1Itriu[qftc vinax eft r.tdix, fed caules
H.ycme marcefctmt, Vere t10fl; emmpul1t, Aeftatefruéttl6
faEtmi.
l1,\!tl.tm alij E/ùlam, Arabes Alfcebran aut Alfcobrttn
& abjJllc articulo Scebrml Ilppe/Lmt. Jlidewr Grdlcoru11J
7lI'Tfll!lU; prdlfertil1l qI/if lIIinor cft. Nam bdlC foliû 'lT/'TV@-'
fille picclt ftris eft dJ/lwlü, cyparifod: Titl'Jmali r1la;orib/l~
latioribuuj) . Atque /;Ui1l5 et/am maiol'em rcperiri J]miem
Diofcorides teftatllr:cum videlicet frtlticem /JUlie qtlibuf
d<lm in locis t:rq>6J'pct ~V(I..iÎ'{aov,id cft, vaUe magnum intieni,i tradit :fotiJ i1Jflflem dt/as ei,u fPecies exiflcre.
EZ!Il.t eti.nJl rJometl d7llT1;r/i1Ç luxata cffe potefl·Sttb-
:w.)
Id tif ctell;m duabu6 prioribus [yll.,bü, retlla11tt
OÛUS
dinlinutilût Vfl/Lol, & 't1IUata l'oc,di pril1ll/Efitla. Nico~
latt5 Myrepfiu eZ!ilam CIWIld.pyclIllb.dc amidoti1 pri1//0; compofttione xxx & CXXX.1101muflt. Et potejhll;#
710r IJalld abfitrdè Challlltpitys dici , folio viddicct 'lM/-rvr
refere1ls .
.Slmt a/Item Etu11f Titbymalo7U1JI quoqtlclPeûrs,11eIflt~ & Gn[en/u de PityoufatcF1atur. II,mc quidam, in()Il1.t, ../l>e{m~ pT/flint eJJc Tttbymali, qfl'Od (rlcCftm Jhlbcat
vt tlll,ql/od,!? fimi[iter/lli~ purga, cltteraq) OnJ1Û,l )/;rib/lf
illü fit fi djimi[i1.
ltfcjites E:l../t1'"l1 p'lrgatorimn mf/icomm tffi [c,l'ibit.
dt
�rGl
DE I.A1H YRI.
& fIIJÛOremvi[cer.1 interna eXldeerltre, tltq1 tltnl-ob (aIr
.' fompcmiciofam: parlWH pr~ft arltiomtl, hoc cft ,.111 Itl UJ
1Ml1WlI.lpjil talIIen minor a(rilllonia & pwgandt faCt/l-
maiore baud inferior.
,
•Vtrafb j/ll pensè c..Ilida, Mrù & exu[cmt1Js l ventnw loq3 mole ~IJi,m a•
. Errant Ha p,lmlll,{fui (ortices hartlm radictm,,;n medlCai/ltlltortlm (Ol/lpofitloljibl~5 Turbith /oco [ubfiuuere
temerè audcnt.
•
fate
Dl'.
Error quorlll\'
CUIn.
LATH YRI.
CAP, XVI.
LAT Il Y RIS Tttb)'III.l lormn CliI11nrlff11Uyoa./Jèribenda; vtpote tota calldirlo & 1,Ic1i fi wilt fucco turgau.
~aules promit proceroJ ,altiorcs cuvito, digiti traJiit/uline,
Intus il/anes, mllitu alil fitptriùsr.l1J10fos. Jolld fectmdum
cau[em ovlogil,angufill,ar/lygd./lwH jÎI; 1I 1ia,(ltterùmlongiort,lte/lioratb; i1/ ipfis Vl'rO rarl/ltli~ brcuiora ltltior..lrh.
flures i/I f4/rg'ù l'xigui ; Fflatt~ tres (oh.trentc S [oC/(b,
majores qfldln Tir/rylllttiorum, minores quàm RicitlÏ; il.
quiblu {t'min.ll'Ottmd", inti riC/re medltll.l candida. ra dix
nul/im vfiu, fibrM aliquot "abet.
, ln ol~n,ib,t.S ,~lItem regiolliblts ohui" Latlryti~,prctfert;m
IJoWS,1n fJl!I/IIIS1lafligaudet ,& fi'eq/wmr repel'Ïwr.
Jn
i\«'~p)f Grltci~, vulgo C.lt,lptuiil1l1illor: rtalis Ct/ta·
ptt:U.. a : Germalli~ ~p~il\nIttnllt / rp~il1gIto~ltct/trd ~
ltoJI~et: l1;'!pallù Tartago: G,dlis Hpurge : 110~ril
~P~IIl1JCtI\P t & fpnctnir ,die; tr/Y.
lItwu amcm facultM ftJiil/lill~ erialll cft Tir lJ]lI1ftlorum, velJelllenter videlieet expurg.ttoria & acril'
. , 1
QUOdfe11len,.lIlqu
~.
lt G~ enu5,guftamibl/J "vid(iltrlr dl/lee,
'luodfimè Imam maxlIl1am pllrglltorial/l v;m obtinct.
"i'
L
D,
��PEP L VS.
�D
E
P E · I' L O.
CAP. XVII.
D 0 D n A NT ALI S T'trbu/a peplIM eft) l"lleo &
ipft [(((COm.m..,:.·,Heliofcopio Tlthymalo ajJU1lIb5, ei'l: ~
1J"~dam l'c!:m ft cetes.fed amI/ibm p. miu1t6 minor.cau/l~
~uh Jubl :tuent foli 1 exinu,l i" rotanditare ()blollgiufctlla,
;nfm, èlIlaiord,[upcrnt minor,,: coma meiuata : fimi/l/1
tr/b,u loulv dlfo ttn, Jëd miu lltrtj radix tenuu,jiul IJ(.t.JfI
IJo/tlf & vineü rXII, & JùbilJlLe in agriJ 1JCgleéli~ a/lt 11011
'ultiJ.
• AtJlatt: vig/,t, in HJemem v[% perdl/rt!t. Colligitl/YI
'nq!1it Diofi oridt's, mefoblU,fiC(dttlrtk in vmbra.
n im.@- & Grlfcisappel/,lIur; vuLgà E'{JIl;t rottmda.
l{tl'llw6 FÎllfdle RCfl< llfml à GaUica diéfilJrze 1l(Jmin.lt.
Gallù Jiqllldem ~(f Kcut ille ll1artin de veignes : Ge,:~
"Wl;' ~tufd) mi!t~. Dicittll' & O'lJlUl & l'o,:x.rpv dIPP(P'
Jk , VI ql.idem trmr norha tlliribirur. /1l/ing,tldrunl vero
}lippo,y,au expo(rtlonce/;:lm ):"(Jt:t.l!n;KM .Ejl tamen our
..
F.tmltafelll ,rtllOIl PeplflS rt'/iquù Tirhymalû, 1"01'#
& fP 'C;tS,aflllJile abri/l et ,clllid.1/1l vldebcet ,{/Crem,1II0 r,
darcm, & ct/m violel/fla expmgdrrÎ( cm. nJl attlr Golfe'
'II/IS lib ri cJi11lpltc .",edic.fart/lt .IJÜ v, rb;;: T'erlllS quid,IIII
l'cro 1.llfKl~I'tl. J.rfc.iJ'It, & Ine fi'ute.\' partit" fi/(C1I1'IIJ,lb~f
finI/lem 111"lmll1J4,cùm m Illtù,fll1Jl qui" pmgat)cctl illt.
,lino ,1/i,t ):;'1./-Ictl'1UY.Al, de qua mox.
DE l' E PLIO SlVEI'El'LIDI!.
CAl'. XV 111.
�t J
�r. l'E l' L J D l!.
ItJfurgms herLet, & [aUto flmi/iter jimo tttrgida. roimuli
eilt.! teretes, ficbinde pt/l'purei, ql/tlndoq1IJerbllcei coloriJ.
foli.l P cpti & Pomtl,lcte [ylueftrio tfrnula,[ed prona parre
rttbentia. fcmetl exiguum in triangtllaribttS pamu valllU'
lu ve/uri Ptpli,fub fo/iu reconditur, radix puJilla.
/11 m,~ritimÎ6, Vt DlOfcorides ait ,'lIax;mc nafc'tfJr.
Appel/alur vero lion lIlodà 'i7~7Ji\IOV, Ver/lin & m7Ji\l1,et
vtroql!e qllidrm rlom;ne à fimtlittldine Pep/j. DiofcoridlJs
mmJ'd fJome/l ad [J ippocraum refert, ab aliù & dvJ'p~~
;{VII c(.'YP/:t id eft, POrrI/I,le,! fjrluejlrù,dicitur, quod[cilie ef
Portul,lca Imim modo fP,trfol1l per ten'am rcpat,foliü~
;p{amrcfcrat:wlI nempe qUit fPontè & tlon [ata;1I bortis
& allbj gi~nitur.
RefPolldet pep/ion iftlld l,iriblU reliquu TitbJltlalil.
]);ofiol'idcs etiil1ll coUigi,rcponi,d..1ri & cOlldi ; pcplim~
(lo ait: Galent/$ ji/cru habere l'a/idtlm n011 admodum vri,J
1'111 :fimen vtilim,fed 7TVPN,NÇ, hoc eft,feruidum,fimi/!'
1er Pepl; modo purgaw. Exemplarid Ga/eni ~vrr",J\èç"d
efl.flattlofitm IJabët, fed 1I0S COT1ltJrq emendlltionem Jtm~
plcElimtlr ,& 'lTVp",J\t~ legiml/J.
t 66
DEl' :E. l' L 1 cO $ 1 V
1
Calenl lOtus
cll1çndatus.
D:!
C Il A M JE sye E.
CAl'. XIX.
C II A M.tE sye E fùpilla humi proCflmbit,& p~.
plldù modo naflimr. ramulü tanwmmodo mmlerofioy':
bU4 ~encrioribr/Jth, qui terew,fubotes,et in rotul1di orbll
JPecl~m dif}er(J iacent. folia perptifilla, pepli minora,~o..
ttmdlllfctt14, lemib,u ipfisf O'(/IIJt & magniwdine parut,
/ùb q~/omm 4li~ fiuam tricoc&Î exigui. radix tmuiJ,tft.'1I11,dtd1t~1J & lalti fimilem filcCII11J lJ~c !Jçrba fIon mtn/l~
'1HIf1n Tltl'Jmali vlI/mrata emÎtt;t, ipforum etÎllm gelle!,
"jfm~
�ç Il A MA: STe ~.
Lof
�6S
tH CHA M .tE sye !!
aJJ(ribentia. Repcriwr,tlit DioftOl ides ,;1] flIualidù,dridi1
& pctrofis.
Xct(Mt~rrJ~HJI ,tppellant,id eff ,1Jt/milemsycen. 'Dicitllr
tCutc/~J ~v)(.-I! lion modo ficlls, fed & Peplus, vt iam anteiS
1/JCl/ll1Jl/ntU: vnde Cbam4ycc ,Qfl4I IJtmJilû aut terrejlril
Pep/ils \ q~em folio & frwdwe omfll/l1odè ref ert. Appel'
IJtllr vero lu,c clilll1/ !A(~XAlVJ.(PFr..5J';,Ç, veluti 'pfe Pep/lu.
M. fY. (uvctalltelil d:ppr..5/;w Diofcorides IJCru<l11l cffe tr"dit
av allqll/btu !ipCl.l'.M~ctV ttppell.lt.lm: (,mle dodrant,t1i:fQlii~
~'ulde exiguü, >p~ af~ fille Lalwi.e lm b:r. : & frf/au Îuxt"
'pfa w uiirlo : Jed & totamlmu,tm ipf.lll1 aLbam & fPw
meam. Dt e,tdem & rIJeopbrt.ljl'lJ lib.lx. Mecolletll IU~
rl/Cli,t11l folio 4JàcfiS c/Je Strutbij ,quo tif/tell candidawr,
ftflEl1/(j,lflbo. Se 1totaiIJ bcrb,IHI c'l1Ididdm e/Je tlOII ,tdi~'
cit. PI/rg,mdl vim vtcrque hl/ie Meron; tribuit, & V011W
rio/le expurgare: comili,diq:; mOl·bo obnoxiü bac purg. l '
tiollc prtJdcUe. Suffi;C,t)'; billc pojJet a!;qtcts, 11011 aliillll rJfe
lA iJUmt J.w :J\11 et ,if«'l'."':<t.I" qll.2m vel PeplulII vel eIJ,t:
rl/4jccll, & [ep,tr.ltis loci6 ,jitlJdmcrfis nOlnillibfl~ de e"de
flirpe DiofcomLt:m egiffi:.nifi ipfcrheoplJrttjllu hile fcru~
pu/Û v;r!erctllr eximere .qm (.(lrKltJI <tbanc i11 nllwero ,tE;,,rtllIl fM'XAlVrN~V, id cft, pilpaUerfl1illJauctl & poft X.'fCl.77'T~V
IIC pMd.cf'tl, repo[tût. ql/od legitimam t..<';XAlvct ';'~Fc:,J\IV fille
~pt.t.i!J\C;Cl.V, p,'paucri$ efftJPeciem, & propriè Pap.ttUYJJIII"
1IIel/IIl Lei III isdici ojlenditj& a l'eplo & clunUd:6'CC {/If'
l
f~r.ells.
4:
~H .U(Wn CIW/ltt6ce viribus rdiqttis Til hltll,dis
jiml1Ù. G.ÛtlltlS abJlerge"diJi1llul & ,ure11l,./lt,l'im pofJidt~ .lta~7I1e .terochordol1ll4 & 11Iyrt1lecitU, cartlcs tillS W
ilt~,o~cj
III mor/il
(ltt"pitt/ùllllù .tllmoti, qtl;~ ex CSJ pro'
JlUfI IIquor , dUrer/ent.
!4.!!!d 'luidcm & re!iqu" QUilles L4ailri~ et/llmerat"
pojJUlIt4
�D! E V l' Il 0 II. ! 1 O.
polTul/t ,fod qtlt/l1<tdmodulII i.ml at/tea 1110mÛmJlS, vftu
eaYllm periCIILa non Cllr~t,veLlllineqtle IJII;IIJ.
D I!
E V P 1-1 0
tt
DIO.
C AI'. XX •
.
~ V l' H 0
R BIO
Ob/01Zgd, crajJ.t, & vir'mti.! funt fo-
It~,tn rot/wda de terl'tl jigl/r".1nguLv(d .Cflf1tlllel'em viti:
g(),fo~ GII/eno MeiopepOilCilllll/n( up ItII1II refcrrellt,fi 1J0
AI/guit ,& emm'ét/Ores,0- ,dbi,~ntibllJ JPiiiis p/'/1t11li5,dt~
pltn [ere OI'dillc,obfieJ.re/ltll1". ~ffll/it ex bis rl/l1/t'1.ltis L,.
quor l'elw/II Ilter ,mis & IH07Ckx,!.1I iiè cOHmfcens.
Dlo{eorllies E/lplJorbjlulI ,illq/lir, LibJctI (/rbor eft ,~d.p
~Y..(l~,J'Ii"id e~ ,ferui,teei gaum
{em/If JPccj,m l'cfel'ells ,qI/if ill MdIII ol,.forum Tt/lOlo repel iwr ,(tuco refert.:
dcen mlOj quem (1/111 1 i/llcre coUlgmlt eillS regionu
boulines ob eximium eiuj fcl1lOrem.
~/i/li/ls lJerbd111 eJlè EupIJorb ru ait,& emoI/te At/.mft
extr,ecO/UI11/1If,S [Jercll/iJ port.:ri.
D ifferelltes a'item & l11ullùm diflidetes montes TlIlolus & At[M fI/lit. N,Il/,tl TJ11010 l1ol11ilJe in Liby.z, allt
Malllit.llli,imons 1 GcogritpIJurefmul'. Eft Lydllf. 1II0/IS
T./IlQ{as;;. Afia I/linori. Poteft;/I rxwzplaribllJ niofcoridu pro At/.we perp' r.lm Tillolus filbftittltllJ effe.
GrtfCÎ p.tr;ter mm Latwù Èu~o( I?V t'oc lit. p/Îllitl4 VIIO
10(0 1J~rbd'" fœmimtlo gellere, Ettpl10rbiml ,tppr[[,lt .Sll(~
tt/$ etwlI Eupl!QYbron,6r quid(!1Il officmiJ 1110(13 cft •
. J!tb.t R~~~ P~ololl/ci p4tri,qlli prim/Il Vtl i'll Mdurit. tnldlll1rpCI',llltt, IIIflClJtro huim aJJcribltllr , .; CII;IU medico
Euphorbo lIomen d((cpit.
,.ItI,
~~tttm fUit an/lO M. l'l. LXX. Brtlxelltt;1I amœl1Îfll110
4C duij?ltlJo l1Qrto lo. Boifoti,viri, vt gencroJiJlTni, i.t.t J~L 5
llilmll.
�ZVFItORBIYll.
��171
Dl 'I! VI' H 0 R. BIO.
c1ijtmi. àquo V/lllffl tcrr." cOnlmiJ[t/m foliu11I, in plI/Y"
11l1tltiplicawm cft, & radicem demifit in obliquos ra/llU~
los rliuaricatttnz.
10ll1l1leS Leoin Aphrictt hifloria lib.1 X.~X VIIO folio,dlll
v: ipfc nO~}Ji~.1t ,FI/Elu, xx V.ltllt xxx.quandoque pTOlJe~
mre,~rl~lt; e qI/ibm matI/TU & vtllnerllti~ fiJcctls effl/lat
laElt )lI1l1l/ô,qui ICI/toTem eontrahens eoncreftat, att,b ÎlIdl
clJlbg,rtur.
Ellphorbium dutem , ftUC/lJ mmpe COlleretl" ql/o vti#
mf/r, vebemellter (alidlf, &vt G,tletll/ô .lit, callflirtI. fille
VrC1JfÙ f ,twlt,tIU & tCISIIit11J1 partill1lJ cft; qu.mo qtlidc1l1
ordil/e e,t/idflll' & [tCCtl/ll.
CmlJ 0[(0 vlol~ turtlt, vt quidcm Meftm , fed & a{iq
qtlOIIt~, vel ai,tm vlIgl/emu permixtIlm, refrigerata tit~
ctt!f.m 1: .ldllfrfil5 ft II pore s,trel1lores,rOJlUulftones,ner flOII'
rcfolutiollCJs conumit:prodeff etiAIJ1 comra ditlwrnos co'
xmdiCflnl d%res.
[111 10 IIJ[uwptum,7Jt A'e"rillS, P,tt/IIU, AEludr;/ts ,et Me~
fileS referut, dql/.U & pituitam per infema dllcit;fed VII)
ql/oquelion modo [.mus de os,fed & velltricullJm,ieetl~,
r([iqu,tql vifter" ttccëdlt ,exurit 41'11 erodit, Vlliuer[rltllql
corpflsiu/I,UImtat.
obi l,inquit MefilCf,mi,IÙJ tClluirer tcrmdu, &per~
mifcendllm CIltS,tcrimon; 1/11 obttwdemium, calorem ,e~
711ltri'lltibtu, & /UbriCdllflbus: q1l0rll11l tant,HII eJ[e opo7'''
let ((lpt,llll ,vt eiflJ(itperfi' ieI vl/dcqflaque cOl/tegalt/r.
Set! diffiCile cft EllpIJorbiuII1, a[il1ila vel illllo[lfcre, vtl
PCYII:ifcert', VI non eXllrmd; [rWIJ vim eXfrlft. Nam &
pluYlm~ conumperatllm olclJ,fobinde foru ;mmElllm veftCdS C,'I:(J~"tj corpore prttfertiw lIIollllJYibllS. qU1l1J1 ob cal~'
fom tutl1~ eft.ïlllr~ corpus IJOII admit/ere.
,.
Tuudullr 'pfÙI1l eti~m mm molcJli.lJ nifi ltar;~/IJ d,l,..
gent"
�n 1 O.
173
t;e7lter obftruélû Ile cOlnmtmiti&.Si qUimdo cmim " cri l/J o'
'Ûa eiu; ad ~fll'CS peruenerir, mox pmrisillcm, f. mlta~
tIOIleS'h excltflt,flc dcinde ardvre i/ltenfo,cop,ofam P'lfIltam a(11/ueCt/trI, taudem vero & fmguilJ,z1ll t1im : la,hryllJÏ5 non defi(ientibtts.
" ,
Aduerfùs autcm EI/pborbij acrimonimn,1'Cmedlo wdtgen,û fertltr eJJè herb.l,ql/<f..lb cjfe{fu & cotltrarii~ f,,(t~ltatt~us Alltel/p"orb~ nomen Itcccpit. C'lUliculo.lIJLtc Witt · dl'7'Eu~6p'
tu eoplllres,rotllndos) vircutcsi atqlle circil cos foltlt qlla - bm .
/ta Pont/li/cd!. radix wultM qllOl[lIe habet propagmes.
Jucco & bite abt{1jd.lt,fed1H·qll.lql~.t.11I ~(rj, \'(1'ùm ~~'lIto
& refi'igerante , artlorcm aC aCT/moU/am EuplJOrblj rr:D l!
l! V P H 0 R.
tlltldentc.
De hae wtcres fcrip{!JJe rJondum obfimwe licuit. Vi·
detur 1./,7letS ad Telep"ij'!paies ~cfem P()JJe.
. .
Crcuit & if/ud .111tellphtJl'btoll doélifl. TOlll/nt 1101(0to, eodem quo EI/pborbit/1ll'llmo : arqlle VII" Ct/m codcm
perilt.
D
E TRI 1> 0 L 1 0.
éAP. XXI.
. 'T n. 1 l' OL 1 0 uojlro foliot eXClII1t obIol1g,/,lat,t,[J.'
SI./a, viretia)crufliufctll<l) Gl.lfli {oli;sperqll,t/J/ ftmilia. t'at/lu rea/H, doclr,ull e al/ior ,fas1tgio ill al,1I ditl/(oj ;11 ql/ib,~s
flofcl/h eleg.tlltes, 1IIedio d/fco If/là orbiwl.1I 0 VtrO .'1l1blt~ Cdlrulci, A(teru AtriciJlol'llm tfl/:rtli ,qui ill PllPPOS,.m.
d/dos COlltabefl;erucs abel/lit. fil dIX oblongû)corticc i/lduifltr cr IIfliufcttlQ •
.'l'Y /Ife il1/l') În'lllir Diofi:oridcs, Tripolillll1 10(;$ mariti:
~nH,qtl~ Vll~{t aI/tilt ,rcrcdensq delJ'iu tt.Ac t.rlibll$lJllide
ln Bclgq qlllbu[dflm 1114ritil/l;/l1oflrmll rl'pertlt//": VI ill
;Zd.m-
�DE TIUl'OLIO.
ZeldHditt infulu. Neque videlicet in mari,1uque i11 fieCl'
fid locu, qtttt.tftUdllS mare allidit, rlfcedens, reflt/em, rc~
troi cowmeans deferit. Tranflatttm ad hortosdiutille
l'iget,fia lfl~flri4ns grlll/deftit, & ;11 fibr& r,tdim cotn~
mutllt. Aeftmu menfibus flores facit.
Fabtt[IJfùm cft,ql/od à Di0fc0ride afJcribitttr,tradi 111pe vno die ter colorcm florù eius rI/l/tar;; & manè ,t/bt/11I,
meridie pttrptmu, vefPeri fPO/I'I'I..;v,id eft,phœni(ctl11J. se~
tamen tres florum colores lino die reperir; pofJe, verirat l
batld repf/grlltt. Nam cùm flores,omnes no fillltll,fed p1l1~
tiCI/latim & [enfi'll perfici.mtur, tres faâlè contingitJlorum colores obferttari: incipientiHm nempe,compleroTU7I1,
& dcficientium. Nondt/m patentes allt completi,JùbptIYl'tl rC; fimtiPcrfeéli patentesq1,qtlales fcripfiwus;deficieJ/tes p.1pporum "md/dam oftcntant Id1lugme11l.
Tpl?r6Mop,à nonnttllû etiam -+tJx»)ab alii& fM!P)~ appel'
Idwr: vt qttidem jtUer notbas voces refertttr, poffet Af/ft
marinas ,am Amellus m.lrinfls 1/on ineptè ,'ici. Ar.tvs serapio T ripolillm Turbith nom;ntlf, & poft Ctt11J At/jcelltla. A{ltW'jlls tamm Gr.tCt/s, Alypi flue A!Jpi<t radiee/II
T urbi/h eJJe exiftimat. Me(iles vero IJerb.tj'erul'lCe.e l'If.'
diccm ifldicall;t. Habe/Jt officill<t & fùn TurbitlJ non 1/10dO Il rripolio, vm'tm & .1V Alypo dtffi rens, ueqlltrqfMIII
,t;I1I'1l !eTflI,lCcum. Rf/od a GarCÎtl ab horlo pl'oregu TIIdl.t
meduo;/I Aromawm biftori,t,qumn c!ttrif.ac doélijS.caruills clufius Lati/wu dedit,deflribiwr, ex qI/a hiflori.t111
,irts in fùb{equens ITal/fit/Umm Capt/t.
.
C.ttcrltJ1J Tripolij radix) vti Gale11tlS Ilit ,guftdmi t1cr~
~ft )~t faclllr.lte caltd,t in mtio excrj[l/. D/ofcoridcSTltt/t ce
,11 VWo potam dt/arttm dr.uhmarttm pondere, per Altllllil
i1qlll~11I drlecre refert:irclI1qJ v,it1am. COHûditllr etiit "d
ale.'\:Jpbarmaclf fiuevmen;~ rejijlemiIl111cdicllll;eIUJ.
P'
�17$
D I!
TV R. BIT H !! X c; A R. C t A.
CAP. x XII.
T .v R nIT a planta eft r"dice nUh magna neqtt'
Ilm~a: cal/lu dodrantalù filbinde longior, digitalù "ajft-
tudtnu, ,hederdl modo per fol/lm repit.foliaprofert Althlte:
fl~res etMm ftmiles èca11dido mbenw,lIonnuuqtlA1'n otn-
nmo eX4lbidos.
Vti!t5 autcm mediândl cauli1 dtmtaxat pArs inferior,
radi,ei proxima,qtu!gummofa. Atq] !mills corte'f eft ,que
/J1fi: tn <t oftendut j craflior videlieet quid.tm AC il1atlù,callrileU inferioru exterior cortex,1IIedio exell'lpto.
, ,LaudaturvAcuu»J, arttndillofiml fragile & pl. 1IIi cor4
ttcu Turbit!,: deimlc C1/; gUnlmi ad/J.eTct concl'ctllm,quod
gtlnnno{t~m dicirurj& all;idum.
At gummofilln 1I0n eff fernper fila ut:tl~ra~Garci.lU ait.
fed Indi,qlûa I,j(lmm t Jgmmnofttate optma Turbith no145 àrloflrù peti,[olet eilU ftirpë IIC Cltliliculos prifls qUtf/1l
coiligant ,aut contorqllere,dllt lmiter vl/lnm/re, vt tiquor
tff/tleret. quo tandem denfato tttq? (oncreto, catlliCtllos
gtml1nofos aurertmt. Reperitur 1'er'o & qtlalJdo~J Ab{que
contorfione gammofum fttEtu11l,fed ttttnetl,qu'o (acililt.s liq~or ematlare poffit, vttlntrari 4C (ontorqfter; forêt. Calld/dul1l et~am fit, eodemaI/Etore)inSolel.cfice4Iu: ;n vmbra etemm 1ligrefcit.
l)rouenit i1J mar;timü, verùm non adeo Inllri vicinÏ6
lo,ü, Vt vndaeill6 aU,,; ql/eaut ,[ed dtt.!bus allt rI' 'b1l5 ill~Y(lt~m,à m4~j leu,ù flIC mi/ljal'ibtl4 diff,mtibw; cr quicm ln J~CU[tl~ & p~tJtlS !mmcnribl/J qtlàm ficc~.
1:!tt[cltu
tt:r am
l " r /tl/tem
' . ln Cà71lba'V, lt ,Sttrr/ut ) Dio in1illa,B
J'
'\; J ocuq, VICI~Ù.'& in Ctt'(pate, vb; plurimtl~', àflh
'
~tlde t1I4gna &OP/4 mPcrr,1f11l A.r.1biam Ar,anUmllorem.
J',
) 'J'
ri"
�176
DE TVR~ITH EX GARCIA.
& LUfttanial1l cffertur. prttfertur .ulttm in CambilJA
natum.
•
eArabivlM, perfis, & Ttlreu TI/rbith appe/lafllr : in
Guz..arate vero Barcama/l ; in Cjl1lj~r,l p/'ouincia, C1/iflil
CÎflitM Goa,Tiguar.
H"vrtur ab Il1du wcdicü pituiwll deiicif/ls aC expu(g~ns IIltdic.tmenwtIJ ; C1/i fI fevriJ ab~ft, at/liure falm l
ZflJgtberj t11il!qui abh3 buc ex decoUo pt/Ili gaUindui a/Ir
cum "qllll exbivem.
Me{ues Tttrbith eailium cfJe r~fm ordine tmio) &
crafJamlentamtk pituita1ll VIlCHare .11t'll/e h.me ève/uriCIIlo, tboraa, nmlû, atCh TcmotionVtM IIrtuvtM (dllare;
(ed trzrdioriJ ~1Cttltdlû eUé,& Ile/ifriculii fùbilJde eo /ùb:
uert; perlur b.rrt~ , ql/o circ" z..illgiver, 1tIajlirben, ,t1f11tb
IlrOl/lata ei pmmfienda; addi & olmm a1tJygdalvru d/llciu1II, vd Ipflt a1J1Jsdttla, tlut fael h.mllll ,lj~ torpw blli/II
vfù extcnu,frewr ,ltIt elll :lcrefceret:.cb ,dm item wm p.rItIltlll5,amygdtllH dultibm ,afiv.q] co/ttemper.. ri, iude co"~
ponemib'4& /lntidotum( claétcrilllll aM elcc71l.lriuI1J IJJfiatIlt appellat)q aod J}':I.,1~OIlII'/.(;V dicitllr, IJffi cmu ipfts et 11/edicù cxcrcitatù il1 V{tl f(quens .
Dattlr ipfim TI/rbith drtlcIJ7tltt (pll/S wÎml4) V/M, dJ
fimmlUtIJ dUi/l. In decofto vero aut d,ftito tres qllatllOrv e
admÎttlmtrlr.
oB
E D V L O.
C A 1'. X XIII.
. 1:. n v t V S foliiJ mufcario,ftué/f(41 fombuco per{lTfl~
lu t(f, (èd ctludtcelll lIon fadt llgllo/ùmj Ca"tes t"ntlllJl'
modo lJ~rb~l(eos prolel t IJ)berni1 Tnenftbm (0111 abcften tt$•
. a1lg llfol' IJI fllllt,M fte'i'4entibJI6 {4rtjm/t~ gellim/,uÎ,jittll:
bu&·
�nE EBVLO .
~uci noueTlis ramt/lu ac propaginibt/6 reJPolldem~s.folia e~
Snteruallu geminat'l ampla M velutl [ambuCJ ex pIrmbus ad cra/Jllm neru;(um pediLulll1n wnmiFu coalefcïit,
qI40rttl1~fi'lgllla oblong,t {in!, latJ & ttlar,~ine [errato a~
mygdalmû ampliora m,ûor,tq1' Jlms iii vfnb:II,~ cttrJd/d~.
ftlt~U4 Jiue aiÏlJ; jï/brotfmdi & rurilo (ulore mgrv.mtesjtn
gUlbt~ femin.: p,lrua o&longa. radix longa, digitall6 craf
jitudmu,millimè ilgtlo[a.
, Exit paFim'locu humëtibtls,incu ti6,(ectts ViM et margmes ~grorul1l ,pingui Itf.t0tb [010: aridum,fteri1e,jiculmth
reJPUtt.
Flores Aeflate, bacclf, Auttmmo maturantur.
Grtfci ~~(tld)('TlIV, id eft. humilem [ambIlCt4m,nf1minallt. Didiur & ~ÀIOcro.KTiJ,J'iPlct d'('T~, ~ ~uC:oï)(,». La!Ï1lù cft Ebulû & Ebullml : Germani6 :llttic!J; Belgù lin;:
blC!J:GalliJ Hieble : HilPanis Yezgos.
Tempcrammtum aute»! Ebttltu calidumqmdem IJC
fiCCftlJl, l'trtlm% ordine tertio j & f/leultalem Iton modo)
'lut/In ei G'llellflS tribuit,digeren,di exigua1fli[èd &pttr~
gill/di per aluum eXil)lia11l et valtdam habet .efficacif(imt.
radicesfimt. foli" digermdiac difcutiendi porcl/tia pra~
flant.
Educunt autem radices non modo piwittUl1, vcrmll et
Cql'ofos potWl11lU Immores: l'tlles i.twco ad hydropicoru
pttrgationes: fed tamw corrcél&. & vbi VIres filffeceriJ/t.
~l/rg~tlt ,enim cu moleffi,,: vemricultt1:l [ubumilt: irJtenoraqJ v/(cera o»mia perturbilnt. Malè ormliutl$ v{it$ e tfilm fuccedit, qltÎbllS IJepar oudurtlit , VI qtlttlldo PX fegio
mo~~o .ifcit~s rucc~(ttt: 0.'am0 brm; nec temerè,llcPllft
v,al erobuf/t6 ex Ebul1radllibtiS metlic/fmCrmml,illtt p~
tlO daI/da. ?ecoqllÎtur illllÎno radix,ji caf/fa marli, fr'gida) & fcbm Ilbeft: I/lj~s pro aJJd/z16 ,Jattlra te1llper{lml~
,b{
pOH9
�178 DE CVCVM. SYLVEST. ET EtA T.
potill Cft. Expt{rgaut & tCciU; & femilla,fed dementilt1
multo acmimri ClI11l rnolt:Jfi,,) pr efertim prius aCClO IIIfuf~, ae deinde femine ,mifi ve! ,tliis aroi1Jatu vnà per·
m;xfÏf.
" Foliir fumores œdematof difl:utiuntm', cataplaf11latll
!ome1ltù ,tdditi4.
Diofiorides Ebuli'radim vterum aitmollire, dperire,
& affeélttS cirea ip{twl corrigerc"la infeffits decoélM:f'oliil
~ecelJtif( & tenera injlanmltltiones 1nl/igare atm polent~
tmpoJit,tjloU1mode item dlllbl/Jlu & Cdiltl m morfib Ils jm"
pOlli: dl/xili.tri podagrici5 mm adipe t auriflo ,Ult h!rciIlD.
}I/!!
DE
CVCVMERll
SYLVESTRl
ETE LAT F n. 1 O.
C A l'. X, 1 II 1.
S y LV EST R J S Cf{CllmülJllmi prorepentibru fw
mcnrofis wtlibU4 & (tlbrotundu foliu {tuiUlml ,el11tII,lrUr;
& cllm qI/idem qui Galcnofat;uU4 t'jl (vutgo Meltme/ll
appellallt) ),'t1'i[(h umm aJPeriol ibtl4. flores [II blllt.:i fim t :,
jflé/1lS oblongi,aJPeri, oblongis glalldib'l4 tf/lliom, alioqlll
forma fl" MfiJl.tles, (atiflu vero llelmll'ribl/.llol1J1,èm;/lO'"
les; ql/i mllf/(ri vtll'l(1o,l'ei 1('II~(!il1lo contlléltt defilulllf,
fon/en ct/1llliqllorc ci,twl.mtcs : radix cr4fa CIl1tt!id~,
1nll/tip/ex. Tot.t jlirps vebementcr 4111arlt, veluli & reis'"
ql/,t 01lm;,1 jjlueffria Cuwmer.Ir;lI.
'"
ParatflT e."C FUElft IltIirlJ Elaterium diélum tI1edi((111~e"
tmn, CUi,U colligcndJ coficit'lldiq) rI/fion eS ae modos DIO"
fcorICb pll/ribu.s l'erbin'l'fcrt.
" ~'J pleri('h citllllÎJ re<~io/libu$ in rtlrler;bm, [abu/oJis tf,,,
l/lSqJ IIIctlltislocis repel/tl/r. apucl Gcrmanos bortel1jiJ·
(rm,l,lfltrmjïlllls, plrtribus il/de Il,m;1 f.tcilè reJJl1ftifli1i
J
tLlrerillm,
tJOll
�CVCVMrs SYLVES'l"n.U J
Ir'
�18.0
tlOn
DE CVCV1LSYLVEST. ET ELAT.
tal~1W è radice reuirefcens, fèd ex fèminibJU ./lJ1lrfis
proflcmms.
circa Atttlmmum ftU{f/lS matttrantur; dtqlle tO mY'
pore ,ad ElmriU/Il corsficimdum coUigem/i.
Gr<t:ù eft :ï{y.t.) ct)'pl@-- ; Lat;n;s agreflis & erraricf/J
Cfuuml~ ctiam appel/atur : officinis CtJcumer ajinin~/J.
Stmt qUI CtlCft1lJerern angttinum VOCerlt. Sunt famen ITI~
ter fittiuos & hortenfesvtllg'O IlfIvitos Ctuumem oblong'
/te reCUl'Ui, qllos Ilngtlinos cogllominant. Italis cocomet,'
falt/Iltico: HijjJ41ûs Cogumbrillo amargo : Gemlll,,~f
Jli)i1b curumu: noftris lIDtulC tOtlCOlltllltttn: GaOlf
Concombre fauuage dicitur. Elate/ ium flue ihemlplOI
pfficin.e eorrupta voee Elaéterimn nominanf.
EH autem denftlt/IJ ifte JitCClI4 ex fectmdo ordine e~'
calfacientium, Ga/eno teffe,& fùbtilitmt partifltll.exref'
gen di item digercndi4 vim obt;lJe( •
Fo/la clleumerishlue[lris, radius earml/th eortial ,
vIi vehementer amara,ita flmi/iter quoq3 exeaifaciunt,tl
aUlergtmt,fed mim'u M711et1 qllàm Elateritt1Jl.Exptl,g~t
al4tem ijfud El.lteri/lm bi/em, pituitalll aql/ofosrb hmno'
Tes;& qI/idem valC1/ter; Ife 1/011 modo per inftriorem veP'
trem, fed qu,wdoque per Ji/pema.
.
Modw 7)iofcoridi eH àfèr/ltoboLo ad oboltJm, pro VI'
.,jU11l portiollc.
. Cit ttlem mel/fos ;/1 pefJo ftlbditlltll. NAribJU cum Ual
trlfflji~m oct/lorum ;n morbo regio eolmem emendAt.
Dl!
COLOCYNTHIDI!.
C A P.
xxv •
fl
. COL 0 C y NT H' J S per Imnmm rAt4 cucufflerJ'
nOYll11l m~do re"it eNtn ql4ll11 C;trulum Cllc.mere1f/ 1/0'
• )
flr A
�DE COLO CYNtH IDl';
18 1
flrtt ~tM appellttt proximè referen~, cuïus &'jjltleflrù eIl
JPecïes ·folia eillJ Lata aliquot incifùri4 diJJeéla.florcs in latcopallefcunt. frr({tzu glo&ofit6 cordce integitf/r Wltti,lU t et vbs t/latttrUlt colorù , quo ablato int(rior (4lldida [tl1Igof.t.~I~duIl4 ad medicirzdl vfilJ rcficcatur ; Vila Ctl/Il ln ea
,otJd~ti& feminibtuparuiJ, & fordentu colOI'i4.}ngm,ti~ 4 ,nar,.tudtnù billc medlllla eftjfimi/lter & felhe,totafJJ tpr~
ommblt-5 [uûpartibzu ft;rps .
1.fl caliduregioniblt6 feritur & perficitur C910c7nthÏ4;
{edm Gem••mia ac 13elgio ctgrè ad maturitate perttenlt.
AppeUarifolet à 13arbaru ae in officinù Coloqt/Îmidlf.
G~tCi& eft KOMltUI~f, & quarrdolJg I17ltlJ(~V/d. • .Atque binc
IIlera J}(/.f17iwr.J v{d.r aliqlliîdo in[cripta reperiwr, qUit d/idS
J)ct~ÀOlttlva/J'&- daitur . EH tamen & 117K.1J(~1'{'" Ct/am/ÏI
.greflù, de ql/o prtf.cedeme c~pjte . La~lli in/erpretes pro
Colocylll!Jide creur?! cucurbltam reddiit {jl/t~jlre)/I .!Jiffemu t,mlm bltc à colocyntlJide cft. CttcurbUltfiqlJldem
.
r.1uefirid G,'~cu. X.OMK.tlv.5
,,
,
r; ' Ji 'l ' Cu,urh,t~ fil.
JY
r:t. «:l'plet VQcattlr, & )atttld!
Ill], H uellris.
.
eft:ftandit l't fatiua vicillaadminintla:folia eil16 fimlliW'
lata & irldiutfa. frlléltu paruu Cflcurbitttlùfimites , dtlri
cc/ignofi admodum corti,ü. medulla intcrior adeofi 1cctllenta,vt reficcari nequeat. amara imerim tota,vti c olo'Jntbidis & agreftù Cucl/1nerü.
~ft araem ColocyntlJu veluti tota fill& llattlra, onwihusQ3fllÏ4 partjbll~ amara, ita calid,t quoqj lfcfi cca fectmdo gradtl coq] intenfo. atfh idcircocxptlrgare ,tfbftergm:,
"~eTJ~e, & quctClmql tlmarifoma efficerc pojJct, mfi valid.or CIlU pe.r infe~iore11l vemrem cuttCltimdt ac pt/I'gandi
f.aCtl~Mr eltqrl4el/l& ~pcra, VI Galemt6 ait, prlt,mtere~•
. T. nt valCllterfiquldclIl/Jancvi/ll exercer, vt mm modo
~ bjle~n .citifltme copioftfft meq] educttf , verùm
& 4brafis mteIlml4, venarmna 1Ilefèraicarum oftulu re~]
ft
.
M. 3
)criltll
pltUltam
�tg,.
r,.:g COLOCYNTHIDE:
feratù,fimguil/em &,cruentafubindeeliâat.It4 vt hsa
de cat/fà nec temerè, nec mfi gratûfomo aliqurJ vrgente
'1Jorbo,ea fi~ vtC1ldttmjtle'Jg etlam tlijilento aliqilo ae gltl'
tino[o perrnlxt.l, quo viti.ltcu ydwnent;a eius reprimatur ; ma,lefica vu obttmdatf/r; 6- celeriùs per aluum per:
11Ieantc,tntefiin.l mimIS abradlmttir .AdÎ liJeer; MajLJt'/J e
am gttliJlIJi Tragachanttt, Merues admollet. '
.
F07l1ltUltur &: ex ea pllJlilti ctlm Maftiche ., gum,,!~
..Arabico de Tragacluwt d},et Bde/lio. Ex f)is Mafticlie etl{$
adflringentu [aCflltati1 Cflldenter pal'ttceps eft. frûlllll t
atttem Lenta /tc glmillo(à, adftrtlllom:m ti1tU,tm lIftt t'xi-.
gtWIl babemia. Adfr;rtgentlbus fiquidem luûufcel1iodl
)I.flld.la~· fortijJima medicamcm,l coerût,( ae t cftiJ1JIJM
'I/'T,tio"e deinde vtolemia ac nllJleflt.t , vlm de faClllt'ittclll
fitatlJ peragttIJ/. S2!!.1f. ver~ adftrirlgemia pcrm;;o,;ta lIo,h,!,
bent, facibttsmitJo/'irk Ciml {Ilbore OplU fùum perfidullf.
!2.!!:.-ales fimt pilulJ.,à RIJtlfi ltb.1 x.ad Almanz..orcm llill't/!,appellatte. J2.!.1te Lopommtttr ex Colocymhide 6- ScalJl'
1fJO'n;o duovllJ fortiflllnu; de tert;o Sagapeno,qtllJd lent~re
fito inteflina oblin;t, & ab vtriufqJ ;rlÏuria defmdit.
9.!..~t/!, qI/idem compoJitio tamerJI fortiflima,& qua 111t
tcmcrè,lIcc citra vrgentcm vehementer tlcccJfltatem vtell
dum J.uilè t,mlCll /Cc dtra 1IIagnM moleftiM exptlrgdl,
& mm milloribll6 torfionif)t/s, qtlàtn p1cra'b mitiortt c!eulcmior,tqj medicam1!ta,MaffjcbetJ Itl/t afta qtl~ adfirl/l'
gtl/u ,Itdmlt1cmi.t.
" Atqw: hallc ob c.tttfitm veriftmile cft à Cocbiù ~iltltPO'
tl~l G<l[Cllùm M. 1. dt medict/1llmtu flctt1ulllnJ 10Ctt, Md'
P""CII & 13del/,t/rIJ 1'cie{fa volt/t, fj/(,~ t,tmm prtt.ccptOr
cms Q;1~ntl/~ ilfilcm aeir/cre Imtcl~folitmftterltt.
.
. TI//ll! 41t,lem c%C]u/bû n01l1ll0d'o litt pf/rgatio11CS, 111
9111bl/S Vertlgllli, lIemicranit/!,j Cepl](t/çt, Apoplexi ,mor~o
~OJl/I"
�DE
)8~
HELLEBORO.
eomiti.tli, .4ft/!11Iati, imeflil}orU111 lmcilttibuJ,aliùq3pert ll1dC ijmnJ moruis (uerurr;t; vcrùm & finis nrqult'luam
allJerIl;;lJdtts viresprd'jl.:/t.
Valer ad dlll i:nn 1ilJtlitlts & fttrditatcs olwm cum ea
duoélum. idem lumbl';eos & vcntn) tineM ilJterimit M
ptl/it./lluumi ;101/ r/ll" mouet vmbiiico imo% verltri ad1nOlum •
. AC8tfJm q'~od eins duoéliollem admiftt,(olltltione dmd~lores {apit, ilt/{fure MefÎle.
, Se/llen ad m01'tl/orrml çOl'poru cOllforuationem tIC con~
flUnt
d,tur,lm vtilc;pr.efertim Aloi! & Myrrhaadmixtu.
De
HELlEUORO
SIVl!
VI!RATRO ALBO.
CAP. XXVI.
VER..A TRI apud votcm duo gemra fiJ/lt: Albmn,
&nigrum.
Sunt alltcm albo Vcratro folia magna, ltlt,~, maior~
frlu tatifoli" Piaf aginu,tlut potitl5 GentiatJ~ fimilia,ma.
iorol,mdgu venofo, liratim ftriata,tlc quit{dam pilCM hab~1ltia :rel1tu & !eru[aCCtI& (aulu, prte[ollgtU,1IJttltis itJfertùs f~!iortlm tunicü obtltJlutltS) qUM inarcfccm dC11littit;
fÎtPCYI~s\ver'o plllres profmns JPiCM; itJquibll5florcs 110rl
1'I~agm,e fe;m a'lgu{lü ftriati&foliolis ImvamJ colore c.mdlC4mts; quorum fingulu tres atlt qll4tllor jùcccdtme all~uff~, p4rtl~ fil~qtl.t veIt/Ii {tfami. in "Ü fe/1lm/M~m &
~mdlCans. Rad,>: craffa,(4ndid4,haud longil cft, cu mul'lIS tldh,«rentibU6 fibri~, qllibll$ etiam jùbinde fropat~~u~.
Htllm & al~a fPecles e{f florivll6 nigr;'''t~l!bUJ,J OI'!SQ1'..
'At4lem Rr.tfortzm 4l1lpl,aentibru ,mgllftjo1/vru; al,oqtl~
,.nle~çtlemi[lmilil.
-
'
M ""
GlIUaet
�lB..,
VERATRVM ALBVM .
�DE VERA TRO.
GaudetVeratrU1/I ,([U(4m montanù & dJPerioj &non
,nQd"O in Grdlcia, Italia, aut aliù ClllidioriullO regioniuus,
veràm 6' in Germanidl 4e Heluet;orum montibtl6 virer.
)1ùût & ifl hortÏ4.
~foret Aeftate;mcfobtl6 autjiJb Autumnu legenddlfùnt
'4d,ces.
Nomitl4tur GrltcÏ6 t")"~bOp®- Xeuit~~, & quandof;h ci.
'br 4 ajpi," tionem ;M~~Op@-' ÀeuK~{: Latinis Veratmm al·
urn
l
"
l:
'
~ • Sunt qUI" <t.crKI'Jtt.,
'
ct70~V
,m)Vct70 fctç,
JI ,))OVOV
IlpctMl~@--, 7l!JÀv~JOv, J.vct!pJ70v edam ~JUrlftlpent ; aliis SanguIS Heret/lü dicitur : GC7manis I1Dtif; nitr;1n utt;: no-
pru ltt)ittllltfd'lno~tdll: rtalis EIJevoro vianco: HifPanü
Verde gatnbre blanco, &yeruade baUefte : Gaflis
Ellebore blanche.
.
Ex tertio eft Drdine excaIfaûentimn ae deJiccdlltitm/,
4rtélore Ga/eno.
romitiont purgat; varios IJllmores tlCit ; qtlidem
fnagna CI~m v; é?" moleJfittjitmm~. quoetrca,dan n~~, dcbet,nifi vbi long' valmtesf;h mOTb, fimt,fJJeSfb ex alllSre·
fnediu adempta fit:vt Paullll Aegineta flribit. apud que
& nOn1mtl; exhibendi tim ae propinand, modi extant.
Sternutationes buiut radici& puluis qttoqltc exc;tat,narib!"S exceptlts; & inter i1ttpf-UK.d forte ftermttatorill valm-
e1
6:
tifS'mms ~ft.
Diofcorides Veratrt4m iftud tnenfes etiam ducerc, &
fœtrt4 enecare in peffo appoJitrtm refert; & /nl/res jl!t~rfi
'here Ctlm meUe & polellta [rlbaéltt/tz. plmilt6 plltbmaJin
oc enwndari Addit.
14. 5
D!
�.116
'.
HELLElIOJUNE.
�D .r
HEL LE BOR. 1 N E.
CAP. XXVI I.
'V EnA T R V M album effigie refert HeUeborine,eJ«
de caufad nobis appelLata, {ed hmmllOr tamen a,minOT
"~ulto. ~auljs ei/lJ erecttlJ ad pedis ferè altitu.dinem ajJilr~
g/t :foltal,tta,fimiltter venofa & flrlata,vlI Veratrt a/h,:.
fo~ p4~ttula .fims fecundmn caulem ordine quodaw. àigejft,fol,acei, albicfltltes medio aliqtlanttdum promJ1letlte
{ublttteo ., quibU6 8blonglt tlors tamm magnttJitccedunt VIl~il {lliqttlt,aliquatJtulmn ftriau.,itl qtlibll4 femitM m;1II":
ttjf/rlla. radlCes fitb{tmtfibruflt, Tlcrdtri a/bi tenuiores .
.R.epu;tur locü haud {ltiemibJI6 ac vmbrofls;& CiîJlMt
qUldem rtmio dC lulio.
1-1encbOlitlem tlotJ impropriè dici ac nominari polJe ,ipfA
Cl/In Veratro albo jimiliwclo teftat~tr. Nam [ylueUre
~c
jpUl'iumquodd.ttn eiU6 geml4 cffe V/detur.
13iofcurides quidem ~hMGoF{YI!' :Jr.tP.VI(Tl'..oV /'ul(p~V, hot;
ejf,p'lrftum frJtticulum eJJe ait,hab'étem ihd):!~d. rpJM4,
ici ~(f)milljma Julia. plinttU vero lib.xxvII.cap.lx.IId_,
lcburl1lcm paft/dm tradit lJerb,tr11, exigtlis foliis. & [i".·
Xx Il l .cap.xx. pamùJoliis. Et partta qtûdem tJ0ftrtt bloC
IIeUeborillc,& herha,& .':i-J./I.v/çx.oç. :Jr.tp.vJ~x.ov [rquidem
berb.un c"jus c/tllliCt/[,U rdtus affurgit, criant ft vnjeaulil
fit, Di0fcorideHIPIi fltra nIllJCt/p.u. Nam & Po~gonttto1J
q!todjingtû.rri cat/lc, & Itttollitllr,& ,lttfèitflr)a~{-(IIOV f4~t: 'Jlt,hu}611~TllV ,ait ,~d.fI,V@- fl,Jç (~V 71'I(~e-·.folia al/tem
UI~ non qI/idem minima flmt, (cd eompartttione Tlcratri
4~bfpllrtla revera Jlmt,ac dicidebenr.Et P/init/s lIorwl;"
&n 4,jèd exigu" & PI/TII.1 tllmum efJe fcriblt.O ftendutl'
.h~c n~~~.t., Hel/ehoril1es) Ct/III ca lJ UIt d Diofèoride /Cc
J>/tmodeji7lbllur,jimiltrlldmcm maximam ,fod t'('/~e~
legJtl~.
�l8S
DE HELLEBORINE.
legitimltln eJ[e.;1I tdlltlt ac tam obftnrlt veterttm breuit4-
te ,difficile ftterit affirmare.
Dicitur autem Hel/eborine DiofcOJ';di ae P/in;oetiam
~mlTttK.7i~, fed vnde hoc il/i nom;ni4 ,non patet. Ver atrul1~
• "rbum etlam dCTx.4f reperiwr, vt dixirntu) .1ppellatum. Sf
pro tlCTR./; [eg; pojJet dK.TIr, exiflimari poffet èm7mK.T)V,
qUtfji bl dY.TIV diilam, quodvidelicet Verafro a/bo fuperaddatur. Tlt eten;m rheopbraftsu lib. IX. mifteturin
pot;one ex 1'eralro a/vo, vt vomitio bene Jùccedat, Helleborines fmzen. 'rnVTO S" id 7rOdPIOV, addit, id eft ,IJetc h(f~
bU/1t qtltl.dttm cft. Atque conieélur am ita [acere, fed cerl l
,JJeqtû nihi/ datur:VCrt4ti etiam hittld cOlzftat eandërheophram &'Diofcoridu Hellebor;rlem effi. Dioftorides fi(l'ûdem, v011litionem adi/mare cam, quudTheoplJraftld
~fJerit, rllJll fcripftt;[etl tltntttm adtlerJits [erha/ia med;cA'
ttlentA,& iecinoru affelliorlCS vibi. plum autem efJe pof
fient IIellcborines. Nam & Cetltattrium mimu fi4perit'ls
ti;xil1l1u HeUevorirlerll qtloqtte appellari.
Cl.urùm 7Joflrtt HeUeborines qt4alu fit temperies Jill
f""llttU, eompertum nondttm habemsu.
DE
V Il n. AT R 0 NI GR O.
CAP. XXVIII.
V.l! n. A'r R 1 ,ûgr; tria {tutt gmcra, prllt"
"'tll quod à Diofcoride deftribitllr.
J
iUlld W
J.>rimu11J folia promit ex pit/rib/II colleéllf,qflorum ft,,~
g~,li&rjA obloga,/iltlt,/ttttÏa,& duriuftula font veLut; Lall"
fI , fld margine Vtrillq1 à medio fi4rfilm verfi/4 [errIfU:
,at/le CII~Ct. flores in pediculu pa/mU/il a/tu èradiciblls eTtlmpe1ltIbl~j)rnag,li, initia albidi, dcinde purpurll[cel1tt !,
poflre11l~ v/rentes, ,ùm viddicet e wedii! jlamil1ibll4 /tt~
tell
�Vin.ATRVM NIGRVM PIUMVM. lB~
��D 1! V! n. A T n. 0 N 1 G R O.
~fÜ t~~tl. Jili9U.t. ;ncrtuerÏJ-u. QEfl
J 91
tuor aut quinqlle CO~.
JlmEt", sefllmtmodoIJd.nafètmwl·; i1Z qu;b~
/4fem~
n.R,
~d,
tes ftb{tmt multi4 'raftu njgru~fibrÏ4 ,ap,U~tl
f;m
qUlb
Ul
medllcs.tenuu nerum.
A/~er!us Veratri foliapriorû /fnll/ lA fimt,fedlmg'
~flio- 1.
,.~. lIIgrzora, ambituth toto [cmlro, UI/l
em !jfu~ I~abe~
p ~em~phl6 minus, aLtum, in ramulos cactmun
e d'ttifo; "
{jUt~us flofculi deorJùm ntJtantes dcpeudent millo
res;,'oloru, epau.do herhacei. radlCesfibroJ.t. altquamo
tll1lu
tores.
mmus nigricant.
Tmillm Veratrum clmles /Jab,et procc~iores
de cr~jJ/ores : fol,a quàm fcCllndlaugllfl.~ra, & fubi'l- ~
qt{ort/~Il ~
#lmbu,,, l1trinf}; forratm:.~ores magnrwdme
fèc~md, :fil,iJUd! parI/ft (e(.mldce4.:radlCes
flbTil muLtu vtt "lforum co-
ba.rfntes filbllÎ~r;cantescb'
Naft/lIltur Veratrlll1,fC ill mOlltibm a'/peris
& pctro~
fis. Duu pofteriora in Germ/mia ile B{!g~o
ftequf 1uiorl1.
Floret .pr,;mum ,irca naft/lem DO/1 ltn/C utlI,
fi Hyem~
clemem mitlle}1flurit; ,il/às moxJoluro gelu
: proxitnttl/,
genw piJl/lb (rTiùs: territ/Ill drca Ver, & ipfo
V~re.
J'era,.rle 4UWl1 bttf cffe rtigra,ftti5 intel' rece
miorc$
lIenit (cd tamUl ad que/tl vetertl1lt att{foI'U11
J reJerr; de.
b~allt ,lion .tqtlè expeditum. Di,ff( m/t/?spquidem
T'ertftri
fI'g", clefèriptiollt!s pcmCj hos repcrilmtur, Tbco
pbr.tjlru Ji~"ldem fulio lal/TlnO Vtratrum nigrmll effè ,rit,
& [rua"
Jt,"~~CfO. ~io(cor;dts ve!'o foliis p[clttt;lj ~c SplJoild.
!liji
-)lIC,tth (enm1etp{ttm depmgu . QU<f, vt
tmde1ltem dtifettot
tet! ltI,; Ua & lJ~c Ver,ma"rd Tbco
piJrafl i tt(adere,cii
~,o((o~/dJ,J vero l'cratro p,tr1lm comle/lire oftc/
ldmlt. Jo,~o,~qu,dtm LatlrUIn,& po/ij{mull11 primflllli./ru{l
1t l'C,I>
"e,4Il? UYII re(crllnt
"
(
h
J'
.l'tl mgrum Ver.Ul'tml ),
t
lcerc
T to~
phrtfj1l/s fèribit: PllltÛlli ,lIIt Sp'mll~lij f(lli/lm
1ltQllltqU':t
co-
(ve
..
�191.
DE VERATRO NIGRO •
.cvt Difl{corides )dlmulttntur: Appellittttr autem Veratram
tligmm Grttcis ~M~bOp@-- (.J."\d.~. d nonnuau (-!A~rJ.~71'G
J'w :iU111 m~JppJ(ov'!«~Cl.v6PF,Ç OV) .'l;TfOÎ110Y. )/,UpctVlOV, au'
potilU dl'11Y.UpJ.VIQV, è)/.~(.J.Dv, aut ~)/')o(.J.Dv: Italü EUeboro
mro: JlIfPanu Verde gam bre negro.
AppeUatur v(ro Melampodiotz, quiaMelampodem.;~#
tll!ntormJ habclttjqui furentes Prœti filiM prirllt/4 eo pllrg1fe, ~ ad {imitatem mentis reftttuifJe creditftr. Hurl'
Drofcorrdes paftorem; alij di,ûnatiOltu peritum trar/unt.
J
.Q.!!yd autern inter ba'.c gencra primmn, 'Vulgo à Gcrl11itni& ~Jnilll.tlllrtf,& à110ftrul!Jeplic:b ktrltc:ruptllO'
minatur;idcircn videlicet,ql/od 1-IJcme clemente circit1JlJ#
ta/em Domini no/h; refit Cbrifll diem floreat.
. '"
l
A/terflmgenll~ Pfottdohellebomm & Veratrum mg rU
adt/fterintltIJ alJte /lOS etiam F/tcbjiU6 mlnet/pauit. PleriCjz,
Cotlfiügincm ej[e volullt; quia IJuit/4 radicibU5 iHmemort~
lju,tdmpedflm1J morhu noftrdl luatu agricollt medeawr,
hatultlrftmili qUdtJI COllf/iginc veteres Mulomedici TlJO'
do 'Vllde & à 1I0ftriJ Jll icmupt diciwr. S cd idem poifon&
& Veratri albsradiees;vt quidem Abryrw6 & IIierocle5
Grttei 11 ippi,ttri tradtmt i và latiùs in cap. de Bup!Jthal~
mo, i1l jlormn hjftaria fèrip(îmtt!.
.
3 Terti'mz gçntts Gew/fttlu .lleur;lmlllt nominawr, J.
PCdtmCtll,tru jpcdicNlos etet1im illtcr;mere (redul/r. Pl:"
CCt tlollntllli.f AColl;tù ifl-tulgcntu .mnllmerar;. Neq] efl/I~
pe(~IC/llos tttmùm, [ctl) velmi Acon;tNm , & oues alitttf!
~rzm/{ÛIMlecdre come/itm f erwr. VerùlII hoc notJ modo
iftu.rl,fod & reliql/à Ve1'a/ra rligr,tptJJ]imt : qI/a rie cd4~
& I1Ifer Veratri gcnera boc tartium retill em/mll videt/lf•
. Ç.t ler~m Vcriltyum mgru1TJ, VI qllidem Glt/ctms(cf/'
tlt, ca~ltll(~o cali(litu ae am"rjus cft, ex tertio fimi/tter e~4
caifacuntmm & rcJicc.r.1ItittIU orrime.
Pilllitdttl,
�J)
E y ! t\, AT R 0
NI GR O.
•t~~
Pitt/itam, bilwl jl.,li111n. (td f!,- amllll potifomùm a&
PI~ellmcholicos omnes /lU»10iCS dco;fml dltt it; tlon t.t,net)
fltra 1~'Olt'fli,ml ae difficliltat'11l. Id(;ycu non mJi robr/ftu
ile v,llld'flltnis, Vt MefileS fiJ .. det ,exlJibed/im. prod~Jl a~~
WIl ex Ve~'llrO nigro purgatÎo infrm;entibus , ma/l~ac~»
mel.mchulrcis, comitiali 11101'&0 4ftié1ù, cl.plwltl.'Ct~,
qtlartan,d,fborantil"I6 ,& rmmibl/s breuirer qUOi vd Iltrlt
txagit.tt bilu, velmc!,mcholicltl 1J/li1'ror l1Joleflt1t.
Modus exbiviti/1nÏJ, ,félullrimltb. v .ait, font fcriptulj
tres ,paulo pl//.5 millusve, tellt/il/l1I fi!Jrarmn è r.1dicibuf
p~ndenti um, in aqll4 pallil/ium macertlt,trü; deinde {ortlCe detra{lu,ac in v71Ibra Jiu,uo,pnicétaq3 renui,qult ipJi
fu,be{t medul/a . Datlly afltcrJl ex paffo & oxymelite; li/!~U~I fuauiWiJ gr.lfitl,qud?,d.f11/ C.": odor.ttù flminibll6 fimt
,nfcrcnda. Si vero cjJicaciorew Wpi5 plllg4tionem,Scllm,uonij pauxiiium at/i;cito; IIJ!c j'le. .
.
Prttflat autem inter hlte gemra prl1lttlm jdmufe [tcun.
dt/m·rel ti/lm II/intu ejJicllx hllvell/r. Extergit veru l'eratru"; tligrum etiam alphos, licbclIM,leprJU, ae pforM . ifl
fiftulam callufom illdims, cal/il d,loblts .tut trib." diebll'
J
)lt Galemu ait, dCJTf'bit.
DE
VERA TRO NI.GII. O DIOS COltl DI!
CAP. X X lX.
· 1 ST V 0 fltratrut1IlIlgmJ1l,vt Diofioridesfiribit ,fa-
lt~ '",bet viridta~ PI.ltltno rl'mlia ,{ed Ifllnora,ad Spl)olldJ~
l~ fuila accedentla , [cd fiJJ.1 m.tgH & ,,;griura, {tlb.tJfte-
r'l;cauIH alPer eft : flores .tl~i pIlYpUrt~fcC1ltes fiue &,t.<m.r
~.Up 'f, ,(èIJelI1,lf Crilcemoji, & /II/plo [ruéllt! nicofi1l1i ..
lt~. r,ld,cesF/b{tmt tCrllles,IlIgr.t,velutlà qllod.l1tl rapÎttl10 cep~ ftm'fl dependentes'1 uaru m & l'filS tfl . .Arque itA
N
veru"
��Dl
VERA TllO NICRO DIOSC OR.
195
Verb~ip{A 'Diofcoridu fona1Jt; èqUiVU6 maliiferlum,allUd
ommnQab co Veratrt/tn n!gl udefiribi,quÀ1iI1l TluoplJraflo, de quo capite antecedt1lte •
. COnUt1lire lIutem "ml hac Diflfèoridu defcriptione faA.ppurez, quod & IIlià$ & modà, pro Dio{coridù Ver~.
tro ntgr~ eXf'Teflimus. folilfetenim in primu eit~ Islza, 4.1'qUot ewmentes angttlos, & vtriniJ.J inrifilrM lJabelll, ln'
jfarfoliorum jicm,vitu,acerù; ql/ali" p/atalli effe abtmdè
co/l'at?fcd tamen pr.tdiélu minora. ad splJondy/ij fo/,,,
[iltu et/Hm auedunt, 11011 quidem totsl4C integra,fèd fingl//a~ia eorum (ex qui1)(11 (1Iim 10tir16 fo{~ ~plJOtldylÏJ (0pojitto eft) proftmdiorrb'l6 tamen fijJnris dwifa. eadem [iIt~lrato colore 1IÎgr;wJt,& al/~tWlt(l.lii a[pera [tmt. ~ift~
lu reEtw eft, pede alti or , nom1tlJ/lftTl,ltU6.; qtl~ fùperlf~s rn
"~mulos diuifo,complttres prodet(~t vclutr {,tt/orts (allm,
dijèorum infiAr; q"j fimulracemt qf/tmda~ ref~rtmt effigtem;prd!flrlim (ifu{iCtilt-l flltccefcentlbtl&, 'pfi% deorfilm
hutuntibr16.quam et {dÛ calices mulripluibw fiofculuilli.
quo qtl0lh modo exhibere videtltur. E [rll,~ ttl~ fiqtlidem,
!lofeu/i copluYes fimul farltt,vell/ti Sc(tbioj:1.,exetmt. Sunt
CAudi"; lu, diltuo colore nonnihil pl/rpura[cellteJ, [rue, l't
Diofcorides ait, l\tVY..(lJ èp.71?ip~upol. Semelllllde III ii(deln
fitbt/4fcitur calicibw,candlClI1JS,oblongfltll) fe? èvti C1IId,
tamen »I;nll6 0- tent/ius,ac nOIl perinde/.ttle. R,u/iC(s
ttram fitbIum nigr.e, qtûm altcriw 1ûgri Veratri rent/iotes, a~ l'no_e.xif,tlo capitrdo cOlJfibratlt: i1l tlouelluquidem
pl~lltu. Nil m Veter,bU6 ~tll1e multiplicatu ~ pltmblu detlllttUntur.
'u
{e1
~eperjt"r in Gernwli.e plnif% momibru, & alji~
Î,,-
~ttllu ile afl'erulocu. In hort" V;1t4X cft. Diofcoride$ eti:t
ln ~Jferi~,e.d;t;~&: [rtiemibtulocù Vertftrtl /ll TJ;gru enll/;"
fer/bit: opt111l111111:; quod ex tiuftllodi lflcif "CClp.tur .qltale
N .1.
efl
�19 G
D~
VERATRO
NIGRO DJOSCOn.
rft, inqttit, qt/od ex ~nticyra pcriwr. Floret IIfIte7/J
HJeme, fèd .t.flitm menfibUi.
iflJ~d Veratmm nigmnI non
Toto .zutem at/no hcrb'l viret.
Recell,ti~:ull1 pleriq1 A firdntidl1l nigr"?J:alij SatzicN~
lam fœmtna nomin,mt,lJiffert t tHIIC multum lib Aftra~:
114, qfU & Imperlltori,,; v/l~belltferà bttbd.Saniculte etttJ
pnquàm parum jimill4 l'ft. Nobl4 diu vi[1 eft,non ql/idet};
Tbeopbrafti,fod Diofcoridi4 P'eratru11l1ligrum eiJe. Re'
[pondet forli/tl, vI retulilllUl :eol/e1Iiunt etÎam vires. Natl'
& alros alloHj1 hlmlOl'eJ r./diees l/ttil/J cxpffrgare, reJ/ci
IJauemt/J ill Gmn.mi.t 1I011u/loS exercit.ttifomos medico s,
'lui hu me/,l1Icbolicos purgluos fœ/icitcr fld[rm;tlltem re'
du:(cre, QJ!0clfentwti.lm noJfr.fm, & Diofc01'idi-r Vtr.i·
rrtmlll;gru1tl cjJe confirmat.
nib,ût tt/lll'm Imie omnes etlam eM nOl11enclattlr~
• Dioji(jrides,qtltt jitperiuri l'U' ripttt [ullt .Sel/lt/1vtr~ ritts,
ait, in A1/tit.]1'tt Sef.ti1lfJÎdeJ voc.lri,éiIlJCjJ ad ptlrgation~f
-v[uweiJe. S, modo gcnllin.& & tIon viti.lra eft Idlio. JIt'
dttur ttl/um n011 omnino ;lIfcgrtt. N,ml fi Se[.mlo;des, vt
Plm;"s dit, & vox ;p{a feft.ltur,à sefam; jimilitudille 1/0'
mmIJ.zbet, improp"è builU fi tratr; nigri femm, 110U se, . , fmli, [cd Cm,i ct.//lftlflltl Se[amoidesml/lcllpabitur. [.1,,1
D 'OItOtJJll l0' et SeJamot
.r: 'des JUI
r.' gm eru, Jl'Irps el"f1. Ex lJl$' a/oJd
cUldc~rnUatUI.
lU eb<le v( r,
La Dtb(iorldi IIC( ejtffi: {tIJPicandul1I: & [IJrtè ex ThW
pbra(fo tra/!patlt , 8mbit jiqtûde»l Thtophrttjlm lib. I)C'
Allficyrm(es [ruE/II flcralri, ql/i 8efamo jit11i1i~ fit, pur'
g.tri: II cllcboruUl ,inqllir, lIon [olùm r adiee ,,(ed CI i1fi'lIa'lIltle cft. Siqltidem tri Am i(JY't, VI [crt Il r,ji'lIc1u ci/li p/lr:
gdnlttr. I?Plndt! ill[eri~j: Atlliclrm(es frfléllltll ('C(alllt/ct J
I~ cUevOYl dm (oient, 111; Stfamo fi1lJili~ fft. Q.!'ibus ve~t
bt~ Thropl)TIlj/f14 Perat,; [rllc7t1m St[dmo qttidem [t,ml
refm;ftd Scfomoidem pmdiarirer Ife propriè dici 1/011 4~
[srl/ III/ •
�!)
E H SAM 0 1
Il!.
197
sed ad Ver .ztrUlII nof1rum nigrum rCUl'rtffllltlr,
'ui," f.-ctiltatcs jiln/les cffe almirIJ Ver,mi ll!grj,wmpe~
tUnl eJlè I.tm [i:ripJinuu. Ad ollmi~ t.lmm Cffi{ûCl~,.,bab~
tium,.mtt,edeme '''pite defcriptu:JI; quo VCflji111r!e AHt,'rre/Z(i's prœâpuè vJosïPClles quos,pr/Jlld ftimm.lfJJ prop'".:cd, Veratri, apud lie t eres fempei' fuit .IU{[ OTi/dt).
"'rmAt.
DES l! $ A 11{
R.IDB
a
J 0 E
ET
c4 p •
Il X {) J 0 S ç
o.
~LIIS.
xxx.
l N CIO 1 M V s in Sej:tmoidtim mentiol/em: Ver~
tr~ potcmia ae l'iribu.j proxim.t funl: &: ex purgttntil~m
tll/;lIcro: oportunum idcirco eort/III hijloTZM ex D.loftortde
& dliu blc repetcre. DU(J a/Item elt fimt :Vm~m 1nllgnU:
a1temm par/will.
,
'"
III l11,tgtlÏ .llIum Sefat>zolflü defcr/pt/one tf/ter veteres seramoidel~
"011 [.ttiHommûr. p/in;/u ltb.xx l[ Cdp.XXV.IÎp/")l6p ovn,i. gnum.
Sene/ion; fimi/t:rll Imb,fril flnbtt: Orib.l.firu ex Rafarq
~uidem cRnue,fionf, Rutlt fimilioren'ftteit. S~{ttmojde!,
tnquit,ii1ailU foli,II).lbet Rllt~ fimili.t, IOllga : florcm album : radicem grllCilcm,ignûult1ll :femm scf.mlOfimile,
guflUa»l'lr/lm.
, .Diofcoridû Pero exempl/lri.: vtrifJJ Imbtt Se(amflides
iftud
CUnip r
v
"
'
"
~
,
,
Il arlt· EO/lUV Il '1JQŒ, ait, IlF'}~p~Y77 n ?rl1)""V(",
~v ÀÀ<t (.l.ctitp"
"
>I"L
, .... , C(.V·Jllf
"
"l""
nU11(O " Pl') ~ '.9(VII CG 7Fctit7ll"
1
(l1J'ôpf.{d.
b;'OV Ul'~C(.I~IiJ, ?7lJ!.pdv è,y T~ ~U(fCl, id eJl, sjmjli~ eft lJeY~
~enctlot/JaUt Rllt.t:flilit' longa::jlos ItlbclJ:radixgraçi.
1/1 )me{ficilx'
'è
f' 'f
'
fi
"
:.J<~~en t~1 e Srfàmo, amarll11l m gU/di.
li S/'ue ,aut~ Dlo(coTldes,fiue alil/6lJuil/6defcriprionu a(4~ Not1\fur r>jor.
or eXllle"l1t, oeU/lfta fide Sej:l1noldes magnu non agl~o- 'Qri~s.
N 3
uiffi
�19'
DES E SAM 0 1 DE
MAO N O.
ui.De videtllrjfed ex a[iarum fcriptu tantummodo defcrj:
ptirmem eieu collegijJc:atCh idûrco difiUll{f iUIi prtrtiwla tÎ
'Vfiu.igllorans vide/teet cui Jimite Sefamoid/:s magnü ('ffir:
smetioui llC an Ruttt. Vtrifb aurem fimile ejJe, vix pofibile. Sunt eunim dljfimiles multu Sel/efio & Rutd,qUalifctmfb eÛ."n eaJit ,Jiue gr,meotens, fille alter.l HJpericO
Jimili!.
Recentiores .;nterqllos To.Ruellill5 & 1l0tlnl/Ili poft eU,
Sefomoides maglllmi exiflimallt,quod àTbeopbra{lo vefatmm ni~~r!lm d~fOlblftir. cognomillrlt eniuJ ipfl!/II SC'
famacetl1lJ flue U}f<1tt~c.,N ( ,A Il/icyrenfis, il/quît ,jrtJall1l~
Sefamttcci l'erlffri d,1re [oIent. Accedit Dtofcondes, I}III
Sefamoides maglzïîapud A1ltieyrwfts VeratrtllJl( Ji 11Iodo
g~lltûna lec1io )voc,trirefert: & Galemu in lib.de Jnl1plic.
medfaClilt. vbi Sefd1Hoides tnitgnum Am icyriCfI1t1 T'cf 11'
tfft/n cjJe fcribit. Alujcyrenfe [zqrûdë' VeWrttm cft, C/I/Ill
TheophrA[fm melllillir, & de quo Cttp .xxv 11. Çed iflua
ne'b senet/oni,tll% RtIt.t flmile cft) & 11011 modo {em;n e,
[cd &radice efficax efl· Sefamoidù autem r,ldix ; .r;pd. '
)('T~ )lJoc eft ,igllllttit,& nullilM vfiu .Crcdlderim ego 11~
dum repertltlll Sef.mlOides, & propter J!dlllquam oJlmdmrus difficultittcm,non facilè agno{cctJdmll.
Dicit/Ir rtl/tem U}f1t(uoC-1cNr, lit Diofcorjrlis & pofleri~
rt/m cxcmpl"ria fJ,lvent ,in Anf/eyra ·v,l\éCopov.Caufa additur, quonia11l VeratrQ aibo in purg,ttiomb'16mifi Ci/tllr .
At propter IlIt/Je caufam fortajJerè{fj'ts il\MbOph'1I111tf1(fl'
P~t~r. Nilm IIclHiJr;lles femtn TlmpIJ/'rtp Ils 'Ilf purg&'
flOIU ~x Verlftro 111ifèeri/l/lod IJatid ,tlitld qlû'm ipjil/6 St!"
[tt11loldif eJJè vtrifimillimum tft. Hippocr,ttes tuim ,Styi/"
bo &. Dio(cOT/des nOIl alil/cl admifccri fcribu1lt qflt1m St"
fomotd.Hfemell. In 1pQ))(,/lI.~, tût Str'1bo, rJa[ciWf U}f(JU(-LC' IJ'~»CUI per11lixtmll prttparlfut Oet.tJm. Ile/J,borfllll .
.4, S~"
�DE
SESAMOID! l"AR.VO.
I9~
.A Se[.mu autel1l [arma & fmlll:tudine sefamoides no·
"'en,vt Plmim ait,acapit.
,
.~
In a~ftergmdo, exc4ifaciendo,deftccltndofb fin.lIie Veratro Vtm, Ga/eno auaore, obliner, purg.~t plttl/MW .~
:,lc!n fr{pernè, Dio{t:oride sreJerr, qllantum t,rtbU6 ~tgttu
4ft poteft ,tritum,aaepwm (tlm Ver.ml alb. fofqrmbo10, III aqua r1Iulfà.
,
~4d~m de hoc ferè Hippocrates fub finem lib. dl: Vlalll
fattOlte 1/J morbu .WItU, at t.tJl/en lion CUIiI aql/a mulj:t,
fo.d CU/}J aceto mulfofille oxymelite exllibet. ~e{.lmozde .. ,
«,t, {urfum purg/lt, potio drll ~{l dr",lJma tned~4 m a~e
t~ I1Il1lfo trtt.t, commifcettlr ett.tm Vcratru rema porl'o~
11U p,/rs ,é:r minùs fi4Jocltt.
DES
E. IX
e SAM 0 IDE
DIO seo R
l' A R V o.
IDE.
CAP, XXXI,
SilS AM 0 l D f pttruo,l't Diofcorides h4bet, dodr'J..
I.tEes {unt colicuit, folia habcntcs Coronopo fimll;d, hirfu..
tiora tt/mm /te millorlt. in finn/lIo caullctl/omlll (apitu/"
Jm~t j1oi'um jùbpllrpureoYllm, quoru1ll medl/ml albI/III, in
qIUDI/6 fomen Sefal1lO fimile , 4/1111rUm & xJppov fil/c niffl/Ilt:".,dlx tC1lttu. n4jèitur locù itfjJCrù.
Nonnulli X/JP(~VjOV C711:1rtUOflNç WJl.p~V, /tlij 11I;ou/.UIv:'J'ploV,GlIlcIll15 (TJl(7UUO(~.N, Mvlt~V' & fe1lt1!n elm al1laYd/1l
ql/alltdtem continere,llIultumq ~marum eJJe)excalf.t"~
rC/"U/!lpere.. cxtergerei {cribll':
D/ofcorules, pur.~4t, illquit, pittûtdm 6' bilem d~r
(rmt fllllen acerabut. men{tlrapottlllZ cu aqtlà 1IIulJ.l. Ide
lmp 'Ir;
oJltttm cum aqlla tu~erC/lla & mmores difêut;t.
N +
DE
�100
D
JI
RH! 0 $ 1 V!
CAl'.
~ H A.
,",XXI L.
D E ~orma aflt 11IagnitudilZC vel ipfilU fi irpü)vel foli6'
'fum florumve Rhcl, mlJiL quidem "pred vetercs prodlltltfl
rcperitur. radicu1/I modo jimlllllldmcm 1l01lllUlJ.WI , (Ùm
fi~~ft·mtjmll & ca/orem Dioflorides expr!'flit , fi'd t<tlllen
eu.. 14/ùm, qllOd in ii"quti [apra BofPhortll11 T hratiu/)/,
Ile Pontum Euxinum, vd etiam Md!.lItidrm pIIJudc1II Loeil
,~1IM~.
na
1
Var;4t autem pa mm rùdiCftI1l R'Jei magnirudo,&,
vtriJitmle,ipfitu quoqllc (otllM Jlirpù,pro regiolluffI,foJ
1,.Cd.Li% diOi:remia, qUa! (vt fù&mde rcpctendll/II )'/lag/J~
{ttpeml111Cro ill ftnpilms Il,utllLÏonu ae diffirentÎti caaf~
,t
fimt.
lvIi/lOI' /le tenuior eft POiltici Rhci ra dix : (r.ffior vero
,mdtoq3 m.1Ïoy. 'lild. in offiânÏ4 ventmd.uuy.
De pontico IIIt/em Rbeo fic Diofi:orulcs: RlJi1,quod 11~'
nul1i RIJCO(/,<.~igllj( tir in ii5 qtM fitpr" BofPlJorum fimt .l~'
ci~:VJlde .1ffertl/r. r.ldlx nigr.t, Cmtaurio magl10 fmllll.
fld minol & rttbietmeilor, ;1o~&, id eft, illodor.lt" (vi
qi'idem t>. emp/.II ia lJ~&ent ) lax,t) Itlll}ttltllwil4/II /fll;$·
Ofltn/unI cjl, quod tri edtnes no folJfit, g,ltttmofum gt~~II,
cflm rC11I1{f:, "rU/I ta/Olle, & ql/od eommaduciltum O("1'~
1110do p/ll/l'fia ,001 icj? (O/OYC11t 1I1iqurm referr.
. E<ldem (Uf & de boc ip{o p[lI/itts ltb .xxv 1 1. (,1p.:(1 r·
Itl.110nnuIJu t~mm non r.lm dtftrièns ,quàm cu,fri.ms. r,l'
dtcelll non C'tl!t.lllrio t11dgtl0,fid Cofto tligrQ fimi/cm: &
tmam allt ll/anf.trJ/ 11011 è,v";/(jOP'{tt,fed viti; coloraJ/ rrd ..
dm: tr.1dll, Err I/l/tet1l l'im/w 1101l11igrum,atlt rubms,Vc,
tlls qllldl!~1
& fOlcns ll/tci & Itd (romm vn:gentiJ (Dio'
ru :vtltmCrttICUt1l, & Ali" eiu.fi:cmodi. Cvft/lndici r~JI~
�D'ER H l! 0 S l V:E R fI A.
101
dix Diofloridinigrlteft. Sed tamw pott/it & pro cmtaur~ magni, ptrcrrorefJI Cojfi fubftituta ejJe ..,crba (;IIS
blu ftllu:
, R,bacomlt adfertur eX hii qu~ fitprtt Pont1l1n fimtrc
!..combl~. radix Cofto ~liJ?ro jinTl[ù,HntlOr & rJlffi01',paulo~
fl1lC odore)caifaciens guftu & ar1jhingens.Eade lntll vim
cfllorem reddzt luI CroCtllII inclmantem.
OfficillariÎ autem RIJcon radix eft multo maior, craf
JiQr,& IImpliol' quàm Cent amij maiori!. lJlltIl [oru nigr;·
cans:interi/U vel o,rcccm qI/idem ,caru Vltrletale quadam
Co/Dru dllutè ex purpllr,t Yl/uet i vetttflior ex fitult/teo fordet;[edampllt16 à tmtlinibllJ c~eft:ill mltnd:lIdo aliquiitulmn glutmoftt ae l ifèo[t Cl OCI (olOTcm7efei ti qI/cm papyro afit ait cyi c.mdtdMet illit ' t,:a/lifefl iorcm exprimit.
Jùbf1ami,t eitM,rlfq dl'r.t ft/id/ire nCtb ~I'.lULj; (cd leuiuf1 top.IU.m.VI"
~
' me d'Id,
cula,1IC intel' dur.tH:
,le r<lram l'ellm
Honmhll fltngoj-t' '()dOl ùl 1/ eti,ml 6' gr.ttlml .Dl/Yllf.
Adfèrt UI' ex Sm4r 'J rJ/ (vII/go chinarrtl1l) regione) qUiS
eft ver(u.s Orientem,flrpr.tlHd/a»l,eti lm e.IJl1,ql/.f cxrrl(
Gangen :haudqllaqu ml vrro ex Sm/if,lilt prOfûllci,l (vt
4
plerrqul! temerè exifl imant ) qI/ct ln Arabia cft fa.lic/) &
wngè4 sinu abefl.
•
, Appellattlr VI/lib Rh" barb,trtnn, tIut Rb" b.trbaricii,
cC 1I0~lUllu Reuuaruù1mn, qu'bd ex "fr'C.t & Arabi,t,qtlM
B..,-b.triM etÎanJ VOCIt1lt , ad!/( battlr. Relliùs Ptmici (:7
~raues Rat/ed Seni /lomi ilailt : à 'jnenft prot/il/cia: vnde
ln r~ldlam,. perfianl, IIrabian,4. ,tIC pofte,dn l.it/rnpalll ;11fert!l~. ~,urdem flmiei (um P~nttco cft, ql/od Gr.tct p.IO~
& prt.: ~lmlU.s RlJacoma'Corne/iUj celfil6,cfr eti,,,n PdUlll~ Ae$mera Pont;caln rudim'1lllppeUat: Mefucs Ratml
T urclCum.
Eft vtr;uffh eadem jimi/üq, filbft ami,,: collir jdC1~1 uN 5
CtlJtltnH:
�lOt
D Il
RH lOS 1 V Il RH A.
centium: idem ;nuettratorü : commtlrJf.t gltltillofitlll lm~
torem parem,eumLmlth' croei videlicet IffIJulum, colorem
reddunt: & odor quoque pomico,& qtûdem bal/d e(/ infÙ.:ltlu. rd quod euidemi cerl0<h expmmento cO<~lIit;; l}st~
lJe/mu. Nam IJlIitu radtmll ab excellentifimo viro lacob~
Antonio Cortufo,amico 1Ioftro olim tfcapimU4,baud grau#
odore fiwiColent /1J.
~~i,o/(~~i~i~,~ODloflorrdu ta11lell exemp/ar :Qq-~v,id eft ,odore deftittltum Rha cjJc habet. sed pro 40'"/J.iflr' , fùrtalù reé!iùs
/egmdtWl ~V071J. 9- . Nam ulm veures omm! Rheo te1/lles ~ëreMq3 qu4dam cOllfiteamur .JdfjJe p.,rtts,odomn
ql/oqfle Vllà efJe immerc vide/ltftr. Ter/UIS etemm aêre.eq1
fubfta i.e oc/or comes ejJe (olet. odor,lt If enim tmui" Junt
eJrmti.t. N que 1I0S ab h,l{ femmti,1 Pll1Jitu abf1errcrc
acbet. PII/uit enim ipJe, vt & ,!lIàs, in depralldt/l1/1 ;'JCi~
diffc COdlWII , Nt/ni & ab illo tempore tlotJ1lUlJu [oeu (ormpt lt a( dcprattat(l futffi Diofcortdu exemplari.l , fi 11011
IfllfllJde, vcl ex [0[.1 orcbias defèriptione ma"ift:Jlii) apud
amI/es pofttl'ior es '1uali~ aptld Dioftoridrm, ext.ms : cor""fta vidcllctt de depr.llw a: vt cap. de orcbi hl jJOrtll/l
lJiflori, o~mdl'lHl4. Vwmque afltem eft pomiculIl RIM,
1/011 eft or/ore deft/fatl/m.
n"., fl uu"," .
PI./Illini! tltttcm RIJa Jib; tJomm aduprat/it ,in Cllitu fitpem/iiJ , vt Am,lIiamu MarcellmllS ait, tlaftiwT. Oritur
Rb.tex IIJperborei~ Sept'itrionu 11I011liuIlI,& peT AJiftti~
(am S.lYtll,lti .IW dejlllenJ ,itl CaJPili11l Jitt/! JI ircanÏtll1/ labuur mAre,
M,U,ml Iflitem Rheon,& fitbft/111tia7n,& temperattlram acf,ul/ltatt1ll obtinet. Sil/if ciltS p.1Tres qll~dltm ter.
uf~rcs ,adjfringclltes & rl'ficcaTltes:a/i.l wltliorcs,aëre.t,
&aild& & purg,ttor;tt.
J 4t/d,ttur Il Diofiol'ide ad illjllttiones )ftomachi i1l1befil/ir,mm,
�nI! R
rI l! 0
SI V l!' RH A.
10;
cillit4tem,& omnes eill6 dIJlores, contlulfo,lienofos ,lJepAtICOS,. nepbriticos )tormÏlI.t ,vaiic.t
L,. & t"ord'ü viti.a,prtfCOYlboTt/m d,flelllilmes, Vtf1 i l'ffdt/olles, coxendlcum dolores, fmguillu iJJUtationes ,rcFjiyationes difficiles ,fingultIIS'1JfènteriM ,cœltaca5paflJOrll!s,circt/itl~ febril~s,et ve:,
tlelltll~Tllm morfils: tollere etiamlmida & impmgmes cu
Acero ,Urlum ait. GaIMII/$ etialll rttpti4, conuuljis,&, 0:thopl1tf,t p~odeffe :fangllitlC1n~JJ)t{C1JtibllS (ofe,rrefc~lb/~.
De eXpurgiltOYlü 4/Uem fltCuLtate net/ter qtt:dquafcrtpfit, Non fuit RIJci ad purg.1tiones illo flcuLo Vftu. QEod
ln Co tenue ac ...ëreum, intendere eilU adfiritlgendi potem;all/ Galeml5Cx;flimatlÎt. Nec enim, inquit,re[u{tatur terreftri.frrgido, tenlll! aè'reu; immo to quod deducat,
&, hl alwl1J perdl/cat , vaLemiorü efftétm eau[a ,exiffit.
ClIlJl tamen /Joc ip{tml aërcum aC ~ClltlC pllrgaroY/a1tl, ae
obfll uél/oHes adllperiendi l'im obtmeat.
P alllrt6 Aegillcta pri1l1tH videtur 'R.jJe; expurgatod.tm
file/d'taté exploratam IJabuiffe.lib.enim primo,rap.xLllJ.
l'bi Terebmthmam inter tIt, qUit fanu alttum fùbd flCunt,
~numerat. At cùm Nlagu, ait,Jilbducereeam cogitltl11lU,
R.!Jci momentum admifterntts. Subfequtlti Arabes ad 1'1~t/'iorem ipfùm 11Iedicin<t v[tUf! perduxere, per quos qlloq;
IUud,quod èsinarum aduc/;i.rur regiollt ,recepl/ltll. Prltft IInt;t/J ifttld cft: Potlticum ftteTlircicli1tI debiltll6 ,110 ta 'men purgandt vi defluutum. Rl!periwr & qf.todd~m in
artari<t vrbe Sam"re,mdar. [Cd improbtll/l, & non /lift
IUWelltomm p/lrgationrhw l'tile :ai1 Gare;" ab "orto.
Optimum
rccens J f(udinibuJ non exc'ùm
..1. d
él''''atttcm en.
:J',
r ,
0" cco lone nOIl tXpl!rfwII. T' t Mim Gllletltt~,AII;(t1l11a)
6' Mefttes) decolJuitilr rcern!, & exprejJo [t~cco, itcm1lJ
repccart/r. Ta~e p1/rgator;.1ftUfdtate onmi, IltIt qu.p defllllltUIIl efiJ & m,'gi& adftri/lgu.
!
sepa-
�104
D"Il
1\ H !. 0 S.l VER HA.
SepstYAntur enim maceratione ac de(oaione huitu[4entrates. Callda,t6nt/u, PUl'gilloria & Ifperims illlJ({mD~
rem tramfmur,uma/lcntireliqlld urrej/r; adftrirlgentt
fobf1antite Denfiu& ifllld cft, Croci 1IM,ttt!f parum mftcit
colorej & amifftt eius varicwe, fitblligro fimkt : faC/Lech
À teredillibll& perforatur.
Expurgdt ltutem Rbeon pcr inferna bilem Jl4u.tm, &
qlJandoq] pitttit,clll in pr3ximi6 v;u lu,rmtem.
VtillJ ae C0i/1/110dil ex eo purgatio omniblls quos bilil
fl:ttl4 infeftat, vt laboranttbus & dm! Ù & tl!Yti~nü Jebribtu, iéhriâ&, hep.ltjcu i eorifert in pleuritide ,p~ripnett~
1tlOl1ilt,Angind, inf.mi.l,furore, rmutn, vcfietl. & omuium
illtemarum partitt11l illjllem1llationibus,& pr4.fcrtim eryfipelJ,eu .tffel1iotllbt~ ,t<lnl externu quàm inurnit.
J1tiltjlttnllm mû Rheon iecinori & fclli labor .mtibtlf
maletb affcaû, pr.t.ur enim qu'od biliofos prauosq3 expurge/ humores, & ab obflrufliol/ibu& meatui expedtat. ro~I/I' qttoqtte mdxi111um ipfisvifcerib,u eOllfert:ittt vt /wu/.
temcrè, Rheon vila bepafÎl, à 'lollnu/Iii diélmll videdwr.
C011l11l0difoma enim de vtiliflil1l4 t,rii.: eJJe iecinori me·
dical1lcnta,Galtmu x1 .1netlJodi afferit:q((d!. vide/ieet 11lj~
xtmJ/ b,.bem eUttI expurgandi & apmendi) ddftrin~ndi
potem;,:m.
},fod~ t.'\:hibitionu à dr .icbma vna ad dUM: mamati
Vero ab vila ell/n media ad tres. D.:tllr aut maceraftlr ils
'~/ldioribtlS t]uidl'm morbu mm Cic/J01'q lmybiaut "lteTIlts IIlttllra jimtlir ,dill/to, tffd j1ilIatitio /iqllore) vel etltt/tl
Ir/{lu fero. si vel'O ',1101' abeft, ex vino d.ui pote.fl.
Exhiberur qtwlIloqtte & toftttll1, {ed it.t l't nulla eil/J
p.1r~ V~llllilJ!mu7ll fmtj'ft adtlfliollil. tdle t!]fonterieu &
cœ!tilCt4 "uxlli.rre. expttrg. ltis fiquidë vitioJIS Immoribus,
alHfiJ11 dcmde reprimit AC colJibet.
siftit
�D I!
R H Il 0
SI VER H A.
105
Siflit i1ml~eodem toftum modo,& fuperflumte! 11ltnfls,rang~mü'h vlldequa(hfluores,prttjèrlim ftr ~eficam.
~~ m eXlgua qUIlmit4te,et Cflm adHringentl allqNo prr,mx~um. 11lno:dum, ;nqu;t Mefues, Rba rnedici1me~u~.
omm rempore,omni ~tati falubre:.ltfJz plltrü & grAUldl4.
DE CON VOL V V LIS.,
ET
11$
Q.Y.tE ALIlS
1 1'4 NIT V 1'4 T V n. ST 1 n. l' 1 B V S,
LIBER TERTIVS.
PR AEFATI0.
D P ~ 0 X l M V M ~ purgantlblll 07di/lem fPeüiü vicinù (efe implicantes,&
A Illnp/e:m viuentes. SutJt enim inter hM
'" mutt'- purgatoriA vi valdè efficaces. sunt
& tt!;te 'Ion tales; fed qllia in clrcumuol:<:~~~~ uer.do ftandmdoq3 ftmllts, illil conitmg~~'rf<f fr.c»t . excrptlJ tAmen leguminibl/S & CIICUmtrAnu, ~tl ~d[rUgll1tl, vel ad o/erum (,;ftori"111 ptrtlnentibus.
T~I:tI~ Igiwr hic liber ftirpes IMbet ..dminictlill egenw;
l'tcmu {tft imp/icantes;aut propè Ifdft41l11hm ;'miumes.
DE
�206
SCAMMONIVM.
�107
DE
SCAM MON IOA
CAP. I.
S CAM 11{ 0 N ( 0 multi ab vnû radia eXltmt longi,
tenullé: viticulofi Cal/llCtlf" quibllS vicÎnos frutices , pcd,41h,etJta~'e iuxtû POfttd confètlldlt ,/tC t1Ifllti$ ûr(um/tolt~
ttO n!b,14 ampldl/tur . fo/i,t Ûtt6 l.tt" & acumilZ,tta, l<full
Sm/l,leu <f11lula:flores{lJ/liles c"l,uhi quoque forma ,c,m(lIe',filtes , palilo minorr!. r.tdix fùbeft long.l)crûffi"c,mdeda ~nteriùj; ex qU.l filcetu coll/guur, qUI dmfotus üd me·
dlCln<t vitts [mllt.
, "C,! Call6lü, pi Igui exit [ola, velu!i in Af!.r. MJfla,syri,~,
ffltlJ'h jimtübus. Reperimr & ln Cret" IIljùllf.) nû/omo
refte.
Verijim/le eft, vbi {ru,'/ponti; t/f,cità ~ pltl~i~", deinde tiefl,uù parte jlorere:/l.11l1 & JIl ndglo I1.tft/tiU men,{Ib,U Jilbinde Cfml Jlore v,del i pouft.
Grdl,i "Y.5l-'w.rJ;'!<l.V, L.ulIli fcrè Scammonil/m nomi~14t;
Ua .IPpell.m w lion modo pirpmt ipfal1l,(ed & dcnfuum
cOnCreLftmql jùccum. Du itur & à n01l1/Uliu I11(g.P.bNVitl.
p:çct, ab ali~s r.OAO~(SVIOV. OfJicintt fùccmn (rl/dut/l quide
ScttmO~J ~am ; h, Cotonco v'ro 1/Iûlo dtCoél'U D,.tgrid,um
VOC'fllt : qUttfi dU,XpVJlo,', j. [.!I ln) mfi la JI1
Purgttt ,mtcm hic fil cc lU pey infmorfllJ ventrWl vtlJ/!·
tne/J~e r, Ill/ILi aliorulf/ purgantul/ll mcd/C"lIIU1laj mu potem," cedcns. NUIt.1 enim p.tTtc,vt oribafill~ lIit,fttper.;·
tur b"
,
a lU qTI ( aglt.mt & COll/moTtent.
fi IE~Cit tflllrl Ilan velmllclIter alrqlla c,1litl~ faw[t .lIe;
c~ Ill"'ql~ad;; f.ltente tOlil/! (tlbft,.I1/ti.tpropritt'lte. Nll/tJ
guflu q~lIdelllllull(/ il! co c..Ilot ù l'elJelllmrÎ.t dcpre1'cmlij
~r. ~IlIC1mq; ~qllid(m fiqllor; 111ft rei pcrmifce.fltlr,lI:d~
111 el ve/ amantudillfm, vel,urÎmonid111, dut IIIWI1l tIJ.
~rllflml
�108
DES CAM MON J O.
gratuffl foporem CO»Zi1l1l11icat. Q!!.(lmobrcm nec inter (il"
ildIJ?im'l, Vf plel'ifq1 v/detur ,[cd lIletr mod"ratiùs c./bd;
& ftua bllbelldll1n.
E:\,;tl1r~it ,!lltem & tducit potiJftmùm bi/cm flaua1J1;firofos item tCllflCScb hum ores ,& qllllfJdoifl pituit4iJ1, va"
, triculo t,1I11e,J 1l/tlgu quàm relzqu~ omnia medièamentll?
vt P.mltl4 tr ..du ,/lo.'l:iorl1 eJ1 Sca~mlloJl;um. Mefùt:s verll
non 1110.1'0 vcntl'iculo grime ,ut]. moleS! tl111, vcrltm & itJteflma ip[um aura.1rrc; ;nternd Iliftera erodcre, vell1frulll
or" dit.u,trei totills.)? (tle [ubftulltittelfomitZ lordl vifcrl'ibwq1 reli Juif obejJe (éntlf. rmmoderalU1I1 & m;"ù.r 0pOY'
tUl/1JiIJ idcirt 0ei:l51'!um auimi feqwmwr deliqtûa , 1'(11tr;culi fùbucrftoilc<, 'Iitti fil/ores ,d)'fo/llmJt & lenefil.i.
Occtmilur bu m.zliJ, eude1ll alléiore ,ft SCltml1umillln
bl CtJtoneo 1/Iall decoqu.ltllr j & muccttgillc rJilij,l'Y/I'
norflm came aM {ùcco, ali/sve le/lti (lwilmr [ucci pmJ/if
te.,t"r: ttddtta M.41tebe ,tut aliqllo ex moderarc aa,i1J~
gcmib'l4.
.'
Pii"i,1S noxam eiu& tulli polJe 4Jirmat IIdmixtt! llloe:
8c.mzmonill/11,illl{lût,dI O'niutiofum Ji umacbj fouit) biütll
detr,tlJit ) alumll foillit; prlttrrql/àm ft adl;CIaIlfIlr (r/o'iJ
drachnu. dUit, obu/IJ t:i"J dl/ob,u. QI/od & Oribafio pro'
botwr, s1I1opfi(Jllllb. primo: & collec7ionml1 M.edicilW
liu1II1I&. VII.
Veteres ScammoniuTIl in lIl.llo COtOI1CO efi,tl11 duo:te~
Y/III!, fèd olIIi/fo S(,tw/1lollio ipfùl1I m.llum edmdum pr.tb~teTlmt) ql/od ICbflh (lol1lttcht {t,blmftrme IIlt/U11l fitbd~'
Cil: 'pt lib. primo de J,mllt. alil/lemOrtllll GalmuJ fit/bIt:
& 1 rI. de fi'lIpl.med.facult.
Oflicintt SCammOl/lO ill l'omo prlfp Irato vli/tllr, "fJorl,
lit ~,ximUi ,Diagridllwl vOlat, & (vpofitiol1ibll4 onl/1;brlS
ferc midI .., lIOn pr.ep4rIfl i. SfAI1IJJlOl1tj loço aill/ureent.
p;lr!tlli llf
�DE SMILACI!.
Paralltur in iifdtm antidota fiu~ cleélarite duo, fatIJ
familwi,t, Vllum ex p fillO, cuit/s iluélor Merucs; alterf411J
ex Prl/nu, q'/odad Nico/,lftrn refertttrinumtorem.!J.!!f
ad Jffiu5 Stolmmollij temperûtionem ci" corre8ioi'l8»J excog;.tata {unf; & ad [ehe, ardellttJ Ife tertianM, ,tdeo~
011lne, ex jf411a bile morvos e01wn,cmlalltfl1'. Mtt{licflcm
& B!,lellium CMapotiti Cochiis,qll,t fa tu 1JMgndm Sel"!'.
m~1'l1J quoq1admitttmt qttamitatem,adcl1Iit GûLe1ltl& lib.
}Y/II/ode l;J('dic. fëcundum [oca. quod & ta cap. de ColocI~Yntldc admOtUlImllS, .,vi tic M(tjftclJe aLiisq? arljlriflg e1ItlbU5, ql/,e ad tOvrefft,mem veIJemmtiùs purg,/1Itium i~d
"lifteri (oiem idtiù.l f(TimtlS.
'Y/O(lIt, af!~e11l sr;~mlOnii vei etiam ip{!tts Di,1grirlij,
Vt quidem Mefùes jàivit, àgranu cft qI/iI/que ad x. "lit
Je 1 1 •
. Semar; potefl ,I!odem attélore, ad antlos qU:tttl~r. Plinlt~ poft vimatum p.lYtlm wile cet/ftt. r'filS, ait ,bZmOj1ICC
alltè tlec poft vtt le .
DE
. S M:
SM [LACE LA:VI MAIORE.
CAP. II.
1 LAC T
S hcrbtf dtto apud vcteres /l.etlcra rcpe-
'ffU I}tur : afP emm vmem: Itl/le ait CYl/ill. De /[[0 poHcritts,
de ltt./li Jltmc ageNlr.
Hu;," autem fPecies aliqttot fimt) q1l.c vno fJoe capite
cornprelJendt qflidem pOffirIt; (è ,1 qllt.l Ctliq Ile fI/If na/lll:ll-
c1at~ra,fill~t/IM (eo,fillJl expltc.,vlmm.
Ii/tU al/WII q1l.e
lC/4Uprupri
d .
.
.
a Il, .
. e IlIt'~r, V/M1I1tltor:aLtera mit/or C" Jf ert~s .
Mal
'.
..
.
or VltlCulofis 4C (drmclltofis etllt/ICI/lu LongIS ,U tenutbtufit,(t
1
j'. .
..'
. IIm fiC, eorJùm arbofIVlts,fr/IttClbtts, v/Cl/Il'th
fèplm erzflS ouuoll/uur C/ret4111ltg,ltl/rQr folio cft l.fta, /;c~
o
MrllCco,
�110
SMILAX t,iEVlS MAIOR:
�lH! SM Il. ACE t AE V 1 MAlO R E.
-
2 Il
deraceo, [ed moU~ore ltttûgatioreqr flores ex!li~mt ~and~- ~
~~,cop,oft,rotundt,calat'JÎ effigie, colore candtdiJltmt tiC l,~
ba .ttm.ulantes. [cm en angulojùm,(ordido colore nigri.cas,
eXlguu IJltttflnblU Lupinu propemodum fimite, captt~l/J
e~ ten~tblU membran~,contjnetllr. r.'Idices lotlg~.,crafflo:
~tbtl4 ctrru fimiLes, illttts candidiores, "àç i/l)c per ubltquu
.nfra tfr~tt tamen [uperficic711 ferttntur.
'Repertturpaj?im circa futera & (epes.quit femel cornP~c/Jendlt [OC4, cfgerrime de[erit: .1de'O pertinacu yit.e r,,~
dues {unt.
<i~fliuis menfibtl6 copiofi dependetltjlores, ,Ji/ore CO~l~'
JJI/CIlI.
.
p GrcfcÏ5 fTu.b. .cl.t l-..C~It·
r,atini~ lltuis Smilax:à Galeno &
Atgmeta etialll (1.1Àct~ M~<t. L,euÏ& (ogllominatflr,
qllo,l (.,ml/ml a cms rmllu borreatlt jpinü.
nlffert au IMC VQltc/J/ts,qui & smil,tx bortenfis; itC11t
~ C1(l.tl-..a.ç .11 /Jar ,qu,nn Latilli ! aXU1/! ~lOlnmaltt. Rcce1ftlor d.tiU St1Iilacem IM/1e, voll'bde,n m.lIorem, Camp(lnel~
lam,funemarbomm, (olllJoluult4malbunl, & Smilacem
l<tllt/n m,ûoram yocat. PlmÎtu firmlitcr lIU.XXI. cap. Y.
conuo/Ut/luw ttitt/ll '1011Ûrtat. Exi{fimawr fJttofJ (te Ligu~"ftm,n011 quidem frutex,fèd de qao Martialu Epigram.
Ilb.priino,{trtbens;'/ ProciUt/m:
uœdam me cupi t inuidc Procllle
Toto candidir r 'pudla cygno)
af~lo
~,
Argellto, nille, lilto, Ij 'l'ulho.
Erv ' .
::>
trglllu$ F.cLoga fecunda, hoc carmi/le :
A~ba ligufha cadunt, varcinia nigr:l.leglintl1r.
SerU~~fiquidem Vlr~,lij mtcrpres Ligtlftmm ait,porelll
,atuldld~(Jlmum fod vllljfmmnJ .Inter candidi~.'11l(Js tlutem
nuU /16 hoc "flor· ~ltg1eéltu ma<~H. e"fi. , allt l ' I/lOr
:
11<tbcttt~.
S<.!!9dfi Wam Llguflrü aligallda nomen (ortilll)1I, s,m-
o
.1.
Il''~
�2.12.
DES MIL ACE L AE V 1 MIN 0 ROE:
lax 114C verè Liguffru11l. l'ici1JU etenim onmibt16 cÎrcmw
~ig" ttlr Ile cmwntlo[tttlomVIL5 p[urilllH i1llplicatllr. Ger:
nwû lIDinbckrAUt: Be{g.e lIilintlc & bJ~Angc; GaUI
Li{eron,!i{et lZominat.It,rlù l'ft Viltlccbio maggio/'e.Hj~
f1MtJi~ Yedracampana.
JliribttS autC111 hanc Galet/liS afPcrdl Smil,,,i quod(ml~
modo ftmilcm c/Jc iudicat. Semw fi mm Dorycmo btbtt."
ll1r, illfomnia 1IJfllt,t ttlrbflle1Jta efficerc fert"r : al/Bor
Djl)fcorides. rlinim rmUi/tS efficacidl eJJè fJerbttm cellftt.
DI! SMILAcE LAEV! MINORE.
cAP.
/
II[.
L AE VIS Smil,tCÎ6111iuor fPecics,tI.'tliorem fati~ 1'C"
fert ,fèd htmû/ior, tenerior, ac onmino m;I> 07: tent/cs i/ls
qIWl]HC & v;ticu{ofi w tluulij llotmullt quort/m {mm; re·
ptmtj alij herbM ftttgesi (camlullt, & crl'bru CM voll/mitJibtts reui1Jctttnt:folta oblogior,t, hederaceu minor.1,11Io/li4 tiC l.e/{ia : Jlos jimit.lcr calatlJoides,tlonmlJil odor,ttt/$,
p[flrimd parte albJdll&, relucelltl' tamm ;1/ CO d,lmo rabclt~ pllrpllrtf colore, & radi,l11tH fiel/dl effigie. fè11lerl Jùbfrt)tlÏttlr e%igmtm. rad/ces tefllles, c4m/iddl, vcluri priorî1
fPargtmtur.
Gignitur in wltu amu fi'equemiùs ,llon rarô tll11ll'11 cf
in lIegleElù, /le [ecus 111 Il rJ!, 111 es agrorum:Ji'ugjbll4 plttl/jofo
pr.cfertim cdllifiatfl1llolcft.~ . J10Yl't vnà cwu maiore • .
R.eCitJtiores V91l/bilem millorem,& Comtolfllllii 111111/11
appell.lllt: Ger/utin; lJtltill \uintldn'Rllt, idefi, <lt.ltl'J,'
lu .l br:petit tÎeron Galfi:Ttali Vilflcebio minore. T.el'!!
S,1II1,tC;6 fPecicm ejJe,lIfq; alià referend;;, [.It& 11Iitllifeflte,
N.OIJ defimt t411lC1l, qll; IIelxinem effi velmt cog,mnen tO
CijJ.tmpelotl. Setl pro 1J/tC uos ,tltam oflmdimm.
�· SMILAX LAEVIS MI N OI\.
o 3
2.1;
�'-14
DE BEDE RA TER1 U'!stR I.
Notl eft etiam Ch'l1/litcifJtt6; qtwtl qt{t1ndofl1!ùJPicati.
Tamctft ctCnl1l7 fol/lmm '. r'lÎ1m[orum,& radi,'MII figura
6~ .color defèrtptiorû, 1}1/4. p;;jîlw c:xtat, conformes apparea'lf: & flores ql41a JPcct~(i.t, degmt/1s Lef4CO;ü aliqllo
11lodo C~1l1p.lrart ql/cant: atqtlC hme xiaslS nomm non 11 i'mIs quam CtJ];lmpelo conuemat,tlolJÏdcil"O t"a/1lm Diof
,ori~ü CIJa1ntl.cijJit6.Vires 1UO% adeJfe OpOrlet )qtllt III bslC
S11Iûacù JPecie defidcr am ur •Cham.eciffito c,tlida & ama ..
ra fo'i~ cft, htl!.c vero lue ttmaritttdillem l'CC c~liditatem
'P!lam obtillet : guftata fiquide11l qualitatem nullam exertt, magù ftigida quàm calida. Q!!..od hane m4/JatemIS
~ha!ntCcj.uftm effe,abüdè ofter/dit ,lgtMUa aHtcm eft ,llu1lilli~3 llJiu Imba,
DE
HEDE RA TERRESTRI~
5 1 V E cHA M .A; C 1 S S O.
CAP. 1I1I.
Hedera htlmilû eft herba·à mr4
attollitur; vicina riO petit adminiwltt,fed Viti/tu incert.e [ogitudinü,tenuibtu, vitieulofis, aliquantulu 4ngulofts,
geniculatu & qualldo'Jg lubrubentibm cartliculu replat,
ilà, il/àe Je diffurtdens, Jofia ci," non magna font, fed la-
no
TER RES TRI S
ta,rDumdiufcu/a, eormg~ta,hirfùta,mttrghlÏblf,& fC'l'Yattt,
è jillgulis crcbr'O !Jina. flo.m euc~/"tti) hiantes, mawres
quàul Chamtf.dryos) èci1rrdeo purpur,tfcetes. 'radices pw
qrtàm tenues & fibrofo,(ùl'albidu ptlttlo nigriores. odore
tota cftgraHiufculo, & foporc ttrnaro.
l~, Crtlti~ pariter ae inr.ttltis loris reperituf, ae fopentt'I1ler~ vmbrofis,ittxttl fipes ,p'ltrtetes,& 1J01toru111 (lretM•.
.., Vzret tlon ~1~do Aeftate, fed & Hyeme, qnoui<tjg a,nne
teporej4b Apnl' autem i,; multam Aefl4tcm flores factt.
llederam
, -
�lHDEnA TERl\ESTRl&.
l.lf
�116
DE
JIEDERA TERIU!STR 1.
11 cderalll terreftrem vulgo '1ppellatlT,id ejf,'):!'-f.J.rUxI7~
crov; Item & COiorllllJJ tcrrlfj Germam~tmbch:ell; Bel'"
g&! <t[)llhetl)autj G,llll LIerre terreHre.
c/;,/m..co/Jum al/tm~ vetemm cJfo, pl~ri'ih reeetiortiI/J
·
,
ê.lenus decet'tus.
1l0;S ddt/lutU-lt • Repugllttl e etenim apptzrer Iolitrum figu~
rll, call1TCulorum lOtJglwdo : flrIYum non modo fig tira ,[cd
~- J.~por. Clht11J.eâjJo.(tqutrkm(vt qtlldcm pafzm exta1Jt1<texe,lIplart-t b,tv.m Jloll.1 /Imt lIeder&! tenuiora,ouI01J·
gai Ctlfûn·ultdodr'IIIf.'lrs;jlores filmb LeftCoiH candidiorcs ,tewinrcs, gu/tu Vtt/dt: {mur;. Htûlu l'era !J.rultfaira
rotl/tlfitora, neqtl.~t]tIÎl vtt HedcrdJ llft/i'l; latè {(rpeut es &
obloll!!.' caultctlli floreJ à Letl(oû~ diffirmw, & mimu
'tlttlt'oqtüÎw folirt tle /'xIgtUtllJ qltld tantllm aW.lYlL'antes.
Sed potcJl ipf1 defcriptio COTI tlft'l ejJe,ac pro Mlxp6np«, perpera11l M<txp6np« Icgi; & 11111. fi'quunttlr verua:
'R"JXprt 'irpJç T~P l'~ÙCT;'~ iS(upeJç; pofterius efJc tranJlata.
Faci!i6 & non raro oCCfarens bliiufcernodi ex vno elemento in alt 'mm l.lpfiU eft; & tranfPommttlr qftoqttC
qUdJdam aliquado voees à tr,mjJcriptorluw. Facit irj halle
fmtentiam quôd 'D1Of. ondes folia lfchtadieu cOl1lmender ,ac regi/lm moruum cxpurgùrefi ribat. S j enÎm flores
amariores ,bi5 potillJ quàm folii5,pritfi:rtim purgandi ,'egîuln moruum,potei'ltill erat tl'iuuer/da; velut; Galelltlm
fuiffe legitur, qucm poltÛt corrupta Diojcoridu lcaio
decepijJe.
Corrcélionë tttltèm banc fi defrriptio admittat,poterit
vulgarû terreftl'u'hedera, vetaii cffe C/Jamd?Ciffil.l. Fo!ia
refPondebttllt hederaceis mi/lOra, tenuiora, & admodutIJ
~1~al'a.R.mluli tHUltUl1. follOfi fùm ,qui liret Longi aC pro~
ltxf,~dr,l/jtem t.1nIen vix progl'eJi mtur,quin radicultU
de.figat)ta Vt abip~5 rttdlculu r/odrate htwdfint logiores.
Flores etfi Lmeoiu figura dtjirniles,pojJunt tamen 7Ion
mimu,
�Dl'! I-IEDERA TERRESTRl.
2.17
'11;111" ,qU~1l1 alij quidam differëtes Lctlcoit~ quoque com..
p(/r:,ri, Culor elmi) aut 1I1!t.uftttS fiorû , C01f1p,lratI01JU occajlotlelll [uvinde plIf.V/ t. Ant ;rr/lmi flos, Dlofiurides ait,
fimtlu Leucoiu: Sp.lrti lutcllJ velmi Leucoq' : plmio ca1,d,dus COllfloi/ltIli fios Lilio non dijft11lili4: E(f flos , ait libro xx 1. cap. v. tlondlfJtrlltlu Lilto,in IJC/'va,quam Con.
lIaIullium V(}~-.mt ,nart/ms per fi'luet a,lI11llo odore, nec C1'Oc~ tml/.,c4rldorem tantllrtl referms, tlC vell/ti /latu1'a: rttdtmemum Li/hl fame c01J(lifcetf~. Sunt & ittllJtlitl6 terreftru lJeder,e candidiores ) IlC tmuiores , quàm pt/rpt/rd
Leucoij flol'eS • Rccognita autem ac rejlittltA ClJam,ecifo
defiriptio td!t6 eft:
rI'"
"
~
1
1\' ,
Xct(-cCt/)(,Io.ro~
tptlÀMU'X.H o~ola 'It/o.ro,~ (-c/'Itpon pad flf:J
.
\
,,\.
'"
'
11~?/,7onpa ?/'Olltl , ltrt/ '7/'/'ltpa '7/'pO~ TflV :r~U01V I~Upl»f, l(M~J
1
,...
,
1
",...,..
.....
"
~/t:t a:J]1';Jct~GG,a 'iT~pl'iTMa ~tllIM.)J1 a'7/'O ""f :r:lf S "
"
> : 4P3'11
1IStlKO"'0/f ;J(/.Old. MU'ltOnpd. ut1 M'7/'76npct,id cft: Chltl1Jteci[.
fiu,fil/C bederMerrefltu folia "abe~ lJederù fimi/ia,wino_
ta tamm, & temûur,t mlûtÎ> , & mguJfu v.llde amara:
rama/os dodrantales foliù refertoJ à terra quitlfJue tlut
fex:flores Letlcoiu Jimiles~cafldldiorcJ ttC te1lwor.:s. Il/ûc
"aad di.f,inilel1l C"a11lteCJJl~,P[jnitU quoque havet defcri- ' ..
"
.... '1Jt'! ettlttn
- l'hn.)
locU$(:.t.
ptlor/em
!tb. x XII Il. cap. x v. Jer. d tamen nom
Ihgatus.
depr.miltam. nelenda autem Jimt hdl( verva: Spicata eft
TritiCl modo. Vera leélto Jic baba: CIJanu, ci lJil6 ramu!iJ
quinu ferè foliofo;cflr1l floret, cxiflimari poJJet alb(l viol.1,
radi,e tmftt.
Extmlt verô & apud Pliniul1l & ali.t Cham,ecifJi.
Eft fiquitlem C/J,t11~,eciJJU6 hederlf, ]puies ,qIU, nrmquam
~ terra attoUi! flr, S'ir(:r~/?~ diéta. Ttem Cbawtfciffiu vnifoli fl, qlMtll 'pro cyclamino tert;" libi demonjhatam li.
broxx v.c,·p. Ix.refert.
Cbamtecipi item Homcnclftturd'. varite interllotlJa6 oca 5
cllrrt/nt,
�(2.1 ~
r l! R R E 5 T R. 1:
tttrrttnt) & aliquot quidem difiwtlmm ftirpmm inter fi
-.:r.,r,
X
",/
~,.
to)
/l)'ej vt: d.p.ct./ÀWltl1,lt/(T(TO, d.lC.ttf?rO' ,creÀlvt77" l'Il, n~!tvo"hetlera pllltÛatica.Chlhfl,tletice al/tem propriè Tuf
lit,/go ~(f . gjOJoç ctl'.ttP?rOf, heder.t flwrilu.selmitu appella..
tlO maltû COr1lmtln~ cft : ) Îlç !>(!/Pcl,pOtl ,fisle Coroti.e terriC
110nlCrl/mic vere debetur ,follO[o Jrql/idem velut; ferto latè
JParfis ranlfllis tmam èorotlat. Heder.t pltuûatica reét~
\ etiam appelllfri poteft:1JaI1l per pltJttto[tlm c<fll tcmpeftl$~
Icm maximè luxttriat.
Ctt.terum faCIIltate IJ/1dera terreftrû cati dol & fi""
tft,& qma amara,abftergere,& VI(éera ab ob{trr.e{lioni~
bUlliberare POtlift. Ad/fer/lU tirmitUé &Jùrdttates coml1Jetldawr auribll5 impofita.Matthiolt16 .trugim eius {ttCtum permixtum cttnicttlofis ac fiftttlofis vlceribm vtilitcr
"d/Jibcri refert . .
Dioftoridcs C"am.t(~pi folia lfclJiadicu trisbo/i prmaere in aqudl clatbt5 tribus ad dicsfjtl,u{ragima aut quin.
I}uaginta pota auxiliarirefert: eadmilb murbum tegium
expurg,tr(! fimiliter Jim,pra, addtes (ex aut {eptem. Galentl6 offmem (lit dfximm) facultatem jl{Jribt16 trib,ût:
Chamtt.cifit fios, ,tit cùm fit admodum amart16 , ;eCt4Y
Obflrtlétione l,berat,dattJr~ ex coxendice IAbqrantib,u.
DEll Il DER A
1
J
DES 0 L DAN E L L A.
CAP. V.
L 41 VIS Smilaci& generibtlG venir etiam affiribend.4
Soldimeill. Jlmgit htt.c per terram graciles) vtticulo(os,
fubrubentes caulicu(os, circa qllOs ;1J 10ngiortblIG pedicu..
lis,foli.t hederacea,Ldluia,f}lendentia,[ed Lata, & fubro ..
tunda·fllJres 'al4thi formam fimiliter referut ,diluto plJrptlretl
��r. A.
pureo colore ftlbrubt:nt femen ifl rotundù fo"iculi~ nigri
ctlt.rltdix oblonglttetluü. Saporem herba ImMruac jùbJal[lIm ànt/Mil c'OtrahitJolo. N .Jfcitur enim in maritimü.
Rcperimr vero non U/odà in Italia,aut Gallia, verùm
&;n Zelandidl infulù,Flandridl, ac HoUandi&l\ littoriblu.
Aeftiuù mmjibtt6 floret.
Bewltiores Soldanam & Sold,meUam vocitant:Belg<e î!cctuinbc, id cfl,Co,moltm[um marmum. Diofcoridi eft Kp«p.bll '!J(;I.ÀCt~~:(/,. In cuim exemplaribtt6, & h;c
(J.ct.H.pd. perperam pro (.tIKpd. vn;U5 litterdollapftllegitur ; vt
& ante nos alif quoque admoymere.
Caltd,t a!ltem & Jicca temperie Soldanclla eft ,& ter..
tio qI/idem exccJJI4 , vti Illnara [alfililginem Ctml acredi/ll
qUl/dmn referem,gtl.ftabili~ e,iU6 ql/aiuM ~(tendtt.
Aluum pt/rgat; cruda & aqrUJfa delrahit; hydropicù
&enfetttr vtilù: adtterfotm' t,lmm vemriNJlo: t orflones &
"lo{efliM adfert : pius fobinde rncommodi, qt!àmauxilij
,onfert.
.
Teftatur htte quoque Dj()fi:()r;tles.Tota,inqtût, 1Jerb~
flomac1)o incommoda eft "ter;' ,aLuliln maximè foirût,
coéla in cibotj3ftlmpta. 'coqmmt cmn ea qt4Ïdam, ad obttmdcmlam acrimollittm, pillgttes carnes.
DES 0 L DAN EL
2.2.0
•
DiorcoriJis 10'
'us
,orri~itur.
4
DE GONVOLVVLO NIGRO SIV!
HELXINE CISSAMl'ELO. CAP. VI.
. AD
S MIL A C 1 S
[&lUU gemlS pertinet quoque quod
conuo~uulUtn diciturnigrum.Huic pertenues mu/t&l cÎr-
romm
. mftar fiJbru bentes vitieu/dol quibu6 ftttticibllS, om)
ntbus qUl.culIque contingit vicinü, fèfè crebrù ûrcut1lf1o-
UltÎO ..
�C O.N VOL V V L Y M N 1 G R V M.
lU
�22.2.
DB
CONVOLVVLO NIql\e;
lutinnibm implicat:ab imù tfd jùmma proferpem .fofia lA:'
ta flmt Longa, & aCUI1Iin4ta beder&: foLm tlJolliora. tenuioraq3' flores exiguë raccmdtim co!J4!rcnt, ca~Jdlduli.
femen triarlgul.zl·ç veltui fegopJ1 i ,jèd minus & n;gro rejplcnrlem colore, tenuibus) fubrubcntibtu membranù,
veLuti glttmu integitttr. radix cxigua brl:uiftk cft.
Iuxta'[epimetzta & ftequcntor in 11tnetu reperit,w.
VindemidJ tempore femen perfù ittlr ,ex quo,llec ali"Hde,primo verejùçcrefcit. Germallù br~l.ullrt)\uiltttt,id
eft ) Conuolttulum nigrum, am Volubilis nigra duittm
nonnullu VolfJbilu niedia.
Diofcolidi ~)\~(VI1 JUosd!J.7r~lIl§7; bemocritolin GedporlÏcù, p(t."ttK.O'A.I~~: Latitlè, Mollü lJ~dera. CifJa11lpelos dutent cognominattff ,l'on modo ad differentiam alteritu Helxines,qu4! & Parietariaj verùm qtt'Od & vitibll4
crcbru I1mplexlbut. Fepenumero cÎrcumtlinciattir.
Repcriwr huiu5 & mt/lta alia, in cxempl.lri qüo Mar..
,ellll4 Vergiliru vfi16 eft , defcriptto, & appellOltionescom_
" plurimd!.:fod Ruelü & cornarij editiones »Mgù probanli'!ln'Ilotulani.
ddl. P/"IntUS
" lb
AladUCf[Ui.
1 • X X 1. CltP' X V J. non de 1.MC Hl"
e Xfne. fèd
e
de rxi1te fcribit. Exempl.lria perperam Helxille pro Ixine
habent .Ixine vero Cbam4!leon albU4.
Facuft,ttem at/tem Conttoluulfll1l iftud nigrflffl cop~..
tam aut probata lJOC tempore flul1dll/ h4bet. Dio(coridel
foliorum ffelxincs CtjJampel1 fuccum) Vfm habere aitfol...
tlendi alfmm fi blbatur •
Da
�CAM PAN A C.tE R V L 1l A.
11;
�,
,
,
DB CAM l' A NA CA! R. V L E A.
C A P. VII.
Ac C E DIT IdJt/;um Conuoluulorum numero opor~
tunè etiifm Campana vulgo nllncuptlta La (flra, id eft .C~
' rulea.Longos,teneros, viticulofofrk bdJC promit cauliculos,
quibtl4 ponè pojitaqutfcutJque confcendlt & ampleiliturp
mbrùfefe ys implicans voLtlmimbm. folia l,lta (imt &
,angulofa, tnQllia vetu(li4 angulofis bederdJ folii4 maiora,
1'J/Jn in rottlmldJl4ia,jèd nomû/JU birfilta.fiores veluts Smilacù /lftli4,in(far campantûdJ,jèd per or4f atlgtllofi, q co'
lore itl ,~ruleo pflrpurei. femm lIigricans. radices tenfles
&fibrofo· Pmgri/la bdJC fhrps, & aliunde illata, fùb finem dJ//ati&,ft calida feruëf43fuerit,ill Eelgio flores f.1cit.
Campana,vt diximU6 ,La\}lra , & Campatza CdJrtlIM.i receruiorib,u 1lttl1CUplztttr : atlt Conuoluulum CdJrule 'lm • Exijli"wtlr Ligtlftrum efJe nigru, CtÛtl6 meminit
Colmnella lib.x.
_
Fer cal,ltbis v;ul.-tm,& nigro perm~(fa Ligttflro
Ea?(.mZtl Clin: Cafianeélens, &c.
si eternm Smilax IdJUU maior albunl dl Ligll(lrtl/1l,haud
impropriè Campana ift·t, nigrum appell,tr; pamit L;glt~
flrum. Nam è c<€rtlko pU7pt/mu color fùbillde niger dlC;tur;velutiviuldJ nigrdJ.
SUnt at/tem qui banc Campanam granum Nil Au;,
etnnufJt voltmt, de quo cap. cccv!. .Q!!.od quidem dif~
fe,rt ab eo Nil,quod deftribitur CCCCCXlI.Cap. Iftud ent,m l{irtü Gr<€cort4m eft : illud vero peregriull ae Indic"
fltrpsjvt tlon modo Auice1tna,fèd & serapioteHa/!lr. StC
dUtem AUtcerma:Grallum Nilqttideft? cft cbartamum
I~du~n.serapio vero H Il bal Nil cft grttlJttm ludiwm;cap.
vldellcet CCLXXXIlI. vbt &' ipfum hù defcribittfr verbu:
planta
�nEC A !If PAN A C Ai R V LE A.
225
Plmlta eillS cft fimilù pLmt.t Leb/.Ib, id cft, CO/lliolt/flI;,
'lclb,erC/ls ,!ruoliults duouli5 ur,tChiis wl triu/t.5: habet raér j'ofl.t l'indill, & è ft/dice ctÛflfèJJolij eft fios colori$
purpllm, fillii/ù Cdrnparmlu in figm',t[IlII;& qrtando calitt jlos,dimitt;t fclJlen in Vlfgirm (lego capitfl/ü) in q1libl16
[tlllt tri,tJ,Tflila, mi/lOr,t gTilltÎ1 Stllpbifaglù" [,etlia. Cu;
dcfcl/ptiolli (erl(ol/fm Ctlmpallll hlte L,''(Jira eft.
No,! defullt'vero & aI;tf, COllflol/lfllorurh l]mies, qu<c
a~ Nil Afliccl!/l,e qu0CJ.. refm:/Irnl"; qll.lmm femillafitpe1'l mb/1b t/rl/lis, v;r clarijll1/lu! 1'''0&116 A,lt017i'~5 Cortufùs
ad U05 mifit . Ca/tics Vttlu/% pr.1. /ollgi, relwi alioru COrlt/flltlfi/orÏt vieillù pcrtifu cinllllltlO lutl; &' Vrl;1I$1101l paflc~ b/'cuibus .D,in/llis l(jper"dte1 il!5 vero .lb[q]l'llù.folia l.ctua, 1.1t,1, iJallfl,mguloft ; & e/ll5 qtu, j]:wù c,wu, prona
P·'lrte cantlicantia: flores elcgt/rltIJ pf/rfiurei coloru: folJlina lligra, l<titia ac l'ejpIC1ldmti,t. Et poffimt & ha! qt/0'h
iPccies cfTc Nil. plares ctc1Jilll eitlfllem generû repc)';ri rtihtiprobibet.
Ad bocgenll5 referer/tlm eti(lm l'ir/et ur, ql/ol! ex Amerie,t ,tll,ttt/Ilt Meco lMC 1la appe Il ,lIftr. COlltto //tU lt'firqUl'dcm Mecohacha.
JPccies cft: foli ,t cilU m'lgnd,hederacea: jlos pttlcIJer:femë
nibTfum,JPlmd!dmn ,capiwlu membraflaau imp/icitum:
r,tdix loug:t, crafft, interiuirb candida j qijctreficcata &
dcnarij pondo vniuJ' ,tilt dt/omm exhibita, tritium ducit,
billofa ele pituitofa e:!:pf/rgdrls. Vr/de & Scammollij JPedes eJJe, & Ilec temcrè qaidem, crediwr. Poteft & Nil
0- Scammonium Atnericanu efJe. Nlltn & ipJùm SCal11mO/lit/III haud alil/d, quàm lPeâej Smilaci~ l.euù radjee
crafJa.
Ca!terùm.Nil, vt Auice~l1aqtljdc~l,calidum & ficcwm
ep ordme primo. A Serdp~one vero mter tertij ordinu calid4 & ficcareponitur.
1lI0,r
p
Expflr-
�2.16
D li SM 1 LAC E AS P ER A.
Expurgal1di vim IJavet,dtlcit crur/vs CrafflHtjg & piwi'OJoS & mel,m'CiJOlicos IJumores:peUit Veutl if lumvricos et
IlfCdridM. fod vtlltrem COlltftrvllt, & wtfljfam J~tl if: 1't
Auicenna. T ard'e officillili prtfjfare Serapio firibu; Ilpt/lI
quem plurH requircud.t.
Dl!
SMILACE
cAp.
ASPER,4..
VIl!.
S MIL A X af}era nmitù ttCuleatû ac JPinofls homt
txiltbru ral1Jttlis,qllibru per fopes,frutices ,ac vicma qUJ!qg
IImbiendo dmpl~xa/ldu4, ab imis ad jùmma repit, folilltll
titIS eft lJederet, avfq} (/lJguLu acumir/arum ,lnilllu ac da'
rÎ.u qllàm letuis Smildcùj ql/4ndofh c,md/dis maculu no'
latum, flores candidi, odorotti, frtléllll in cxiguo raa11l0
itljlar labmfld!, cum wlaWrttit rt/bem leuitt:rq,1 morda:\;,
in quo femen putlico coLore nigricalls ,fimile c'!lmabû. r.ldix longa, alrquantulu11/ nodofa, dura, & in plt/rcs dit/a·
,Îcataramtl[us.
Exit /ocu ajperû,il1cu{tu,circa fePCJ ,margines agroy;1;
;n montibw & (onflalbbtu : III regionibus quidcm calitiù,
)lt ltillia, Narbonenji Galli,t, Hif},mi.~, AFica. .
Flores Verè, frUtll14 :Autt/muo vel antè paillo t1IIItW
,cftit.
.
'2.p.I}..C(.~ 'Tpa)j''(i, Gr,feU appeUJtur, Ga ta TIJeoplJrafi'
interpres Hederam CiliLÎam flOm;'Jat, velut; & Plinil/!,
qui & 'l\;cop{;oron cognomitlatam firibit lib.xXI I11.,.~.
Hctru(cu Heder..tfPmofz, & rtubll4 ceruinm dicitur:W#
JPat/u Ca[lellanu,vt al/Elor L.Muna,Zarza Parillaiquaft
Rubl/5 vit~liUla. Zar'{tt fiqttir/em,eodetefte,Rubum;Par ..
r ~ autem ,Matthiolo interprete,Vitenri& Parilla pama'l1l
,mm fitle piti,ulam fignifiw. Didrur & i-uJm77;,
-
.
}..v·
x~r,';rff'DY'
��2.18
DES MIL ACE AS P E RA.
~";v:nrwv,;tUJI6<T~<tTOJI., dv{x.IlTOJI,tlM6(w71i v, dvct71i;"/x.~v, J\I11.
Zarra p.rilla.
"àv,tll/dÎl,& Mergilla.
NormullJ,qllttm ex pcm Amcl'ictf protûnci:t adueéla/1l
radieem recclltiow ZarJàm qttoC)g Peu'il/mlt nurutlpant,
bttÎlM Smilacu r,uliccs elJe aflmn,tnt. Et fimilem qrlÎdem
Imie G,lrci,t Lopiru Lujitl1mu, (ed tamen eamJem elfe rl01J
coneedit. 'R.!pe.riUt't1trfopemnncro fimiles,ql!~ tûm'é vel
minimo aliq:to dtfêrimtlll! d,ffertmt. DtjJerclltiam etiatll
c.ffi,[olirb diuerfa conftitmio 4dfert.
Zarz..a Parill,& PmUlltllltI. percg1'ina cft, & è110U; or~
bu flue ArnerjCte proui71ciu iflferwr. .!2!!dl autcm illinc ad~
uebuntflr,licÎ:t etÎ,:i1I in EIl1'opa Ilatù fimili rl videa1ltttr et
fint, viriblu tamen lion l'ara dcfJeJ Neqttc enil1l foli CIf.'
/i4i diuCJfittU, adfml.'J..c modo collmlut,/tione1/J aru alte,
rationem [Mit j fi:rl pluril/lùm ctiant ad qu,dit,ltum Jliritl1nq3rcmiflioncm !lttt imentiotlclII cOllfert. ccl/du I{)ds
enata potemiol'a j't'rè odorclti.or,li {tmt : [rigidu minùJ.
Q.!!il.dam pernitio{te trtmf.ata 11IitcFtmt, & )Jtdia rcddi1~
tur. Utl Zar:z..a P,l1'ilL,e Peruui,ma tdlllct{l SmiltlCi aJPerl.
flue Zarfcf Pari/Iii. Hi!lMûcnrfi'IJilû, temperari tanlcrJ
c.fli oc~·afiolle ,tum & ipfim Joli genio,longè effic!lCÎor cft,
- qflàm vel in HifPantù allt etimlt in Afi·jca nata.
Su ut !le/rem Zal'fo Pariait ex Amcricarddices( qUit Jolit aduelJfllltur )longte,et tenucs, tenuioribtt6 vulgarû G!r
cyrrhiz..dlradicibus fimiles, ab vno comp/ures depClldenteS
quando% capite, in quibtto medi,lS durior nertJtu, : fapore
font exiguo, 6- odore lion percepti.bili prd!dit~. Perrmtur '
giX ni in Ho/ldttrtU Pcm protiincÎa. N omen àpmilitudine
aJPer..c Smi/,efÜ accepertmt.
AJ>lld indigentU fiUWl ei nom en ,quod Latinu fPinofam
QU0 l11 ~~em [onat~ Garcia Lopio teftc.
r
Cri/Id, atltem rj- fiai temperamentiflmt, partifl1l1q(
ut.
ade~
�D Il
BRY 0 NIA
AL BA
ET N 1 G RA.
119
tlf[co tmu;mll, vt Cttrtil1J deco[fu1I1 qH.11IJ facillimè jùdorem p,roflocet. Articttloi'u c,lpitiuj,. dit/turllû doloribw Figzdt"h affcEiiouiuw auxIli, tutu) j ollll/ibtu item malù, cityttt,mlell Jebrtm,proJimt, qu.t fI/dore tolli tiC curari pojJè
JPesefl·
Sttfficirmt ,Id wratiolIen; paru; dies, lCf/iore tIloruo :
tnaius arlt dultllrllius m.dum, di/ltflntiorem crtrationeln
poftulat.
Q.!.1.t Vero c;c TIi(Jnmiis /tflt alirmdè Zarz..a Parilla,fitlc
Smit,lx a[pcra adferwr,mÎnùs efficllx eft. Commendatar
(J/f.C à Diofioride & plinio ,tducrfus vc/mM.
IIuiltsfolill,àJqflit J)i?(colld~s ,.Idu~i'fits [eth,dia medica/ljenta ami40fIl[tmt ,Jme ,alte .Ji:IC po{f pot a.
D
E
1)
R YON l A AL B'" ET N. 1 G RA.
C A l'.
J X.
BRY 0 N [ .tE dfltt flmt (p,if,ter fjlueftrem nonnul/il
dié/am J3ryoniaw: )v/la alba:tlltera r1i,~ra cognominatur.
Alba BryolIS,1 mult/dong!l & tenui'l [arn/enta promtt: 1
çlauicttlos [tue capreolùs J).lbct if/ft.lr ritû : foli.1 eilJ,S IMa
frazt, quinqua7Jglflllri'I,& .ul fimilittuliiJel1ll'itium diui[a,[ed aJPeriora, birfotiora, c,mdidioYirqh : flores cxigtû,
candidi,racemoft: [rué/tU in VflÙ parttû, qu,lru acini initio virent, maturi muent. r.1dix prtf.gr,mdis cft, Longa &
cTaffa;altè defce/ldes ,ex albido fault/tei coloris, guftu perquàm amaro et ingrato.Sepi~;Jcnta,dumos)~lIttces flandIt & fupe~dt, tlon.t a~n~n altor~tm modo ciTCumplicando
Je, fed clatt"tll~[utS vtetlt.t omma apprelJelldendo)iis~ ft
diuerpmode inueélendo ae implicando •
. ,.SmJilû htli~ B?onia eft nigra. tenuiUfu fiquidem & 2"VttlCulojis cau/t,uItS, follù)c apreolu,jlQribt/s) JluaTttm aciPi
· 'lorum'Î1
/
�BRY 0 NIA
A L B A.
�DE
~RYONIAALDA
ETNIGRA.
1;1
hOrtJnl(j1 figura radieu mole & ql!l!~l;tttte pr;orml re1
ftrt. Sed ,tci'liper maturit.ltem /ligl h·,tIIl. radix q/!oqtU!
fpr~ [rlblJigra,;nteriùs buxeo pal/ft (olore . Arbt/f iul il IJdlC
[epI/ml dUl1Iommo r.l11m/o;j".ttlljni./t1 eapreoliJ Jùu qtlO,
\/3
l' ,\ 71
' ;r; /
lJ.UC ~Ilntum (ompH/Je/ldit)in Olr.m~ parus l.ltehe ve tIte pr/or cxplicans •
. Catldid.l fiue alba Bryonia /nu/tù in Belgio /ocù repe~
r~tu,· ; fimiliter i/l
StWII41lC Rhen.lIl.t Gcrmanitt pro/ûnclaï & p.1flim in Itd/ia,fècm 1';.1$ ae agrol um margit/es.
N igr,'m gigmmt Hefil'I,S 'IXOt.l;,I, f' l'eflplJ,tlia, Pome.
rania,Mifnia, vbi candIda non protumi/, vt V.I/criflS Cor-
dl# fcriptul1l re/iquir.
Jltrtufq ~ores Ma;u&, vu~ velo Autl!l/m/1é fitppcditat.
Prior 6rd!cù :,..mllC@-MvKll,ideft, vitu a/bat & :"u.- 1
~À@- qI/idem dicitur, nOlll/l od'oql/o:l foliü vitem rele- .
rat, verI'!m etiam qfti:l fi'ttétUnI ;rJ exigutf. Vlltt,<i{i1Jl~ [icèt
1
farid ,fimilitlldiiU11l {O'ifoYl?lIttum produ(at.
&
{à.CJ-
DiClfflY
[3PIJJVl<t ÀWKIJ, Orp/oÇetrp:JÀOV, ~ÀI/J'6vIOV. f,(IrÀ(~opOJl ,
6pov,dpXfS (~n~ ,J)'pCJ>H ,1;'t..fJ'f(ùÇl~: A P/i,ûo etiarn M.A.
dOl1jab Arabibus AlpIJefcr.,; à Mtttthd!o SyltWifo Viticel·
la: in Tbeftturo pttUperU1Jl Roraflrum. Apuleill$ Apiaftellum, Vu.tm Tam;n;am, Agrifoliuln & Den t.tri,~m appel.
lat: German; ~titb\utl~t~ / 'blUtllflmrb.« / !Jttttfrebrnf
ttttffe(s hit;ren: tloftri vlltgarem appell.Jtionem fèquëtel,
2J3~p(Jttit:'Galli Coule uree : Italu Zu&Ca f.lluatiea: Hi..
JPanu N ueza blanca, & N orea blanca •
.Altera Grttcù·r1t.l.mÀ@- fJ.~À<I./V<l.,~' $plJ(~v/(t ~~À«/Vd.: %.
:f,atinu Vi tu tlÎgr.. , Bryonianigra:à nonnttUu )jlF(;Y~I&
J"'7TiÀ&-,{3I1Kpetl /ov.GalcllU6 propriè ~pv';YUtV vocari ait.
Idcm PliniJU affirmat, qui & à1101lrm/lu Chironiam, l'V""x.J~~v, a~ d.7rF.cdYlrJ.y.dici,refert. Cbiron;a autem ,ogIIDmmatur Il ch/rane Inuentore. Eft Cbironu,inquit pUcp 4
n;HI,
l
�2.; 2,
DE BRY 0 NIA A Ln A ET N 1 GR A.
tlÏll&, jtlUenwm attlpelos, qfu;vocatftr cbironia.
Faeu/tate attteffJ Br)'oni4 atba o1JJnibtiJ fou partibllS
1
calid.t & jiccaefl, tertillln.gradt4t1l,prcefertim c,t/orù cxcedcilS, CUnt expurgandi potmtifltma vi , per q1111111 rJ~11
modo biliofos ac pituitofos,fod et a'ltlofos Imll/ores educit.
AlParagos ,qui prima genninatione prodclmt,ji dcco{li
cdantur,aluttm & vrinam âere 1)iofcoridcs fcriuit. Galemu l'crû Itb ol1lllibu.s pro more per Vor edi,ait,eduliu1IJih
e./Je flOl11llCho propter adjfl'iéftollcm grûttllrt. f2!.wd de v;G"lcnus nota- tis fJlueflri.,jiuc Tllmi qflidellJj fed nequaqUtl1Jl de IJ/lilu
germinibtu veritatem IMuet. Natlllllbtt Bryoni,e affattt :'
gi,jiue prima ge/'tJlina lIcql/aqutt1/J ttdjfringtmtjfi'd tduu
vebemcntiùs commoitCIlt;ftol1/t1choq3 grauem moleffii!~11
infertmt.
Diofcorides item radiciJ jÙCCtl1fl Fm exprimi,bibiq3 cu
aqua muLfa,pituitaltlliJ dttcere,ait. Ducit autem non mod'o jùecuo,jed 6- radieis decoétunJ pituitaw, bitemflafla,
dC ferofos dqflO{oS~ hUl1l1JTcsj & qtûdcm validijJ/mè;vnl;
ven.triculum ita fopel1fl1l1er'o perturbam, vt ct eoJdll11l vot1litioJJC redd; proctlret.
conferre huiufi;emodi vcllemem purgatio hydropicu
poJ!elPerdiur. & qUrJS comitÎ,llù 11Iorb/iJ, dut capitid diu-r
f({rrl,/, 0- pertinaces vertigincs detirient. Sed tamen epilepticu non quotidie , vt Diofcorides monet, cxhibendtt :
fùbinde ctenim dedijJe fotù erit t1loIejlur11!Validftl1l enim,
Vt diximus • e{fremedil/m, v;ol~nrcr purgans, & natttl'~
vim infemzs.
Extrabit eadem radj~ 111 OfWOS fœtuo & fe~fmdtU fùpdit a~ideln4s in infejfibll& decoéta potefl.Cutim cadem ex·
te~glt t? crugat : macula. folares, varos,lcmigirlcs,e;catmcs mgra-s ,mm mio & chid terra ac f.tnog1ttCO dcptlYgat; am;n 'olco 4ecoét.l vflh dum coUiqueft4t.ToUit jùgit-
~u r.
{at~:
�DE BRYONIA SYLVESTRI.
lB
lata:digitoru/n pterygia eampcftit: mm villo impefita irzjI'I1fJ1/I,i/io1JCS difrait .~c abfccffus mmpit: cd1wt & ag;~
tm.1 ,:c impofit,t: mifccttlr & eommadè erodemibllJ medIC,tl/le1ltÏ5: aurtar Diofl:orides.
.
FruéttIJ ad fcauien~ ct lepr am faeit ilIitt/J & tmpafitlls,
eadem auétorc. G,~lerzt/J Îi~,qui cari,t dmf,tIlt, vrileill perhibet. Plinill6/aéli5 abtmd.wtÎttlll facere fcribit. Vic/ctur
tamenmagu LaéUs gCllCr'ltio1/i ,uLuer{ari. Nam acris (ft.
& co vellera ae cQria,Diafcoride te(fe,depila1ltur.
Nigra Bryorzia ruprtldiét~, VI G,dmtlS a;t, ad u.mnia
jimilu, nifi qiiod imbccillior.
DE
%.
BRYONIA SYI:VESTRI,
SI V E T.A M O.
CAP. X.
VIT 1 s jjlueflris longos,ligtlofos,mediocriJ C1"Itlitudinù rimoft corticu,inft,nIal·metarmtl vitu, obfcureJilbr1Ibe~tesvit;e1Ûofos promit colimlos, quibtt6 vicinis quibufuu multufè ,~mplexibtts circtmlttoltût IlC crebru irttorquet cirCt/itionibtts ab imu ,td fttftigium fèamlens .cltpreo.
IH fiue vitimlù cICret:fo/ia hedcraceil,mol/ia, ffi/cmJemia,
Smilacu l~tÛJ haud abfimilia: flores candidi,e.'dgui, mtlfcoji,odorati,racematim dependent: vrld!. pal'ttte [cm! : acini
virent, matt/ri cocci modo rt/bent : ra dix crajJtt,longa &
magna, [ttpCO glutinofo & lctlto plena; adeb vt fiiata di-
gitu ad"~reat.
In jjlllu opacù & fimilibtu lacû 4Perü, pr<i.[ertim vbi
aqu~ fitbfimt ,gignitttr: reperirur & jùb CO/JIu prope Argentiuam:vt Kybel'U5 prodid;t.
Martio men[e aflhtragi fille prima erumpunt gcrtJ3ina:
flores Maiq: VUI éirca v~n4emid! tnnp1lS maltlranttir.
p J
Gr!U~
�:';4.
lIR YONlA Syt v I! ST RIS.
�131
Gr.tcÎ Ihmc cfp..7TiÀov ~}Pl<tl/ jd Cft ,vitem .6lllefirem di·
(i:nt. Dlffert t,lmen 'Jon partml It Labmji;a jiuJ: vite ~'mj·
fml bl14 efiri, qUit & J,(~7TiÀ&- J.ypld.. Pl'd!uuit vtrill!q((e
ôfM.J~';fJ.Iat Pll7l'o occafionc1Il, VI f.ltU de bis ft e;\:plicare 1/'0
potuerit:liu.xx II 1. c,tp.primo: & vtr,l1I"h intn'ft (onfuderit. in qllo fil1lt & tlrau,'s notill/d;.
Diciwr vero & 1J<f.~·.6l;4eJl:ri! BrJoni,t, LatÎnü TamlU:
frll{IU$~ eitts Vua Tamtnj~,lt.llù Ta1ll.lro. Vu ~ 'ramiÎiI. ,
"Ilte/n,eti,,", StapIJl{àgl'i,t eft : fèti b.wc falfo ira IIUI1CUpatam, Plini/lSitJql!if. Germ.tnu efl ~c!Jmnt\Ulltt;d.
Allobroges LaNl1am vocem retfTIe~t, & T alll~lIn quoquI
aflt TanfJm appc/L'l7lt. l'lml~/S S.tl,~a{frtl~l etlam l'oea~:
Rue/lilu sigWttm B. M"I'I.t, rn ()ffionr; qllluufilam /lomlnar; refere.
NOIJ efllJoc lo(orefellenda tOTUIIl [elltmt;4,qll; cycl.tmi/zum alteram banc eJJè volut. vel foLt ell;m r.,d;cu ma..
gnitudo facilè bos redarguit. cydfli1lini fiquidem radix
œx,pll.®--, id eft, rmUillô vfits 4C C:dgtM, 'mi~ IIurem magna & wulti vfits. Cum 110 ~agü vidmtttr agc/1dtll1l,qui
~7T'r?-ov fiue f,pU(~V/fi.V (~~"aIVd.V eff/! pminaciùs tuetur:
?'Iifl repert,t, & au to conifrclla l.!gitima Bryoui.1 nigr,t,
fententiaw mmaturum ifreraremu.$. :;ed t4t1/etJ quid ve~
lat & in huitts errorem allimaducrme, & 'tan/il ntefJe
pryoniam docere?Caret c,tpreoli5 TIWII/6;ji'uElllm nOIl I;~
gmm,fed pulchrèrubentemgignit. Bryolliavero nigra
Capreolos hab,t inftay 11;(;' ,ct .teiIlOS proJert nigros.oJledUllt h.te differwlittm fatü tuideIJtem. Slmt at/tem Tami flue fj,J/teftru Bryoni.t radiccs calid.t & ~CCtC ordille
tettio:fruEltU adfu,t/iles f4(t1lta~e at/amen miriore. f'triJoo
DE BRYONIA
SYLVESTI\I.
que auflergunt & digerunt.
. D~oftor'1ej ~adiw ait, aqtlofa delTa/me
'
6- "ydropi-
çu 1'lIles;flm ymo quod a~uam m41in4~ 41dmixtam b4.
;e~l.
�l'~
J
DE DRYONIA SYLVESTRr.
bcat,femefi,ltlt; & mm aqud!, cyatbis dl/obus biba~Jt{/r:
ftUé/lU flue acinos,cùm ,è Sole,tum & altM Ctltù maeulM
expul'gare.
'
Abftergit atltem tlon modo 111acul,15, vertlm & ft4gillatarum p'(l'tium lif/ores citijJimè jd~m digel'it acrefoluit:
quod & ~'adices impofltd!, pofJtmt.
Recenter enat ager mina, muria condir; aUJJ inter ci,bd/'ia rccipi, Dtofi:ol'ides refert. Inferri menfis & tJOffra
tl!.tatein Hot1'lil'i.l, Matthioltt$ fcribit. Idem quofb ilJ HijpanÎa-Betirlt fieri ,dij afferunt.
.
. Dicflltturà porcis !Jui,t5 rfldiccs qu~ri,crJti aç cum VQlt4pttlte mar/di, neque mîmls efJe gr,zttf., quàm CYclamini
ol'b,icetl.tri< ,qUtt inde panù porcini Itomtn illdepttt ftmt. ~i
quu Imtem b(mc ob Cltllfalll Cyclammilm alteram effe co'
tendertt, IMne & plt/res (zliM cycla11linù armumcrarc
oportebit. N/!fh enint huitu tauttmmlOdo,fed & lnultal'u
aliarum '(lil'piuw r,tdkes qfu.runt, erfllmt, auidifi11le~
deuorant porci ,quarum ~JUlJdJ ad cycLamini gelJcra perri.
nom. Tcrnerarium idcircofuerit, Talnum cyclamini fPeâem ttfJerere,quod eit/.5 radices porcino generi gratttfiut.
DE
CHRIS,TOPHORIANA.
CAP. XI.
T A:M E T S l clnijlophor;AnA ex earum non fit gt·
mre,qtltIJ adminieulu cgcm aut amplexu viufmt;qllia tamen VIIM fert ,d{J.?T411.0If ft fMite alltmmcrar; permittct.
Caulicttlos b.f.c promit t-cneros,pedem Longos aut alrio·
res 1Ion multo.' Jolia circa bos &' èradiciblu, ex plttrib,tS
c01)1»Ji./JtI, partieularia quorum lata,acuminata, & ambitu ferrata,in vircreeandieanti,t: flores tenues,mtlfc0ft,
,andidi,infaftigiù catûicttlQrurn Vclf~ti in fPicam cOllditi:
ftllé/tl$
�CHRISTOl'HORIANA.
237
�2.38
DE CHRlSTOl'HORIANA:
fruEltU rotttrulis p(~tdO [IJ/lgioref , per nI.tturitatem nigl'j,
fb iam [ine.imve ab l'na pl/l'te oftmt,mtes, vuartW1 dei/sil
Iflioquj fimi/es, & in Vllit modum colJ4!rentes: radix C1'tlf
fiufi:tt[.t, n~IJ .tbffb fibriJ,foru mgricans,interiùs buxi col~·
re lutea, VUI.IX ae dwtul'/JiI, quotantlU cau/icu[IJs & fo/l11
regenerarlS.
l'ieriffb Gm1Mnitf. & eirea Rbenttln Mofamtk locü,
;/1[yluis prd.fmim 1J10f/tOft s,/"ce occurrit.
Flores Maio,(edJYuélm AI/gtlffo aut fèriùsperficiwl'.
& s. Chrift()phori ber~
barn Vodtat. SIm! 'llli Cuflilm rzigrtl1tl dicarjt : alij ma:
llmt AConitu'Jl b,ueiferwn 1lOmÎnare. Coffô autem mbû
bavet reJPondeils. A(o ~titif (f/(tem amlUmerari eontigit,
propterpcmiciofom et A,'onito fimitem, qllam 'Jabere cre~
ditur,faettlratem.
Fertur enim exitif/li!, Ife non min;'s noxi" quam Aeo'
nÎtum.
N of/ra d.tM Clmftophori.m;t,
DE
DVLCÂMAR.Â:
CAP. XII;
D v L cAM A RA V;tÎ4 modo ligitofo promit jarm'i..
ta, & ab iù ramulos complum, quibll5 (cande1Jdo vicinU
fepiul# fttjficib,~ok inllititllr. (ortex nOfteUorum TII111Ji[O'
mm viret;{ed vetufliorum ipforU111tj] caudicum ajperiur
c;neritiofuucandicat colore, extrinfeCt~ qI/idem; nam ;'1feriùs pultbrè etiam viret.ligmml ftagile,'I1Ieduflam futJ~
goram bauet. foliù veflittiT oblongu ,LeuiUllG,mUCrol1atiJ,
Sm;l'lceu "minoribm, circ,t pedieufum appendices vtrillq,
paTuM !erentibfl&. flofi:uli in mu(cariuexiguu, baud rrJli.~
gni; ex 'luinquc foliolù allgu.ftù, colore qUdndoque ,tlbill~,
GcfiJerq refle; in BeLq;o vt plurimùm ;n clfrulelJ pllrpurel;
i>
j11
1
�D VLCA M A RA.
�2-40
Cychminus dtt,",
D E
D V L CAM A RA.
in quorum metliolutell6 protnillet Ilpex . baccd) oblor:gioril
[orludJ,11Iollcs,lentt & illgrati gUfllJ6, cleganticorrlll~' c0lore mbent. radix modica 1mtlt ufibrts c01nmittitttr.
Aqlwf;z & l'iguaawat,circil fi:robes &fOjJM fretjttcW
ter l'epcriwl'.
Folia Vere ermnptmt:JlO1'es llllio excfmt: Augujlo bac~
Cd) fiue acini matul'i.
, Poftcr;or tCtM Am.1l'am dfllce,Amarodulccm,& Dulcamtll'am,& GI'd)cè').~vY..J7l1H.PQV li' I,ÀUY..V711Y..p{J'I:l, nomilldt.
Gimnatlicè 31r. (cngct/ie Iir.Ilet/Il!l1lfkraut ; Belgd) 'J(J;
fmltte. StIJl l' qflt l'item jjlrteflrem Diofcol'idu cffi c.'I;ijlt,
ment: I1lij Sol,mi flJCCicl1I frlâurlt, Solanum ligno[utn aut
Ji'utjcoJinn cogrlomÎ/Jates. sed vitem quidem jjluejlrer11f
iam anfcà oftendimtU efJe Ta111/1m j S014110 autern jimite
nilJil b.tbet. falluntur idcirco 1n"ximè, qui SOltUlUm rI/brum,aut Solanum frmicofùm appellantifIC eill6 b,teeÏ5 loco ac;lIortlln Solau; VtlgfJemOl'll1Jl nOIJnuliomm refi-igcl'd.'
tium ,'ompojitioniblu admifè'ét. Fjl cnil1l frué/tU httitl6l1e·
qfMqflillll frigidtl6 vt Solani,[ed cttlirfm, vt mox diatfir.
plus ftmilitudinù mm C)'clmnino altera htt&et.foli1lnJ l'C'
/ponde!; caules licèt flOlt manifeftè artieulati, ~/Oll tal1/ cll
abfth gcnicltlorum fPeciejin flore a/imb; candido j & fi'lIél ll
acinaceo cOi'ymbOl'f1111 hedertll modo depC1ldetlte nihil defi~
deratul'; tle1J ill ipfis jimilitcr r,tdicibl.u verè d/(.p~ko/f. N,t
prillter quod telltles,rmllam qfloque vtilitatem conferlJlIt.
De(cribittty C)'cltmûml6 altera à Diofcol'idc bis verb!!:
Foli,! bttbet hedcl'i.C fimili,l,fed minora: cau/es crafJos,P11d'
7c,;:f\/f, id cft ,genictlfatosj vicinü fe ttl'borib,u ~i\~Y..of/J'';Ç,
id eft ,rIlodocapreolomf/l vitis, circumligames :flores cat!~
didi,orlurati: fruEtIlJ vt acini VUte, fimilis hedcrlf., 11'Iollt~,
fapore/cuiter acm & vifcofiu : l'a dix ci)!J,!>@-',ftue ifl/l -
titis •
Didttl f
�DE DVLcAMAR.A.
, I?icitur Iffltmz cyc1amirlHô alter,t, 'Diofcoride ten~.
&' x./.miv3luov. cOr/ulmit vtl'tlqtte ùppe/LJtlD
Dulc4mar~.1J4foliu,flonvu6 & fruétibtu hedCTifm ~mtl.
II./o:roqJlJMov
/Attlr.
Cltterùm fa'cultate,& foliu,& ftttélti c~lid.i, reficcas,
~~ftergetlS & digcremeft. Fertar {olilJYftm decoEfttm ie-
cmoru felJt~~!l,b{lTlla;ones refertl),c, & uduer{il6 regium
morbum vtiliter bibi. Rttptù ver~ & ex altol'r~âpitatu,
4ftt c<tfis etiam filCW5 vtilu habetur. Creditur fiqllidem
'OIl(~etl!Yr'l alteubi in vifèeribm f.mguinem diffIJluere, &
partlum lltfllrum fimit tttem prol //Tare.
RimJnymt/5 Tragrl5 èli,~tJo minutim eondfo vin; de·
(oétum con,~eere d{Jeet, quod iEtel'icos & per vrinam, &
per iriferiorem ventre nt cltmenter purgare ufert.
Hat/d diJ?imilcs iftù Dioflortrles qu0tb Cyclamino alferi facultates fljJcribit. Fr~élU6, i~lqlÛt, drachll!1t V/JÎfts
pondere pottlS, mm vin; afIn 'yathu rl~/obr16 ,ad dte~ quadraginta, jpl{!rlcm ltquat; Ita vt pcr.vrl!w~ & alMU ,~bfu.
matur .Bibitur ad ortbopntllam: reltqtttM Il partu purgat.
.
DE
VIT ALBA •
CAl'. XIII •
. C A. V LES farmentofos,multos,crttfJos,ramofos,ge,ueu~atos,aliquantifPl1~ruvefltes ,& fubinde Lctltos tiC obf.equ~ofos edit VitaLba; [epibm dumui Je irnpliclllu, atfb ,
lrretlcns, vicina om,û" apfJeuns tiC fttpertms .folia ad vnu
neruum ' '. f \ '
.
la
e qUfnu J ere coalcfiunt ,eorum emtnente pno;qu~
t~ {ùnt be~efflfeis fimi[ia,nequaquam tame angulofa,
l'crlt.m per crrcu,nferentiam nOllnilJil crenata -flores ;n r arem'aut vm~eQ:tf~rmam digmmtttr ci,ndidi & o~oratj,
florum M)rtlltmulefeme1J fubnafcitttr ex~gtltlm mangu. .
.Q..
lan
�t.p
D n VtT A L B A.
larLfPeûe ,capillaceam ten/luth plum~ inftttr ill~)tndm vè~
làti èriffa1n gerctHjguJt/4 acre :r,ldix,{lbrofltIIJttlld magn'
moment; .
srcus mtfrgines agrormn ir/ter vepres &. (en~es ert'br'O
'feperittlr,apud It,tlos,Gcrmanos,GallQs ae etitlm.BelgM,
vbildlwm Jeeundumq3 Jolmu.
Julio 11Ienfe huilts flores :ft'uéltuplumu fuiJ incanefcelltes Autumno dependent.
'
""
De Imius tlOmifle inter rl1cem;QYes concertatio 'q(u,d~
eft. Fùchfius vitem nigram Jiue Brjoniam l1igram: Mltt ..
thioltl& clematide1'l1 alteram faeit . Legiti111dtn alite Bryo~
niam iiigram ftrperiùs oftemlinms. Ad Clematidem verO
alteram acmlere,ttt'qJ eilIJ fPeciem efJe, negari ~lOrJ poteft·
eft tamen & alia, ab h,le difJerens, inferiùs explicandtl.
Germani l!!jnen & linmappellant: Gatli,Ruellio tefte,
Viorne. NOlleft tamen futex ille,qut GaUiJ Vrorne'&
LatilJ14 Vibumum diéltl.& eft. '
Facultate autem acru & cttlida !Jd!C eft, vfum tamell
nobù compertum, tlon babet vllum.
Dn
'Il LAMM V LA.
'CItP. XIHh
FLA MM V L..ci:!
aUdlfùnt: vnaadmirliculiuget:dl~
fera ajJurgit nullitu indiga fuS1entaminis.
1
prior lentos obtinct & perquàm obfequjofoy, {arm etl to[os cauliculos, cortice virenti veftitos. fQli.t minora. flm t
quàm Vit alblt, incotJdita, ad vnU/1l complûfapèdicutfit1l ,
qui,capreoli fopcnumero tnuneré offi(io~f~mgens, viûllÙ
fi c/~cumplicat :flores candidi flmt: fontlna exiguacoh"·
rente,a, ~anefccnt;btl.& quoque pit/mû·, mitJor,bw fametl iI&
breuIQYlb1J6 exornatlf.;pro rildüibtl.& IenlleS flmtftbYtt •
. ,-
-,
spoliee
��14'\-
"
fLAMMVLA ALTERA.
�2.45
D E PLA M M V LA.
Sponte [ua irl Belgio nufquam exit, fed hol1enfts eft.
flores {ub Auguftum,femenjèriùs fùccedit.
Flammultt nomen à reeentioribm acceFt...JJltbitttfuit
pro C~ematidu alterit/& '/pecie,[edtamen ct ~JÏnc &flo~
rum tt4l1rfigttra,tum colore & magnitudirzc ab ea differt.
Altera Flammulafoliu cft amplioribm maioribllub,Vi- 2
talb~ fimilioribll4, quam & candidiflimu flofculu, tilm et
femme flumaceam criflam gerentei,in faftJgi;-$ caulieulomm emtnentibU4, refert. c!lbito' éJdliculi altiores ; p'er ft
tOI/fil/tint iforfitmtk artiglJlltur. Rarijima hlte noflru
tjl, & h.ortenfis tlmwmmodo.
,
'
. Vere noua promitfoliolà;& caulicfJlos : Aeflateflores:
Hy~mefou reUqudl funt radtces.
Ab acr; &'mordaci cÎm q,ualitatè & hanc Flammula
"tcentes atth IJUius tR,tatu dom IIpp~a;it. MatthioLm halle
eam rjJe exiflimat, qua/ft PlatearÎl14lib .defimpliûmedi cina cap .p'r;,no /iteJ'dJ F, Flàmihuf..l'ttn nominat; & ca/idfi
J I '
Jic(ial1l~ quarto flattût gradu. ER tamen & Flamm111a
qUit dam Ranunculi'/peties,mita in exrtl~erAtldo vefiCtUtb
excitando no~a palàm eftfa(ul~tU; dj! qtltt âtjùs, quàm de
IJac,fcripfiffi platearium creâid~tim:
",:"
Nibilominluhraf:h ha1'um Fla1~trularttm multùm Ifcr~ & valdè calida eft, ipfa. tamen F[amrtful" Ranunct4lo,mitioresiHltvidmttlri ,.'
__
-.
....
C'L·EMA'I'If~ ,. Ir~F1r-NoIDE.
,\
\
DE
C 4-~.
.
c:: LEM A T 1 S
~...
\
x v" ..
r..
'."
Dttpfmoides,longtt,grtlcilitl, rotlmd~, ,urlCorttm inflartctluitl) & geniClilu interfcpta,jpllrglt fa·rmenta j quibt!ô Pfr terrttpJ jèrpit., r1.tWul~ etia~~
[ubmde,[ed tamen rar;uI defigens. folM ftJIU /ltuttt, ltt-
Qi
tittftula,
1
�C LEM A l' 1 S DA P H ~ Q J D '! S.
�1)
E. CL Il MAT 1 l} E • I?A F H NOl tll! •
.}1",
ti~fcula,oblonJta,forma quidem LftfiriniJ fimilia,fed mt/ft;'
tntn,ora:fiores fecundum folia;quinqy foliolu patentes, infer~t{s fifttflofi, Buglojfi l~or.ibll4:"14jÇ1'{!; ~%re vt p/urimtl~~J ~~rtllci; q,uttvdoque Ctt~uiidi; r~rit4S tlfbe~tes; ~dorÎl
~ulllt~ /tut exigui; rttaim tenf!ijfi11l1f, florte.
~.Jgua & aquofa.1(ltf,rit lo~a..,d\milr {yltlttf. viretfJcrpe·
tua ln, horti?J!·O'ldc i vbi ~ojè.~tli eifiÂjùbinde mtlltipIi~at#
~ux~milllt foliofu.
. .
. l!ttim & alia maior r.~p~rittû·7J}i~iÇs.,qfû.multo [o~gtorl~114 rep.it vitiL'tllu, &foltù eJf florjbtlS~ multo il/npilonbu,s, Cltteru priori fimiLu. PmgrirJ~ b~~,& aliundè
It.duelta
\ Vigen't vtriufque flores Martid, Aprili,l1ai(),& tJon r~-
2.
~o [eriùs.
. \. '
.
lÜ,'I~7:~' JUqlVOGJJI~, à Gr#ü didtur : clematü qui.
dem, quia ;nft~/' lI.À~lf~~;~ refen~es profcrat Ctlt/llCtJ1os~
Daplml)ide rveià ,mm aLal/r) fq,lt0tUrl' fig/Ir a,tflm & (1,1,
difJ'crentiam aÎteritu, vel etia1/) I{liar~. s~tri flin!.\I~. plü,:,
re{ e~~ t10n:irlù ~efe!t l!~. x~q,l,I.C.ltp \t\y.\\y.,bi ctbf.r.~c'J1.~;;
gyp/;am cpgn.ominar... Mt,~, ~lia) ait~ tletl'la(u if ègyptla,
.~ognomine,qu.e ~b. ~liu D.(Iphllo~des,ab. ali~ P~ijgolI0ide$
~ocatur ,folip.L.~tl~i)~~f,(t t,C1~tt.iùi3: .l:R#,go'J~j~es vero yo~
J~tcr
not!J1t& appellatlo,nes etta.m sn Dsofèol'Idu exemf!a.~
nbl/8 rep'eri!~r. Pr~yr l}a~çfi41l.t etia~l ~JMTttiFIOV ~~
/T{;<Vp~OHJ'~Ç)a~~ e.~tjtl$.I..l.uf7llH~)I{ • .Alto autem l~co pltmuo_M·~p.., cltp.xl.Vin~a"~ Beru'flc.1]11 ,~ ~fJa1~~fla
plme appc.l~t.Vinca per.uirF1fFt1lpe.rri.~qut(.v!ret tnt1l~
du~ LaU~t ( exemplaria perper4ffl Lwelt rJa4~ft ~ ) folit1
genzculattm circurldat(l. topiaria IJerbiJ.~.iJ1Optam famPJ l'!inij locus U,·
flo.ru!n 'lua!,.cloqlle jùppl~t. ,h~e à' Grlfc.f6 'Cha;nlfda~hut fiti:'-tux.
]70(at~4r. Deforibitur tamen ab ~gde{tl, & à 7Jiofiorjde,
& 4lttt C.h~m~dap Ime, de qua alibi. offi,in~ !Jane Cie ..
.. . .
Ii'
maridem.
~+
"
.
�~48
D!
C LEM AT 1 DEA L TER A.
t1!~tidem Peruincam nomÏ1l1mt : Itali Pr;uenca: Hi.ffia1J;
Perninqua: Germant 31l1grun & ringrun: Belge
LilTeron.
· .
Temperamento dut r:t1th~c aliquantfilunJ' calet , fla
tamm infr afecttndum gradum conf;[tit i t antùm oabeft vt
)iritt Ifut'exularet : ficcatvero multa amplitl&, adJlringit
fjl/oque nonnibjl. Aluiprojluuiu & 4YJenteriù, Diofcoride
&. G41eno auétol'ibll5,prodeft :dëiium'k d%res comma"flm,ltigat.
ltlitUOOl lll:jmlltgben n:llpt: Gall;
D l!
l ,
C LEM A T IDE A L T E RA.
cAP • . XV 1 •
•' 1 1
,~ •
~}E alteritl4 clematidi& 'lomine à veteribtl4 defcri~
bitur, prolixu ildmodum lp' temûbU6 ,gmictllatü,jùbmiJmtlbil$ flrtlle1ltü pcr flrbores,frutices, pertiCM, pergultU, pedamenta fcan'd'édo ina{tum prorep~t :folia cr1t11plttra"prioYiJ Flam11I1lIi modo ditûfo, (ed tamers maiora 14t!OTdq/flor~~ Nr1ud~n ~lft.a.ntcs è lo~g~. & t~n~ibtl& d~:
pendent pedtCula)Çlei'1.aJtd~ Daphno,du nonmbtl referetes, fed tamen maio~~s, ë7 ex quattlor tantùm folio/a per
fum111a laûoribus toa{fj~ colore fope c~rulei, quandoquc
ftlbentes; ftttmiliibti6 aliquot tnediù. [emina platta, Lata,
rotunda,ac~mitiafa in globùlum congerütur. rddices pl'o"
li~tt,t~nues,itt omnem p~rtèm fJJIt~gllntur.
·
.
Gaudet Soli ~xpofltû,fed r;,men non omnino aridü,l~
to.& J~iud ;rrjguofolotJIfliùsprofic~t. ApudBelglM lm ..
tenfiS)j~ i'Iijpanitt ver~. aC~'ailljliter in nritanni'it'iitxtttft~
pe~ & agroyurnTiràrgind fP.ontè exit.
. "..
.Aug~tf].o menfe, (7 ijuan'doqtle Ittl;o,jlores: femm Se~
ptembrl perficitld'.
' .'
~~II~ct1~f !nftt.)& à nommUu è.7f1,,'ii11f,Latinu AmbuXumj
�~LJlMATlS
ALTl!RA.
�DE
:150
V' r Ne l! TOX 1 CO;
:(//111; vt Diofcoridù biftol'i14 fPur,ia addita nabent:HifP4"
nù Gormadera, quaft Vomi~orifl).dtCttttr.
Acre & velmnenter e~ulcer~l1s htûlu eft folium, ctttl~
flicam,vt Galeml$ ait,yim obtinms : i11 quart; eft. ord!IIU
excalfacientium.initio. . .
.
. Diofcorides folia impofttà lep'fiU remoJurc ref.ert ;ft.'Î
men vero tritum cu/n aquà pura vel.m,tlifo p,otmn, piwi.·
t/1.m & bil-cm 4eorfom ducere. '
.
,
DE
V~NOEToxrco,
SI.VE ASCLl I,
,
...
!lIADE . CAP •. XV~I.
,. /
affitrgtmt teretes, [mtt,.
,cc fang; contumaces pediculi > etibito VitO àllt alte~o alt;ores, qui non r.Afo .cacmnjr~e vicina adminiettla aliquot
\
VIN: C
Il TOX 1 C 0
".
plllre~
'""
circtlmitionibus ampleélulI.tut. folia latlt, ovlonga, l~~(ifS,
in IICptfJn1 definunt, anguffiol'um hedertt. foliorum figùril;
flores paru; aibicat, cum fitatûtate qùadam grauiter odorati; [equuntur filiqlltf, ovlongtt. ii)f«ro1).(!m atfenudtte;
-candida illlfU lanflgirte; & femine piano, ovlongioris fort11tt,jùbrf.if!i colorû, ad securidacdl Itccc..dente. radic/ls te,mcsfibrofo, 1tt4meroftt. & graueolentes.
Rcperitur & hUÎJI5 l1mies, cauliculû crev1:o I-ongè ptlJ:"
ceriorivm, pertiw inproximo conrzfl~t.es ,ad qttinq;, a/lt
fox cubitO$ multipftcatu volumÏ1libtl4 601ifèendens j CJJÏI/&
flores nigrj;folia vero ,Jiliqudl cr radim vti prioris.
.
Vtraque l1mies /Jortenfis Bclgioêft, & nigra quidem
.,~rior. alibi in montartÏ&,ajperi4, faxofis, apricû ftequmttor.
,
Circa rUlIiumflores;[ub 4/1tumnum è mlfturû filiqf4iJ
lttnf.lgo dependet.
Nomen Vincetoxico mentiQr dedit I.tlff. Rue/lio He~
in
derali6
�• V 1 N.C~.TOXI C V M.
�lp
DB
VINCE TOXIC O.
der alü cft: Gcrmanu ~c!J\tJl'dbetl \uutt~el/ !btnalnhte
bJo~ttle,id eft, Latinis Hirundinaria.
Diofcoridis habetur AfclepitU ,cujus eft defc'riptioni co~
formis, qllod fememiam approbat. Tergiuerfàtur MAt~
,bioltU,et VÎncetox;emn differens ab Afclepiade affirmas,
fAdices & [olia negat odore commendari : flores ait virilS
non redolere :femen non efJe Sectlrid:tecf.: in exemplaribll§
nommllis, vbi de [ôliis,dillionem p.a)(,pd;vbi vero de radiû·
btts,ml\l\cI" non reperiri.sed exigu; AC nul/ius omnino mo·
Hmlt; bUAtiones. RadicesodoratM & fimiliter flores,
tnaximctjglocis montofis nemocui incormptum odoratlll
orgtftJum efJé negauerit: folia adore commendar; Dioflo·
rides norl aJferit:non omnia aafvorrp.a v;ms redolmt,gn.·
flcolenr;a enim omniblU haud 4que magna eft. fêmen ta~
metfi tl01J exquifitè qtlltdr,mguLU, plltna tamm oblongdtb
figura, magnitudine item & colore fatis Securidactt re~
fert.Voces P.d:ll.pd & m;..)\';'~ omiJJ1t quid Matthiolo coferre
potertmt? [olia hederacea fopenumer%tlga;ve/uti Peri'!ymeni & aliorum:& tenues radieu/ct frequenter t11ulti~
plices. Verba autt DiofcoridiS itfJe ""bent: Afclel'itU rdmulos producit longos , circà qUct fofia p.etltpJ flue [ofJga,
H edertt fimilja:rad;~es muftlU ,tent/es ,€V~J\1f ,id eft ,odof,(tM;florem graueolentem : flmen vt Pelecinifiuc securidacct. Naftitur in mlmtibus. Extan} interfJJUritU Julius
& lt/OJ"l11' ae lt/OJ"ocpuMOV nomennatfm,e, quarum vtraque
'Vinceroxico reétè conuenit. ' , .. \\:,
Faell/tate at/tem Vinmoxici,raqices èalidct funt et fictte. venenÎs aducrfa ri credtmtur.
_
. :r;>iofcorides Aft/epiadis radic~~-'um,vinoepotas aUX;"
l~aYl fc~i~it tormîllibtts, & ad~èrfil$ ferpmttlm iEttfS : fo~
(ta vero tmpofita ad mammarts'& vteri }'.!I-KA)I~!et~)i. 71111lM difficultertk (urabi/cs pajfiun-es, prodejJe.
l
'-
•
DJ
�·
l'
.
E R 1 PL 0 CAP RIO R.
2. S;
�2.5-,;
-
PE.l.Ul'l.OCA ALTERÂ.
�25)
Da
l'El\IP LQCA SIVE Al'OC YNO.
'C A P.
X V II h
P Jl R l l"L O ·C A! dUit reperiuntur:Tlna'CV(Tn011~en n'ô...
dt4m j.nt/enit: all era Repem dicitur.
<>
·~Itor Periploea Longis îtemûbltS,vitict/ldfts rawlIli4,admln.lCu/~ ponè pofita Smi/aeis modo ambit: foli~ qtl~~tl~
Smfl.ae.~~ Ile Hedertt (unt fimilia, fed odore gYllt~,a, 4t~'ttl
I
p.r~j'èi'tJm attrita;floruin e~iguü vmbcUü 1arJ)alb~dl;ft
"qtt~ qttales Vtl'lcetoxici,fod maiores,pappofa et TntUJ 1a-
nugtnc\ qI/a [emen cO/Jditttr nigricans pla~lImc.h : r.tdic~$
fibrofo fub terra latiùs ferpentes) & fi4bmde progenmnantes.
· Repens diéla periploca, &
amp.lexicau~ù efl,p~o~/ma pedame1lt1t etiam fcandedo ambtms ac clrcu,,!mn-
pra
Cle~s. Cafûes eiIl5Ilmgi,rottlndi,lerlti,gmictt/ati,fùbr.ttbët:
fOlza 'la't.f" longi'Ora, nonnihil venofit. flor.es hat!d magm
quint} foliolu atbie,mt . (lliqutt torofdl, aliquallttlJum reCl/rtldl~ vt pltlrimùm geminat dl,priorù jiliqf,tü maiores,mtflores tamen ae deutiores qlûm RfJOdodendri; in quiblu
femen oblongum,duriufcttlttm,nigrie4ns,& mullü,candi~4) to.mcntotkjirnilu l.'mugo, qu.t inarefcemibtu diJ?ilimtI VU5 %:fi1iquù.in confPcaum prod;t. rad1cesfibl'ofll., Imud
tamell Vûpriorts progerminantes.
.
. ~traque vlllnertlta Liq1/oretn fundit: prioY copioftorem
'~tnus Ca/ldidum at% 110nrarQ flau/!fcentcm:Repens parCZorem & candidiorem
· Pcrmnant /;/1;/15 cat;/es defiuentibu5 foliu(vnde repentl
[ortaJJe cogno men ) iUilts
fiuperjftttUtlJ radicu[û vero intercidunt, folù Hyem,
tti Rltra 1)7'~ril% Bel~i~.,& quidem, vt MattlJiollu fcribit,
am Italtdl; ex Syrta iftlmc adf-eruntflr.
Peri·
1-
�15(;'
DE LVPVLO.
periploeM ImÎl1$ 4WU doc1i appellant. ad Diofco,ri~iJ
.Apocynum referedM fom videtur manifeftum, pr<f[ertt11#
cam qUit prioy eft. Appellatur autem d.-ur6IGVPOY etitl11l "v·
JlOlGp<t!-~CIJ,ac B.rafoca canjrsa. sed & alia tamen eft 9 110•
"ambe Mercurialu [ylue(lru JPecies.
,
Eft autem ApOCrni exitialü atfJ:1 pernicio{it poti/îm/lm
qUtldrupedibtu vis. Nam, vt Diofcorides, huiusfoliaeut1l
pingui pan; commixta, canes,lupos, vulpes, & pamhert1f
tlbieéla intcrimunt; refolutmtur ellim protintl6 eorum W
xendim.
DE
LVP VLO.
CAP. XIX.
L v P V L V S dmplexu vitût ,et pertic~ a/iai ad11lj·
nieula cireumligll/ldo fe Fandit. catlijeulos promit IQrJg1(fimos aJPeros & hirjùtos:folitl q1l8% afJJCYa,lata,viti6 il'"
poti'/J Bryoni<t .f/o.e ftmilia, ver.umamen nigrtorll. & paIl'
ûoribus incifuru diuifl. flores ~ jùmmü virgulü raGel1W
tim depBndent,follimlofi, rquam~tim inftar exi,guo rfllll
{onorum compam,coloreJubalbido, ad lttteum verge/l tf;
odoris grauu. radices tenues,fibi inuice variè impliciittl.r•
Reftibife ae pillgue defiderat [olum:ltftior cuttura eXIt,
Nafcitur & ir/ter vepres fenticetatf:, drca agrorum 111~r~
gine,s,jèd fj/ucftris;florutn cunO$ minores,rariores paftCIO"
m'il proferms.
,
Flores Augufto de Scptembri colltguntur ,& ad ceretl''''
{I.e vfilm repontmtur. Vere nou; turion es erumpu1lt. Jf.ye~
me fo/,c reftam radices.
.
.
. L~plt!ttm officin.e & pafim vocant. plerifJg LttpUW
ltEtant/m, vel Ltlptûum faliétarium : Gmnani !lJoptfelt •
Belg~ )oppe & !Joppecrupt:Gallldu Houblon.lr!~~
P:
n/lfJ/t
��2.58
. DE
LVPVLO.
minit rlinitu Lupi [ali[t/lrq'lib,xxI.cap.xv. illfcr'!p onû
naflentes aClIle,ItM, qllibl~ plertfque gentes 'in cibù VfflW
tllr, Q!!o af{éfor~ Fucbjizl6 Grtf.cù afUOY appellari aJf'erat,
'lOllJum reperire [/Cuit .BpVOII mttfCl/4 cft. Dicitttr et C.~tI
cllli~ ~pvov ,t Democrito, vt OribaftllA tenu,
c;:ltdi "fmm & jiai (emndo (jrdine flores font Lljpuli, Cllpllt facilè.implem, odore g~auiore rpjùm ferjetl~es,
Ew[dcm temper ament; et fo/ill ipfa {tmtjet Jillltll apmer) ,
tia tiC abJrergelltj,/.
AfliIIl'"/!,zJiue primi tt/i'iones t'ere erunzpentes ",lido,:s
{tmt, iltedtlliarccipiuTltur j oblefiameMa tamenmag~,
vt Plinit15 ait, qll,tr1l cjb/~. Nam aliment; quide'tn pere':!'
gtlt:l:~ confcr,mt; proftmt tdmm vifcerib/u,& 4p~r;endo,
& vrina~ mouelJdoifltciliorem etiol/II a/ut/m faâunt.
FiJlia, tel1ctior~stj1'cauliCTtli, & ipJi quoque flores iectl r
& liereem ab obftràEfionib/!$libcranl : per l'rinM CXP/W
gant: fongttinerù emrmdam : adller(m diuttir/1M febreS,
, fcabi,em &fimile'i CMu fœditares , deC9c1a jn la{fu ftf~
profilllt.
,
SUce,,. poimtÎol' eH. (j ndn modô viflera lib obftrtl~
itionib,u liberat; (èd & bilemac pituitarn éducerc pel' "tII/lm poJfe creditflr. Etmdcm atiribUJ lnfliUattlm àfœtO re
elU liber"rc putredinetb villqjrare (cribiwr.
FloribUJ cercuifia condittlr;(opi'l tam~tl nim;a ttmaro-rem ci conciliat ,tte capitimoleft,orem éfficit.
Aqua in qua incoc1i flores fari,,; fitbaéM, citiùs fer~
f!!lntatur majJa, pif/lUth Itt1J;or aC raril1r redditur.
�rh
ASM r ~ 0;
CA h. xx;
t
, 1
,
, lAS MIN VM ex èarttm qlloq; ftirp;rlttl eftmnnt..
'10, q#1f adl1Jillhlll14 ftdcirmtllr, non ta/'ium tllllpl"xic4 U.t/&
iltlr l;'icinü je cim/1/lUotuensijecl ali,Hf,mfll1mnodà irmi~
tel~S ,velrui pergulu,bortenfib/l.srh fiï!ilU ,ql/ibus f/~(itl opl!te 11171cCtitur • Cauli. Illt cill! prali.'(j, rerete t, r,t1}wJi, ~exj,..
b1b,gelilcul,lti, vÎl'etltes; c"llditl'1 funirfoQ3 jl/tC(l1I5 IIle-:d/(lJi~; [ob4 êfinguli$ ge/lies,lts bill.i;mnpl,l, ,Il,mml inflar
expallfa; compofit.z vide/im ex quillqlle (wtfoptem "lifs
~.el/!bl/s ,oblollgi$ ,fotrlTatè rirduibl/J,f:!Si igio "Ctl//; in(r ti~,
enllncme in cdcwninc relifJuu m,ticye. jlores in fimwI/s
~irgftli&)rariJin mu[carij fPeci~ cobtrent,jù.Ulcolelltes ,co. .
lore nlbidi "flmctJ fr/will iupinu qù,1dàtctlt~ fimite )q1lod
ta}n~n r.1rà (ùrcrefcit: r.1dix fibrùfirmatllr. ,
. Ferttlt h!liru eJJè fPecies florilms l!uciJ;& aIJ.t (tt.rtlle;l.
~Unt at/rem qui pro laftnino lut'CO, TrifolitmJ ]j'IIÛC.ltlS in
Fr"melrtortll'll , hifto~i,J ca/,. LXXX 1 x.depi~!tmi 6;' pro.c4lrruleu Clematidem a/urlltn oftmda1lt. QILOdfi alttt'l1t non
IIlidl qUdYrl htl prQ [t1;(!,tirll C<freris JPcciebl/~ oJfë'di queant,
temerè plûTes eitU flmie s ~(fiYll1t1ntlP{. VIrtq tlC clûm 114"',
tlm~ 1I1t1ltùTfi d [af111;1IO abejf.
'.. Coli/liT r"jin'Ilt/11/ in IJortis,et lopi:lriis opcrib,~ expeI/tu~, non (ltodô Î!l Helgio, l'e"ù1/' & in [tafia de alibi:ex
Afi:tC4 ;redltur fld,/dtl/m. Flc.res Aeft,tte lI~ent.
• lntrr ~"",.Jr,lbes Ser.1pio pri'Rii 1l0mir.is IJalle Zamu.1Ch:
',nt~rp"eSl'erà Tefèmin l/OlIÛ'; It'atque inrle p.t{tim rafin;nt/m {efp'I'
J/,"
''',
l!Ji . .
} J ' ''' ,lIulil,fo,mtnmn"tUt etMm Ge elll/tlUm,
•
Apud D:ofioridem cO'tI'pajitio ~fi,r4rninj olti, quod a~
tltl d 1)er ru'
~, ,., ~
~ ~" 'd·fi.
t
,. , J" ':"'7(dVQ',I'~(~, 7",vMvxtllv'Tls /It, t ~J>' e,:.l. ~ ,
Il V~oltf ftOYlbU6 fier; à/ert; ql/od IJOrl't,", ,ût mU5 ftlYf,J4,
,
R J.
qua",
�160
DEI A S MIN O.
quàm ex 'Jfli,/J fforiblM eonficimdum appt/ret.Nltm Diof
corides intel' Td. 1«, fille violM, puhhros atqlle elegantes
flofcttlos fùbinde h,lbet. !ta vt & huitl5 flores ab eo violi14
diet, ~lOn debeat .fiianrul1 l1tderi)pr4ertim ipfa jlirpe (vt
fatù apparet)illi incognita. Iam & IOV mp~vp~v eam oleo
cOllferre qu,/litatem 1leqttit ,qUit lt~fi'!lino tribuitur. rarif
ftmetb idem albidl/ni eftj & fi qwftldo eft ' ptlrp,treo non
prttfertur. MlJx6i<'t calidiora [tmt;[er! tl/men uequaqlta1/1
candida,fed eil/J generis luteaefficacifîimd [tmt.
,
Q!.talitate al/um '14ininttm !te eilt6 potifomùm flore{
,,,lidi fimt.in initia femndi ordinù; yt Mefites apud Sera"
pionem ait.
,
oleum ex his confeilum cTUdos difitttit htmloreJ :,fr
"
gidù Ire catarrhofts cofm:& "ybcrnovtile tempore.Q!!i"
bus autem temperMura contigit calidior, bis doloum eX'
ciw capir.isj & diut/us odOl'Ctur,pl'riCfllum atlfert fan:..
guinés è n,mbl/5 profiutlij: coden! aué/ore.
'
hl cotzuj;uiis ,ait LJiofcoride's; & paf! eUIn AeliiU,otlo1';J
,aufa apll,d PerfM vfurp,ltllr. prodefl & lotis ~ ba[lleo
c'orporibtM; qUit l"xari ca[efieri% e.'l:pedit. gt'ul/iorem "~'
tem [ttallcLl[mtiam habet : ita vt Imtlii. eoidâr(o 1/01111'
,;e,mr vtant"r.
fi
D
E
CAP RIf 0 LlO, S 1 V E'
P E RIe L y M l! N O.
CA 1'. XX I.
flue Peri(!JI1Ie111f duo fimt. vnrllfJ
GermilniCflm; alumm ft,tlie 'um diccl'e licebit. Pterqfll
ftutex amplexicaulis, l1icinis ad,:'1ûlliculis circumligattlr.\
J . Germanicumlongis,tenuibtu" fèd fat1lm lignpf1s,& /11
ramlllos jtmit;s jùrJum repit c4Jlllc:'4Jis j c;rca qU.i ,ex ÏI~~
CAl' R. 1 JI 0 LIA
..
terti(l ..~
�1!: A l' RIF 0 L 1 V M GE
n. MAN
lev M.
2.61
�,.6-2
CAl' RIF 0 L 1 V MiT À tIC V y~ .
�-
IH CAP R 1 JI 0 t l O.
t~~aUÏ$ fol~a bina ex 4(lrterfQ'pofiI4,oblonga,moUi,~,diltl
te v~renl/a,mJeriore tJtmë parte magù inca/le[cetJtla.jlo:
tes m.~/l/Imù raml/lü cuwp/ures ptll'Îter emicam ,qblwlgz,
~~t,dtl", [ual/colentes, imCYlt4S calll, VIM parte prolnwen• tt~res,.(f~I!:jnibllSaliqtl~t è medio exe/iIltlb!t.S.fri/C1u.s ad1115 fimtll6
zn exiguarum VUarH11I modurn comp4étuo ; per
tllatllYitatem mbet, in quo fèmm dtlriufmltml. rtldlx /i- '.
gllOfo 1/0nllbflb adl/atil •
. Ilali'flm l1gnofis qlt~tte &;n lOllgitmlinem prarl'pe- .t
~blf& Cafilicttlu priari omnino.(lmile cft: conumi/mt cti,tln
J O/t"",iji q140d t:y ttduerfo pafittt.(ttbiilde l'lJi./Ilwr,& cill~41'4mt/lor1m, prd!ftrtim faftigia ita cOlllefcallt, Vt acettCbUlorum proftmd/Orli»l ffiecicm exhibcatlt j f qllibu~ floP.
~tli, ~lIafcll11tur fimilesfupcri()m,breuious tamèn,ac pau:
l~ 11ll;~ares: bacc~ foqtmntrlr fimiles 6- mbentesied tame
d,ll/t;lJs •
. N afcitur periclyt1lC1lum in [y[uû & in fentjcetû,ftutiCIbits nllueUùth arbuflû,ita (d!penurner.o tenaciter & ar_
ltèJè obtûtici~lJ~, vtfui veftigia ipfis imprefJ.t relinqu4t.
Vere fo/ia exeunt, vti aliù Signofl$. florr s q1l41ldoque
Aprili, crcbr;ùs Maio ae lunio cor1piciflntur': frUElU6 Jub
'
dutulJm; ttt1lplf$ maturi•
Grd!ct "'{iplll>,UI'./ivovjLatÎni Volu(rllnt maius:Scrlbon;//$
L~)'g"S~SJlutt»~atrem appellat:officintt C:dfriJ~lium, M4trtJj~ua, pl~rilb LilitJln inter JPillM: lt'Ilt VI1/e/bofto:Ger.
manl.~tPCblnbUrp~ltgiIgcn/;tllnlittg/tonlbtgilge:
14Pftn <$btPtcl~b(alU/màmllltlttn.GCtllpt:GaJli Che-
l~refueille: Hj1Pa~j Madrc[e!lJa. Inter1;otlJiU appc/la..
"
tMnes flmt
tt'
.,
,
;
,.
~
l' CU)IVI!,lt~IJII~VO~,lUl.p1ltt.%V,ctl7~IIV/OV,~7/tUTI71Ç,
~1~11 (~.!ç r.JV )l(,~lIfo1<.G:ï71Ç,!J.lJf(jfvll,)(et}..U)(d,V~!-WY.
•
....
M3tth~i lylllC'
Matt/MW SylU4t1CU$ PandeElarum au{1or, Caprifol/.U ticimor.
~ lu4mm nwrem,Cltp.cxxxv I l . reétè 'luidem Peri-
.6
~
..
.
'!Jmello~
.
�2.~4
\ D Il CAl' lt 1 l" 0 L ·t o.
llymenon,fed perperaTn Lycitt/11 & pyxac,tlttTJam ;rlter"
pretatur: Peri' 9'i1lCI1lI111 L'tI1n Prxac.mtba illcpt'( COllfundens peiùs wro eli,llti [Mit Caprlfv/io l'Ires PJxaca1lth~
a}flribtms. Sedcap. CC C CCXAX ' . Mat/'ijjllla1Jl peri~'9- 1
V1enOil & Caprifoltü rl!c1è 4/èrit ,ae lcgttimtU ci ex Dtof..
eoride vires refcrt.
~rror ph~rn1a·
J>1',e ~/{ifJe bic gr.1uifSimi errorù pfJlfrmacopœù '(}ccafi0~
tMW viJctltr,qlli jùcco fo/ior:i1Il & ji'u{lumn l'eriL'~lIielll
denJato,pro Ly' io ,ma:>.:imc fttl wpl'TÎculo l'/tIIltur.
N(Utt6 hine & a/ius mOT, qu'bd vtdelicet foliomm pelirrJr medicantiUln~
rjclymeni deco{lum. rel ex hi!, tlUt fti ,t11/ ex jloribtts fttlldtiti'H [;quor, orùfauci,muj1 inflammatiolliblL5 incipietltibw:,velutj ,tdJhillgmtia /lC refi'tgtl'o'mtia prodeffi ume1''( exiffimcntllr. Pcrulym clli nlÎm 1J.lUdqftaquam fi'igidiS
Attt adjfrrngC1lsifed cltlida & Itltenf(allS cft facultas.
Vt mim Galemu peric!Jmeni cttm fruéllt6 , film foUt1~
adeo vebementer incidentù pltTiter & excplfacienti5 facultaw {tmt, 11tfi pll/fi:1/tum biblmtllr, Vrmam [allguino/c1Jtam efficiant : prwcipio famen vrÏllam dumax"t 1/10ttent;a.
.
Diofcorides ait: Hu;u$ fll11cn p''.!'qllam ematuruit cotleélum,ac in vmbra ficcatllm,drachmttpondo quadragin;
t'a dieblM datu,lienem abftm.'ir·/,tfiwdillcm difclltit ; oY"
thopnd!1f. & ftngll/trI; prodeft. vrina11l ci! àfexto die cruel/tam. idem & p t/TI tIS acee/er.lr. hmdem vim & folia "4hem ,qUd! xxx .d,cbus pota fterilitatem tifficere narrar/tUf. 1
E'ldem cg oleo ill/ta periodicaru flue ;Ilterm;ttetùif. mf~~
b~ium horrores abigunt.
.
copœ~rIUll .
�XYL OST EON.
R
S
�DI!
XYLOSTIlO.
CAP. XX Il.
P I! Il. l Cl Y M ! N 0 cognatm eft fl/UX XJlof1eo~
nuncupatlu,qui tamen IIliu tfon circtmmoluitur ,Jêd ntl/LU
egem ad11liniculu per Je eonjimt.
.
Caudices huilu fi/vinde mediocriJ crajltudinis .' ff1~te~
,ies ligni candida cft: ramu/; rotundi alblCarue veftitmtu1
torri{ciinitio tamen et eùm primùm crumpunt ,fobruben·
tesfPe{f'l~tur:folia veluti Germltllici peric!Jmeni oblon·
ga,mofliü,tx dlvido virentid,profM parte cat/didioraac le·
nit~r hirfuta: floTes m;1l0reslimt, qllàm alicuizu periclr
mel/i, (,mdidt, vin; in vno pediculo;jùccedunt fruéltu ge;
mclli inft,tr exigtlorum ceraforurII, rtJ~entcs,altero corlÎm
fope minore.
. Apud Heluctios,& pleroffb alio.s Germanitt poptllos,Î1f.
[ylui4locÏ4 f.txofti reperitflr.
Apili aut Maio flores ,fedftuatl$ Autumno Appetente
demum perfiâtttr.
.
PIcrique PeJ'Ïclymenutn flans appelltlnt: Germ ..ni al,tubi ~ullb~ ltirfcn,& !JoltM kctrcn,idfft ,Cantl/fJ ce·
raJa: Heluetij 25cinb uIt3m:vnde XJlofteo tlomedatllt1J.
Stmt qui Clymenon cjJe fùfPicëmr.quiklu peric!Jmenon,
lib buitl!- jimilitfldine,ve/uti comlO/llensJe ctymenoll dic1iÎ
videttlr. sed Clymenon al;ud ol/mino ftil'pu genzu, caule
favd:,& folio plantaginu; vt quirlem Diofcorides ait.
HtÛl16 gencru 6' alilu minol:~ otIJllino humiliJ eft ftl;
tex; CUill& cauljeul; lignoft,tenelJi,alvicitre co/'tice veflittn"
tt/y.& avfque pedamcntû eriguwy,non multo tamen cu;
hito altiùs afJurgentes. folia mai ora, latiora durior;ttp
[um,millùs tamen vil'entia. flores exigtti,cand~dul;,j1J fe·
nuioblongopediculo bini.i quibus frtl{l1lJ fùcceditmbens,
1
.
mafa.
�Ill!
H EDE RA.
167
çtr~fo C~igtlo fimili?, maior quàm Pel'i(~mmi dut XJ/'fiel, SIl quo ftmen vrÛCtlm.
, FloretVllàcum Perir~inmÏ!.frllélus tfugufto perfiej ...
ttlr. Ex GermallÎ,t in B/:lgiui11 ilJatulfi'utex cft.
~omen ~dem quod Xyloftl!o poftcriftU deditic1tius mi~or l' "fmI/lu fP~cie.s h.cbttt/T ae diâtur.
Deviribll.l al/tem horum ftutictl1n nihil compertü hA.
t~mU6) a/lt allunde iUcepiwlu.
D!!
JqD E R4.
CAP. XXIIl.
,1 toi cenfo earuni, quudminicull! (uf1inëtf~r) Heder"
,t~am occunitreferenda. per ft fiquulml12oruo1ififtit,fCtI.
.l'Ï4 4rlb~ret.
1:;116 gWeY4,& frim~ qt(irle.ttllélore Tbcop~rafto,dtlD.
Vila ln allitl4dimw (è attollit : altFM Imm, reptt. htc
tninor:Ùla l11aior Hedc1 a dit 1 pote(f •
'
MaiorÏ& {lile affurgelù p/urt.! q'ltd<t111,~~prtCcip'lè tm
~U~rfl6JPe,ies: Candida, mgr", & Helix dléla, quamm
Diofcorides mcmÎllÎt .
,Standit maior arbores, vetufta .tdificia,parietesth :C4tlducs ~jJU llgnofi,fitbindc i!A (ra(!; vt arboreflere ipfa videatur. ; à qUlbm ranzulos h~c iÈl4c dtffimdit quàm plurimas, qui bus vel(lti brachii51ate[el'pms in l1Iultam pmlaga~ttr partemi radiCftla-s et;a11l ab ipfis tlfoduè di11liucm,
qlllbl/s'è
' ,r;'
rI
'.
1 J' a7 b~rl'b U5IPJlS'Jg
parietl'b'!S IInnenem
pertma,,t:~ }~~c~. foll" !.eU~4 fitnt ,JPlendcntia {ùpel'iore pr4értit"
p. te; tmt/o qlHdem 1Jflt/dquaguam,[ed vbi '~nftnfJerunt.
411gulofo ,: flores rnuJèufi. fn bac'cù varietlff eft; ;"(olor~
floru", et'Am qu~dam.
.
, C~~didafi~U;d~~ Hederaftllélum fert &",u!-id~l1t c(P'
frllim
wUuu
1
�HE Dl! RA.
�DI!
H EDE ft A.
11)9
hutus vnlt fPecies filtElllll1 tallttl1mllod'à cdndidlltll ha,bet;
4/;4, ~ero & foliulII ql/oqlte. FruEtllm ver" cand/dl/ni fe:
rentll/m,qtltt.da/tl m'lÏllfculum,denf/lIt' & comp.tEttflt/l//4
p~ofm)veltlfl in (l'~tÙpa.1I fiue globl/m co,lllllt1l,qtlam ple-
rlque l'.llftlf.l.b/a.v, tlthmienfesver'o cL {<lpvn(.~1V <lpJ\VOf.l.~VIJV,
Achan~lc4m irriguam nominant:a/rera vero minorem &
J}~~i(O(MI:OV ,fiue fP.lrftorem, vellltllligrd! racemum. "tI.';
Pill'u,o Seltmrium.
Nlgr"ftuEtllm minorem, necvti candid,( comp.lamn, 1.
fe4 fjJi/Yfilm fe rr, et colOl'equiclem, tltit nigrurn ,ailt fl'ocatlliJl',fi/lt crocei coloru, ff ane Dio'1]fidm nonnulli, tU/Etore Dlo(coride, l'oeant; alij Bac( lJic~1/1 ,CtliI/JCoronj~ P oët~
l'tutltur; Pliniotejfe,hb ,xv l ,cap ,XXXI I I I .
. Terti ,l ~hl~ candIda h.,bet fmuenta :foli.t tenuia,all- ;
gu,/o[.l ,& Vt Th.!opbr,t(l tU,'sv~pôn~d.,id ~ft ,'.t.ljora,fi(~e, , ,
l'tl PllnluHedd/dit, concil/uiora,( DlofcOrtdu cxemplùrta ~~~~~:~d::.~t.
perper,ml ~pu:Jpa.leglmt. }ftualJnI non gignit.
,
Ht!i/~ pwm./ & JPecies Th,eophr,tffo flmt. Ejf em.'"
."n4~',rens ac herb,'cert,qUd! plttrtma: ,ûtera car/d,do fobo:
t errl a,~/Jb,lI, (tue vCl'ficolor. qUd! Tr dchia vocatllr.
Pllnitf4 Helteen n'on getlere fed /trate àreliquu diff~rre
t]Uo[daln exiflimare mehfet:primotj3 #tlicen,fieri VCtfljf lite Hederam
~ddit TheoplJrajfll6, if dices /pe;ies ,fi'M qllO% d~ffe
!en~/t1& ~abtre : & IJaTItIn qu..eqf3, ;nquit ,diftare vldctttr.
f?!.tlpp~ Inter lJerbaceM qllttda'tmuioru folij;qtt<tdam Vtro mmus
l),fC omma
' hrlbcr.
' 7TOIidlll1Çfilue verJi1"0l01'1,
' vnll/$
'
,
f1jal,tf4i(~lttl'il~ minllJ folimn. diffeYUllt & fectl!ldttm 7TO/X/"/~V Id cff cl'
JJ'
, ('
&
Q oruvar;etatem ~ ita& maglllt//{ we .
~~,orediffertmt.
~Uct. vç~>J.7l/ 'J'liue lfuEttlf.acil~"fU(c11lIJcr~
IIttCta , . , '"
"
,
, I<j ~'iT17i7I'"'0f ~QI~ur;. id en & /IIAXlm efi prop4.
gaus, hM Ille.
) J' )
r " '
pofte-
�! 70
DE
H EDE RA.
.
poftcrjor,t Vttb,'fic P1ini,1S redJit: Adolcft;t in IOl1giJ/{·
dillcm 711<lXi,nè bcrbacea. Seqtlifllr mox: Arbores /lIIUIII
l'lInij matilua
locus.
Jlinij
lapru~.
. ...
nuat candid", (:rd. QEIt veril,e non ad clllldidam H cJ;C~'
pertjrwH ,Icd de filaIfer Il cfmdlfl..t à T Imphr aftoJcrtbll'
tur. E:,; quu omtûûfila p'inill~ lib. XV[. cap. XXX.I 1 J,/'
tr"nffiripftt, deJidcratis tamen non paucù: N.im IJoc /oCO
de Heder,: nO/l p.luctt repeYi,mt~r pYtetermifJa. POlcrullt
Ifutml hd!c ip(a ex TbeopftYleffi l~b.dc b!#ol'ia ftirpiiÎ tertio,a diltgenti dl/quo f acilè reftitui. J2.!!.od àclarijJi1l1o It~
doflifomo viro D. Gulit:llllo Pamillo perficiemlttm breut
fPeramtu j qui in reftitucndo plinq' ~xemp/ari fedtl~m ~&
diligcHtift111dm nprr.lm iam dit! IMU.Il. .
'
Referrer bac Luco turpem qllO(}] Pbnij l.rpfÙl/l ofte1Jd~'
re,/wc eodem de Ht:der.l ,,,piteft~tim initio, vtl'tl ltI 'h CI'
jfmn,marem ric/diat & fœnlln.tll/,inter Heder.egc/lCrJ
1
& itlar~
1
· ni)'1
numuanrt', J.'ocum ;c",!1
Il.{fi'
;mate dcapa,
iam (.tpe ab llliû dtJaljft1fl ü viru, ill bu IIC fom auitllilauerfum.
, .
Minor Hederl1 nigrttfim!lû ejf,[et! 11lil1orlCtfitlilulifill~
"it;C1Iltf ~jU6 tenues{tint; foliilll~gulofa.' l'ireltti,J,jilbttld~
mAculofa. norJarbores, non mfiro5\,t~~ Ral'iete~ a[celldtfl
fid Immi dcfix41'epit :fruaulU cri/pu 11,On gignit.
.
Nigr..t Heder.l in IttlliH,Gel'mani",B~lgio,Ga11id,(/r'.
Ca parietes & Ill'boresfrcq;tCns eft. Ctflldida i,J Gr4ci~ 1t'
peritur. Minor pajftt1l in ft/au & opacis [~(Ù gignlttlr:
Hatle ferpentibus g'r..tt~({tmtlm, & jùb Iw h]bmzil 11lelJ
fibm cos latir.lrl!, Maubioltf( fcribit.
.
Flores Hedera (ieb AU/1mmu prodrtcit: bACCIt poflJIj((
mis folmt~jm peTftc~llnftlr. 1
. ,
I~
ReJera Gr~ct x./ilo)' <:9- 1I-loJ-OYj Ger111ant 4Ep!Jeu: IN
grt 1!)cp(: Iliffiani Yeclra: G.:tlli Liarre appeUallt .occW
runt interJPuri4, & h.t, (!;~ fJomina :' Ki~ov, KfîJJ"dPO~,
.
'XJvIO~
1
�D!
H EDE 1t. A.
:tP1IU"~~P'TO@-,iTOl1nK~,
x.op~~bn9plt.,}(,JOJIOV,JlOVJcnov)L".lv-'
<>.'
,
~
~
..
' Mlllol'em Tbcophraftw v'-tO~ X/:JJOI1, Latinè attollmu !
aut ajJù~gtntem Hederam dixerù; Gaz..4 ~xcdfomrtd
d!t; P/rnlllHigentem Hederam appell.lré videtul'. 'R.!ccn.
arbort/am ,qu.e arb~rcs compleailùrjmu.
rtlores
l Heder.lfn
\
il tlll 1>tro {ecundtlm pa'ùtcs ttafcemem appellallt. Sunt
tlZl1~en qui velint onU/em ajJurg'éum arboream coguomi:~Y1, qUi,bu(çunQ3 t.(lpdcm illa confcendens adlu.rcM; .ttcl
ijft~enttam ttempe alteritu per hllmum repentù.
f:!,rnor h!~I?r /I./asor VOCtltNrjGennl4nu 'Otlepll epJ)eu. 47)lCltllr & ');!tfJA,/}(,{asw differens tan/CIl 1nultùm ,(b IIcder~ t~rrefiri!ùperiiu d;fcripta. Heliccn fihe CLtuicul411J
Latme nrmcup.ttam hanc 1/71 pauci exiflim,mt .fed rheopb~a~".G a"/I!.~ab byJqJ Klas,,; differre oftendit. T miam
Clllm IIlte, affitrgcnte; He/icen fltcit.
Clftérf/;/j Hedera l't G,elrmu ait,cx contrariis ((lmpo- .
!ittt cft facultatibll./' habel cnim quidd4m adflringmtû
fù~ftatltitt"terrcnti. frigidlf : 11abettjg etiam nonnibillt'~u,quamcaliddm ene )leI (1uftm coprobat: nec rlees! tertla'',aqu~am ~a,m'11 :JJfùbjlanfi,tm
1>
"e
quand/lm t~pl'dam 0,btl-'
t, cme fi vlrld", fit. Siquidem dum arefctt, h.ec pmna
jt~alet 1/ecefJe cft: m,met quI. terrea eft et ftigida & ad.
rl1l?~1IS')& ca qUte calida ae AcrÙ.
Plr,du 4utem ,foliù eiw in l'ino decoélü, vIcer agrandia
r. '
' '"
, cOI/glut;
'
.nat,qtld!.{1J" m,tltgn4 font,a d,anltatcm
redtlCtt:IU
~ne
{atlas exu/ecrationc 5 cicatriéc includit .Porrà cü tlee- .
to cotltl r [' li
d
J
'[ , JOta enofis pro{i.mt. Flores tItitem quo amnJOa9
va Idtoresfunt
"b
" Vt "d ld!.tlorem redaéllCtlm etrata am uft u, eonuemant.
"llpIO~1 ,~p(1'Ir ,}(,IIIJ.@--,«.car),.11V@--,SJ/tl.t. mater.
&.
Prtttel'eafi
,
tUe1/5
"
•
mcdicame11ttlm cft err/mlon, captt.
purgandlJ Id1metlmitum VCtuftM tlllriumflux;ones Jimat:
,
/Cd
�17"
Dl! HEDERA.
IId IJI,c vlccri1vetera,tum in auribus,tum in naribus. POf~
roji acrior app.lreat,atlt rofàc~o allt dulci olto mifcett4r.
LilchrJI1M ciu~ le/ltes itlterimit, pilu nudat: vfll1 dde~
calid.e potcftatis, vt obfcure adllrat. Eft attti velM Ilqt~eUl
quid lm liquor, ficut ali.t omnes /achrymdl. hlfe G.Îletll/s•
E.ldeln fe rè· DIO(corides,(ed tamen & pauLo plurd b~~
bel. Ntlnl & aûnos"zit, quinque tritos,& cum rofoceo III
maUClJrio ca?faElos ,& in oppofita durem ;1I[tiUatos,de/l~
t;um mitigare d% res: denigrare item carlmbos capi/loJi
'ItIotlcre menfes tritos de fi/udUO!.
Noffra .ttate rariJiimtu Heder.e v{us,ni{t foliorum;q/l~
'Vlcufculil in cruriutl$, allt aliu eorporû partI vttS proCtlr~
tÎ6 ( font,mell.Js vocant ) impontmttlr. Hfl11Iores erJÎ11l (f
j,hores ad.!tU p mes alliciunt: inflammationcs vero db
j;(r1e;1l drcent , reanfer qùidem decerpt il tlP'ldlmuj1 reficcata.sunt etiam,qui corymbos ad tien dam vrinalll cffi'
(/tetS afJerantj (7 ca/wlojis ile mpbriricu ca propter et'
bibeAnt.
Finis libri tertij.
�273
DE
DEL ETE R IlS.,
AC
P E R NIC 1 0SIS
LIllER
HE R II 1 S,
~ARTVS.
~~i~114 R 0 Xl M V M à purgamibl/.$ , deleter;uc
, ~) )1 perniàof:Clml)d:.ordillempojèerevidétt/r.Vti
li- ~ enim purga/lttrtn1 quàtl1 (Jlurimoru vehemes,
h''''
molcstt{i'mza, ac 11011 raro pL'rniciofa quoque)
1fimal/û ('urpOl tlms facl/ltas' it.t & omnium impcn è ve;.erl/entcrq3, (alidorrmz aut frigidorum periculofif5tmU$ ae
J'tpt mOTltfmts eftv[tu. PlWganm ddbibitis frttnis tttqfU!
~Olltemperamiblj,S nOn1uûlIs reprimi ,te corrigi op,u !J,tbét:
,Jt/ltalll eX'luiprijùmam moderatiancm, optimum CUt11
'/ 'flm'tI cotcmpcrationc modul1I requirunt. Neutrd! per
eV/Iles. Ftr<t'h intenfiltmM fdeultates obtincut. Vtr.t.q:1
'melt~one deJrdel'ant. f2.!!..i(;tu de cau(zs purga/1tibtis haud
perperam pemicio[t.e [tJCCedere videutur.
E~v~ro & bal'um ftirpium notitia mer/ieu non ntinùs
neCtJJt!11a '
, ,r:
' Smvonms
'/, '
L
' qU4m aliarum, vt vi de['teet 'PJM,Vtl
argrts illt,dt(ÛlelJt,et neper igtlOranti,171z aliquam a./Jtlmant" Vel'
' . 'dat~vttuvtan"
ettam, fill}uarzdoneceR/tMIIlCl
tttr·tdcu
"
r
d
&
"" , m matura de[tbcratlOnc,(Ïlmmo Clfm ('[ec1fl,
Il dlJtultup
" fi'
,
roprru '<tn,. ejfiCttt11t.
Ha&ent
& pernicio(te fuam quai/do que vtilit ,l t cm, conJ:fiqt/idem
.
...,'
c ",r. J'erUlltfh ql/,mdoCb cOl1nnodu. Pauc,umm tam
P rmCtoJdl, qtu lIon aliqfM exparte
tlmo tempore
e"
,.1.,
qfWllloqut & oporl
'
ae oco profint & conferre qllCltllt: contcnt-
P 1aflOne ...:;" modo ttdIJÏ/;itis.
s
DE
�~74
\
RANVNCVLVS HOnTENSIS
J.
�Il.. A N V N C V t V S
II 0 R T:E N SIS 1 1 •
S 1.
~7 r
�DER A N Y N C V L 1 5, ET
P R l-
M V M D E H 0 R T. É N SI,
CAr.
1.
RA N V N C V LI ge/1CY1tquatuor Diofcot'idi fim~;
l'num latio/'iblu foliü: altermn lanttginofim : tel'tiU1tJ 111"
,ûmflnt: qttartttmltt{tei flue candidi ji()rü. Pofteriori4 v~'
rà ob[erudtionis mtlLto etiam pif/ra. l'oJlimt autem "Ife III
,[uo prima didud gen(:r.t;it,e l't l'nit.! fit hortenfis Rantttl '
culll$:reliqui tiutem fylctefircs. Horü autem nontJulli !ltÛgares; alij vero exterrti. Eft parra & radicum /te foliortll!J
differentia. Q!tidam enim tuberoJa eft radice: aliUJ long"
folius,vt F14mmttla.
Hortcnfis Ranmzcul,f,S folM promit tH partiçuTM n9"JlIli/tU dijJec1a ,fPecie frequemùu trifolia, quand0'l3 qttill'
quefolia, pel' 1nrlrginesrariàs crenata,faturatèvirentidl
in quibzu nommquam velutiqu.r.d.tm maculrt inalbicallf.
cau{csrottmdi,leniter hil'jùtiipal'til1l reelinamm', rltcU etl;
ltU demittcntes , quibtM je humo affigant ; partim ad d"
dramalem aut paulo ,tmpliorem affilrgunt altitudinetll•
in faftigiù horum fio(culi elt/cent quinquefo/ij, aur; lattO
c%re fPlendentesjfaminibt4.l aliquot exiguü concolol'ibllf ,
medium fepientibUJ orbiculum, qui at/Rior faéltu(el11ill~
in globulmn confarEla continet,ex quiblM c01tlponiwr .ril'
dices tenllesfibrofo. candicant.
.
Locu vmbrofis & nonnihil !mmetibm,tlon prorflu dr~'
du,feCtI& vitU & in locis hortorttm inctlltüJPontè exit: III
pr4tu qU0f;h & non raro iuxta agrprum margines ocefl1'
rjt, Nec enim qu'bd in "ortu ta1Jtu11l11l0do gignattlr, ~J~r;
tenfis dicittlr ,fiel quia ferè pr~ cd!teris hortu fit famll td'
riol'j4tf:1J in bu creberrimè gramini permiftt16 reperitttt~r,
vbi & cÎlu fioJcttliquandoq3 multiplicIf,tu naJcüturfobt~.
:Mdl'
�DE SYLVESTRIBVS RANVNCVLI5.
li7
Maio Ile deinde ftritJs mu/tu vigent flores.
~I!nmul/lt eiJe fPeciem modo flomm, verùm & ipJi'
totlll6lJerb~ faclls & facultM o{tmd/mt. plinio po/yan.
tbenzum eft, ql/od & à nonllullü Barracbiorl appeUari te- ,
ft atur:vulg olt}ootetOtocmtn : Germanicc ibtllmnlc; :
llltllll.
.
no
Tmlperam'êto ',Ife 1mba calida qlloq1 dr e:.:flrens e[t,
;1n~tllcltlu fimil/4,paulo tamé mitior. Cauftica vi,inquit
delntr:s, ~~ulcerat cicatrices, & .Id c%rem ret/liât l
1fJfJ3 Vltlltgines cOr/corporant.
Dl!
ç,'-
SYLV.llSTRIBVS RANVNCVlIS.
CAP.
Il.
1:' TER [ylueftres Ranunculos caules primi jimt ro~~m.dlll~ues)interiuô vacui,jitvinde craflt,ia ~LM diuifi:fo-
1
'~ ln longis,cra{tü pingui~tt.S pediwlis, Lttta}tfÛa,I/Mrgi-
'l'~tù ilJcijà : flofè:tli in cacuminibmlutei, p,dlidiom &
1/JI.no~es qUttm hortenfcs l~anuncrtlj; atqu~ ir/de ~ apittû,t,
]n'l lI1~um erumpentis Myacllnth~ aJPtlragi cacumerl ,emuantta'
rAd'lees candld"t
, 11Iultu'fib'
,'."
1 ru capl'U
,Ifte . T ota ft'trps
dt'lutevlr
'
eml refPlendet colore.
fOfl~n P4luftriv~ ~t illxt~ r!uulo~ ',non raro in fc,robibt/4 de
U' ~qu~ hllbettvllJ,allisfb fimtlzvus [am cxorltt/r.Non~u ~&i e~lam It.tior maioribll5q3luxuriat foliu & cauli~
Us. alIbI min or •
Rep~ritur et pmpureoflore,vt quidem Diofcorides ait;
e raro ' Cord II.S addIt' j~1 Germ{tma,'
. 'III Be l:gIO
' vero' nllr
,r
quam.
'
fid
1
,
. d 1 'b
d'
/tuiProximll~
l ' cau['lulU
ae foltiu
(l1l01~ perm e .tUI liS, 1t'b co oru artt refPlend'étivus fod obfcuriùs omnitlovirent /46, & non rllrô èpuni co e~{ore nigricantivm, n01mihil
S 3
qUtltJ::
2.
�RANVNCVLVS
SYLVESTRlS
,
1.
�ltANVNCVLVS SYLVESTIUS
II.
2.79
�190 RA N V Ne V LV S S y L V EST lt 1 SIl 1.
�lS l
qU~fJ? "ir~ti.l ae lanuginofis,fed t atmn perqtlàt1J exiguu.
falta III qumqlle inftar Ptmtaphylli,ftd tamet~ rlijillliles,
L,~tiares cas4 l'lcinio[as p.mes praftmdiorivltS feûioniv1l5
dltuduntur. cauliculi or11nCS tIc! cttbitalem vel eti,tm am·
pliarem 4Jurgttllt altitudincm. flores al/ricolores clegant~s, forma & magnitudinli hortenfis. femen fcrentitt C,tpUtt/a vti IJortenfis. radiccs fibroftt, è qttaTll»J c{zpitivt/5
m:mi fùbin'de obliqui ,quibu6 propagatur. EfllJ.ec frcqtlcnter altior & ram~{zor tJOn modo quàm bortcnfis) vcrùm
etia1ll ql/llmptzfllftrù & art/cnfis.
. In pratiJ repcritur ,locû paulo. ab ipfis fcrobivus aut fof
flsrcmatis,llcquaquam ttmJ ,tridis a~t irri<~ttis. Ltlxuriat
hOJ'tiJ iU.mu,& flores1Jon r,11''o produett mttltiplicatos.
T'Ylia Ranutlwlo,quem Arttenfem norninant,winora ,
ae teneriort€ font foli,t, foel magû ae v.lriè difJd!a , dilut;'
viroriJ :eauliculi re[ti rotlmdi:jlvres p'lrui)utei,pttllcfltes;
quibtu [ubnafcitar 1l0IJ AfParagi cacum!t1j filliilù orbh'U[lM, {cd latttl1J, aJPerttifl & pungens capuulum,cx aliquot
congefttlm fominjbllS nlait/foulis, pldlJ16, act/111Înati5 &
breujvllS, mirûrnè tamcn irmorerttfbus ,fPillis obfitis. radix
c.mdidû qu0'ih & capi llaeei~fibri1 (Onft'lt.
111 aruû plerifque, loeu alftofis,vbi bumiditM folum,gignitur.
R.1nunw[orttm horurll flores MaÎI{.6 ae Iunius menfos,
& fùbindc,(ed tamen rariùs,poft fequentes d(lnt.
7)iciwr autem Rammcult/J Gr,ecù f3!tTp;')'!OV; à non.
1Jtûli, rrtr,IVoY «YF/OY : Gemwtis !!1altCllfuft/& WJaIlClt ~
boet; Galhs Bacinec : Ctalis pie coruinoJ-lijpani.s y eru:!.
belida. AptûellM plures appeUationes tedfm, inter qUa6
DER A N V N C V LIS
ftImt,
, \
c
S y L V EST R 1 TI.
l
\(
1
i'",.,711 Ç) ViJ, ~,-d.vçmlJ, plirrV./ vol/, ~..g. 7UÇJ)(,lI, IJtpCUÇJO~,
.Apim1J rijits,/Jerba fitlerttta, Api4fellum,Dentaria, AUricomùm, p .,mCdl atttem IJ.lrtlm appcll'llÏoutl11J (mmiblu,
S5
110ll/lull.e
�:t.t51. DE RA
VNCVLIS
SYLVESTRIB.
nonnulltt hu; qludam Il li i5'!pecicbm propritt magù viden~
tllr. l>Linu!.) Slrttm am et;al1J appel/Ilri refert . Noftri,ait,
herb(lr~ Stmmellm l'ocant, quontam medetttr jlrumis.
r
rrima JjJeCies plt'J'ÉÂIVOV ~ (}"~MvOV VJ\d110V, Apium P"~
ltt{he,RarJunwbt5 aqtwilu dici poteft ,nec malè Api4felprlmus R~nl1n- Irlnl: G rm~1Ii( è lIDalfet:!JIUtenfuf)/Wattt:!Jillttltboet.
cutus Ulo(con.
,IJ.
'
,(,'
,(, .
di,.
Et prtnltu CJ' RammctlLortl11l a DIO)cortde dit) enptorum:
quod ex ipJà defcYlptione fatù cft manifeftum.
2.
PrOXltlllIJJl'!peciem noftrtlLtlpaCtt~ clatlwcn,id efJ,
J'ngues aut pcc/es lcopardi dwmt. atCJg bic eft RammculflS
a'lricomm, & Demotriti chryfambemum. Plcriqt~emi~
t1ùsreétè Pedem (orumum fad/mt. PojJet ifte Diofcoridis
fmmdo reJiJÏfdcl'e, nifi /S,qui lllyricU6 eogrlominatur ,huic
fimillOr effct.
~
Tertit/5 artlCtlfis & àfemirle fPinu horrente echina/tlS
, Rammcu/IJt vocatur: Germani llllcif;!}ancnfUf; & a.c~
1
ficrb il n mfuf; •
.
Omnes auwn qualitatetn, G,tlcnus ait, v,elmpenter
/tcrem pIIJlident ,adeo vt Cf/m d%re exu[eeretJt: hac ratjo~
ne Ji moderatè ae eonttenienter vtare,pfortU & lepr",s ex~
,ori.mt, & vngues diuelJunt: tum leprofis ftigmatadigefunt ,et acrocbordonM & myrmeci.1! detrahurlt. Qyin &
alopecitU iuuant, pat/co tempore admota : nam fi diutit/J
irtlJtfl ;,ant,notl exeorj,ltur [olùm ipflt ctltu,fed et in crufta
vritt r. Atque hllle omrtÏlt cau/t~ 6- foliortlm fimt opera, Ji
impo ltU virentia. .
Porro radix arcf,tél.t ftcrtmtationemprouoCAt ,fimi/iter a[ii& qUit va/enter deficeant :fed & dolentes demes iuuat ,Vt & fangott eosjva[enti [cilicet exieca.,tionejct vtflmcl dieam) c'Ilida & flcca valde cft radix, filin vnjue~fo
adeo {Jerba. hlfe Galentl5.
DB
�DE
EXTERNIS RANVNCVLIS.
CAP.
Ill •
. 'E X TER NOR V M R~nUnculoru,qtli videlicet Bel- 1
glO perl!<~rirti funt,Vtltl5 IllyrzCttS cognominatus, catlliCfllos
fert tmues, teretes, 'I1le(~lOcrû longuudinû: foli ,t vero ob·
IOtlJ!.a plurimû fiffl mcijurùjvrraque fubcilmltd,t & 110n·
nt/Ua tenu,ltmttgine conueftita :flores luteolos,paltidiores,
quàm Auric(JmÎ Rammetlli :femina vero vti illttts:radices
m~ltü parf~u ttlbcrib~u veluti gr~lIiJ atlt,oblullgiuftttlis
extguu bttlbu!u coh<f.retes. Ex ll~rlCo pnmut/1 in Italtam,
atque inde in BelgllllII illatfU fertur:ctllil all16 flores flmina~ producit.
Vniuerfa autem jfirpû IJuilu confl.itl~tio ,etjgu!a, cum
fècundz DiIJfcoridu Ranunm[z defirtpttone to/Un/t. Nam
lanttginofior cft ql/àm illij : ciltll~f.lt16longtt6 ejt;& fa/jort/rIZ irJCijiJrtt quàl1lplurimtt, ~e.rijiml{e au.tem eft ,no modo in ll!Jrieo, verùm & Sard/ma qfloque mftû.1 reperiri:
V/raque jiqtûdë' regio rnari& Mediterranei l'ndiô allttitur.
Diofëorides
enim
fecundum refert RanuncuLU
;>{vorùN- Secundus lt~J:
....
,~nunculus DlOrnpw,(ltle Lmugwofiore eJJe; &' !BtK.po!(t/>VMTIpOII , llue lon- coridis • .
.giori.l CiltJli6i& b;TIJ!J.ttç 'É)t- IV7I1.(~ot.) 7;Jy ~û"À(,Jv,;d ejt,Joliorum inâfurMfiue feaiones ql/àmplurimM IMberc: lMfciq? pll/rimiml in Sardmia Înfulet.
Eadem ql/fJqne de hoc fcetmdo generc. Plinim lib. xxv. Y'linij locus te'ç.XI [ 1. llift quod HO [,mugi/loft/M,fed follofi tt5 elfe Jèribat: Ihtutu••
[ed filfPicio ejf,pro foliofi/tS,rcJlItuendum eJJc ptlofius.
. Nomtrltlttlr aute(ee/md/Id Rtll1lUlCflltt5 7'~}.Jvo v J'yPIOV,
td cft, Apium (ylueftre, item & herba SardOil. Potejf &
.Apium rijits & y,Àrd7D!Pvll dici. EJJe & fMC videtur Gelotophyltl5 illa,ctlÎ/t6 plinius lib. x XII l 1. c.tp. XV 11 .1IIe- Gelotophyllis .
mm/t; qI/a ûi j' tUO & m}rr/Ja Mita, )1.!ria-s ait obJ/!Yuttri
'/p eties,
�184
n. A N V Ne V LV SIL L Y RIe VS.
�R A N V N C V L V S L VS 1 TAN lev S.1i,S
/
�116
nANVNCVLVS AÜ~O FLonE.
�ltANVNCVLVS FLORE GLOBOSO. 2. 87
�188
DE :EXTERNIS RANVNCVLIS.
fP ccies ,ridendiq1 finem lion fieri,ni potis nuclei. pinelt 11fi:'
cu, mm pipere &'melle in vino palmeo.
Secundo extCl'norum Jiue peregrinorttm Rammculoru
foliarum oblonga)angufia,nequ,zqttam fiffo,[ed gram;nu
aut tritici d!.lllltl,t, è diluto 6~ albicaut/J.cd!.rttleo colore vi·
remia : caulicult breuiores pal1ntmz aut fe[quipedem tarztùm alti: folia [eminark vt rI~rjci,fèd r(u/jees multu terlt/ivlls confibr.tttil.
Circa Nm'vonam in pratu repcriri fertur. T'eteriblu c()g11itum fuiJJe nondum conftat.
Nomcn ei nullam dattlm ,l'lift quu vclit ab ipfa foliorte
ftmiliwdine Rantlileulum grttmincum die;.
3 Tcrtilu inter externos LujitaniclIJ Ra11uculus, reliquü
IJflmilior rft;{oliis exit l"tu, venojis,ld!uivus, relucentivlti,
indiuijis,1I1argine tantllm aliquantulum incifis : pcdiculu
av ipJis r.1dicibl16 pabnariblu av{th adnatu, ;/1 quoru fin·
gttlù flos vniclt6, luteo duri colore l'efPlendellJ, odorat/u,
major & foliofior qtlàm aliort4l1z;ftaminivr16 in medio c'Ocoloriv;/J,iuter qUit capitlilum emiCtlt. pro radicilms multa quafi grana veltlti Illyrico R.m/meulo.
In Ltptt/nid! ct Btftictil HtfèmtÎtil m'Oribus vim ,floret.fg
hyberniJ mel1jivus, actIOn ra1'O ipfa Bmma.
~,mmCII'"~t~rNoffl'i Lttfitauicmn et hyenll1lcm Ramlllet/Lam appcltl" Dlofcortdls. l
',r; 'd
'
, (1.
"
,\
ant. DIO)
cort ù tert/us cj ' , qtmn ait, :J'({JoJ\p<'t (..i./1I,pOV l',ff-I
Dlo(corilli, 10' sJoop.ov( exemplaria plCl'rtt,b J\UlmlT(.tOv minùs venè btlvët)
CUI em~n<latm,
\"
""'"d ,(1.
l'
d
70 a.ll:.:r~ ;(pVIT'tI O~l ov,t C)"lIl11 ta 1rI11l0rlmr,0 oratflm,
éflorem auro fimilem: ettiufmodi Lttfttanicum hunc ejJe
2.
oftendimtlJ.
4 " Alb1lJ Ramlllcu!rtS cxternorum qt{~rt~16, fohis in laciII/tH
Ji:c7i., & crwatu,.fèd t(tmen malortvtu,[ecrmdo /jt·
fl~priulil accedit; (.:fqflÏwvit,lliJ. cauli~ 111 ala. JParfr16;;'~
guibw florcs vt Cttteri5 Ranüàtlù,{r:d albidi &' lac1â cano
dorÏ5;
�tn !XTl!RNIS RANVNCVLIS. 189
doru;fiamitlibuo tamm in mediolublttteu capittfli rudi mentum ambimribtl6j quod ex ,onfaréfi~ [c11lmibw; qu0'b
confiat. rar/iees ftbrdlfunt.
ln pleriféJJ Ga/lict,prtt[crtim Narbo1lcnfis montibtM,&
"pud AI/abroges[ubinde reprritur .
.DiofcoridiJ quartlu eJJ:t Ra.nzweull/&,Iliji obftaret 1111t· R, " u!'clII9qllar
gllttudo. Ndm quarto DtofcortdesI/lbum tribu;t fio rew, Cu, DIO lcoruii.a.
fld tertio fimilem, id en, paruum .zc minimu etiam f acit.
~xce"it autem.i{fe amplitudme & m4gtliuldirlc 1nuftmn
Ipfùm tel'tÎltm. Sedfieri poteft, VOlon tertio, [cd reliquu
Jimiltm Diofcoride.c dieere vo/uerit ; ita au/cm, mi/la interpofita remora, ql/arttu eft. HaUucindlitUr ilurem tlon
parum,qui bunc inter Aconita referre ftudent •
. Accedit bu & quintf/S globofi jlorù Ra/Juctt/II.$, qui fo·· 1
Ilu,eatllibm,rAdicibU44,fatu feettndum Jjlueftl iü reJm:
fio~ titts quofb amie%r, verùm maior,pfuri!J1nqlfo/ioru,
qSII non totU!panditur allt expllctltur , [cd m globult for1t1am eoUdlt/s, rJAftemiquod.lmmodo ftmilu,viger.
Profmmt hune Heltletiortlm nmms,& pr4èrtim u,
quem ftll[lum nomin.tnt.
GefilerU4 ait, r rollimn florem Vtt/go dici.
Ad Aconiti genera "on pertinet , fèd Ra1JunCIIlü venit
IInnumerandU4.
Eft autUll exttmlormn hoTtlm oJli7/ium RIfIJUIICtI/01"U
facultM veTmnemer qUO(11 ca!ida,acri& &cxu/cer,lnJ, &
fecundipotijtmùm, S"rdflltm qua (/iximr/& ejJe herbal1l.
D.l!
1\ A N V N C V LOT V n E ROS O.
CAl'. 1111.
Tv BER 0 5 vs Rantmcul,u variè dijJeélù ,tatü Ile
l1irentibH4 fo/iu, CAII/iculu, lit/ri cv/ore fP/fTldemibUJ fiofT
,uliJ,
�~90
.
R A}II V Ne V LV S
TV BER 0 sv s.
�rH ft A N'V N CV L <> TV B Il ~ 0 S o.
i~ t
culu}fenûnct1 in eapitulil !1fPero,lJortenfo'lll ,mt {ylueftriu
itlterUIIl fatù refert;fèd radlX inftar l'otundi gllJbttli,paruo
eXIgtt0t,b rapo fimili6~ ex qU4 termes gracile.cq3 depeudent
ftbroe.
PrOUetJÎb ;n incu{tu & IIridu Germa;û.e de Belgij nontlullü [oeu : ad bortos tran.flatlu ~pè luxllriat"non modli
foliu, (ed & florib u densèmultiplicatu. N,tftitur & aliCt/bi ampliOl' ae 11Ia;or, veleu; in B,.itannta infù/a jiue Angli.!, vbi r,lpUIn cilU Îrl maiorrm ex{refcit qllantitatem.
9.!!.Qd ,1d hortos Belgq' tranjldtum loeti//J eti,tm gignitur,
& flOrl modo flores multipli c4ns ; fod & Vl1um ex altero
etidm fùbindc promefl$; ., .. ' . ' ..
Diofcorides buill.! mm memtntt : Apule/tu vero ab lllii~
fpI/rauit) feor[um de iffoage/!s, & pUt/liaI/ter Batl'a(bjon appellans:vnde &' Apl/le, Btttrdchiim dicitl{r.vu!go
R./pllm D, Antony appelllmt.
Non m;m'u autem htlim arru) qflàm aliortint vis &
f1CftlttU. VfilHfl pTtfCipuè rapi , quod pIcrique peftilemi
bllborJc çorreptts C/lm f.de Co tlftff" w /fat/7i1 illitio, tlllt fi!morÎ,atÙ bra(hio,itifi',t videlhl'!t affdffllJi loci/. ,'PpOI'lUlltj
jt~ JlÎms & morbi l1'/allgllitatèm ad ignoJiliorem p,irtcm
tttfraIJmtes, Extllccr,lt enih:, et ve{lcam m'o:,; exett,u ,ct/i~
CUT/c.h corpori6 p:trtifucrit ,'pplieatt/m. '.
.
Apul~;m,ji /rmatico in ceruice,itJqutt,ligetur lmo rflura
. Lrma dectefèente) ct'tm crit jig11ftm T tItlri vel St'orpioni$
f arte pril1/tl, mox .(,1I14b;tll1'. Item: 1mbtl1J1 Barrt/chion
tufam Ctim [u,1 radia mitto aWo Împon ~s bu, qui holb'fi
!Îeatrices nigr~; c.~edit éM,& [imilif (orlori reltqllo red-
ifit colcmn~
T
2.
�192.
...
FLÂMMVLA R.ÂNVNCVLVS •
�BE
lLA.MMVLA
CAP.
ltANVNCVLO.
v.
,F r. A M M V LA luc Wt/icu/ü dJJurgit cubit,tlibtU
ftr,e,no~n;'hd gell;cu/altSfob.1circa qUOi fU N' oblMlga,j4_
lu;u fimr/ia, longior" tamen, ptr m(~rgtne $ jùbinde ftrrtt!A '{lores qu"les ll.4nttlWllu lutei,pallultorcJ p.mloifemm
III '/tpituli4 fimi/e : rad;c~s ftbrofo vt & .4/;Ortllll R,trJtm'"/orum.
HmniJù & r;guü g.1udet, pr.tfirtim vbi fterilitu fllu.
""4 CHm 41;u RallunclIlu Maïo menfe floresf,,: c;;
Recenr;ores Flammulam, & Rammculum Fi.lmmu/;t
)oeant:CordlU J,{anunwlt/m 7I1.ltTJrp'JÀÀov dictrc malu;t:
"Iij R/tnuncullfm I.wgifo/iuffl: nelgJ. <tfgdcoolen.Ferunt
rnim banc oui/la gener; ejJep~rqu~/n , per~iciofom, wq,
"~cpafliU herb4. inJlammatlolZe,Je~mor/S, i~Jt~r1l0rfmllir
ti{cerum erofionibus ,tC eXfûceratwlllbtl6 ,omp'jquod malum ~gd vulg~ appel/AnI: vnde h!rbtf nomen.
Mem;";t & Plm;,u bb.xx l .cap.xl1I.herbuuiufliarn
«b ex;tio il/mëtqrum quidem,fod p)',edpu è '''prarum,,u- At,oltl:hrell!
golethron "ppellat ~ , fPicari f qrtè lie t t ,hatte e1fe, fid 4firma" non .equè fdcile:
Occu"i, et "pull Da"uium Horat;:mum Clcln11t bcr, 4,qu4aitn.ejûinhumidù,
...
,r.
&ftInftp''fiJT1'IIcme)J
'f ,fT'"e, S,a~_
,
Cle.ma.
.
t"n form4fimilil, 4 F/4mmlll.t ifta differens eft. Nal1.
Fi4m muLt ~." ft"AP;OS (orm.e non refPondel.
ru
'filcttltllte 4"rem Flotmmulil R41luncuitlS c~ttrù Rot..
""~U/II fimili6 '.fi) M'U ftmilitcr, exulcerdns, & l'cft' lU
ftf&ftlls.
r
J
�DB
l'VLsATILLA.
cAP. VI.
FOL 1 ~ S pulfotil!a p[uril/lù, ttmlÎterdiffeElif;4fPe~
rÏ4 C7 pi[o~s agreflem qllodammodo dlrmûatur PaUmaça11l,tcnuiùs tamen diuIN ile hirfutiorafimt. fU'J'gunt irJ-:fcr h.cc caulicul!fèmijJelfl alti, tcnues q hirJùti,vnico [0fiati fpliQ.lo ininorf; ilf!as7igiu quorumfloflu{i, ((èn~ fo ...
lj(./!i~ oblongis,&
raro reflcxù;colore vt plUl'inlUfYl vio/Ii:
lJigrct purpureo, qua~do(h candido, ïtli4S luteo ,l'ardu rubente;j/aminibll6 in medio[1Iteü. cltpitftlUlp fuccedit vil~ofae4,I1:ie comofom & inçallefcens1fùp qf:4.~fè{lmJj ra ...
dix long4,digita~ù quatldolh crlljlittld~n~ .
AplJd GaUos loçu ;nculw gigui Ruel/im[cribit,1:JQu0tb
Vere iu montesjlorere. ~elg~ ln hortu habent.Germani,e
f/iam fatu familiaru ,prtffortim pt/rpurei jl~rù:4Ibidi fio-
no
ru Allernitf & Narbonmfis Galli~
m?fJ.tes foppeditant:
lutei TaUrillC1lfes Apobrogum : rtlp'yi fioru ex Alt!po SJri4
vrbe fè habuiffe, P~mu Pena & MatthiM Lobelilu do{liftmi ae diligmtifomi fèriptores referfl1J~.
GaUi Coquelourdc:s: Germ/mi }tueckenft!JfII no·
minant:vulgo PU/(.Iti/La, ~ 4 n.rmfJullu .Ap.i~m rifiu difitur. ~ Non eft tt/men /Jefb~ St/rdoa., qUtf propri~ Apium
fifiu videwr appellanda. Non eft etiam Ranunculi,neque
etiam 11fem/wes fJmies)l!~rifque tamelJ& pr"fertim [44
,ulta/ibm aCfÇdit.
Eft enim pt.lfatil/a vehementer acru, q~4mfu~qi c~n
tiger;t eorporû pt/rt~m,fi imponatur trita, exulceTlftJs 6-
frodens.
Ran~nculu bAud inferio,: pro;nde &
bem~nter Ile ficell.
falidA Vf.~
~~
�DE
ANEMONIBVs.
CAP.
VII:
. A'N E MON ES mu(tdJ &. differentes reperiu1lt ur.
Dtofcorides I,~ ad duo conattl& eft refme genera: qultn,·
d~m ;m;m, ait, tl/MP!(V, cu/tiuam aut hOI tmftm dixeru :
Itlta~t vero ~plc(.V, id eft, jjllleftrem cffc: (:r fatifl~ p/um
Itdd,t reperirijpeciet , qUf/& t~men nun foliorum flol umve
forma,pd coluriom tanwmmod'o difl;n~tlit. Nos eiU qUit
nobü occurrerunt,referemm.
,
Prima hart/m folia "abet pdtlca,jtd in ~fcini4S diulja. 1
fo~undj e~jjltteftribtl& Ranttt~culi; It:~t hortenfis fotû fl~t/ia,fo.4 tame~ minora. fias m bre(lt & Pdlmum alto pe ..
dlculo enûcat, ex XII. aut XII 1. folzolu.•wguftû,oblongü,
& aC/lminat~· in quortl11J medIa cap'tulumaliqI4qtûr_
cunJèptttm ft.t~jnibm, C}uodexlliincanefcjt piloJof/oeco;
Cui Jubeft femm. radix initio 0lit4dJ ~aglljttldtne,fod tem.
pori; progrejJu adtfugetur, & grandlor fac1.1 veluti geni.
culis artICtÛltttlr; obliqult, non reéle defcendens, fibri4 4d~
httrefcentibl/& nonnul1iJ. Coloy fior; elegalls eft ,il1 dilutiore
purpurIl rubensj qtli quanqoque ab vtraque,a/i;ès ab inte.. _
~iore t4ntùm re/a cet parre intenjior, exteriiu remijfior &
';~.tlbican~! '1!-tÛtU generis & ttlbidi font flores; feet faflores •
. Proxim4 Allemone Mia pramit quàm prttcedms am- ~
pl~ora & bortenfis R,ttlunclIlt jimiliorf', tt.uamen minord;
trtgemilla videltcet cobctrentia. flores bU11/& ex XI (r • lUIt
XI Il [ • quoqllc foliol14 fed hatld ttCUm;nltlu,qc fitvindere..,
1
pandiJ (ommittttnturj colore cmllei, & cyttlleo flor; conco1oresjftaminivll& luteu medium orbicullll1t ampldlen..
ttVtU; quùd rlullü incanefcit pHu, [cd l'elut; Ranunetlli)
.Afjaragi .emulattIT germen. radix obliqua) cyaJJa, ger 4
"jeul4
�ANl!MON!
J.
�A NIUONE
Il.
TI
�ANEMONE
III.
�.
AN!,MONl!
ItUo'
.
19.'1
�foct
4NU(ONI
v.
�Â
N 1 MON 1 TRI' 0 LI A.
"1
�,OiL
D I!
AN E MON 1 B V S.
Terti<t 4nemônes 11Idi(J~
, creurioribuô lU It1ltlÎoribtM etiam diuifùnJ
infeEtd;pedicultlS fimiluiflos maior.magnitudine cum PiI~
p,,«cru Rhœadù ferè decertans;vl r . aut VI II. folioloïulll
tantÙmiPulchro viol.e nigrlt pmpureo aTrides c%re;pattl~
tamen dilutioTt. capitula huÏtIJ pubcfcunt vt primd! :radi~
oblmgior, craJior, fimiliter obliqua, crebriùs geniculat,t,
punicocolore foblligricaru. Eft huitlJ ruuens quoqueJlw
cies,jlorephœniceo, & vt RI,œadis coloTato; item te1'lit
etiam ,·and,da.
.
'4 .0!.,arta Anemone tertiam foliiJ,cauliCtllu & radicibtl5
refert:flos mediocru quoquc lI1agnitudinis, Rha:fldu colo'
Te mbens, denfis & fteql4entibus ftipatilJ foliolu mlllti~
plex.quorum x. aut XII. exterior,c maiora imcrioTif vero
re/iqua exigud.
)
S
Q!!jnta fP~cies foliis Rantmculum refert 1101'tenfem,
fed tamm mlnoribm. fios pat/ID major, [enis ferè coiJfll1f
fo/;olis, c.:ndidus,aut epurpura ruums,[ed 11/odo diMtio~
Te, aliàs intelJfiore CI/lore. capitll/.lafJertt, pama, /ltul,t.
radices tenuiores, fèd obliqfU quoque, nihilaut exigu/lin
geniculattt, dem iflis .ûiq uot de/)tfil mfi bri s.
G H uic fimilis (èxta eft ,fobis lantummod'o fioreq1 minor,
eoque lurco, Rauuncuti jloribm conco[or. radix fimilis
qttint.e.
7
Properat hue & al;,t qu.edam, tametfi foliis differens~
N equc luc C1Iim Cori/tndro aut llanùnculo folia gerit fi·
milia; fed inftar Tlifolij pOlius. cohttrerlt fiqllidcm tel'n~
non m.fgn tt, l'Ita ,acmnin,tt.t,indiuifa, margine tantmnmodo O"ellltto. ci/ullwius palmum a/tus; wi flos infldet
caudidus,formam Ranurituljjlorum .emu/aills, qui mllr- ,
ceflens nonilihil purputei cQlorjs contra/)it. radix etittlf~.
obliqua, in propagines qtlafdttm extubcrat, non abJiJtte
J nieuLt tubtratk pluralJabet.
111 font foli~
capill(4~
�DE
ANEMONIBVS.
Capin.lmemu fibl'ofts juvn.ltrs.
c7
,,
;0,
Ancmonum autëquin.
tum fextum genlM , in pratü & Jjlul4, prltjiwrim [oeÏl
h~l1Jldlortb/j.J Ite vmbrofis,in German;" ae Belg;o reperi.
ft quel/nt .reliqtt'l peregri1Ja funt ,q1111. nohu 'lobiliJfimi vi·
r~ 1). ro,mnù Br-ancionù Ilmplijimzu "' ditiJftmus bortHl
prd!buit.
Flores Anemones April; vt p[urimùm menfe Belgiul1J
conJj;icit.
Refermdtt. autcm D,mm Tu. Anemones ad ,j/Apo~,fiue
{at;UM, font. syluc(lrù fPecks ab hù dijferem.
Eft en;m fylueftri4 Anemone, attélore Diofl'oride, >(!f Anemone fyJ~dY7rt.;;d eft,omnivm filU p,trtiblu,fatiU4 nMiorJoliu /4- uc!loÎf.
tlor ae dur:iorj cap ut !Jauel oblongilu;jlorem f?O/VIKZV fiue
pbœniceum: & radicul:ute71uc5,rtumerofM.
IJ
.
. Phœnicet/4 autemeotodsefi,
. q1li in Rhœadùpa
'"
r 4ue. l'h a:nlC~eu~c
. ..
rts fl9re relucet. Nam et htûUS J'vao, ~olVll(Dvv)id eft;,Phœ- 10r.
niceus flos.
Similem at/tem banc ./3,lllef/rem Anemfmem, Arge1nond! Ile Rhœildi Diofcorides jm~flit, rclercns plerofque
IIbcnates Argemoncm appellare Anemonem, propur co·
lorum in floribU4 (imilitudinem. Nefb aliam etenim .Ane1I1 onem(quod pleriq3fitfPic.tntur)qtûm .6/uejfrem ArgetUon~ ac RIJœddi ftmilem fltât. Reliqulf. jiquidem Ane1I1ones fatitt.t., & minores /ùnt, & variè ,0[or.1tos flores
promunr.
!);0fcoridu exemp/al'ia hoc /oeo perperàm dié1ionë su· n!oCCOti";, II).
:vttT(.lpIOY habent, vt non folt'tm ipfe[twfllS vervorum, fed eus corrul'tu••
et .Plin~ exemptar fatu ojfendit, Eupatorij vocem non ad1I1/ttens. Cuitl6 h<te funt , Diofcoridù eotlfetltientia, ver bd,
Ub.lClCI.cap.XXI [1. hane (fcilicet.61ueftrem )errore d'4ai
Argemon'é ptttat mulri:lf/ij rurfil$ Paf,tuer, quod Rhœlt1J
"ppe1l4tûmus. Sed diflinéli9 magnll, quod 'maque IJt(C .
.
pofttÀ
�;04
l)!
AN E MaN 1 B VS.
poJleàfloret. Nec AutemfuCCtl11l il/arum
A1ItmOf!4 rcd.
dunt ,Aut clI!Jees habent, nec niji A;Paragi caCt/men. !Jtd
pliJJi,u. Diofèorides di(crim'i (imi/e bart/m ctiam adftrt:
In Argemone, inqttit, & 'in Rbœllde PI/pauere minùsftttmtlù6 cJl phœnÎcelu c%r: & amb.e jèriùs floret. Et Argemot/e qflidem fuccum emittit croCtum,& ad guHu vehementer acrem: RhœtU verb candidiarë & acrem. Amb~ vero in media (apita babent jjlueJlri 7'"palleri jimilia, verùm Argemones.caplltlupeme aliquato crajlius cft;
Rhœadi& anguftiù6. At Anemones neque jùccum remittunt, nefJ1 capita fiue ca!Jces habent,fod quafi AfParag;,
(4CUmen.
Adcn idi. lOI.
.
~
'.
,.,
t'V"
°d ,fi. '
ncceptt
c:tPt~PIt, CIt?TQ 71< <t.Y'~If,' el".e vento,nomt11.
N~n.quam rnim Je aperit flo~, niji vento.fPiranu, al/aOT
plmlù6; llnde & Herba ventl nOnlw/lis.
o,tidj,u Adonidu florem de(cribem, Antmonem vidttilT adumbraTCJJlueftrem lib. x.MctOlmorph.
Sie f.1ta ('ruarem
N cél:are ad Ol":lto fparfi t, qni taél:us ab illa
Intumuit, fient fuluo pcrll1cida C<Elo
Surgel'c bulla [oIer, nec plena longior hora
Faél:a mon dl:;, (ùm fios de fanguine conedar
ortu5,
"
~a!em ,qux lcnto e:rlant [ub corrice granum,
Punica ferre [alemjbn:uis eH ramé y{us in illo:
N amque malè h<Eremem , & nimia leuitarc ca-dueum,
Exeuciunt iidem, qui pcrftant OInnia, venti.
c.eter;'m Anemones ~mb,e v;m habent, AuOlore Dio{coride,aCTcm. GaTe/lUs omnes cxtrllhendit& Attrllhend;,
& or" 114[or;:; reftrandi facuItAlent obtinerc fcribit . IWb
radix,4ir,cOmmllllducatA ,itu;tAm eUD,at:foccHl fX nA--
Ti./Ii
1
�DRA CON 1 TOP A Il. 0 ALI AN C JI J!.
30$
,jb/~ purgat, & 9culorum cicatrices extemtat. rnfitpei
ford/da ~Lcera Anemontf expurga11t, 6-lepr.u detralJtlnt,
"lenJe!'}3 appofit 4 eL"itmt, & Lac tra/mm. Et lac qtûdem
attrahere,Diofcorides inquit ,foLia & caules clJm ptifana .
coéfa, & in ,Ibo accepta:mcnfes vero eadem ,iere in peffo
appOJita.
DEA CON 1 TOP A Il. 0 ALI AN C if E.
CAl'. VIlI.
Ac 0 NIT A veteribm duo funt: pardaliancim vnum:& Lycoéfollon diElumalterum •
. Aconitum P ürda/iancbes foliu exit /ùbrotundü , latû,
dlltltè virmtivu~, mol/ibt!s tmuiq:] lanugine pubefcëtivm;
lleder:t CtliUfil,tYll,ac vnit/J cyclal1lÏ1/ifotioru quidem form~~ [cd ampLioribm, ad cucumc~ü ~lttgü accedemibt/$,
hU/lU tl/men & minoribm & moU/mul/s. c/tutû dodrante
altior, et ip[c tant/gille baud camlS ,ftriattes,qteafi mtttti~
4ilgulm, alioqt4Î rottmdlts;qtti in pauc/llos diuifi/s ratnttlos, ipfis faftigiu,flores promit ChryfanthcmLullulosj &
rnedio vidclicet difco, & orvieulato ambitu luteos, qtûin
tenues & candidos pappos refoluiiturjquibtl4 fùbflmt cxigua nigricantia fèmilla.r adimltf baud magn<f,candid<f du
recentes flmt,gmiculu veluti articulltf<f, 1/0 reaè defccn.
dunt) [cd per obliquum gramini smodo fcrpuntj & (ubin~e e.xtuberantes rlol/clla protrudiit germina (it.a fefc ~lul
ttpltcante ftirpe )demi{tu etiam av ipfis tttberofis partlvus, .
a~lquot deorfùm ,·oeolorivt/$fibru. Referunt radicullt exa.
tltnJatos fcorpiones. nam anterior & tuberofior cat/lietllu
prox~ma,corpufcultl111 c/lm pedibm;pofterior articulatam
exprmure videtur caudam.
Alia verô & hUÎU4fPecicJ fitbinde ocmyr;t, Antcdiéla
?
pau/r,
�AC 0 NIT V U
l'A RDA L'A Ne li! s.
�D'E A.èONITO· PARDA.LIA.NCHE :
;o/'
P~ulo maior ,faturat;ùs virem,procerior,cuius radix lan.
glUI' > minus ferpit, & vrrinlJJ adnatû cammoru1Jl citins,
quàm fè~tpionem tefert.
ACO~tt~m Pardalianchel montaniJ,a.Drerû,foxofis,&
4~rttptlS glgnitur locü,in ipfis etiam .A lpium itlgu. Defié-
2-
dIt qua~doqtle ad l11itiora. IrJ bortis Belgij nimts fœliûter
4dolef!~t : vbi Maio nlCt}fe fiotes conJPimi (tmt.
nlCUtlr Grttcü JII.6vmv 71ttpd'rLM.Jx.k Item & KJ.~.
pov, fU,JoII.T6voy, ~JqJovoy,!71fp,6'$ovov , Theopbrafttu tamen
.
de A,COnJtd;Myophono
'
1 1J0110 r;,COr,r,U/1l eg;t. Et A- Thcophla(U.
Thrl yphonon
& Tbcryp
j
j
COnttUt1/ qtliâem lib 1 x. all/td olllnilJo ab ~flo defèribit; de '
1,/10 cap.x.[equcntc agèmtU, MJopbouou,quo~fiJ!.mficlI
tlo~e mm Myo[tOtlO commût, illter fùffruûcesfemlaceos
)Ina curn Fœniculo, HippomaY,ttro,F"l'ltl,~ ct fimilibw re~
fer~. RelrnqtlitflrTbcrypbo110.ACo/lito P,lrda/ilie"i Diof
cor/du Ïflud reJPondct; de 1'10 /ib.!)(. itot fcribit: !31/r..vqJo·
vav,quod G'x.6pmoy voc,mf; ql/i,: radiccl1l fimi/emfcorpioni
h?bet, admotlll1J fcorpionem oecidcl'cdtllllt; & cum rctli'"(cere poffc,fi IIcUcboro albo aJPci'gaftir.
, l'lini". de Tbelypho',o ae AC(J1jÎto diuetfisquoth ae [e~
Il/I~~üagit loci~ : & deTIJerypIJotsoquidem lib. xx v .C.x.
;bllpfùms(o~pjtmt f,~i, & qttd'"tp1idTbeophraftum,re~
Jert; de Acollttottero Itb.XXVll.cap.xI. quo /oco plcr.tq3>
qUit 'ThelypIJonifimt, repetit) qtfd! tamen de Aeonito UDn
habc~ Theophrafttu. '
.
nlofcoridcs aut'eI1lYadiam lion fèorpio,fèd cal/d,f C!t/J l oclIsD iorrori' pt')'J d. Ô(,I.aId.
'"
d ~ cfr.
dl< an unaJuccfi milemmodo\ ait:
r;xopirtl1 ~pq. . Se j urta)]e, vt Cu, .
apparet,diélio ~p;rerlursdat,ct legeudu11I ctlm Theopbt,'t/f 0, ptçct ô/A-Oï<l. r;x,op7i1' ffÎl.
Nomtn aute 'JUie Aeolûtd ab ipJir caut'ibru, prlfrupti~
& {tlxofir loei~,qtld! Grd:CÜ dr.6"<l.I,eJfe Ouidltl4 Met,trnor-
phofèr.ln VII. femit:
JI
1.
~'e
�308
DE
ACON ITO l'ARD ALIAN CHE.
~x quia nafcun tur dura viuncia caUte,
:
Agl'dtcs Aconira vocant.
ftudloImbarum
5,
cripfimtt
quoddef
Aconitttm tmtem
,
'
J>1 ,lh nd!
'
' . qm'dem,D.o/'omcum
offic,nantm er- fit, plumm
plJI/rm .."'
dppe l'tflt:oJl'Ct
10r.
copa-orrt pa(Jim pro Doronico quoquc radiculiU /)111146 11/e..
dicamem ort!11l compofitio1Jibtt5 admiftent. OU9d ' am ell
Arabes Doronictf1Jl nomÎnant, aliud longè ab[fto Pardd'
litmcbe cft. Hoc enim Auicmna Stral1gu[atorem leop;lr~
di: illtldverô Dllrinigi appcllat. Strangulatol'i leopar4J
D urinigi.
[tla? ex T beophrajfo & Dtoftoride vires 4Jcribit: cap.V~"
de/ieet DCLXXX V. Dt/rinigi Jlerô ca/idmn &,{tcmm aIt
ln tertio gradtl.cap.cclx. cui & ipfe Arabscofontit se~
l
rapio,Doronimm in tertio confi itt/ens ordine calfacic11t/l
(vtllnchu
Pardalia
ac rejicCttntÎflm. à quo temperameto
go diéti Doro1ûci )multâm abfunttadiw .
Null.t etenim amaritfldo, nuUa acrimonia, atit fitni[iI
gtlflabilf.5qualiw i1t ii5 fèntitur,qutt tam imensè, vel Cd'
lideU,vel jiCCiU ejJe ofiendere queat. Prttter enim et/idc1/"
tun dtdcedimm , fi qI/if occurrit gujfanti alia, ea omni/l~
txigua eft. At dulcedo non extejJum e.tlori4 vel ficûtllt!!
oftendit,fedtemperici meditt,ac temperatlf proximtt v;W
ntttb propria cft·
A(proinde fJUius herbtt 6' radicum e;IIG ql/aliteU hdf/~
lo~tgè à temperar11enti 11Iediocritaterecedit. Videtur alite
nOllnihiltepidtf ae clementer aridtt obtinere ,vbi inaruit ~(
rcflccata eft,faCtlltati4 : [cd mens & [tlCCQ madens fri!/
ditati4 noneft expers.
Admifcetur,inquit Diofcoridcs ,oeuloru tlVr.JJ'J!VO/~ ,ft~1
dolorëjàpicntibus ,ompofitionibu~ . & prodelJe propter bill
t}ualitatem recetlS ad oeulorum itlflamtrlationespoteft·
rdi
Occidit,idem ait,pa1ltbera?,fiw,lupos,& omnesfc
modo~
eo
mm camibU6 obieétllm. TheophraHtt5 vero non
,
,
foi!
�Dl!
AC 0 NIT 1 S L y q 0 CT 0 N 1 s.
309
f!d v!l folium, vel radice genitalivll' inditam ,oues ,botlC s,
tumeta, & omnes quadrupedes eadem die ;nferimere ait:
po~a~am Vero radicem aduerfm florpionum irtt/4 prodefJo
fmvu .
. Fertmtitem, Diofcoridesltddit, Imilt6admotilm florplonibt4-S radicem ipfos refotuere ae ignaNos efficere ,rurjil6
Vero eofàë Ver atro appoJito excit ari. ~od & TbeoplJr.tjft,. iu1qtJIf fùpr à afJcripJimtl6, vervù teft fltur.
Dl!
ACONITIS LYCOCTONlS) ET
MVM
l'RI -
l)E MAJORE LVTEO.
CAP. 1 X.
. AD Lycolloni genfUT1Iultlf referendlt OCCtlrrunt IJcrb4i • p/erlt'b lutei coLori; florem; a/i.e eJlrt/leum aut ptlrpurafcentem proferunt. Inter lutea maim quotldam, minH$
flue partlum aLtert/m.
Maior; Lycollono luteofoli~ funt ampla, ;11 complufCS
flartes
confèlla
PlataniJ:oliorumftmilitudine
fèdpréttn.
Di,!rcoti.li'loc'
r..
~..'.
J',
;J '
'J'. calhgatu •.
qlorJvm dIU,furu, IJltud f-Utll,pmptt( vt perperam Dioftor:iis exemplarialegunt) (ed p,llI,p67iptt, id eft, minora, re~lendentia, ae non raro nigriora fùperiore ne111pe parte;
Inferiore Jiquidem magu inalbicant caulü bipedaLù, &
quand0'h altior; rotundm, [.tuis, ad latta fJOnrJihil incli·
"~ns,& nequAqullm in totum rem ajJilrgens,;n ramulos
tt/am filbinde diffufus. ffores ordine fitpr" Înuieem digc~
rUntur ,colorep/tllentesfobluteoJemen in corniCIIlù nigri~
Cat. radice.s vtpltlrimùm nigrlt,mu/tis cirrû craju &jfe"uofts implicatlt •
. In opacû &- montoJis viret. Diofèc)rides in luftinu 1110~/bu$ repeririait. Reperitur verô non.modo in hil,fed &
Jnc«teris ALpibH6,et alibi in ipJis non raro mont;u contlal~
JI ;
lioUi'
�;~o
ACONITVM LVTEVM
MAIVS.
�DE ACONITJS LYCOCTO N IS.
Pl '
libtl5; &plerifqut tocü "ltiore caute,amplioribwqgfOI1 f& ;
rlollmtllis humt/ius ac minoribt/6 folii4. dilutiùs ct la qu,mdoqru viret: interdum & fios p.1llidior.
4,conitmn iffud Diofcot'ides Atll/.OX.7()VOV & l/.tlV~l/.TrfVOV
'ognominat : offidndlpler.tque Napellum VOCf/tlt luteum:
.A~~bes Strangulatorem tJfl.ip, id eft,lupi; nOn/mlli LUptt~
rIa :~ermant tmolfll~utt):JfiJPani Yeru.amaca lo uo:
GalbTue loup. Tr;um iUomm,quorum n0t./luca Diof.
exclnpla,tia. meminerunt , tertium efi, PO/lttcum
drilum,
Creduntur tamen, qlu. de LJcotlonù, quorum Vntll1l
"eHatores; aiia duo in [UUIn yfiml medià vtrtêre, non eJfo
leg;ti~a. MarceUIJ,S enim vetuti fP14ri.s é'r acc~fJorr.t b4C
lIcrpa fuccidit. ~4Cultas at/rem huilU velut; & re/iq/lori;
t)cpEtonorum homi/JÏ ex;t;all6 cft, ct rtliquÏ6 qlloque an;tltantihus pçJ'niciofa. Vtllnmr, ;nquir Diofc"ridei. ad ;'etlationem Iqporum, crudu ipfM ;nforent'~ cdrnibus) qftj~
.us det40r At U Iupi entcantur.
c~rjdu
pa
AeONITO
LV T B 0
LYCOCrONO
MIN 0 R Ji.
e A 1'.
X.
A CON J T V M LycQélonrm [tlteum paruu fifle mi·
~us,"umilÎ6 eft herba, pr4ter fo,/iol';; pediculos Ilullos çaf4"
lleulos babms. font autem hl brellCS vix palmum alti, &
ttllue.s. fo.1 ium vçrp in fingulis vnicum, circanfcriptione
'luidem rottmdum;fed inftar Napelli multifidttm,& profUfldü.inciforu ,tldiatim dilJèflum;quibus fubinde medius
mfidet flofcullls tfltÇ/lS ,forma Rant/nCttlijquem tametl n'f
c.tpitulwn ,fedftliqfl~ ponè fequtmwr pltru~ tres dut quatuor fùrIÎlm4rrea~,velutiLJCOaoni.radiculafùb~fl "afV 4-
j4,
�3ll.
AC 0 NIT V M
LV 'l" EV M MIN V
s.
�DE ACONITIS LYCOCTONIS.
31;
{a, tuberofa, prim&! Auemones ttmuld, quafi gcnimli4 aliql/ot arttculata,guftami admodum acrujex quafoliorum
pedleult exeunt.
, III collibllS quibulda111 ae montibus rcpel'itttr, & qflidet~ Patauto vicii'lÎ6; vt diligemifomi P. Pella, & M.Lobelltu refcrtmt.
F~oret in hifi:c 1110ntib/M Aprili ae Maio, [ed in Belgij
h.ortu 7nlllto aruè,& 11011 raroipfo IamMl'io, vbi clement/or Ifyems cft •
. Aconitu hyemale fille hyberntlm hinc à tloHru diei cœptt. Aconit; aUtelnflJIICiemeJTe,& formaJoliortlw filtquarunUh,tum & ip/a pcrniciofa /Jcrb.e farultM oflmdit.
~d T/?eophra~i alttcm AcotJit~m mttlt~ acwlit,qtloa
ab 'pfolib.defcribitur IX . Eft etemm,l't fcrtpfimtM,brcui-r
berb.1,llullum mp,iiov fille fitperflt/um attt adt/tltu babens,
nlilliJ ramu brachiata. radix I(g.pvi: plie tlUci,aut ctia I(g.pVH.~,jd cff ,arid.r. ftctti fimilis dici potcft· folum vidctur repugnare foliultl,'Jtludqul1quam CiclJoriodcs . Sed fortajJe
·non l!.IXr.Jp,;J'ç,ç,[ed ~{t1'p{t;'(!;cI\ç legend/i1n eft. quo modo
~ legatur, m~la c,rit ~epugnamia. N~m htli~ Acotliti fo- ;;~i~~~~~i~~~
[,um ad Ramwût Vntll5 {j/ucftru fotu accedlt. Verba aurem TIJeophrafti de Aconitofic Je habent:
Aeonitum nafoitur, vt fct'tur ,in ereta et in Zacyntbo, Aconitum'rhell
~d plurimum atfb optimum in Hcraclea pomi:habetfo- phralH.,
liltm H.1'X/ùP,;Jf.ç (aliàs ~{t7p{t)'!(;;Jf.ç )rl'ldicem fimilem &
forma & colore ".!1-PUCf' id eft ,mu;' vim ill"m letbifer"m in
IJac ejJe;folium vero 0"" fi·uéiii nihi/rame affirmam .frtt~IIS ame eft 1mb&! non ftttticu. Breau veroeft Imbd, ~.N"
€~lJau mplflàv, id eft, nullam habens fttpi! jlf!tJ1tl am ad·
ntltl/m. N .1[cittlr vbiql' & rlOn in AcOlli~ fatUiIJ, àquibtM TheophralH leappell.ttionem fortittlr. Eft autem is ViCl15 Pcriandrllorit eus rcfiiCUIUS.
(nonnulli &rec1iùs Maryandynorum legtmt.) Amllt loca
V 5
potiJSi-
�~I+
DE ACONITIS
LYCOCTONIS.
potiftmùm perrofa. NOllpafcitur ca 1Iefb onu, tJ% vllllln
.nimal.
.
Potentia 4utem de[.uultate h4C Imba pemiclOft "dmodum et v.lldè exttittlu habetur .quaie etiam {ttum ACO'
n;tttm effi,Theophraftl/s apertu verbis te{fatur; TemediiÎ
,tÛt4S mmqu.tln ait ejJe rcpertttm.
DE
ACONITIS
NON
LYCOCTONJS
~:L.-1-l.S
LV Till S.
CAP. XI.
ALI t S IJco8onù,qtu. colore florù à{ttperioribm di#
jl;rlguuntur ,& {tu. ("lit [puies. poJJet inter IJiU Napel/IlS
recipi,nt{l (eorfulII,legit.imu decatlfts~ defcribend,4S foret.
t
primum gCIIII4, qI/ad àflore Dt:lpIJi"q cognomitlawr,
proecru 4ft/Tg,t ""tltbIU inflal' NapeUi: folia'variè ftmili'
ter & creberrjm~ inciitlTu dilli(a: flores fecllndutn cau/eS
fuperilu,veluti in loga", compQftti fPicam, èptlt/ico ae Db ..
Jemiore colore purpuram 41twlantttr;formaferè floris Re"
gq( ql/em DelplJinjutn lJabcri fl"ripfimlu )in p0fteri'iJ vide#
liCl't camict/lü definmw: ftiiql/4 & femen vt maiorü L)'
~ollonj lutei: r"dim oblong~,cr"ff.t,trps aut quatuor de~
m;tttmtur pattcu 4dIJ4refcentivIU filamentis.
1
Alteruw tGtt externa faeie NapeUflffl refert, cttulibl/l
videljeet djff,éti~ , ftf5ù nigricantibus foliu; fllJr~ c~ruleo,
hi4nte, (X totidem partibus, elJdem ordîne eompofttil;ft~
quü item ae fomitlC 011111;110 ftm;libll4: fed r.,d;6C differt ft..
lamentù Ife drris mllitu tamummodo conftbrata, 4C NiI~
po mqutql/IWJ jimilù.
; r mium gent/J catûicu{os profert tcnuiorts)brcuiOT(J~
dodrante altiores :foli.t diui{ttra Rantmculi aut L)c080nl
lzmi, minDrlt tamen. flofcttli cjÇwleD "item çolore, patl~
minol"eJ
��;I~
Lve 0 c T~ CAlRVI. E VM
P'A R VVM.
�DEN A PEL L O.
cu
min,ores qtid71l N"pelli: pliqu~ & femina aliorutn con·
f/enltl,nt. radixfibrofa, nigricans, adnatu fubinde exiguü
l'elutl blilbulufacilè propagatur.
, Tranjlata lJ~c gener" aliunde in Belgij [unt hortos.F/!tllntur altcttbiirJ l1lomibus rcperirt. Tertitem Hieroll}1ntl$
T,rag~16 Norimbergdl habcri fcribit) atth iUjc etiam flore
dl/ute fttrpurco reperiri.
Prmmmac terlit/m vnà cam Nape[[o fopcrmmero aut
fJon multo pojf, fed fecundt/m feriùs multo floriferum cft.
Lycoétoni cfJe fPecicm abundè tnanifejfum:& Rocendi
Jlon minoribusfacultatiblu prœditam fore.
D P.
NA P l! LLO.
CAP. XII.
. N A PEL L 1 cauli! fupr a deulJ afJurgit cubitos. foliis
C/rctt1nucftitur Ranuneuli ma;oribU5,è virore nigrioribl/J,
fi/pina t"men nonnibil albicantibm, numerofioribtl$) item
altioribt16qJ incifùru in plures lacini:u fiJSu) et magù relu.
cemibl/5. flores à medio faftigium pettmt,ordinata [uccef
fione pr()deuntcs, coLore eleganter c/trule;, hiantem ac paferltem ga/cam, omnibtl$fou partibtu propemorlum referentes. f2.!!jnqtle enim conftarlt partimlu,quarum maior
filperior cucuUo aut cafodi capitù cauo operimentoftmili-J:
~Ud!latera contegunt mediocres: rnillores reliqud! angufltt
,tnferiores: Jlon/mlli! exiguù ftaminiblu mediu; /: quiblu
duo repandi exoriu1twr ftyli,non pri~s 9fûm ~leuetttr Cftcull/fs,(c excTcntel.radix oblonga, crafJa , Napt figt/ra, ta~n~n min or, forü l1igricans ,intt/6 cadidior ,creberrimè gcym nata,prtllfel'tim i11 hortu.
In Alpibu~ Anani~ & Rhœti~, tfl1tJ alibi in motttibtts,
nullo ferente prouenit; aptld BeLg:u qtlandoque in hort~
repm-
��1> ENA Il E t L O.
~' f 9
Maia aut rtmio , illterdum cria», jèriùs. al~
fiIDftS loci5 floresvigem :fe11lél'l Augu{lUl dar.
Rcee~t;or il.tM PUtt çllm Barb"ru Napellum à figtlra
& effigIe Napi in radiee ttpp,;rentu VOCM: Germ.tlli
)'fCllbutTilll'blowotfumtt; / ftllppen b~umen / nnttCllhllppett/ftlltftl.stuurt,; noftn Imo[ftuo~tele.'Die; ..
!"r & Thora f}tJafi cp,'J-oPcl, Id eft, interitlt6 aut (muptio~
,rein & rat/ra aM Tura, vocibllJ deprauatù •
. Lyc9Etoni cft JPecies, babet autem fuM At/ictnt/a ra~
tlolles ,cur & bb.lI. dcinde 6' lib. 1 1 1 1. Fen v ur aEtatt/ primo, 4 Chanac" a/dip, id cft, fir anguloll ore lupi,fme
"conito LJcoEtono (eparaucrit •
Poteft Vero' et Toxicum dic;. Toximm etenim pernicio- TOJ<icum.
J!l.1Il medieame11tu'm~quo fPicula,tela,fagitttt prttfontaneo
'nfieil/mur veneno:di{fum à telu,qutt Barbari Toxeumata & Toxa appellitam. conficitur autem iflud ef;,tln ex
~apel/o,quanqflam tamen & ex aliü. Diofèorides etiam
Taxie; fjmptomata & rcmediareferens, eadem ferè, qutt.
4b A.u;CentM de Napeflo ",dfert. Scrio;t tamen de Napello
et To;t'Îco feorfum Auiccml'a,ji:tl quidToxicum[ttt' vt ipfo
f~lttur )ignorans, vt fflinimè rnirum fuerit,femel de Nttpella,itermn po{leà de ToxicoegiJfe .
. Vu autmi &faeu/tM Nocpel/ë,et homini & qllatlrupl!d,b,t6 'liulti~ perniciofa eft. Euidcnti [ed pcrf}uàm mifora.
b:lI expcrrmento, id Antllerpi.e olim compertum,;11 rece1ZrI adbue cff mcmoria. drill enim ab imperitu Imiw imet
ace:aria iUat<t ejJent radieeJ. quiettnfh I!M ederunt, mox
fourjftmù correpti fy111ptomatù) breui vitam mm 11Io/'te
cornmtttttrtmt- .
I.ntum~fèmlt tlutcm illico ab ajJumpto Nflpellu [abia
tlC.tm~tla; oCt/li prominwt,crura rigefcunt, l'crtigincs &
4~lInlJ ACCfdunt deliquia:vt quidcm Ilt/icenna lIb. 1 1 1 I.
,eptriwr.
TAllt"
�po
DEN A PEL L o.
Imiu& l'ment vis, vt co te/orum 1nûcrones imbtl!;
.
' .
letbalem vftlneratunoxaw adfcrant. '
4d/lcrjiIJ autcm tam perniciofum venenum & lJ/ll1&
Napelllllll remedi,l qUltdam entwmat J1uimma,qud poft
veneml1n ipfum l'omitione reddiftlm pra:jidio funt: atqlle
,nter ea mumll eti,ml (vt pafim ex::mplaria habent) reperiri Nape/lo emmitu11I , qui natt/rlf. eiw maleficlt toM
fitbftttlltia aduerfettti', & afJùmetem ab 011111; vindicet tI&
hberet perimlo.
~IJtorJi!t5 Gtt,mcrir/& Papie11fis fu($ d-tate celcbris medj·
Ctl.S,t1J tr,tél,ttfl filO de venenû,btmc tlon ffmrë,{ed mufct#
eJfe exiftimat . ReJertfilJ,ûdC11i quendam Philofophj~ tiC
veritati~ ftt/diofùm, foll/Litè ,tdmodtlm ac diligenter nU/ré
hfûtljicmodi qu.eJiuiJJè,ueqtle vnquam l'el muremvel drroft/m cti,lm Napellt r,/dicem ab co repertam;fed 11luf:tU
abtmdè m,tlta. foli,t dcpafèetes intterlttU,qttas pIJilofopbt/J
ille 1IIurü loco .1câpims , tlmidotmn ex iü confecit, qllttTII
& aduci'jiu vencllaa{i,t, fld comr.t Napelli vtilijJnnt1/i1
Ife effieaâjlilllam comperit.
.
.
.Âccipit hM tcrr.t Lemnilt, baccarum laur;, antidot~
!.:':~~o~:;~Ii. :Mithridatü jillgulvrum vnciM dl/M , mufw NapeUI
XXIIII.11l ellis & olci qtWltmn f.ltis cft.
lIz cadmz eum Guanerio & pbilofopTJO illo fentmtiilfUilt quoque doéfijimi ae difigemifomi P. Pena, & M.
Lobelllt>, qui murem Napel/mil drpafcentc IlUhllam 4firmallt vijitm ;fed 11lftfctU ejJe, quit turmatim adita/enr,
Û floribm buill~ ïnfidcallt.
StllJt hlll maïores clfterü mufcu,et jlfiribl/5 Napefli pro'
pemodum{ vt aitmt) cOllcofores, nullall1l13 herbam allt flarem, qt<àm buim folillJ, appet/mt.
Et verifimile eff non murem elfe ,qui N,/pellofu~ente.
tur,fed mufcM e/Je ,qUit linc1u eillJ viuant. Nam aco,Ji~r.,
Tanta
"mil
�tH THORA VALDENSI.
)21
(Ili,ts Napelltt5 '/pecies,mures ipfos 1nterimit : atque inde
/-(vOK.76vo v~ /J.v6rpovov, fi1le Muricid" diciwr.
DE If HO RA V AL DEN SI.
CAP. XIII.
HA; c berba ne% mttgtza cft, ne'k in amplitudinml
'Vlltt/n effunditttr: fingulari tantùm aJJurgit cauliculo,eoth
totundo & paln'lUm al4t femipedem taruùm alto,cui vni'C1/11l,/ùbindc duo, raro plur,t adnafltmturfoLio/a,dllrittf_
cula, rotunda, lttIÛ.t, dilutè & aliqutltcnllJ ex {ttruleo virentia, ambitu crenato. fio(cullt5 in cacumim eminet 111telt~ tninor quàm RammcttLi, alioqui ajfimilù : globat/mi
C"Pltulatn [eql/itfJr efèminibtu c?ngcftm~ .radiCf/l.e co"~~
tell! IX.. aut x inflm' AfPhodd/,fed nlt1lores multo, &
(lCllminattt •
.In
Alpibus,ei AllovrogU1n Hcluettommtjg mot~tiblJ$ gigl1 lturj aptld Valdcnfes ,qui partem horulIJ montIU1l1/trt-
1~llm verfiu inco/unt,freqttens. reperitU1' & in B,l/do ltabd; rnome.
T,horam,Tauram & Tm'aru appellantyaldellfis (og':'
"~tnlllaft!r,ad diJfâentiam Napel/i, qlli & Thora, vt diXI1JJtI4, vor atur.
M.cminit exitialis cuiu(rlam herbtt A ftic tua lib. 1 l [ i •
Pen VI. Flltfiun diéltt. eandem rtfitem hanc cum Thord
JI414e~lfi r(/è, affirmare non ftmit Jttcile ; prttfortlm clan
Parfiun fibi referat incognitum,ltrllltlJù ab eo depingatunlotis.
Pemiciofo autem & vcnefica 'Jftill5 TlJol'J. vis, Nttpclli
~xcedereterttlr m,t~itj~m. ! al/fam a!aml e~ lIi/mt, vt
OlUo qllIC[em pr,eClptlt, del/lde & quadmpesJ erum, IIC
4i1ud etiam, vu/neY<lttlm aut Wt/t1J relo hlliuo{ucco imbuX
to,
�311
TROR.A YALDENSIS.
�Dl!
ANTHOR~.
to jll~ow intr,t [emibortl11l pCTCltt IlC 1I10r;atllr. Nt:gt{tt!i'
t"ine ,mol'rijèmmfi bibatur,atlt dcuorewr, tamctfi Ilbfqa
nOX,t
'1 Ji..t.
NOII
Vtll/ur JiICCO vett.ttores ad ferarum vcnationem, que/11
t:'pre(JulIl Cf} prd?paratum in bubulis ajJ"utlnt eornivlu,
4~ fogitttU intingeda-s veneno Ile toxico prttfenttltlco. Vim
~tflS expcrtfll'i Ilcum eolf/cco inficirmt, qI/a r,ln4m plmgant: q1ttC fi illico moriatflr, pr4èntaneutn ;udiCtt1Jl ; 4U;'
lIo r GeJherll1.
D il
ÀN
T H 6 R Â.;
CAP. X II lI.
, À N T:H 0 R A effigie NdpcÎlum refert,fod !Jl/mtiioy
'Ife ;1Jinor cft. cauLiA wu dodrantalù,atlt paulo altior :fol'a crevl'I~ de profrmdû inâjùru fijJtt, vti Napclli,fid t1Jj~lora : flore! form~ eadem; tlon t,!men cmdci/cd èlutea
PIIUentcs:femcrt & jiliqttd? reJPondent.gcmind? (ilbfimtradl~'tdl!!,olitiM aut mbios,glovulosrefercntes, foru fùffiaItefcentes) imerills Cltlldidiow ;frangi, vb; reficcat.t, [atu
(iJ 1lttlm:tàs,fr i,1blles tll1'llenj vbi quidem fiu,fPomi4 cfl.
fcteunditatc cnim ltfti aut bortenfis foli,ld[citÛcnti [ubinde
/ongiores ae pltll'es filbnafcunwr f",dices.
ln Alpibus apud Allovl'oges l-IeltietloscJ] tmn & IÎlibi
Yeperitl/r.
, L.tCIIS Lct1JalÛ'ttcc()itt & Tauyini Ligures Amhoram,
1JfI{~'à /' Am/mo .1ppeli..uit.
,
A lIiWl/la IJerv.tm Nttpello fimilem illiu~41 l'e1/eno re- N':,p elll1~ :'18 r"
pugnantem Moy[ts N"pellum vocat,ctfp.ccccc.lib, I l . iiI.
Ctp
\).
"
,
Il
t : Vero LCCXLV. ZedoaTltl1tl ait VlJ.t ClInt Ntlpt.o Z(d""ri••
~re{(ere ,at% ei,1O vicinia, i/lh/6 vires & lI/alilia'lI rettmdi
1~llpotentio/'c 5th rcddi: et effi r heriaem ,id éjf, Alexiph'lrX Jo
martlm
�AN TH OR.A.
�DE
ANTH 0 RA.
31)
'IMet/nI viper~,Napelli, & vet1etlOfortml omnium a[iot'i;.
Jlt~ bine A1Jthoram non mod'b Napellttm Moyfis,fed &
JIU/cel/nit eJJe zedoar;;î confequitur. Officinlt tamé alitms
et a,b Amhora differentem Zedoariam vemml expommt:
radtcem l,idelicet oblongioru f01'1nlt.Q!!.~ ITon abJ~ ratiolie Zerumbeth fit4C Zurûmbeth Auicenn,s ac Serapionü
eJJe pUt atur •
Diaa autem AntlJora t}Uttfi d.JI77!{J~pd : qu'bd nempè
Thor.e ttdtmfetur, & ttlcxiplJarmacum ei'14 fit.
Thor.e at/tem ae Anthorct, fille Turd! & Amurlf, voecs,
nou.e qfJidcm videmur , [ed tamm extant apud veterem
btar,ellllm Empiricum, qui ex Tura & AI/tura adlterJIU leueomata & albugines oculorum medicilmenwm co·fieere dom.
Efl at/rem Anthortt radix l',tldè & illfignilcr amaril;
adtter{atur veneni1 omllibw;vtilh ad prtrgationes. ferofos
fiquidem & muccofos eti41/'1 per inferiorcm ventrent eduClt Immores: lumbricos & ventris tin CM peUit educÎtrh;vt
quidem P. Plma & M.Lobelitu djligemiJ!imi doc1ijzmick
jltrpium ùbfematores tradidçre.
Hugo S0lerill6 non modo pet infFiorcm ventrem, (ed
& per jilperieml'l largas ait Anthoruddjcesexptlrgatio~
n~s moliri; 1l1odum eJfe ad qfwltitatem F4eli(qucm vul~
go fttbam )exittfculoaliquo.attt vino:d,~rj~ durù corpore. ,
Antonitu Guaner;uJ Arlthoram tIlagntt etiàmad/.ler~
filS p~ffem efficacirt refert: traétatl! de pe(fe ,dlfferëti,~ J t.
Cap:l Il. Et quod ad experimtittm,iitquit, vidi,confimi1
~u curn Diétamno virtutis Ant!;oi',c rt/dix exiftit. Et cR
)cJtbtt,qutf, ;uxta Thoram illam Jèilicet !JcrbaT» nafcitur,
ex q{~~ VCllmum conficitur ,cum qua jn Alpibtu Salutiaru.
& Pln,rrolq capra, [yl/4efhes venantflY .Et IJd!Crltliix A/Jothor~ ajlimilawl' nue/clsolittarWl , & eft Bc:z:.. oar'illitu
.
X 3
Thor~ ,
�';tG
D'I!
Il l! .Il BA
PAR 1 D ll.
Thoret, qUit eft adeo vemnofa, qtlod omn;a arlÎmali.l fuit
itttcrficit Wllenojiwe.h&:c illt!.
,
Memimrurtt quoqtu ~ntIJord. Simon Tarltlenft'S 1/1
SJnonymu, & Arno/dus JlIUanO{lanllS in tra[t/ttu de .'e'
nenu :fed qUd. adferuntur, tlOIJ [atu notàm aitt cognttatll
ifjisfuiffi œAmlJoram, oftent/tmt.
D
E Ii E R B A PAR 1
CAP.
P
E.
Xv..
PAR 1 S herba catJlicalum trigit terete11l & finga·
larem,atque circa hunc Julia qffatcrna,ab Vila veluti een~
tro in deculu fiue (ruci~ figura cOllcinnè digeffa.flmt bl-f
lata, veno{tt,Qblol'lga,filbmgricalltia,& aliqtll!Utulü aeU,:
minata. in fafligio (upra hltc ftofcultu pradit "('rb/lcetIS,
fa/tolu aliquot ttnguftu, veluti ca!ycu fiti alab<tjlris, inft~
dens. flqt/itur inde bacca inftar l'/lct acini j femine iuttiS
mimero jùbClmdicttnte,vt lJ,ûlCacabi farc1d. radio'%: tm,lis,
fogiuJi;uI4, geniculu aliquot articulata,obliqtlèferpit,alj~
~tlbi interdum progerminans.
ln fjluu 0p'feu ,te perjnd~ afiu vmbrofis pil1gUÎ Ile l,tro
teperitur Jol().
eApriliftos exit :bacca M aionltlturiwem a§equitflr:
Rwmtiom P,tridem ferè berbam: pleriqj' t amen VII~
vel'fom,& vu am lupinam Ifppe/lant:nomml1i vero eti/trll
.solrlllumtetrdplJylion. Fallunttlr, qui Aconitu/1t Pardà
A
liat/dm ex![fimiit, Gm~lanj :tmo[f~lmr/tiltbtet: BI'A"
bt!1Iti lWo(fbcfim,et rpinnllcoppm,id cft ,ArdlleaffZi/tb
çmetita videlicet araned. forma,quam bacca vnà C[{1n re~
flexit exigtlu alabaftrù per mattlritatem cxpril1Jit : Gal/tl
tf! Railin de regnard ; IIiJPttllU Ccmelha,"Pt quidaffl
.
ttltIIlt.
"
�l'ARIDIS
HE1\!3A.
�32.8
DE pAP A VERE.
Facultate aute fertur reftigerans,&, Solanis proxi/l~~'
Baptifta SardU5 aducrflls mentu c1notionem, illfo1Jl 1l ,
& f attûtatcm,commendat j t am per morvi dill ttlm ;t atem
aut fouitiam i'lcidentes ; qu~m prauarum reru11t affimJ'
ptione eont~"I{ttU:fi xx.lotill flU dzevuô d~lIliditim cocblcttf
'ptdtmi& hmtu herbd! i~iU1IQ propimnur.
DE
PA P A V B R E.
C A l'. X V ~.
P A PA V:\J RIS d~iQprimagenera> Plillio ItIlEtore~
Satilluln, & sylueflre •
.AdJjI/4efirc pertinent Erratiemn & Corniwlata; de
QUiv116 pofteriùs & feoj"fum.
.
Satitta Papal/eratr;a flint: ~lbum,rzigrtl1Îl~ J/trtmqtle
magnum; & minus tCl'fium.
J
Album Papauer foli,e promit oblong/t, Lata, l.tt/ia, ldc1uc.t.foliu longiora,eandidiora,marginivtu firlt/ofo:caul#
flue [capuJ reEtU4, ql/andoqg trjcuMtali!; in ellÎ1I5 fafiigio.
flores candidi; in qttibtu mo~ ab initio mu/tis ftarnillibUi
ftipatmll apparer capitulum;quod adultum glovoJam ,no!1
nibil wnetJ ovlongam formam h'lbet ,& fùpernè operculo
,ontcgitur, interiùs merllvrarlu n01l paucu in Imllos di[urnitur; in quibusJemen ~opiofiJiimum,fod minutml1,ro~
wndum (ft- carJdicans. ~4dixfubefftlUlIi,~ 111(Jmenti, de.~
fêmdens inaltum.
~ . II uiefimile eft nigrtlm P apauer ,[cd capitulo IIliquttn~
to rottmdiore & magu globato:fio~ elfganti phœniceo rtl~
bet colore :femen nigrieat.
.
suntftorivl/4 bormn dtlDrmn folia, l'ti & reliquorttm,
'1 futte rna, cati] fatü ampla,fed qUit ciro defluant:rar'à feJ
~4men qUlmd(J!b pltlrUJ1U irlCifori6 ac di,~ijurû i.~fJt:a4,aç
,
..
fimbria :
�PA pAVE R
S AT 1 V V MIll.
.x ;
31 '
�3,0
opiurn~
DEl' A l' A VER E.
fimbriarum illftar mttltifida . repcl'iunttlr eddC1ll qUdtldg•
que & nztJltiplicata, fèd tamen rariùs.
.
J Tertium PdpIJUer caule ,foltil13 ,floribtu item & (dP"
tulo miHlu eft:fios è c.tmleo ae purpflreo obfolet/lm & d"
lututn quendam colorem refert. c(tpittdum quoque rotllll'
datur,fed maturd-to femine forami /libt/S alzql/ot,quaptlr~
te ofe/'Cu/u1lJ ipfi infidct ,circulariter hiat,faâlë defluenl l
fenum viam pr.tbms, quod alju duobus ~IOII cotingit, qtlo~
rum ita recluji pennancnt ca[yces, vt nuUum queat eJabl
femen.
Effitât ètribU6 hu, capitulu eorum vulneratù, liquDr
candidm) qui ad mediciru. vfus colllgtt1lY, & dcnp/Ill
Opium appelLuur. Colligitur t amen pra:cipuè ex fectJlldo
gCllere; non modo Dioftol'ide,fcd & Galeno,ac plmio te'
ffibru •
Meconium.
Exprimitur & ex capitulis .fe foliu Jimul fuCCtl4, quelll
Meconium nom;nant.
Serttntur h<te gener.! in hortù,ac u;am rltro ;11 ipfl'
tfrMÙ : terrium frCqUClltijt/11UnI, quod crebro nor~ [it. tU Il'
p/uribus qt/o'il rcperitur IO(Ï5,prcfjertilll tamm in bo'rtü.
ltmio TIIellfe flores exeunt:fèmcn pajl perficiwr. .J
Grttcu (~t(J/,c.lv: L,ainis Pap mer.notllm ~(ficinttfèr((a~;
1tonnullù ô~J7llVov;G erm,mù JMilgfil men/ OIlltil.IJ; Belg d
~ud & lUillUOP; Ili.fPanu Dornüdcras , & ca{ca!l;
GaUu P:mot.
,J
1
Prilnttm gnuupû qlUtndo'!J ca[yx oblongior &/nll e
Itlbid;It~, lî~po Y ~ Y.A1?l"iVT~V, id cft ,fotitmm 4C IJortcnfe dt,
citur. Di~ftorides ~Àay.ï71V eti.ml nOllllllilri reJert: vfllg~
Papauer album.
~
Altmlm gmus"nigro femine,Diofcoridi ~iPloV flue
tleftre cft, quod, inquit, 7Il'J-I71f vocatttr, & à normll Ufi
;o/cf,r, quia euo OpiH1tl co/figitur. Plinio& LAt;IIÙ Prl'
no
Il
pAllet
�II E FA l'A V E l\. B.
;
3I
~Aller nigruln ; pleriftb noftrd!. d!.WU Àftorum mbente co-
lore Ptlp4ljermbrum.
. Terti~1II genm dJtflbpop flue 4fP{lius e{t,Diofcoride J
'4/1étore;/(lew et !pd,ffJ.ctiUAJ.N~~pov.id cft,medietlmelltofitlS,
aut ad,tnedicamenta vtilllu;mailt6 et oblot/giore capitulo.
- Verijimife autertl hoc ioco JùbeJJe mendum ae errorem. Dio(r",idi' M)c.
,Tertiumfiquidem iftudgentt4 humilillO ae minus eftjnefb rupmsloclIs.
oblungioru ,[cdglobati ae rotundiorù ca!Jcù. Ficr; autcm
poteJfJ vt pro /J.Iii.po7lpct perpcram Ji:riptum fit fU.tKp07éptt:
'& i ~~uàzt'TÎ!v )(.«IJ\JctV ~?I7{'(I:1t1! , acccfJorium. Notunim
~}UiIl5(Vt diximm )ftdcandidi longizu & malus eft:longiUl
'tell;), fèd minus erratieo Pilpauere.
.:
Apparet vero & tertium iftlld Pt/pauer agrefte illlld
~ffe,ex quo J'tttK[ùS'llS compofttio paranda: de qua GaJmus
proli:û lib: VI r.de medtcamentù fecundu IOC4. Nam Crito & poft Tlmn ifo Il cm 7)cmo",~tes , .r-ypIOV ,pue agrefle
accipimdumpr.t(jpiut, & illud qtûdem,addit De11locrates,quud non femur : ~tiK(ÙV<l.dJtP:d.Y,il1qtlit,lf.N l'-1 p~;"
Ol]~p~ TUI. quale urtium,quod nullo ferentc Jctpè nafcitur.
Plinill6lib.xlx.cap.vJll.jùbfinem,tertium Papaucru
genl{$
n. on _ l'Iin ij h~(it"ti•.
\. Rnœam Gr/tris, L4tinù Errat;CtU11 diâ ait,, & Jr
,te ln art/M cum hordeo nafct: tria tamen ifltc fatiui generlf.
~1Te, 4tq3 ifludtmitl111 eorum J'leit.At lib.xx.cap.xvlI 1 •
•nter.fàtilld &,61uefiria medium conflituit:ira oJlmdes,
v,el,tmium ex iloftrü, vel (altein di[cri1llen ifti/u et ErrAtlet in ftugibru naFemu, baud rcétè ft agnotûjJe.
.
C~terùm Papatlcrum omniuln refrigeratoria vii eft;vt
G4ienus in lib .de ftmpl:medfacultatibus.
Semeil,vt idem in lib. de alimetomm fdcultatibtu aif,
'~niblu Vtiliter ceu condimenttlm illfPargitur. Sedalbum
,ugro,eodcl1l au{Jorc.prltfttlt. Refrigerandi al/lem ip{tl1n
fllCtllt4tem /}abcre IfÇ flmnificum cjJc) corpoi'itk null:mJ
'01111116-
�3'"
f
DE PAPAVERE.
.commemorabile pr,eHare (/limemut1ljetiam addit.Eft au~
rem feminù huiw,[.lèch.tro qflidem Î/lcruftati, in fectlfJd~
menfis quando'h vfiU,cu11l aliù t1'agematis. Refrigera/ldl
vero ei/U potmtia h.ttlfL magna obfèl'uattlr. Ad flmntl/IJ
eonciliandum n01l ;;mltùm efficax eft.
Oleum quod ex eo expriIllÎtur,gr(/tmn ae edure eft,pa'
Hiqa Witum, aut 4Iioqtl/itli~ mod/i in dbo, cirra refrigerd'
tÏDnü finftnn ft/lnltt/r. Coficitur vero ex tertij generù ft- ,
mine ji·equentiùs.
codjù fiue capitulù m,tior ilJeff vü, qtl.f- ad[011111#/11
CI1lcilzatldUiIl,defiflXiollestjJfi~'eI1dtU, ae reprimedM,pltl'
rtm~m f.tCÎullt; propÏ1Jql/tlwq],fèd taWe/l tnitiol'em vitl1,
Opio DbtinclJ1. 0 pitml fort!{rm;um ell: hoc ignaflitl$ MC'
eOHium. Vtrtll/uh at/tcm qUQIIÙ modo, velaffumptutn, vei
capit; applicat~,m ,[Oi1l1lf/llZ ae fubillde projimdul'II ,11I0le'
ftumiJgfop"rem c'ifcjli.u. Opium eopioJitt! baufttlm etiatll
",mifel'um :vt verè Nif/itt!. Dolores tttltcm onmes fopit,
fed .egritls ct/ravile mt/lllm non rtlrô relinquit.
ojJendttntt/r eiu6JI[u, vt G(tlemu lib. 1 1. de medic .~.
eUlIdum loca.fiJlidl2. parte!) .1deO VI pofl cà correélione 0rli
habe.f.llt. sic & col!Jria cx OpiCi nlulti5 dt/trimento ff/cre,
ittt vt debilem oeulum reddiclerir:t) & viftu hevettldine1/li
velut; ctiam auditllS gr,mitatem induclt1lt,qfl<fcunqtle e%
. Plf.pauerÏ4 jùccc, ad vehementes aflrium d%res eompo'
7lImtur. .Q!!4propter ftlgie1Jda omnia ftmt mediettmelZ'
ta &pbarmaca,qudl ex Papafler;~ Jima confirme fenfl~111
ftupefacicntÎ(' : mquc niji extrema vrgCtlte uceefotate a.d
co rit vfum pertieniclldmJJ;eùm videlicet ntillum a[iud 11/1'
tigatoriu11J r;wifimüdoloribttJ opcm adfert,ve/fùm./!'!'I/:
vt Galmw·lib.de wcdicamclItis flcundttm ~oca tertio, Lw
clilenm doce!.
.IH
�1'A l'A V Il R I! 11 KAT
lev .M.
338
�D J.
PA P A V E 1\ E
.E RRA TIC
G.
CAP. XVII.
E 1\ RA TIC 0 Papllueri cltuliculi & foli.t nigriorA
hir!utiorlfth :[olia ltrinfb flltu incifùru infl ar Cichorij "t~1
Emcot diuifa:flores èfafl'giis we/iCtllorum pulchro tiC rfl'
ben!, phœniceo emicant colore; ftawinibm Hi,~ricantibtl5
capttulum medium ambientibfl6;quod adultum minuo e~;
fèd tamen oblogioris formd. qttàm tertij fatiùi. fèmet1 eXI'
gtUlln nigricdt.
.
,
l.
Huitll 6- IIlia minor cft fPeti:s,foliù minoribU6,ob/ollgis, no ErUCte per margines dittifùrll,fed ta1ltumlnodà fo"
ratujreliquu priorifimilis.
Species cil" etiam aliquot e!fe , fatis Dib(crJ1ides ipft
innu;t,folta referens Otigano,aut Fmc<f,atlt Thymo,ttllf
Cichorio flmili,l cOllfPici. Ndm in fmlml fotiis ~tJagna diturfitttô. Sunt tamm, qui diéliones opryd"f,ù IlC ~uw" l'C~
dundare; &nuLJul1l tninutù Origani"mt minimis TbJIIII
foliiHrraticum Papauer reperiri fJ/finnent.
,
J'nà cum tritico, ua, [ccali, IlOrdeo, twena,reliquiJ11
frugiblu in agris erraflmm gigl1itur Papaucr : non rJlr~
quoque inter olera,llcfecttS margines lJortoTtlt1J.
Belle c%rati flm's M.rio ae Iltnio pulcbrittuLiniJ vet/II '
ftatutk quandam gratitl1/J amis concili,mt.
Dia(coridieft e.l~l(A)v pout,; LatàJi~ Papauer ml1.ticllrm
Ga'{<t Pap.1IIer ffuidum; officinu Papatler rubrum : Itltltl
Papa/me foillatico: HifPanu Amapolas, rofdJa, pl'
pou las : Gennanu <ttlappenofclt/ftotll rofen : Belg/l
l
tlioollen !)ueI/wHllttl !JUe(/Colltblotnten: G.:llü CO'"
que) ICOC)P::ll1ot fàullage ,COllÜnons.
Et P0lt)., lIominari Dio(corides ait, quÎJd ei cito flos de~
flr~4t. Decidul1t tamen flore s /tquè ât () & aliil PIlpal1ertl
g~l1e'
�D l! P A P .A. V l! RE! R 1t AT 1 C O.
; 35
gelleriblls etiam corniCltl,ltü. Nul1i enim Papaueri diutinIts aut d//rabilu fioseft. 0 mnium citijnnè peretmt.
VI
em~1 Il/m/ibm commune eft,flurc1Il mCl1Ibralla qllada ;ntegt, I/C veluti vagIt/il qte~d,liil commeri, qtU ip{o fe exc~eme flure il/ duao dehifëms delabirur parw;ita qulturniJ
'PJis folla,C/to defitlenti,t. Rbœadutlom,e
~ui(,
fè~d e':r,/tl!û Ca decaufo COIiI/11U11e efJe P(Jteft;nonfi tnod~
modoa florufactliacce/lit delap[u. 9.!..lod fi vero à[emil/tA proftutlÏ.
(Vtl apparet) Rhœadi5 cognomcMceffirit,fatitlo1tWI urO
tl proprium erit, CUi/M, vt dixif/lus, citiflm/è Ile facil/imè
jiI:l1Ien excidit.
Defluit vero & Imieerratico , fod minùs
1nal/ife fte.
Conueuit"e autem errclticum if/ud Papauer uml Arze- Anemone r)l.
I110n 'd
.fl
.
ueftns.
eVt erur(ylueJ'ri.
Etoccun/t. Anemones vox, mter
n
eo [lI[tU Papat/tris apud Apuleill11l appellationes. Diof
cor~dcs eti,lm ATlcrnonéJjlucjlrem cum P.tpm~ere Rhœa:.
de il I/ollnullu confufom ,cap .de Anemone fmbtt. An aute
tpfo Je f,uiJ explicare powerit,relinquirmu diligentiùs eu.
nttllldumj nobis mm fatisfecit.
At!,uulw erratitl Papaueru fimilu eft fiiperiorü Pa- Q.!!.orund.t!ll el
jauerum,frigida & fomnifica.
ror.
Pleritb fallacia experimmta;magis quàm rtttione due~m [equuti,jlom adtmJiu pleuritidem commëdolnt;fta4~cedente dolore ,vel (tillatitium ex iffis liqtlo~'('m,lftlt
fi, tlpmm ex freqfteflti foliomJn rtlttcerattOlIC proptnantes:
r/~niri non rdro dolm'c conriMit .fed & pertillaciùs cre.
l'Inde h<tret ,lftz:l'è ttC mm difficultate fJJUto procedente:
pr~~rtim q,ûb~ eft robufta corporu conftittttio,valen.
lts,'b vires. Errorù IJtlitu occlljionem pu.buirreportût Ba~tr(t4 Sardus, qUI flores huitts P,lpauerü adtlerJiu lttterû
~lores,a pleri[que f œliciter exhiberi; & aduer[U6 flmgtû·
t:;J
no
1115 (}l/t"t;l)nuvtiles~
mçmllri~ prlJdidlt.
D.
�H6
PA P A V ! R COR NIC V LAT V M.
�D 1l
l' A Il A V I! R. E
LAT 0
C '0 lun C v ..
M A J 0 R. B.
CAP. XVIII •
. PA P A VER r s eornit:ulati tm reperiuntur [pt.'
& mtlgnttudine & fioris colore differentes •
• QJ../odmait16 eft,reliqua papauera candidu .& ambitu
,nfta{tiJ ae laciniofis foltis (atiortfert;non (amen Id!uibtl5~
(ed,nonihillanuginojis,infldrfer~foliortlm Verbafèi.caulestnjirmiores breuioresrb in pluTes .:lMdiuidtmtur. flores
oclm colore luteo paUetlt; quos excipit 1/on capitulum, ferJ
tenlle oblongum ineUrUtt/1'tb cornieulum, jiueJiliqua, in
<Jua {emen nigrieans, radix fobeft oblonga,crillior;in nQ~
'Jullos quandoque reftatlS annos.
T1ulnerata herba jùreum pr.ebet luteum , & guflatu
f4lJilaginem refm, vbi [titi, JPomu cft; in maritimu vide('Cet ,aridû,& filualidu .qUct amat ,loeu: in hortu fuC&u il..
/0 mag/la ex parte deftituituT.
.
[unio ae lulio flores iUi exeunt.
.
Gr~cu ,.uf"",v )(,tp"T~11f;Latinû Papauereormculatum
~b Otibafio& Altio ITltpdMVj plinio Papauer paralium;;
~atuao Papauer luteum; alii4 ,Papauer marinll11l : atque
'n~e H}/PaIJu Dormideras marinas. Sunt & quibU8
""ll~,AJ, <t?,plct,id eft )Papatm fj/f.teJlre ;~ 'Ionmtll~ 1uoque..:
Dtofcorlde tefte ,Giaucion, propter fo"orum jimtlt(udme.
A.tqu~ bine in officini4 olim Memitba. Memitba jiquidem
AYah!bIU Giaucium eft: Germanu Geel nlmagrn!gede
eleS,
bllel j Gal1ù PallOt cornu.
rim a1/tem incidendi & abflergendi, Ga/eno aué/ore,
accepit. '
Radix) inq1/it DioJèorides, ad dimiditU (oé/a in aqll"
&Pqt., eqxendi,um dol(JTes & iecinorÏ4 affdlll~ fanare
T
foteft;
�35 g
D ECO li. NIC V LAT.I S
fi A fi A. V 1'. li. lJI'
~oteft; bù efiam qll; craJfM Cl àprtXv~'J»
reddunfvrjnP,
prodejf.
,.
01
Selnen acetabu/i m'tfilra mm aqua »Julfo pottl1n, al~~
Je/liter purgat. folia "um oico trita argemM iummtorJjl/1
j;ma!U & abft6/'gU!J.b. ,
D
Il
A. L ilS
COR NIC
vi
A
-r f S:
, 1'> A l" A VER 1 B V S.
CAP. XIX •
PRO X 1 M V M fiue alterum corniculttt; papA,terU
gerllls,priori tenuim ac mintlJ cft, & foiiu ErUCdl modo a/tù inûfis,tlonnibi/q] pi/ofi~. cauliclfli eill5 tenelli & ram o}
pfo(umbum. flores minores imt:nfofatis c9iore '1ubent ,dllutiùs tamen qtl.ttIJ PdpaueriJ crratici. corniculuris m;,/III
éjf 1 CteillS cacumini opercfllum fubinde, (tut veluti la/i~
,apitulum infidet. femen in bu exigtHJI1J n;gml1J. radt~
veJ'o oblonga.
,
3 . Tertium buil16 genèru pitpat/cr ,eriam fccundo e~iltjl$l
acfo/i'Ù tenerioribt/ô,i1l minUtfl/M vide/îeet particulM df
feé1i5. fto[culm minor, c~rtllei ptlrpurei coloru nigM vjolA
tf'/1utli. radix eenf/Ï61ongiu[cula.
Non in l1iaritimu,fed.proottL-à mari h~c gwera rept'
r;ftnmr. Religiofi fratres /Iu; in M-efocm comU/tati fil/l/'
offendiffoft if/a tradtlnt, in Arragonu & Cafte/Jtt HiJPiI'
,litt regnis, loci5 lIIeditemmeu·, in "gris & ;uxta v;ar(ll~
femitM,fapore falfilaginem 1Ieqnaq1lam referctue. ]Jd"
thiohu ver~ & in Morauia. quà iter ex Bobemia in fit/'
flriam fit/e pannoniam, vnà cum ftugibus, & feuu 11J1I~' ,
gi}1ts,& in ipfts agrorü aggeribus,quod rt/b.entÎJ cft fIor ti ,
j}omè pY/men;re reflatttm reliquit.
.;
fltrf/1lqtlt
�Il A P A V! l\.
-
COll Nic. R V D R V M.
T
1.
H'
�HO
l'A.PAVEA CORNI
c.
VIOt.lCIVIl·
�DEll A l' A VER 1 B.
COR N, 1 ~
V
LAT 1 S.
Hf
Jltrt4nque cornicu14ti Papaueris genll6 habett,r:1Jeutru
Anemones.
~,
E~jfllrllatur àplerifque rubent~ flor;s GIAucitJm efe. Glaucium.
Nec I,~ tOtum àveritate Itliena videtur fen.tentia, NI1111,
t
~IO~orjdes ait, Gl.cucio folia [unt papaueru cornfftltU f»:tlia, fed Àl7/!'J.p';nptt,id eft, pinguiora, ~p.rdç ~À<t,
1U111111a fiue in terram procumbentia, grauÎs odoris , gltftui ",mariora,jùCClI6 vero mu[tùm ,rocelu. Atque hui/If
cemodt fucco papauer iftud corniculatum haf4d deftitui,
te~es (unt P. Pena, & M.Lobelim: amar;U6 quoqut facIle ~ffe poreft, vtpote falftlaginu gt~PU carens.!2.!!d- fonè .
ttffil'lltate~J cu Glaucio(fi tlOn i~em )mag~am oft.endltn~.
AIt Dlofcorides n4è i GlauC/um ad Hterapoltm SYrlct,
~.d ~ a.libi quoque reper;r;, qtJid prohiben & fortaffe nif
,h,l ettam immut;lruln.
& nonnuUü Aruemones,fi
nonpribr
,ai- Argemone.
t Vider; J(:ortaffe
1J
6
.
.
tr~ [altem lPecies poterit, de qll;l mter ffi/ma. Rttbet fi9ul~em ftore,fed dilutiùs(vt dixim'l6 )quàm. p"eauer er~'tlCttm. aut Anem01,e fotiutt qu~dAm. capuultJ ,quoqJle
'nJide~ corniculi fAjligio latim,pritfertim ipJù16 rtldimët~ •
.E~ Dlojèoridcscap.de Anemoné, Arl.emones ~orem, m'"us !f.turata colore qttÀIII eA1Jemones; & capitulum fuperne,r4jiufculum eJfè refert .
. Eandem verb & Glaucium & Argemonem cjJe C011:tngerepoteH. Complld'cS eten;m fopé Vtiifl6. berblt nom~latur.t repel'iuntur. Atque bine fit,'1Jt jùb dtuerfis nOmtIltbtl4 ) [eparl1ti6locis, fubillde vna eademqg defcribatur.
quod non modo ab aliis,fed ab jpJo quoque Di0fc0ride fa{fttm putatur. Si defcript;ones expendamur Argemo1Jes
&.Glaucij [atis conueniunt. Argemone Papaueri [y/ueftrtftmi!is eft,& [u"UIn
colore deff/iuit ~ Glaucium
fotlls eft ,orn;Cl/llft; P apaueris jimj/ibm,toWh fucco lutco
y 3'
mAdet.
r
1
1
""ci
�, Hl
:;n~
H YP E c .o ,Q.
madet. F acultdte~ baud e~iam dijfimiles font. Argelnr
ne argema.m i::( n.uve'tll~, oeu/orum vitia expurgat ;v
ïnflammationes 11Iitig.tnt'intpoJita fol;a. Glaucij ad D~
14ria medicamenta VfU6 cft : .vt'quodtnjtjorefi·igeret:~
',Oor Djofcorides:' , '
,
'
'.OJfendum bite Argemoltes& Glaucij Jimilitudin~
fed tdmen in tam dtibia,1'c nib;l temerè âffirma1!diû~l. ~
ligentîùsinqttirendi occafionem pr4.buifJe avtmdè fit.
C.etert41'n corn';culatorum iftôrurn duortiln 'Papa l/tl
noftro quidam fetul'O nt/UlM, quod fi:iamt/& , vftts; atq~
idcirco de )/il;ibt" ae facultaJibU6 nihi/ occurrit afferc'fJI
>
D l!'
H Y PEe
CAP.
"x.
°
O.
A.D J: Ifpaueris cornicu{tlûgenerIf quadantemts ,ctJ~1
pertinet quod Hypaotin dititttr . folia !JUie qUdin ter/~
'cornicul{lto P apaueri tenu;ora, minutijJimù jnciftdiJ~,
tûfli;edtorc & 'aJP'ctf.u,tum & figura graueo/entiJ agieEI
RuttC fati& Jimili,t. tau/icu/uô breui. eft:flofcu/tu odorat~
perpttjillu&, lutei coloru) èfenis fo/jolu, duobus ma;orib~'
teliq~/ù perquàm cxigt/ù.eOrnimla [tmeduntrecurua>
,p'
fief/III ta; in artict/Us fcmcn flaucfcens,quadrangtûare.r lt
dix ob/ouga fibtùnon carens.
"
, In aruü & iuxta agrorum margines plerif'b loc~ ri'
peritm', velmi nonnuIl# HifPani.t., & in Gama quoq/II
Narbollenfi, prcefortim iuxta N emaft[tâll Coloniam· ,' ,
1'7T11K.o,ov,& à tlonnitlLis Y''/irbtpec~v ,teflé Diofcoridc,dl'
citur.L4tini p.ypecoi vpcem retÎneut. Cur pro' ctl11'1ino .61,
Ileftri /J.t.( fit b'abenda herba,nulla occurrit ratio. p,/p IJili
tamen adft mijJam Mattbiolt/& refert, Ji nos non fa!/ii pl'
{lur4.
~,'
:! l
' ,
Natllr~
�HYl'ECOON.
,II
Il
~
Pl
Iii
~
iIt'
ri
rI'
r'#1
di,
;1'
11
/1
11'
r~
1 4
�344
;n R Il Y 0 S .c y A M 0.N aturli autem & factllt ate reftiger~ns HypeCOllttl efli
'! Papaueru fucco jimile:auélor Dioflorides.
DE
HYOSCYAMo.
CAP. XXI.
H y 0 ~ C y AMI tTes veuribtJ6 Junt;niger ,lu~e/lS el
albus. Poflerior 4'.tM Peruuianum qu,lTtum tfdinuenit.
:r Niger Hyofcyamtl6 fo/ia promit ampl,t, Longa, lata,
candir:antia, mollia, lanuginofa, l.uÎniata & margintbt/S
conci(a. caules erall funt,eubito altiores,ramôji;quoJ flo ..
'l'es continua ferie dige(fi conueftiun{ > patetltib,u caLathtl
figura afmû/es ; culore fecundunI margines filbluteo, dlf \
currentibm vnà purpurt1fcenribH~ aliquot venu; ;11 rnedtO
vero ex obJeuriore purpura nigricantes. calyn's focccdutlF
rotundj,oblogi,crajll,l'cnn';coji,jùper;ùs aCti/cati ae ope1'
ctllati; in quibm (emina baud ita magna, cflLore fordclJliI',.
rlldix craffa, prolixa, al&icans, ill4ltcrum viuax ,ml1u~l;
quoaduf'h videlim femm perfecèrit. Grauu ot/oru ac,
f,rati tota ftirps cft, ,apm aggrauam & [omn fllmt/lq/l
t'"
;nducens.
SecU417iM vbiquc ferè gignitur in [abulo[is, &- ~o(iI
bAud ctllti!.
t- Lutei Hyoflyami cdulit fimp,lieior,fo/ia inditlifo,min~'
ra,/atlf tamen & oblonga; SoLanj Lethdlu maiora, cands.'
diora,ac molliora. flores;n cauLicuforum faftigiu irzcP11ds:
ti, l'flet) pal/entes '%r~, aliqua1lto minorcrl)tl.àm tJigrl;
raflu/a ferè fimilia,fed minora,teneriora & fPinu 'aren~
tia. fcmen pallidim,fufllauum, vt Irionu pu.fil1l1m~
'.
;
candidm Hyo!iJ.amll6 candid~fJimis mo/liftmi6~fo/tll
exit; lanttginofis vtdebcet, 110nn~hil quofb circtlmrojis d,t
fln/wu, fèd minm li,' minoriblu quàm primi,jif" nigr~.
ça,u/icuu
�HYOSCYAMVS NIGER.
r 5.
345
�.H6
H Y 0 SCY A M V S LV T E VS.
�Dl! HYOSC 'YAMO .
'H7
'~u!icu!i breu;ores[tmt. hfcu/ifecundum caulictllOs calt.
dtdtd,~~nores. C!1!yCps {<!lue,s,bIJudqU,4qt/fJm fPi'10fi. femen
,an ,,,,,111$
:
'
1l 1)~'I;~ pO~I!y.ior~s HJofcJ4!!1Ï r~1:i fun( '. :nec ~/j~i in
repemm-
tlglO guam ln hortu,& qftlde non ftéqt{tnter
tur. Clltlilidrml tamen maritima rtldera afPera non rartl
pr~b,e,lIt, prlf/èrtim vbi Rhodant/6 in Narbonpnfi G(llIi4
mart tnftuit.
Aeftiuù mUlfibm & non raro in mttltum Autflmnatn
Ol1ll1es florent:fomm imere,t perficitur.
Gr",c,i l'orK.UCCf?Ov: Latini ApoUinarem & fabam fi4il[am; 4..r~, bes,vt Plin;m"i.t,Alt!r,~mJ & A/terCarlge1l!#I~
)JOC~nt. Il(iû,~clllti inter.f1m,riM vo~e!refertf(r, J)OrTK.UCC~ç fille louù 14,ba, ?rv;r~;viov,dJà,p.d. v7lJ,dJ\J.fI_mv ,,j?rvr~71~'ov 'sfl-f.4!.v~ç,';77J~V J)~7<lp.(;plov;à Pythagora et aLiù Çi-'
~;(~V!Zor~a.ft; 7lJqJr:JII/OV aut 'TVqJr.lVIQV: LatÎnù J vt Apldeius
~tblt, ,fnJtma, AltercululIl, SJmphoniaca, C~/ifularÎ4,
entarta: PbrygibtlS Rementll:Tufcû Fabu/om,a,4ut',vt
IIltud Cxemplar babet, Faba lupinlt : Ga/Us Bell,z !JunfJa;
M~ttl!~o S)lua#co Detl$ cab1~lim/6, Ca.f.?i/tlgo,; Il]c,fbo à
Man/lù H,erba pénu/a: in officitlü lufqu,iamm : lt4/u
!I.!o{q,uiamo: Hij]wÛ4 Velenno ,meirpe ridro: !Jerrnll~
U?MrClllttl'ltlt / bilCamcn / tmffeI,6 augclt; noftrrs
l$~'~t1t crupt; G.lllû H aneban e & endormie.1-Ierettli
,
"/1Crtp t ttm ~~ H)ofcyamum, pliniu5 ait.
Pt'lnm Il florû 71igricante colore (.J.5Mf & 1t!ger: 11ter
&,hllfc ~~teU$ : tertim candidu,s , c/Jm à ~ortlm) tùm &
foltor'f,n totilts~ "erblt car/dore & albicante c%re diei.
tUr. ln'feillinibm coLorum difcrimcn tl01~ adeo wagnu eft.
t I~, Plini~~u codicibt/&, cttndidtM pr~ qluc,rtp: //,ttclt6'prO
e,rrto defcnbuflr ,more manifefto.hl4zm tranjJcrtptonbus
"'cafionem prttbtûjJepotuerunt antcccdmtia> accejlotle
fuper-
�HS
PIi'nij locus rc.!intcgratui.
DB tHYOSCYAMO.
foperfluorum deprauata. ùgitimam lefl;onem taletll efo
DpIJrte.t,lib.xxv .cap.l III. Plura e;us genera, vnmn tll :
gro femine,ftoribll4 penè purpureis,fPinofum:vulgare ~tll~
tf1.frutjcofim & aldus Pa:pauere. secundi femen JrI~Il~
)'
fi
1
fom;n; mfile: aYl/bo infoniam gignentia capit14rb vertlg ,
.
ms. Tertium genus molle, lanuginofitm,&c.
TemperamëtfJ autem omlJü HJofcJamtt6 omnibtlsJil!
part;culis vehementer & quarto quidem ordinerefrigertt!
eft,foporifert14 ite,& doloreJ omnes fedans:aduerfus acre!
calidMqh deflllxiolJes oculorum aliarumtb partium prot
cit: fanguinu emptiones et muliebria compeftit profttlUIA:
Ad teftium aliarumtbpartium inflammationes adhibetl1r•
PrClfimt fubinde vel [ola impofita folia, quand0'b e!'
dem c"taplafmati~ perrni{cmtur. Eft & fèminis folitu fI~'
nunquam vfU$;additur vero et antidotis d%,cm fopien tl'
hm. radix commanfa atit in aceto deco6la dentium dol~'
res finire poteft. Breuiter, HY0fcyamlls fimilem Op;D~
Meconio faenltate habet:imminetqlloC;h & ab ipfo,qll
db il/û perieulum. Teftattlr Diof'orides folia in olereJillfl'
pta mentis emotionem facere.l'linitt6 etiam ff/Liu me1ltel~
(Drrumpiait,ft piura qti'iimquatfJor bibanftlr.·
Mitior autem baberur candidll6,quem medici,Dioft4'
rides inquit, rccepere : 4einde lutetu: niger vt deterrim flS
improbatttr.
Galenru nigrum etiam infaniam AC foporem afferre 4format: /JUjerlJ ftauum fiue luteum propinquam obtinert
famltatem : fflgiendtlm vtrumfb vt inutilem AC veneno'
fùm:candidum ad f.mationes maximè idoneum eiJe. .
Officinal tamen pajim pharmacopœorum in Germall/~
quidem ae Belgio, nigrovtuntur : luteo & albo vt plNrlmum defider /ftu.
�·
H Y 0 SCY A M V SilE R V N lA N VS.
H9
�HO
DB
HyoS"CYAMO PER.VVIA'NO'
C AV.
XXI f.
P E,R V V 1 A N V S HJofcyamiu aÛi~r eff n!gfO:
CIfules tlllS ad tres aut plures cubitos non raro attolltltn:foliù vcftirmtttr latù,rotüdu,longioribm,maioribm (]flit~'
lutci HJ'ofcJdmi, mollibtJ4 de dilute virentibm. flores III
fil1mnu ramulù fParft, luteù maiores,colorepurpuraficl"
tcs,(êd baudquaquam imenfo. va(cula et femina lumre{jondent.
Ex Ameri'c&,qua1l1 Occidemalcm Indiam vocant,pr o'
ui,llciu~inter quas regio Peru eft, in Europàm prïmùm vemt,'.lb, III hortu fatlU fœliciier adolcfcit vno anno ad "bftll/tiot/ cm perueniens,
'
Serittlf Vere, fob Augllftum aut qUlfnd0'J3 feriùs flores : femClt pofteà foccedlt .
.Al11Crictf inco/ft Pettm ,tppellant:alij berblfm Iacratl/~
aut frmél.:/n herbam : nonnulli Nicotianlfm. HJ0(cY"~i1'
ejJe fPeâem non forma modo qualù luteo,fed & aj/m tlll
oftendjfftt:C1llrû. Goporcm ftqtûdem indtlcifjt/lcnte cIIIOtlet; & fimil'cm cbrietat'i' cdriflittttionem adfert,. vel fl/~
fUlIlo accepto; vt tefti6 cft Andreas l~heuetm. sUnt af/te
lu.c ft/lp efacimtium tiC ftigidijimorum opera, q,îltlll~ cft
HJofcyamtl5.
,
' ,
Illferirur (teeu e;1I5 folitlm Pa/mdl conr,lOluto foliojdetl/'
Ile illo vna à parte ,tee enJo, per alteram p.,ln1dl folij fll/flfll
tlidorqi virentu pt/tente ore,IMribtutb excipitur, dO/drU/II
ita lenimellta;famù Jitisq3 obliuiormnjet bi/aritate q11l111dam initio, p0lt largiOl'C lifù cbricçat'em etia, velul; à 111C'
raeifimo vÏ1zo,adfm.' E;qpm'gaYi'vero & cO)1iodo multoi
per os,aitmt, hum ores, cerebri{tlperfluos abjilmi.
Vtuntllr }Jt/j,lS fuliis apud Belgas /:tiam plerilJJ
Adttef-
fli/
�!lI! H Y' 0 SCY A :Ar 0 n Il V V 1 AN 0:
H ['
fUSflabiem cfui~4.,fœditates,& Ad vulnerum Ctlrdt;ones.
Pro[rWt vero fcabiei citojferJ vt repeUentia. Cogunt minI
prauos mtro flcr(um recedere humores, fi'igiditate de re.,
perCtUtendi jÙ41'i Vull'/mblu vel'O auxllia11fur ,infliima, ~If~n~s & fùperfltmm ~aloreln. arccntia. fo~, calidü &,roJiu Corpoflblu tam/lm adh/benda. DehlltbU4 ae fimbU4
tt/tlts non fuerit hUIUS Hyofcy>1I1'1i, IItlt foliorum eit/.6 v[m.
Atlh hanc,vt pidelur,ob caufam, à Petun herba mu/jeres
(quodait rheuctU5 Jin Americitabjtj'nertt,tteq jvllo v~un
turmodo.
'h !r~ffat huiw folia ali1&,qû~ frigiditatem eorum mm~II
Il contemperent'permi'èeri
ldei!'co & o/eum ex oliu1&,
ln
l' •
,
r quo macerataiofla,atque inde compofitavnguenta vt,·
lora babtllia.
' PoJJUIlt vero h!l,c eadem, & HJofoyami nigri,dtinde el
1/[lor
f
~
~m joliaac femen.
, .
.
N'rlorem Hyofcyami P/inr'u6 meden aIt tufoent.bus.
Oleurn èfemincexpreftu à multl~ noffra .ttate ad vulflettll1~ eUtationes eomendatur: (rigidum tamen Hyoflya'I~Unll1emo inficiatur. qttumobre hü de ,aufts,petunftigldal11 elfe he1'bam, Y/egari non poteft.
DI!
SOLANO
CAP.
" IN TER
1I0RTENSI.
XX1I1.
Solana Vnflt1l hortenlè. Vefic,trium,foporiert(~I, Mani,umreliqua, quibus iethalevocatum e.-': feCel'ltlorum ttci:edit fentcntia.
['FI Ortenfe SoIanum caule cubitali afJurgit ,fi'equentivll$
~ u, ramofo.juliofligr;'c aute,molli ,lato, Ocym; dftimi/i,fed
ttore ac maiore. flores candit/u/i. bacc,e aliqttot in race.
11It~ aut
' vmbellis (X;gllü depclldent;;crinma
" v/ren'
POttl/6
tes;
�~p
SOLANVM
HOR.TENSE~
�DIl
SatANo
HaRTENSJ.
353
\ aut mgncarltes
'.
'
vero,
,ata ru ben,es, aut lut6J
coloris. radices candicallt ,tenues & fibrof:t,
S ~ll~1I111ll iftud multù gigilirur lot'i~, nec enim modo in
honlS il 'b
. . 'b
~,qffll~cogn~me1ltamw.acceplt~etmqUt l/4c,rc, a/tu hel'bu permlxtum repel'ltur;vcrurn cr foCtI& v/M',
~4rortt/1J înt,lgines :jèpim'enta, veter,es parictes,rt/i1Jtu.&
1iI·/.fjmù ruderibllO fubinde repcritttr,
ft AefttUe autem,&;n t1lllltum qttandoque AutumrlUm
oret. & ttme quidèm ft U{fU5 matltri,
t ~TfJ>:.V& Grtfci5 j,' 'TfuX/!&-" & S"pu')(v& l'.M7Jtti®--:
, atm~sQI.mum,ct Solanum "ortenfe:ofJi~it/is Solatrum:
t/o.llnullu Moreaa,vua lupina, & Vua Ilulp~J: Hi'!panù ft"!lilter Morelia & yerua mora. Marcell:u vettu medi;"'d!fcriptor, & pleri;que alij ei,u tt.t'ltiJ,Strumtnn appel.
;,rnt. Pli1ûtulib.xXVII.cap. VI Il, etiam Cucubalum rce~t ll?minari; Vtraque vox inter conftlfancM Salani appe lat/ones apud Apu!eium etiam cxtat: qui onmia Sol,mi
gentr.a vno capite complexU6,llominie eorum inter ftfœdè
~r;nifcliit; G,crmllnû eft j)at!Jtfcant; Beigu f,!afcilpe,
allH Morelle.
f. VfU& aUteln Sol.mi;atdlore Caleno in lib.de firnp.mcd.
a~lllt. ad ea,ql/lt reftigeral'i & adftringi poftulant .pouft
nrl1l
e hlt, duo ordine fecundo f2!!..od & ;n lib.de ,1limerJt.
.
" '
.
f.ofaCt/it: affirmat, vbt. mur
ea qttt&tIJ ve[cwlffr, nt/Ill/m efi
lU ~tt, ql/od tantaln babettt adftriélioncm ae Solanum;
.
1Jl1eruo\CJ?' t'd ctrco
raya quidem vt alimemojl't 111e(l'tcamenover,v aJlduè co medicos vti: minimi tlftW1"I efJe alimeti.
1 ?tofc~rid~s So!,mum E1yftpeltttÏJ,Hcrpetibtuq, . AegyA~·capltùrj, doloribz/J,tt.fluati flo~who,tllt~13 fimilil;m
fc~~{)matlS ex ~ctlbus de 1IIordaelbus ~Umortbll5 fr,odef!te! Ibtt. Et fim poteft )vt l1tliufcemodt mahs auxtlrcturj
e t4men fcmper nlJn expcdit,fope eria tJOcet adbibuiffe.
ft!, mdt
)
Ul'd!
ho
le
Z
p!tt$
�354
DE SOLANO HORTENH.
p!tiS etenim rarô perieuli abhuilM generisrcmediü itn'
no
1tliim,quà11l ab ipfo moruo.
,fi
. ErJfipel.t~ ab exterioribtf6 ad interiorA vert; • notl();~
bonum,fcl'i bit Hippocrate!' AplJOl'iflib. VI .partiwla ::<x;
Et fimiliter itl CO,lCu . Eryfipel.uforu quidem aeecdere l"
lf'odtl/U,intr"8 atlten? ,ait ,eonllertt [ethale. QJ!.od notll~IV
do de Eiyftpclati&,[ed &. a(ii.s quo%fimilibt.u eruptiO/llV~ rJatJiraprocuratu ve~itatem haber.
.
Nam huiufcemodifrigefacimtium ae repereuti~ntltl~,
,'emediort4t1l v[u, vitiofi,corrupti, aCI'estb hU11Jorcst11tt~
fum ad principes & /lobiles partes repelJullIur,quod ab)',
fummg mag!l0rh vÎttt perieulo fieri nequÎt.
Proinde ncc temerè, nec facilè~ aut cito ad talitttrtl /
'l'/Iediorum admilliRr.ctionem pcruenimduin, El)ftpel~/i'
Impetibm, fIC aliûJi71lilibtls CIltÏ4 eff/ore(cetltiis vj(llJ11
appizrentibm 1
D.I!
S 0 .1;. AN 0
CAP.
v il S 1 è A il. t o.
XXIIII.
y E SIC A Il. l V M Solanmn cubitales ptrmût (~a:
lieulos,tenues ,rottmdos,llf.ues,fù brubmte s, quaft getJl C!
latos, paucioriblMalM ramofosJolia Solan; maiora, Sll~
laccu proxima fèd aJteriora, qtlado!J:J albo maculatd.~O~
culi filbeandieantcs e foliorum alis dependentj & pop.,
foll/Cu li vefteularu11l jnftar, rottmdi a[iquantulum ttlrfl;,
nat; {lngul4ri int,~ acino magnitudirJe ceraft, vnà cu 0"
Ijeu[D per maturitatcm mberlte;femi1le intm plana ~Ofil/l,
do [ubealldicante,h.,ud magno. tenues atbiûttes,late il
pemt radicul~.
Nafèiturin parieti"t1,lQcü vmbrofis,a/iqu~turllt1l flw
mcntiIJlts)qH~nd(}fh ,imf /l.grtJrum tnarginçs.
--
L
S~,
�SOI.ANYM YE S ICARIVM .
Z
l.
35)
�;5 6
DI! SOLANO VllSlCARIO.
suv Autunmum Fu,{ft/s 7lI4turefcunt .flores antè dppdrent. Grd!CU >pu;x.voç d.Mi/,dI(g-C~ & tptJart.À~ç dicitttr: M,fini; Veficaria,(7- Sol,ulflm veficariurn : officinu Alk!k!,II.
gi. pliniw lib. XXI ,Hitlic<tcabum & Callion vocal't,ût . .
A jolliculu autem veficarum lPeciem imitamiblf,51JO:
mm Mccpit ; fiue, V1 Pltnius, quoniam veficit & cale/ûl!
profit. GemMnu ~ctJluitm/ bolmellen'1 .'lut'ltlt litt!
ren/teulfdl3ltirrm;~I(};fri; lltriecfum olier ;ce,id cft ,vitramarm.l cer4~iHifPilnùAcarreador de fLlenno,b cxiga de perrOjGaLJ14 Al(lue(luenges,bagenauldt'S- .
Facultctte Itttfcm lJt/iUJ folia, vt Gtllentt5 fetUit,sol'llll
fimilia font .fruétw cicmllt Hinlt cft idonclt5iproinde trlltItu compofitu facultatibu5,qudl ad iccur,veficam,& ren eS
(/cconll1Jodanttlr,mifletur. Dioflorides fruBum potu Vft'
111:m mouere ,& 1Jlorvtlrn regiuln expttrgarc ait.
H.licacabus p'Ad buillô genus & alirt/il qI/andain veficariam recelllCi rinu ,.
tiorts referunt, q/u, tenuiv/u ,ftriatù,ltc vitjeulofis caIJl~'
cUJu latè ftfe diffimdens, vieillit qUd!t,h appl'elJelldit ddllJ~'
ni611la. folia fJuiU6 oblonga,diuijà,lacinidttl,& per a11~b~~
111$ proflt11ditts ir/cira: fiofèuli è longu pedietûu cand/ dl '
fo/ticuli diftenti magniwdille Halicacabi,interfepielltibJ~
membra'lulu ifl tres diftinElj loculosfruéttt i~lfingttlÎJ V1'~
co,duro, rot/mdo, odni figura & magnitudine, color~ 11~'
gro,candidQ ramen vmbilico,qtû mediocru magniFudtnf!I
& cordù COlloidis ltltiorem f]miem imitar; videtur .r"dl%
[atu cl'ajJa multisftbris captllatur:
Alitwde illatft ftirps cft ,Germani" nequaqtlam ver~ld'
CIlla. pcregrimlltl Habcacabu et PCl'egriltam veftcar/tt1I'.
hM de callf../. appeUaru .Slmt qlli Cor IndiCtltn vocent:a!q
Pifum cordatïi. A vero aberrallt, qui 7Jorycnion (1fe c':l'
ft Imant .lnter SolaHfI1'Jon reétc quofb repomtur . FaC'It"
!4U atltcm buiu; nondum ~xplorllt"ltf/t mnperta cft·V 6
l
'
�357
D!
SOL A NOS 0
11{
NIF E R O.
CAl'. XXV.
ri S 0 ~ A N V M flmniferum ad duorum ttf4t trium peUffj altstudinem fubinde attollitttr. cailles eiUt craji,
;::Utldi, duriufculi,foliu ve,Hiu~tu~ m(ût~ ft/~pingflibUt,
IS, oblongis, malt cotonet ma/oY/bUt, aboqut flrmllbUt.
Jlofcl/ltfobrubentes in breuiblu pediculù, è[lnu foborum,
~t/les ~lI~biu~t . aci!lÏ flue bacc<e croc~i col?ru exiguù farlo:fe nll ntbu,s '~ folhculù foC~C~tlllt Im(tms. ra,dtx f~befl
• g~, Crajf:t, Itgnofo,foru ntgrtcan.r, aut,vt DloJcoYldes,
lJ7I'lpv::}p~,jd eft, fubrubente cortice veffita.
f Na.Jc,ltur in foxofts l1aud procul à m,tri,eodem auélore.
nbortu Belgij j'.ltum )ji'/télum perficere .egrè puteft.
PlOfcorides >pv')(.YOV V'I1'Vl<J77l<OV ,~ppe1l4t : rhcophraJltu
;t':<yoV Ù7fVcdJi1Y:ab aliis ,NplUtlOV dicitur: L"titlU Solanu
oln~lIferum, àplerifa etiam Solanum Manimm, Apo/li~
l'Iarl'
1';13
s 1/'ltnor,Vlticana herba,Opfogo. , '. .
draCO,rte x radicis huius, inquit D~oféorzdes,,:~ vmo pot,,:
~brn.t pO/ldere vim babet fomniferam, mltloreln tame
qUmn Pap,tuem [UCClI& . fillalU valdè vrinAm ciet. Dal~·
tur bvd "
.
.
. ..
,J roplCu corymbi XII. plures pot: l1IentlS emouone
f 4Clllnt.
d,1!dlC Galellus
'
ex Diofcoride qfl0'h tr.tnJJcripta hAbet;
IZ, Ilc/ens corticem radicis
in tertio effe orditle refiigerAlZ-
tl/lm ) Vt'fi
.,lmbCCI'U'torem AC tHlttorem.
.
,0 te OpIO
�Hg
D!
SOL A NOM ANI C 0 ~ X DIO S C 0 4
RI Il E ET THE 0 l' H RAS r O.
ÇAP.
XXV J.
M A ~ t C y M fiue fWlofù~ $olantl1ll,folia habc~,
vt Diofcorides ,tit, Eructe fimilid, attamellllJaiora, & ad
AcantlJijquem P.ederota l'ocant,4"cdëri ll.caules p,.odll~
ût à radiee rJmp~uH~ flue proeeros dCfflJlllftt d/lodceim,
OrgJtf, altitlldinem habelltes: caput VCïO in fafti$io eiili~
mns, l'ri Oliua,fod hii'{tuillS,inftar J,'1,It,lIii pil!!liz. gr,m~
dil/5 tamelJ tié {,:tttu. fios ntger. pofr {JUile fi'uéttU l',uùno-:ji/O,rotrmdw,11ij!,cr,IHÎnos x.autxll. vcllltiHederteha..
kens cor)'fl'zbosifèd V:1<ll modo molles.r"di;.:.ft~bc(l calldid,t,
"'4Jl, (011Ctl flot', Cltbit.rlis.
G.thyon.
;,
.
:
" rbeophrafilts/Jilic f(jliitm CtÏ.lUl ~uç tJ:/(<!,I.1(JC eft,Eruclt
fimiletribuit & iJlilitls; ({;:t!em Or:YtClongut:dinis: eapttt
vero Gerh]; , gl'.lIldlllS ialllcn ae ptlofiu,-', ji'ué/tH Pl,/t,mi
jimile.
'
Gel,vyon ItNtem ex Ccp.t.l'IIY/1 cft IIIm!Cl'O , 0- 1't qlli~'é
pli,7iltG, 4[c,tlollitegemts. (Fo:' pmè, vt Tb:opbl'ufflu ait~
dK.~!pct;"OII,;d cft ,llb[% ("pil e ~ft ,ccrllÎm t(mi ùm IOllgtt, et
idcù totum in fi'01l1lc. '
O"p}ua lIutem meufilra cft JI c;5'cbio, q/lit/1U ~(l (//11bllrum m.trlfWm cxte~lfln, (il/t, vt J,1,trcc{{/IS , 'lrl,U/WIil
protC/lfahomil7!11/I }'tl'intb {rMbi,t pcr [CaUS IOilgitudine
patent.
'
N.r{6itflr in TilQIJt,lI1Ï& (tl' venta expofrtü .1C 7iAtt,7ttp.(dn,
hoc cft ,Loci6 Jatù IIMgnùth,mari vieillir.
'
2.7PÛX.VOV ,tppeU~tflr p.d.VIK.~vlJif/e FurioJùm Solallflm:
~ N~nllullù 'l11Épl11oY,ab aliü :JfuJV;attt poii'lJ,vt Theop"ra~
fous babet, :JPrJopo, veL ~pJorQV, item & mprndv. Dieittll'
q- ~vofoV,ôp:J6"uoV)7TW'Td.J'pVOY ~ ctvvspov. Diofcorides lib.
1
fe~tO
�DES 0 LAN 0 M Â NIC O.
; :9
fr>:to de lethalium megicamentü, 1Jorycnion, nOllnulJu
SoLanmn tiwliq/m Ilppellari ait.
hm al/WU hauet SQlani manie; r4dix pota mm vin~
pondere draç/mziI. vnius vt i/'/'14ginatione sf"cidt ;'01) iniu~
CUlldd1. Du~Vcro pottemelltenf ad triduliill
emoumt.Sed
lJlt4tuor drac/mu, cpott/, intcrillltmf. Rcmediu1n eft at]U4
mulfa copiofa pot,t, & vomitif rcicéla:af/{tor Diofcorid,s.
. Tbeophraltl/6 eadcm Jere b,tuet. Dtltur eilU ra.dici.!,
'111ui:,dra~1J 1I1dl pondt/J ,fi~(acl/erjt vt 'lUU It~dat)[eq.1pul
cherrtmum p:ltct : St vero Jlt ampll/.l~ mfantat, dracbmiJ
duautt& OptU cft: si auttm infmiam nt/1Jquam [oltt~ C{Ifiucri&) dr aclmJa-5 ms daui5: 'qttat 1I0r, ft interimendmn.
DI!
~OLA1'!Q LETHALI~
cAl'. XXVJ I.
LET HAL l Sol,mo CtuJ/es [rlrgtlnt bicubittlles 1111'
Idtiores, rotundi, mediocrü crt!filtldinù, ramofi, èfubruho colore rûgrit'anteswu)~ cùn~eftjtmt oulonga,lata,11101-;
li.t, & rwnnihi{ ial11lgi'no[.,Jaii.1, majora latiora~ quàm
Solani. flores obiorlgi, caf/i,èjoliorum a,lu,obfctmorc ptlr~
pur.a nigricant. baçca acÎrlo Jll/dl ftmWima) fuc~edit fingulu vlûca, fPlendidè nigricans,l1lagr,it/~djneferè m,diofrù cer~(t, exigu~(emine gratûda. radtx longa, magn.f,
,na.lbicans, diuturna ac riuax,in prPf4gines plf/res diftri ..
hU/tur.
' .~irc4. f;lud4) ;uxta parie!es', fepim(nt~rk agrorum,
ICliu~ perinde parum cultù ae deforfis reperttur loei4:vm"
'rDJ4Amat.
Augufto /lrrident matar.: hacc~. flores & 1ntè & e~.
;'tm reperiuntur mnpore.
1
Z ...
J'u{g~
�;0 0
SOL A N V M
LET HAL Il.
�DES 0 LAN 0
LET HAL 1.
;61
Jlulgo Sol,mftm letlJtzle,fiue Solatrum let/Mie 4ppe1l4tllr: Itl/lisae T'enetis Bellll doua: Germ,mis ~oUhlutty
bOl!Itrnut / fc!Jlaffbem:n / rwlnaut; B'clgis 4~oott
nnf~np e 0- bulle befu!Il. Sunt qlli putent Fabam intlerJaw dici.
, Ad Malldragoram rlJeopbrafti(qui differt à DiofcoridiS M.andr agor d) plurimùrIJ accedit;fi Hon ipftflimm cft.
Tbcophr11ft tu fume cdt/lem "abere ait, & fruétum ferr,
111j!,'rum pct.},~J)1I' ~ oivc.idltv 7~ ')(vp.;, id eft ,acillo VUI. fi'ntlew,& fucco vl/lojÏlm. ReJJumdent quoquefacultates.
Ndll/ Solamml iftud foporifemm
mentem.contI4r~
M.nd'J\:or:..
Theofhralh.
cp,
bat) inJtniam fair, fi pauciores b4fc.tjùmllnlur : plures
vero et/am interpciunt, man! feftinamtk mo'rtem inferétes ..II~c et de M:tdrdgoraTbeophrafttl4 de caufis lib.v r.
SOI~mttm , inquit, conciliat) &.rz coptofiàs etiam detur,
tnortem adfert Malldrt!gor aS.
Sola~li huim & aliud eft r~perire getltls , foliis 4ngtl~ .t
jlioriblu) veno.rs,deorfùm reclinatis; caule d1lgulofoJlorib~1S oblongi01 iblts calat lJi JPecic, marginibm crenat;s,t ped/culo dependmtib 1/6 i quium Jùccedtmt fingu/te bacc.t1Iig~,e) aut ex nigro purpttrafcentes,fominibm refertte, media/il; parte carycj denticulato inhltrentes.radix grandis,
flrumofa 0- albicans.
. Matthioll16 Solanllm iflud i$gro, lût; exire Goritienft
ln monte Saluatillo inter ftxa. & (jJCCiem alteramSoltt_
ni fomniferi ejJeftmit. Eft tamen Solano Lethal; fimilius,
~d 'uil/& getltU idûrclJ potiU6 referendutn.
z
5
Dl
�36~
MAND1\.ACOR.ÂS.
(,
..
/
:MARIS
�DE
MAN {) R A GOR. A.
CAl'. XXV Ill.
,!:-1 A ,N DRA GOR A s MM Cft & FœmirMj vt ctia
Dlofcoride sait.
, Marirolia fimtmagna,longa,lata, [tttûa,dilut èvirentt'l~~elutj Betdl,fed maiOratmlpliora~ &refùpina.f1of 1
cutl ta fingularibtu pediculis imer "Ile; exetmt , bel'uaceo
~andicantcs colore: maltt inde rotunrltt,lutei coloris,rcltt, c.e~'tis ldluoris ,foporifero adore fitaucolentit'; in quibt~ [e?!'IlIttt modicè pltma & 'lltafi rtfiina.r,zdix l'yolixa,craf[a,
til/zdicans,[ubinde bifida aut trijida.
fœminlf Jolia Ilngufliortt [U/If & minora nigrior.fq1! 2.
fi":lélIU pal/idiol'es, minores) turvillati, forbt arti pyri effigle,[ed nOll minùs odorttri : radix quoqfle proUxa, foris
a1/~pljU$ nigricans,interiùs albid".Caret vterqüe caule,et
fulta ab ipfts promit r.ulicibus. '
In ealidisregionibU6 ,in [ylueftribus & montofis gign;.
tl/l', ve1uti in Gargano Apulidl monte. At in German;is fatus tantummo~o rcpcritur; & fœmina quidem perquàm
raJ'if?tmè:
, . MCl.vJ'pcl.)'6pel.ç & ànonnt/ilis upxaIrt Grtfcis dic;wr. II
C1r~dla q(ûdel1l à Ciree iIl.t vClJefica procurandi am9ris
~rtiJi(e. ,Creditlir cnim huius radix ad amatoria faeere.
Afpcllattlr et rl.vT{(/.HMY,JiP~Jfirt, Ile vt notha h.tbtmt, glJfttv~,.tJ·Tf!'(YIOY t, drTf,,,l.Ioy, ~of'l,6'X.IJMV: à PJthagora cÛ'.
!Jf(,)'i7!l/,(6l'7J~?HLatinis Teme 11lalum ,terreftris malus ,ca-.
1I111,t malus;Germanis 3Ilh:llt\lt: officint &re[iqult 7wiflncs Grltcam llocem retiuent.
, Mayem Diofcorides ait,ànomlUlJis W:plOV dici.Defiri- l ,
blt"r tamen ab eo & a/irIS MandrttgorM Morion, qlli,
quantum ex ipfa datl/r colligere deFriptWJ1e, l1Mrijimi[is
eJl,fed omnibus partibus mit/or.
Fcrm;nA
�3642.
DE
AVREIS MALIS,
Fœmin.t p.~Àaç {-(:.t.vJlptt,,6pctç, & ,':rp,J'd.r.fOlÇ dppellatN7.
Differt ab iHis MaJ1dl'agoru, Tbeophrafti Mandrag orM,cHÏtt6 fùperiore meminimtt6 ct/pite.
Habet tfutem Mandr llgorM villcentem famltatem W
frigcratol'iam, vt G aJeml4 ait) ad CI vt tcrtijfit ordinu refrigcrantium.
Diofcorides mu[tMhuitu particulatim facu/tates ellfl1lIcrat"quarum tamen haud ali~ huie propr)tt, qttàm qu"
narcotte,am & fol1mifieltr11 eim potentiam conJequtmttt~·
Efllu.e ln cortiee radicum maror quàm in reliquil parti'
bru. PomMnit;OTtf, cfttn pipm & aliù perinde calidil c0lla edi pojJc feruntflr.
Galmus edam pomu nomûhil ca/oru & humidifdtÏJ
illejJe ait: radieu autem corticem efJe valentif,mu11I , 1.1
nOIl t.tntt'lrJl reftigerare, [ed & deficcare.
D l!
A V R. E 1 S
MAL 1 S.
CAP. XXIX.
MAL 0 R. V M aureorum jlirps caules habetrotUn~
dos, bicubitales Aut ampliol'cs , mu/tu alu ramofos,ftlCC1
plmos ,facilè collabenm. foliu lflxur;at mult;~, multipliciter di/Je[fü, Agrimoni,t ferè foliormn modo,jillgulariblll
eorum, incifis. flofcttli ltttei jùb foliu prodeunt; excipitl1l~
hos fru[fm rotundi,proftmdù crenü ftriati,mediocru TI/III'
111agnitudine,per maturitatem aut pulclJrèrubentes. (tilt
/luri/uteo rellfcentes colore, in quibtu copiofa humm! me..
dullafùcciinftar; qua femen conditttr. Totaherbagrtt~
ue11l fatidtlm~ odorem jpirat,è viridi colore i1Mlbicat,&
aliqultntu[um htrfota eft.
Scriwr fubinde in bortu. Eodem quo fat Il eft IInno fU"
llum,& quidem Autumllo,perficit.
NoJlr~
�AV REA MAtA.
\
�,66
DI! MAL 1 SIN $ ANI S.
NoRr .. tettH Aurea mala appell,lt : Ital; pomi loro:
German;(l)oltopffel: Galli Pomme d'amours, Id cfl,
Amorù pOlna.
Alia [tmt arma m,l[a,d~ qui bIl'; [abul'iitur poëttt, hortorum fili.1rum HefPcl'i;qtiibtl6 CIIStos adhibitllJ fuit Dy/tco, quem ab Hercule imerfeélmn [erullt.
Ft/cultate at/tem hJ!cm,dot tlurCtl, mm v~ziuerfo ipfo
herba refrigerant, aliqtt.mto t.lmtm nûnùs qUllm Ma"drttgortts.
Poma à tlonflfûlis c/lm pipere ,flie & olco prtf,p llrtlt~
~c co{ftt edf/ntur. Pr,cbent atltem (orpori altmemi q'llde
perquàm cxigut/1TI, & hoc ipfùm prattum ac viliofilm.
D
E
MAL 1 SIN SAN 1 S.
CAP. XXx.
infen" ,tppe/lattt hum;lis producit Imo ,t •
,auli,riltl5 omm cft ,pauâ raml/li,fod tata [tmtfolia, t1/1r
iora,cr afoora,calldidior,tq1qU,/11I Solalli,am bittJ mmnibll
fir1U4ta,ad X,tnthij tJomllhil accedcruia. fiofcttli albiCd/lt~
alU purpurafèente colore fPe(i{)fi,ftel~ rJlodoradiati,ltlte~1
in medio ftamintbtl4. frnélUj caryci inh4.rem à medio(rr~
10lJgiwdinii pediculodeperulet,fit/Ji/lde o/;lol1g ll~ gallinace'
oui forma & magnittuline ; qtWldofh mali il/ft.!r rottill~
dU6 ,normullquam candidm,fopiùs ptlrpflraji;em.
Amma & IhI,eftirps. S,Ut' f/ cre, AMtm'mo ft/élireMAt A
r,' cft.
Pmgrin:t qt!oqlle GCrt1WÛdl /lC Gtlllilf. Sed ;1t AeJF
pto palulI i/1 arcnofis cilli1pis velfPomègigniwr, ji'f.tétl/J
adfcrcs dt/plo aut triplo mdms ,1f1,lmin G,llli,! /Iut Gd~
tn ,tnj,~: vt qtlidcm PctYIIS Bello~liU6 in Sil12,tlLITiu11ljùo Y11
lib. 1 1.fcriptlll1l reliquit.
Judi(,tuit
�MALA INSANA.
�,6'8
DE MALIS INSANIS,
Itldicauit idem TheoplJrafti Malinaf/;allam eJ[e. Ap/ld
l1ifubres Mcl01Jgena; ab Hetru[cù verà Pctranci,tni, vi
quidemait Mattbioluo,d,û4ttlr. alij Melanz..anavoca/l t : 1
Latinè Mala infana: Germani ~dant)alt/I:loll oplfc!:,
Galli Pommes d'amours, & Vt:r:mgenes. poffer,or
~ppeflatio HifPallio & Belgu innottlit.
,
De MaUnatballa alltcm fic Tbcophrafl11J :Lo(io drenO~
(~I'(I.~"À- fis(in AegJPto )baud prf/cul àfiuuio nafcitur terrel/ti,l/llod
~,
fUtMvrt94Mnv appellant, figurtt rottmdfJ11'J, magnitfldine
MeJPili,fine 1U1clco:folia vt cypefroJ mittit.Jw(radice/11
nempè Loti corfium appcUatam & _JvI,1linatball,lin ) ill;
,ol.tlegentes in (JpJT~ hordel/cco coqtlt(nt~dul(ia admo dtl
redduntttr, hüq. pro bellariu vttmttn-,
Qgd. fanêverba, Mala infana, Iwtdqutlquüm M,djnathallam,feddifferentcm omn;ilo eJJe ftirpem oftendltt,
Malum et~nim ipfum JvIe/pilum mag1Jiwdine e~cedit :!O' I
lia at/tem berbd.:non (unt 9pe;ri,
Cd.terùm mal.. itJfanaapttd Acgyptios, tefle BeUollÎO,
colta fub c;neribtlS, wl in aqutt, aut niam filta fingtJlIi
ferè dieb'/6 &mcnfù inferuntur, & edf/ntur. Hermold lll
Barbaruo ex oleo,falc & piper!! fungorum modo coqui cl
ma11di refert. Q!!.;tlicunqg autem tandë vel colla vcl prtCparata modo
,fitenwr,I1J4/i[ttnt/i4cci,& tllll1flm aut omninô exigU/lItI
,r~be1lt alime1lttlm.
DE
STRAMONIA SIVE PoMO
SPI NOS O. CAP. x x X 1.
ST R A MO NIA! caulio cubito non ri/rb altior,digitum Craffil.I,i11 pat/Clllo; ramulos diuiditur :folia eÏtlS U~
t a,fimwa & acumÎllftta,11Il1ior.t longiorait quàm Sol,/l1'
tt/le
�•
�370
D Il ST R A 1.1 0 NIA .
tUlt MalorulIl illfanumm. fias ex oblongo dentictllàto çll
!J'ce exit,magnus,cddrdtls,calatlJi effigie, Conlloltit/li 11111ioru flo/"u te mttlu6 ,Jèd tamen omnino 1na;or ae amplior',tl
per oras Itngllloftts,flamimbtu% aliguot albidu in medtO' ,
ji'UtlllJ jÎtceedu fingulü rotundm ,vreuibtl5 ,crafis,lIon W
men ac,mü'/pinis affitl', magmttuline ferè nttcu l'eg;&, ptl'
tl/mille Juo uonduw exttt&,aut maior,;in quibtM [emir/ail
1J1,~~rniffldilJc 6~ forma Malldragor&. Odor herb&! capu t
'110nllibiltlf~g,·,ttlltt: floru gratior Lilio accedit,jèd Wllell
& fop°l'ifert/s.
Rara & peregrirla (lirps cft. Vere ferittlr;ft femens ft'
renat1 Aeftas fuerit ) fiuélm A.utumno in Belgio perftCl
tt/r;fec~s non facile.
,
Strtl11loniam 111met/pa/lt) & POlnt/m fiue maltl11/ JPI~
noft/m :nomlU[{t Coronam regial'n:alij MclofPinum: Grt.';'
'llo/hi tëporu 7Iri.pOX.6X.1(4ÀOV aut POtilM ~ctP'JO)(6X.J(4l1.OV, qt~~J'
ntuem grallantem & torporem ae moleftionm fon/nu IW
dt/Centem:lt,di hinc,vt quidem apparet, PtlracoculiiGer~
mani~mrboptfeI voeallt : Belgdl ~o~en Ilppd: G~nj
Pomme de Pern: Valerio Cordo HJo(cJ.t'I11tlJ, Perflfl'~'
mM: Matthiolo vero atlb aliü N,~x Metbd Art/vu eJfe VI'
dewr. Nftcem af/tem Methel Serapio cap. ccc LX 1.'1,
fi'uétt/ni eJfe Jcrivit fimilem Nuei vomi(~, cuiu~ fcmetlftl
veluti Malldragord!; cortrx aJlur,jitpore graTtu ..le virtllO'
filS : qualiw quarto ord;lle ftigida. Aloyftus Angujllllr~
Stramoniam Hlppomaul's illudTheocriti e[Je jùjpicattlfl
quo in Pharmaceutria equos i1l furorem agi refert. ad:
teuM fiquidem , qucm ciuo citat interpres , H;ppotf/tt'~~
plantam ftttélum havere fcribit 1 vt Cucumel'ÛJjluef/l~
JPinofom.
.
Facultate autem Stramonia foporifera ae narçot/cA,
ftigida etiam quarto ordine,Mandragora ,tot~ itiferio~ t
1
Nu~
Methe!
Seupionil.
HippomaRCI.
�è 0 t. CHI C v
M:
a
2.
�;H
D
f
COL C ri 1 CO ETH BI\ MO DAC T y L O.
CAP.
XXXlI.
COL CHI C 0 [olia terna, aut quaterna oblong4,
lata,llft/ia, pinguia, Lilij albi foliu & forma ae [.t,uoreJittu jimilia; inur I}U.t medij in breuibu6 pediCulu exetmt
dtlo,tres,aut quatt/or ,inftarjiliquarum foUieu/i, t,iang~
l(lrcs, crft/J, ob/ongi, per maturitatem in tres (eft exp/lcarlfes partes; femine pleni rotunaiufcu/o, èruffo eolo~e
nigricante; quo matllro folta vnà cum eaulieulu interW
dunt. Paulà ante Autumn; Ifquinoélium in breuiorjbr#~
tenerieribm, albicantibm pedieulu flores eru'I1Ipum( nul/II
;am apparentibl/6 foliu) croei ffo(culis & forma & c%re
afomiles,dilutiùs tamen ettrttleijftaminibU& imernu pst!'
/,dè luteif. radix bulbo jimilu, tt/rbinl/ta, ab vna parte ITl
planum eomprefoor r;mam fiue ft/leum, cùm floret, Iw
bem, reliquo tempore non apparentem:tunicu eomtefti!l~
nigrieantibm;fibra6 aliquot inferi1'ts demittit. bulbt/4 ~PJe
carnofil& eandidm,lalleo fucco manans,dum quidem VIret
& reeenter è terra erutm: reficcatm etenim rugofiu &
foru imeriu.ltb nigricat, aut etiam obfcurè rubefcit, te~e
JIal. cordo.fapore autem eft dulci,amaritudinü tam'ée~l'
guum faliuam eliciens fubfequiwr.
Vulgare autetn iftud colclJicum Italj.t"GaUi.e,ac Germani.e eft:vbi in humidu fed tame pinguibus aC ldtu prA'
tu exit, & notJ rar~ ;11 mom;um eonuaUibm. Reperitl!'
eÛAm nonmtllu loeu,folii& angu~;oriblu. Diofcorides III
MeJJetl4 & colchide enafci tradit .Germinant folia vere;
cirea .tftitmm folftitium filiqutt cum femine maturantllf ;
flores circa Autumni .equinolliu, vt diximu5,reperiulltll('
Ko"~)I.~v Diofcorides appellat:pleri~ ~rp.r(.Upov. eft tdmen et a/iud ~~.jt-«pOJl n01l let/lItle. Latine 4mm'lU!Jü IJ1Jl-
bSIS
�DE COLCHrCO
ET HEl\MODACT.
373
bU$ agreftû : Germanù ~eitIorelt : noftrù ~itt1cortlt:
Gallis Mort an chien :v.ulgo HermodaEly//u.
Sed tamen quo in medicamentorum C011lpofitionibl14 Hermodaélyl\
He,rmodaElylo vtitnur, ab ifto differens cft. Bu/vus nempè
bulC tnagnitudine &forma fatù reiPondens, ve.rùm reficCatus'. & a[vidus permanem, neutiquanuugofil5, modic'è
dllrus,tundii fad/ù, cuius puluù Wldidtts eft.
Va/erius Cordas coubicum quodd.tm reperiri [cribit
fuperioribus fimile,[cdflore candido,& rttdirù buLbo, cùm
refiCcatus cft. inalbicante interiustb candidiflimo ; cuius
COntufi pului[culus JPeciem exhibeat fal'i n<t triticccf;fapO ..
te [u"zIÛ ae dulci. Hoc in Germania, iJJqtût, tlon naJcitur,
Jed ~[i~lIdè infertur. Et veri{uniLe eft albidi iflius &' fJe~
regtlnl Colchici radices eJJe, qUdJ in officinù HermodaElylt
tz0n;ine veneunt:nihilrjg aliud He/'l1~odaélylu~1 iftmn ejJer
qU1f1n aLb<t candid<teb radicis Colchtcurn. R!!J tamen vert
Colchieum non efti nefJ3 propriè C/}.lc.hic,m~ ~icitur ~ .
Atque ita duo erunt vnius generIS: lt!gltlmus VldellCet
~ermodaElylus, c,andida & foru & intus ra~icej& .IP~~
""lS l{crmoda{tyllu ,fiue pernieiofillrl ColchlCum, mgr,'ante aut rubente {oru, interiusth bu/bo.
.
ln bac felltentia fuiJlè Auicennam , qUit ab eo fcnptll
fi~nt cap. c cc L 1 1. oftendurlf. HermodaEly[um fiquidem,
41t, r~d~cem cffe plant<t habentisrofM (ideft flores) àlbol
"'it Citrin OS (reEliùs purpureos) & meltorem ej{e album:
rubentem & nigmnJ malos,ac perniciofa venet)., •
. Cttterùm HermodaElylus exteritls ;'/JteriHS~ "lbiean.t
Vlm babet pur(J'andi. priuatim arthrittcu, inquit l'aulus,
ru '
6
,
.
d
ne eum humoresfluunt ,exllÎbetur:verùm'omacho a .".erfatur. At nigri & rubentis Hermodaélyll fiue Colcbt"ra~ix, in e;bo acceptaftrangulando mecat ,fimiliter vt
[ungl; Dio[corides auElor.
Haud
4 3
�3-14
DE CI: CV T A.
H4Ud 4lttem at/mirandum tam dijlimiles ejJe f4CUtt&:
tesco[ore differemibtlS. Nam & AgaricttUll1ld'dtJ511l edt •
âlZtt.& ad purgati/Jlzes vtili5 eJljlllger vero permciojitJ!' 1
Ro(e, cadidlf,aluum lmiunl; ru "rit vero eandë'adftrmgttt ,
ipfillJet,iiloci ae regioll14d,uerfitlU ad fact/lraeum 1fJllt~'
tiOlle fubinde plurimùm [Mit. perfea ir) Perfide exitfllltl ,
in Ae?JptunJ trar~flata cibo tdonea faaa. Taxi vtflbr~
Narbonlf, perimlojàj ali,bi innoxia.
lta Hermodac1JLtu Îrl calidi5 10cÏ6 & resionibtlS, àso!1
excoéiU5 facilèreficcatur, calJdiduo~ &10r14 & mt~I'I,ttl
permanet,in Colchide vero ,te aliis frigidioribuo hum,dlo'
ribt-i..~~ regionibt!6. cTUdo ac fuperjluo humoreredtlndall$,
ruglU arefcens cotl'abtt" & fungofiu reddittb rubeftit ail'
nigreftit : ac non 1tlOdô colore permutato;fed erra (7 fi/V'
flantia eitts cormpta, perniciofiu efficttlir.
DB
CIe VT A.
C Al'. XXXIII.
PRO C 'E R 0, fert/14ceo,glabro,/tfflÎ, e0th crlljJo,ill'
tlt.S,inalli,diltltè virent;, 'lonu/lu tamen fubrllb emibtU JI!'
lutt ftrfcntum mactl/14 rerpcrfo cubl/o, jilprMres non rd'
mbuos CicUfa afftlrgitjvmbe/llt fafigia oCCflpant;(,qIl~
didl in bu flofoulj ; femina poJfeti AniJi Itmu/a aliqutllJtQ
fandidior'l;radix dodrdlltalù,CY<1flttldin14 digitt,candiddl
& quando c,'fi/em facit iilferiùs caua,priùs folida.rngrd'
tum,grauem fœdumq3 ipfo tota fPirat hel ba odorenr •.
Clrca oppida & pagos avtmdat locû VIII bro{ls & f'~'
guibtlS, prope fofJlU aggeresql' IIgrol'um pratorrm1t!,
ri/enta.
CU/1l floribus lulio: ftmine pr.tgnttntem AugtJflo {teft'
ro
Jet
,iùsvidere cft.
,
Gr&Cu
�CIe \TT A.
fi,
375
4
�37G
J)E CI CVTA~
Gr4cÎ4 ItrJVf/QV, Latinu Cicuta eft: Germ4nÏ4 ~t~(rl
Ilng/blUt;trling: Brabittis ~'!Jmlintlt/btlUeftertlel:
Hijpanu Ceguta y Canaheia:GaUjf Cigue.
Extremè,vt G.llentlS teftatur, refrigeranris eft Jacultatis. Temerarium Jutrit hane vtl pt/erorum teftibus, rel
yirginl4m mamillis imponere , incremetumtk harum pd'tium eo modo reprimere. Prttter enim quod parteS ;U~
facilè efficiat coniabefcere, cordi quoque ac ;eeillor; [OYII
admota etiltm obejl: tam~tfi multa maglS intro ajJml'lp,td•
Eft etenim ex lerhaLium nttmero,ft.tgidit'ftefua, vt Dlof
.corides refert,enecans.
Remedio eft, Plinius ait ,priufquàm perueniat ad virA;
lia,vini lzatura exealfaé/oria: Jèd in vina pota jrremediabilis exiSlimatur.
eAthenienfes in interimendo fapicntiflimo phjlofop/Jo
SocrAte Cicuta l'foS, Flato reJert.
!J..!!jm grauiter & perictJ!osè lJallucinantcs officint,
hrûus [emine Loco feminis Harmel, id ejl,Rtlu., quandotp
vfo fuerint ,explofo ;amtludu,mcrroreJ"atijimlim eft.
Finis libri quarti.
�AP PE ND IX
VA RlA RV M
ET
~IDEM RAR ISSI MAR VM
~ONNVLLARVM
STIR I'IVM
AC
Fl orum quorundam peregrinonun elegâtHlirn~rumque, & icones omnino nouas nec anceà
t~ltas)& fingulorum breues defcriptiones conttnens: cuius altera parte vmbellifeI3! rouIra:
.cxhi ben tur •
REM
n. Do DON Al 0
ME DIe 0
A V cT 0 R E.
AN T VER
t> 1 .lE,
Ex officina Chrifi ophor i Planti ni,
Architypographi Regij.
M. D. L X XlIII .
�378
REMBERTI
IN
DODON;f:l
APPENDICEM
AD
LECrORES P.RAOFATIO.
• 11
1 ReA icone~, qUa! Purgantl t11 1
al iarul11 Ct ue co facien ri um herb~'
tum hiftoria! dcbenmt ,cùm [01lte
cici e!1ènllls,candide leétor,acQll
~~~~ in con ql1iren,dls herbis occ~rare:
il"
mur; occurrerunt in amicoru I.~or
ris ac am œ01Œmis viridariis nonnulla:, & :ld pra>;
[entem quidc::m non t:1.ciemes hiftoriar~, Ced 1.ll1J
quandoque & {ua tempote de{ideriida:, quas Y11
eum aliis depingcndas putauimus.
Cùm enim [ubinde accidat ve pleta:que ad 111~'
num non finr, quando depingendre rt:'quirun~orî 1
non abs l'e, nee temerè me faéturl1ln exiftllua1l1, 6
obuias & nunc vItro [cfe off"erentes,curarem fig tl'
ris elegatibus exprimendas. Peregrina: Gqui4~~
& aliundè in Belgium illat<e, Hyemis aut ca;h 0
live ineolnlnoditate, am aliàs [ua etiam narura {.l;
cilè pereunt ae nolenriblls iotercidl1l1t. Sec! tjl nO
raro vulgates oportuno & quo vigent rem par"
legel'e eommOdLlln am oportunum non eft. .
oJ
Arque hine eft, qllàd in pra:fenti PurganClll
C
hifl:oria, mm & in aliis pra'cedencibu ç Floru t11 a
Frumemotu,plerafque defideral'i comigerit. M~
luimus enim (vbi viddicet nirpes viua: ad l11~Ollll'
non effent) nullas addere,quàm ex deprauattS ~
eff1étis deceriol'es Ît11agines exhibere.
,
Sune autem imaginum huius Appendicis ,qtlÇll
j
,
dal
�379
clam vel ad Florum, veletia1l'l ad Frumérorum hi...
ftoria~; plul'es vero & alioreferendre. Vmbdljfe~
r~ qU0C]ue multœftmt,quarum conceptam hill:o~
liai
'
n,CUIn
pro voto nô daremrab[oluere, quas e.1~~tn parallimus ieones,in huius appédicis alteram
Igetsi,tnllspartem.
,
Adtt'citnus Î1nglllis forma: breues deG:riptio.
~s'CJ\1asaddere operrepretium omnll1O duximus.
J rii enll11 ha: eoni.ungantur, parum aut nihil vries figura:. Nequeul1t fiquidem figura: eolorem,
od?rel~1, I.'lporem, qualitatemque explicare: mag?ltlldrnértlriCsil11è referllnt. tempora erumpendl, natalesque locos oll:édere quo modo poten'it?
1 DeCcriptiones ha:e doc~t:,pcr qll:tS l11agnirudo,
~ tltudo, amnlitudo &. follOrum :le c:lllllllm tûtr
r'
USqlte planta: col or C'lpor,reliqllœque ql1alitates
C9gl~ofd po(fUl1t: lo:a natlua,& CIlla: ab ipûs :.tma:~r, 1!~~l('?il'i: germinal,1di, i1 o,rd{:en(lt,a~,truétl1,m
,éltLHad\ te 111 pus cxpnml: rClm nccciIaua adibr~:1l~11110titi~m contendenti, qtt<,t ip{~' icones, vt
xllnus,prœ!t<1(e nullatenllS poOunr.
,
Non ta men hœc co [ctibimm,'quod damniidas
~lU: l'e,iiâentlas ico es velim us,{e-d Vt {olas nô {uf..
fcc:~e,admon eaml1s; & parti aut nihiJ 'abCque denptlonibus hel'barum Ltu'diolis prodetfc. . 1
cl ~eCJue enirn vnquâ probare iudirium,andau~te Cententiam pomimus eorum,qui icones omnlno " ,
reUClUnt ac nihili ducunt.
ati Nat:' tame, ~i ?alenl\s, ,q nod Cornarius a?ferr.
CU?l fOrta(SIS Icones mmùs lauder, non allas tal11en ll11probat,quàm ab iis faébs:le depiétas )qui
,
fiirpes
1
1
�~so
fiirpe$ ipfas cor:lm non vidilIènt: red ex notis tantùm nonnullis expre[si{[enr. Arque huiuCcemodi
eertè omnes omnino improbanda: ac reiicienda:
funt. Rarifsimè Gquidem aCCldit, tales legitimam
formam ipCarum Ibrpium refene.
At legitimas verasque iconc:s a.d viuarum plan·
tarum imitationem elegater &arufiClosè delinea~
tas, neque Galenus ip!è, neque vereru qui[quam,
fi [llperelTènt,ünprobaret am vimperaret: [ed eeotrà omnes al11pl e éterenmr,lal1darent,iudicare~tq;
.ad fiirpium notitiam quamplurirnùm conferre.
Exhibent narnq ue icones rttè ac bene depiétre,
ideam q uandam, & q uidem talem, q L1alem etial11
,attenti[simns aliquis ex ab(oinrifsillla ae diligentifsima de[crif>(i'one animo Llaum concipel'e nequit, qua Cemel ex imagine concepra, facdiùs &
ip(am deCcripeioné intdhgit,& obla ta obuiamque
ftirpem agno(cit.
Arque han e ob cau[am anni(j fem per fuimus,
imagines noaris addere hi/lorits.
Veiles alltem prrecipuè his funt, qui viua demo'
flrantis voce & ad herbas deducentis manu dellitUUntllr. hinc cnim CubGdij plurimum accipiunc,
&defcripeas Llirpes faeiliùs agno[ct'ic. ~bus aU·
tem prreceptor contigit, ftirpes coràm oftendens,
non tantùm iconibus opus habent. non funt ramé
omnino i~uriles,nam ad memorire confirmation é
plurimùm iplis conducunt.
Inter horcos vero, è q llibus nobis prœfl:ic:1 ~lI:
haud exigu:l Llirpiu multitudo & locuples van e tas, Ion gè ampliCsim us ac diti[simus cft genero li
aC
�UI
acverè nobilis vi ri D.I oanni s Brancionis cuhifsi.
rnu~ horus, uem & eomplul'es exteri, (ed plurimùm 10 :uPlecat clariC inlUS ac doél:ifsimus D.
Alfoll[US P.:neius illul1:n(~jmi Prineipls Ferrarire
Ducis medicl1s, J( fil11plieium tUffi & Medicina:
publicus plofdfor.
Deinde & honus cl él:i{..imi ae nobiJi(simi D.
Ioannis BOI[ou Bruxellenlis) CUlUS hberalltare &
fauore rarifsimarum icones accefI&rc::.
Iii & ex Petri Coudt'bergij Anmerpienlis phar·
macopœl ddigenri{\111 1;::Je conciuium noil:rorum
Georgij Rhetij & Raphaëlls Coxix prreclaris ae
luculenterinil:ruél:is viriclariis, nô exigua quoquc
faél:a eil: acce/sio.
Frui autem iftis poterunt l1:udioli, intereà dum
ungulas in ruas claCfes digererc, & tandem reliquâ
hil1:oriam ab{oluere mcditamur. Yale. Mechlinia:, anuo M. D. 1. X XI.
APPEN-
�A. P PEN D I e 1 s
PARS
DE
1
l'RIOR .
DENT ARIIS .
CAP. 1 • .
"'~~ ÉNT A II. l A' dU4[um. Prioru eattlj(tdt~
"'~) dodrd1lt,11iJ : folia Canna Lis attt Perltap/!Jl1lIII
(i
. .V
.
•
11. odo, qU;IJque ttd l'mini
bd!wJt pediCtllt .'!
coltf
001'0 tl,latd, ,un vituferra ta:fio{cttli Leu
Jl1l1tles colore;e ptmico culore jùoptJrpurciJi/iqfllt eria qtWl7
les Leucoiu, in quioUJ femil1a. radix ob/onga) ind!lJualt
.
mt/ltis cr.1lu c:I;;(:jpcrMtlr fè;uami:;.
,n"
PtmtapJJ
am
dqu,rqll
folt"IMu
,~
'])entari
Alteri:t4
.1.
[cd l'/!luti Fr,lXmt digeft a, pd)jv Jiue cort411l havent/lit'
diam .C1{Ï· am/cHuntuT; fimt Vl'ro ell oblonga, [,uaq1' &
crenù fe~/md'l1ï1 Itlllrgilles inCl!a, creui 0ad vn,~m cof/àfi,'l
ftptena:flores c,mditll,& qtt.e fi'qttttntur (tliqud!,priori5 l'
ruiles .radtcts quoquea/perd! & fquamof61.fod tamen /1011'
l1ib il qui;m pYloru mi/Jùs.
A1Ub.t adL/!fJcoij gmera refm'i poJJc videntur. pere
.
grintt flmt, nec vires baumrljOuu cxplordttU.
dep1t
a
Dentari
alma
pro
harttm
Mattblollt4 priorem
l
git ,[cd tluftJ3fioribzu ae filiquiJ, & imer >Jmplryta aCCII
;
Jà
am
Dllntan
primam
ille
~1l111
lidagincs l'eponit.
tJOI
piélur~
1/0S
fi
t:
nomma
1lJ
.AlIblam
Cordu6
Valcritl6
falllt.
1
�1)
E NT AR 1 ArR 1 MA. .
383
�384
1)l!
NT Alli'"
ALTE n.A;
�AVR.ICVlA VR.Sr;
b
385
�DE V R S1
A V R 1 C V L A.
JI.
CAP.
A v R J C V L A vrft à nO/lullü diéld ex gmm cft
pMomidum fille Verb,tfèulorum l ql/tt Primuldl Veru l'ttl~
go appcU.mtur. folia eim veltlti JiJamm lata & oblongtt.
/èd omnino crafltora, carnofivratip ae Let/ia, nequaqtldl1J
pillJ[a, (ecundum margÎ1zc5 exigttii [crrtlf.1;inter qu.s:, me~
ditts pro dIt colret/lm ,in cuim f aft/gio fiofculi temi,quater..
",{ve, aut quini exigui, buco pallentes colore, quales Ver~
bafctÛI$. r.tdix oblorlga, er.ifrt, foru nigrictms, 11/1l! eri,l
;n/tls candIda, fibrù m!lltl4 cap/II,1tt/Y.
ln He/Uetl.ll, Vtdej;tt, Sabaudia:, 6- nOllll/llli5 aliù ltd~
litt victr/u A/pibl5 rl'pn itur: & il) mpib,ts quidem [.1.'lCofis.
altioriuuo .!ridloT/bu~ % /oeu minor ,u tenerior: lttliore ve;
ra [010 tIC illferiore 11Ioi'ltimn parte lettior, maior ,ttmpliol'i~
b:uq, luxl/ri.ms j'oltu.
Primlll.1?11 VeTU tllpinam alij appell,rnt:LmMl'iam IIr·
tluiticam Gefim/H: nomlttllifolittm mOllf/m l/m.
D
E
EPI M E DIO.
CAP.
~0 D
Ill.
pleri% Epimcditmt VOWIt, rarum & pere-
grinul1I eft ",um. folia cittô ampla,rw11Icrofa & creverri-
me ter trina, ruro piura, ab v/to tercti tentlTtb dependent
pedimlo.ji/1/t autern ca Hedl'rtt foliorum pgtlra,lata,acl1
minata, dUl'iu((ulfl & per cjl'Cttllferentiam veluri fo,'rtt~
la. aJft11'J!.;t i~Jtcl' hlCc tene/lm & tIres dodramdlu call1i~
CIlltH lPcrqrÛ1H elegantes progigllens floftttlos,forma qtta~
drangtllares; qflOI'ft11J rubem 1I1t1logiIlCS, interÎora Itttcd,
mcdij vero vircm I1pices. mbet & exteriore tIC tlUCl'jit
4
p"rte
�EPIMEDIVM;
�,88
DE DENTE cANINO ET EPHEMERO.
parte flofcUltU, [cd difcllrrentibtl~ reélü (andidü43 ftr~i4
vanegatl/& .radix mttlta-s in obliquum propagiues emlt/tt.
infcriùs fibrlJfà.
Legltimum efJc Epimediu11I non [uerit facile affirn1àre.
<J)jofcorides fiqstidem Epimedio neque florcm nt% femetJ
efTefmbit.
ln fruJ/1entorumlJiftoria (dp.CV 1 Il. Epimedij qtl0tb
iconem q,/ondam dedimus,[ed hf/Ile [ecund" dufdlm ed;ttOm delcuimus. Epimcdium quale Diofcorides defiribit,
tl0ndum in notitMIi/1/oftram peruenit.
1
DE
DENTE
ET
CANINO
EPHI!MERO.
CAP. III I.
DEN T J canino folia exeunt {atiufctll,t, bind, tertutl'e,AlIij vrfini aflt Liliifimiliit,at minora & rl/bro mactIlata,hfllnu/1l verftts reflex'l. ft/rgit ab bù tenuu pedleulll~ dodra1Jle non maior, è(((i//6 fttftigio flofc Il ltu dependet
èfenis foliolù. toridcmq1 è medio prommemib/IJ curn fùiJ
apicibU4 ft amimbm, Lilium .(yluejlre,cùm forma ,fum fepalldù extrorfùmq1 rcflcxufoliolu referms. 1>erlllll mi?'lOrj colore frtbinde camliduo; aliquando elt'gf/1/ti uec tl/me
itltenJo rubore purpurettSj non rlno medio inter vtrofque.
c.1pitu!t1111 (eqllltllr rotlltldt!111 , exiguu1nj in quo [emill!f.
radix obltJl1gUril & temWIl l'cler! bulbum,fibrM deorfùm
qtlofJ] dimittens.
Ferttlr in MtttinC1ljibtM de Botlonimjib,ts !talilt mon·
tib1l5 reperiri.
S"'Jl'ium plerifh appel/ant ,et quidem Erythronium diat/m. defideratllr tamen & inradice magnittldo mllli,&
./ia lIofl1lufl.1.
/,.
�DEN S
CA N 1 N V S.
. ~8!'
�EPHE1)!ERON MATTFqOLI.
�Il 1!
DEN TEe ANI NOE T E {l HEM. ,9 l
,In Matthioli commentariu lzb.1 l 1 1 .(ap.Lxxx.btÛc (zeadem eft) herba pro PfofJdohmuqd.tüylo de.
pl1lgltur~ .Q:!.od fi autem !;.ec cft ,pl'rperàm & COII(7,t om.
ne!" Verttdtem dt-Io addütur blllb •. N ~qua1tM1n enim ge»Il/1at,: cÎ,fèd vnic/ttalJtù;n fen/lIS bulb' !peti: 7 .dtx cft.
Epbemero Dioftoridis effi poffit,fi m de(c1lpÛQne p,lft,ul~ aliter Je haberent. Liltum fiqt,udci1l/jlu.ffre foltlJ ,4(;
fl~r~b,u mtnoribm telzttioribl~cj1 refm. radix vna oblonga
dtgltalu cr ajttudmu, oblongo ,tC termi bulbo, VI; fcripfi'ntt6,ftmiLu. Deeft dit c,lulu Lilij dlmttltU ; ,rylueflm tame
Lilq aliquo nibilomi/lt1S modo, dep 'Ctlente deorfùm. rep4udo flo{culo refme poJJet.
Diofcol'ides EplJemerOiJ ait ,~nonnullis appeUari IplV c1.. L.o~u, Dio(co.
,,,
fif' l
1 - ndlS a01mad·
Î'P/«'v; malim Legere X.pIVOV
"'j'PIOY. Nam t 0 mm c,m es'h Uc,Cuc.
Lilij, citiùs Lilium Jjltleftre, quàm JjlueftriJ Iris videttlr
)/U;/cupandulJI.
• Matthtoltts aliud EplJemcron eodcm loco ex!Jibet,quoa Ephtmt'~m
ln hortis Belgij aliter ,qllàm ab eo depingitur,enatttm eft. M.tthlOh.
~rodiit (tquidem foliü oblogu, [atu ,durmfcull4, velU!; !fa.
'fldù,[ed tamm minor,bUJj caul;culu compluribll4 rotu,,·
dis, ,"bito alt;oriblu , 11onabfql/e ad;~atis ; qUOi fùperius
~inqucfolij calJdidi cOlle(lilmt flo(culi,baud magni,Juc..
,e{ftUè prodeumes. Jemefùccedit in rotlmdis cdpitlllu ex;"
foUI/m, craffiJ & multû fibri& capillat~ rtldices: Verùm
'flt,~ mm ~phemero Diofcoridis pamm, jmm~ nib;1 con.,
'I~tlis (fi
no
Uemt.
b ...
Ds
�391.
J RIS
r
V nE ROS.A..
�DE
1 RIDE 'l'VDEROSA.
cAp. v.
Tv 13 E R. OS,A; Tridi folia ferè clwnct-;ridi/,oblonga & anguft~ ; tmuu cauliCfllm ; fios in c.tctlmille forma
Indu, millor anguftiormllt}gfoliorum, obfcttre 1(irens, &
quoaliü jimbria loco,1ligricans. capitulum fatu magnum
femtne perfeilo dependet, ;11 trcsrimttsfatifèens. femen
roturzdmn ochro milll/J, initio malbitat. nonvnitu formet
radix: ante {lorem duo aut trcs lIeltlti bulbulilohctrët; hoc
enato, in plures jinguli cxwbcrant'pyopagines ; qu.tr1tm
nonnull.f digitwl'1l refertmt:vnde tllt HermoudaElyio àplerifq~ nOlileil.
lridu Jjllleftru gcntu efJe poteft; fWldquaqfl4m Ep"cmeri.
Sunt qlli affirment lume cfJe,qlJem MattlJiolt!6 pro vero dcpingit l1ermodac1]lo. Eitl4 t.mun piEf/mt paru mm
~oftrIl cOlltlenit.
DE
ORNITHOGALO NA~BONnNSl.
CAP. V 1.
OR NIT HOC "AL 0 N iffm1tl!{fermslMudp,trmn
cft à duobus dlis, qu(l!, hiflol i,e 1Io,1r& de FloribttHap. LI Il.
#t!teriU5 ediriollÏ5 dL'f/i~g'iîttlr. SllIIt folia Imii/J oblonga &
t~illti.t, & ljllà111.tlillïfllfl ,W,utljl"ioy.t: cdulu tcllell/J.5,cubttalts,auf procerioy; nullts cOim~ffittlS foliÙj floribz/J vero
exom'ltllS ql/àm pltmmi; , à mediofttfl"',gif/m petetuibtl$;
'1:/1 [oris ac exrrin{ecus bcrutmi jùnt, patclltes vC1"o,ime ~
YIII$I.dtei cdndoyi~ l'ifimtl'r, p!Jal,wgijfloresrefcrentes.
fruffll$ rriangul:tns cft loblls j;1I quo ji:miud. oblollgt/J pro
Yilduc vttlbllll/J cft.
L
In
r
�3''''
Ol\.N IT HOGAtON NA1\. BON E NSE,
�395
In Naruonenfi G,d/ia ac iuxta MotJfPclium in If.gru
fhmwui Jeraclblls g;g11Î referfur.
,SUllt,qui Dio(coridu legitirntmz Omitbogalon eJ{e exijl'zmcm. At 1/oftra nobiJ pro legitimu magu placent.
D! NARCISSO LVTEO.
P.E
M V L TIl' L 1 C 1 N AR C l 5 SOL V TE 0,
aC Meleagride flore, item & aliis ad Flo.
mm hiitori:l.ll1 refc::rendis.
CAP, VII.
N ARC l s S V s multiplex, dl/s JPeât!! eft, quc in
Florum biftoria cap, LV rI, defl'rip[:mw , à quo {olo flore
fohol a mt/ltiplicantc dtffert. Colore fiquidem tOfl/41utczu
effiJoli,t ql/olb ae b'ulbi cotlueniunt.
Melet'grù difJemu à Nt/râfltS cft, Tuliptt fimili(/(; Cd!- MeIcaJ;tis Bos.
t~r~m nunor ae dcorfom dependés: èfenu quoqtte compolIltur JIJliolu ;flas pu/cberrimt/4, violtlCeo colore pUl'pura{cens, quem dlltttè admodum purpurctt ae qttaft albicantes, ardlm eoncinno digefl<t, ae illtermixtdl1l1aetlldl, eleg4 ntij111Mrn varicttttem corlferentes,commendam: & fo.
r~ quidem. Interim p.trte lIigricantibtu JParfim difPofttu lilI/ru, circa bafim m.fÎoribr/4 ac frcquëtiol'ibus cxornatur. ftamina Imie qu0'b fimt fcx,ct medizu pijlillllS,colol'e jitblutea. caulu tenuu; cirea qI/cm fùbinde qlûna, ob.
IO'lga ttngtû1a [III;o!a,è virore candicantÎa. radix bulbofo,
i'otm~da & albid,t cft.
Clr~a Atmltos in Gaflia Celtiea reperwm accepimUl.
Apr/li mn/ft in Bclgio flores vigent•
. ,Nonnttlli FritillMiam vocant: nobû reBiùs Meleagris
dlCl potUIJJè vifUJ fuit. Meleagridu fiquidë auu plttmlU,ji
nOlZ (o!orü fPecie, attarnen varietate & difPofitionc magtJitu.
���398
DE MELllAGIUDE PLORE.
gnitudineQl macularum r(Jert. Meleagrides fiqtâd'é ~1/tS
J'ariü lParr~ jùnt plmnû.
Ctftcrltm prltter hos oCCtlrrmmt comp{ul'cs alijflorts
tmn & ftirpe5 qUtfdam ,ad Florum rF,oque biftoriam pcr'
tmentes:vt Linûl'ia odor.lta,I-Iypociflû,Hemerocalli~ T'a·
lentit/a, A/phodettl5 mi/fOr, friS bijlora, Crocm [ylflef/rif,
Hyadrltblls Auttlmnatû 11'J4ior, Narciffiu totm candit/tu,
Leucoion bulbofhm Alttblmnalc, Afta' AttiClI5 flore lu(eo~
Sta:CM folio [err,tta. quorum icollcs it/rIt al1te.1 do{fijJnJJl
Caroli ctf4i) opera Ile iuduJhttt depic1M, hoc loco pt/taui,
mtt5 non abs re in[ermda-s.
Linarja odorata refereud.t tfi ad cotp. xxv 1 • hiflorirt
Florum, if) quo alu]t!Ot quidcm lPecieS,fod hd?C tamen /la
eft defèripta.
IIypocifti, cap.de CiJfo xx lX .defcripta eft.
Hcmerocallis Va!mtin1 diffm non parùm .t Lilio non
bulbofo defèripto cap. x x x Y. Ab HiJPanü Amor my:lS
AppeU:!tur, à nonnulJù P,mcl'atium flore Pfludonarcift.
Legitimam cJJc ffcmeroca/Jide1l1 n'O ftteilè fuerit affirma~
Te. [oUa & caulieuIII.! tian conucniu1Jt: in (lngulu apopfJyfibm hatldquaquam pit/res, (cd vnictH infidet fios, co!or~
quidcm pallidè lutel~, (cd hatld Lilij diuifura, dt Nafcij~
lflte; fiue rjèttdon.trcifi ~mullts. Exijlimatf/r à quibttfil-t
ScjUtt fPecies, & qrtidem Epitillmidia. Ab ali" pro p,a~
,ratio h.1berur. Exit in NarboncnJi G(j/li,I,tlC in HtfJJltII~te
velut; iuxta Valenti,ml, rbi pro Hemerocallidc ab .liiqul'
bm :Vilde Heillcrocallidi V,ûcntintt tlomen.
AfPbodeli minorû Incmio faél,t eft cap.xxxvI 1.
.Jridem biJlorltm Ilott modo Verc,jèd & AutultJnO flore
pr~rerre cap. XL.Ji rifJtflm cft·
.
CroCti~ fjlucftri. Jittiuo h,wd multum abfimilu eft .sa'
titlÎ defcriptio habeltlr cap .quinqllagefimo.
JIydcint!J11I
�tIN A RIA 0 D 0 Il A TA.
399
�400
C 1 ST VS C V M
H Y poe T ST 1 D l.
�III! M l! ROC At. t 1 S
V ALE NT 1 N Â.
40r
/'
c
�4 01
A S Il II 0 D E t. V S M J NOR.
�iRIS
BUtORA,.
,
~.
�40""
IRIS
BVtBOSA LVSITANfCA.
�SI S y N RIe HI V M
MIN V 5.
, 3
-1.0 J.
�~O,I?
c Roe v s S y L V EST RIS.
�, ...
�408
NA R. C 1 S S v S T 0
:r v S
AL
:s V s.
. i':
�c5
�4 .1 0 :L EvcOION DV L.BOS . MINIU. AVrVMNALE .
1
�1< S T Il R.
AT r I e VS R LOR E L V,T f. O • .
4~ 1
�4f.U
STOEC Ali lOL 1 0
Sl!1UtATO.
�DI!
OXY.
HyacintlJt1$ Autumnalü maiorreferend,,~ Cft ad Mp.
;/J quo & de aliû, ac de Autumnali minore.
,Narciffiu flore omnino albo. reliquû fimili! cap. LV. defcr'ptû, i7ltcr quos venit llumerandlt5j non tnodô foliû,fèd
& calyce albidus.
NarciJJ1I5 Autumnalù parulu,minor cft eo queÀMarcello Virgilio, eodem capite,retlilimm defèriptu'!2!!..i quiL II.
d~1JI anguftù~(lfoliu:flore Colcbici fed/ttteo.acab HiJPa-
nu Cc::bol1ina Al bm'an a appellatur.
,Leucoio1'1 bulbofùm minus perrine! ad cap, LVIII.à
reltqftu differens, qu'bd 110n Vere fed Autumno floreat.
Afferu Attici lure; ftoru deft,'iptio occurrit cap. LXXIf.
StœcM folio [errata amlUtntrâ'da eft alteri,dequa cap.
l.l(lCXI. À qUa [0/0 folio [errato difJm.
Dl;
El'
o x y
LVTEA
F1STVLARIA.
CAP. VIII.
l' V, r n A Q.y E herba defcripta cft in FrtlmentoTU1II
1ift or,,, alterius editionü. OXJs quidem Itltci floru cap.
Cv 1. de Trifolio ace/ofo: Fiftulariavero capite cente.
fil(Imo.
DI!
�4X.+
OXYS FLORE
LVTEO'o'
�l' 1 ST V L A RIA.
�.fI G
GER ANI V M T V TI E
n. 0 s V 1vH
�D I! G Il R. ANI 0
TV B l! R. 0 S O.
CAP. 1
x.
~ E RA N t 0 R V M genera multa ovfomttttit PO,
fleYlt<U, Diofcorldi duo fùnt tantummùdo.
Vnu11l quidem acpril1lltm l'adice tuberofo,qttod Eligio
peregrinum eft ac aliunde illatum.folia hUÎlu vû Ranutltult?,n "1tI1tM finduntur laciniM; ad Anemones tlcccdutlt,
fII'ClOra tamen & pl'ofundioribm iucifitrù. etlfllhuli teIll/ès, ramofii in qttiVl16 jlQm qlûllfJJfoliorum, exiglltts t·ofIU Itl'el-Itientcs,dibai ruvoriJj ovlongu'm, termem,i!Cumiflatt/mi inftotr gruiJ roftri, poft Je fi'u[fum rclinqumtes:
vnd~ nomen . radi.'\: craJFI, rotÎmd,~ & tl/veroj" r/ou tlu!'h
fibru lIormullù.
MattlJiolzl6 Geranium iJlud paulo aliter pi/lxit. fieri
poteft Vt iu rt.tlia ac l'atmoma alia effigie,qf(àm in Be/gio
enafcatttr. De reliqttù autem Geranii6 dUs fita t,nzpore
ae loco.
DE
0 SY RI DE.
CAl'.
x.
II n.. 0 C Il R A & mtllt~m de VIt/dè l'J1I10{a ",rb,t
~fjrù cft: altitudo eiU5 bicubitalü vet/ltior : color diltttè
;,r,eji;ens.raI1lUli fille pOtilU virg.e tent/csfllllt etrotllild&):
Jubola ob/onga,allguJla, tenuia. films exigui, racem.ltim
~CU6 folia httrent ,herbacet cotoru: inde tet/ui [,1Ilf/gifle
Jtum femen, part/Mn ac nigticans. fibrofo r.!dix .
.Apud Italos Beluedere : ln Gr.eCÎ(tll1od'b du~upl( dici.
~ur; Voce cormpta, teftc A/oiflo. iUJpl~~7U, id eft ,féopux
4e olIm fieri folitoll, & nunc pleri!'h loci! fitmt. '
d
DE
co-
�OS\"lUS~
�~VTA MON TANA MINIMA
~~
~
�41.0
nAltMALA.
�42.1
DEn. v TA
MON TAN A ETH A R:M A L A,
aliisque RurxgeneribLlS.
ÇA P, X r.
DE Ruta in Dioftoridü exempl.lriuu6 trilt reperiuntt/r capita. Vntltn de vera & propriè appeUata Rtlta, qUte
grill/eolem cft : alterum de alia quadam Ruta plueftr;
dIcta Afcyro & Hyperico fimifi,feminu CU;tu odor refino.
fil4 eft;tertium de jjlu~{fri,I~arma~a appe~.lta.
Grllucolentu RuttCduo etum Dlofi:ortdt gmera,vnum
lfol'ten[e: Mot,tnum fiue jjlueflre altc1'Um. Hortenfis j:4tu ~Iot" cft; ptrfom in multorttm gignitur IJort;,s.lnter Jjlueflres qU.tdam maiores; montana vero minima cft; hortCl/fi omnes humilions.
, Maiores hortenfom fatu refertmt,lIiji 1uod {lngtl/a {,,{IOruin fogment.l angtlftiora fint & long/ora qllàm horten.[is, CtÛIU fit/gllld; foliorttm partic;lld; ,lattores. ~ar,flm
Vero Vna maior acprocerior:alia vero mm~r,angt{fttOrlbUl
fohu. vtrt/f11 odore gral/ior, & gllfttlamor, "
~d; inter gr.tueolentes Jjluejfm RflttU mmm~a eft,
pr~ mm,afoliorit tenuitate fPeciem ae fOlmam foborum
R.lltct horten{ls fIOn rctinet.foli.& fi1flÎ!lem tem/iftm'è diuifa h~bet : od~r (tille & flefor tlccrrimi: c~lor paulo ctlndidlo r,jlos,cap'tulum,(ernm,fimtlt.l [cd 1/IlIlora.
lIttc tlt/tem gencra omnia rtd grat/eolemcm ,& propriè
"ppellatt/m Rutt/m refcrtmtttr.
,
v1'b hü differt H,~rmalrt, quttà 1101Wttfli5,vt diximltJ, Harmata.
{yll/eflris Rf/ta. Promit ,tldem fJtfC àradh'e cattljet/los co·
pl~tr~s dodr,mtales allt altiorcs:folttl cired cos virentia M.
;;e d,'ffdia, longio ra" (mgf~ftior~ l}1I,tm(jlucftrù gra',teo.
ntu ~utdl:fl0S candldtl4 eft,qumquefoli/u.ftuctttS trlangulrtru)tnalor flllillttRlltlf; iu quo fcmcn.
($ 3
Gr/men.
�o~ il 'Y l' E R. 1 C 0, ETC~
Grauem hd!c Rufa odortm ln ca/idü /pirat regicmivlIJ;
~pud BelgM minùs graueolens.
. Ntt[citur in Cappadoda & Galatia;vt Diofcoridej: et
in Hijpania qU0'i3plerifiJue defertts dC inculti6 locis.
;,p, 1
D l!
D! A N DR. 0 S..tE M
AND R. 0 S ..tE MO, H Y l' E RIe 0, A 5 C y-
m, & Ruta Iyluefrri.
ç A l', XlI,
~ A TV 0 R. [Utlt 'mb~ apud Diofcoridem, q~rA
.Androftma vel cognominantur vel appellt/1ltur: HJpcr~~
con, Afiyrotl, Ruta jjlu eflru HJferico jimilu, & proprle
Ilppell,uum Andr~{ttmum.
.
IIfyp.ricon,
HJperieon vulgo cogni!ri ejl,pedlllù ,fltitudinu fi,mt/o'
p. & ramofa {fit ps :foliu latiufculu, l'otundis longioribl15.,
qU& Soli aut luminiobieEla,foraminofli apparerzt ; lute/!
flofctllu:filiquu oblogu,fol'ma & maJ(nitudinc grani /Jor'
detlce;. folia & flores tliti atro [.mguini lJaud abJimiletl1
fuccum fund'Ut; quaproptcr Androfomfltn ~ogn(l1/linf1t1lr.
vulgo Perforatam appellaltt.
Mcyron.
Afcyron Hl.perico altilts attollitur. fo/ia ûru 11I(tiordl
eandida, llottfQraminofo. jlQS & flmcn l'eluti HJpcrico,
Ji[jqtt~ exiguu,nigri~ punéfll/i1 refPergullttir. manant &
huius follajl()1'cstb triti,fonguineofuçeo; vnde & Androfomum.
.
J,uta ryluelùi,.
SJlueftru RUfa) ~ gratleolcnte Rtlta 6- FI /lrmala diJfmm, Perforat~ fiue IIyperico fi11lilu eft, l'irore ta1~]e"
[atfir4to lligrieans, mollior, ae l'lflt/ginu il) foliis 110tlm/J,t
habens, reddit & b,ecfonguinu d1nuLum jÙC(U1n; alqlle
idcirco Androfomum qlwque.
..
HuirM Rutd!defiriptioin prim'ibm rcperiwr DiofcortdtJ
Ixemplaribm lib. 1 l 1. in pofterioribtlJ vero, inter nOI "'!' 1
.
~gtl
�HYPER.ICON.
�AND ROS.IE MON.
�Dl!
ANDROSAlMO~HYPERICO,RTC.
4'.1
Non videtur amem de hdC Ruta eaptlf abiicimdU1l1. HlP~rtCti1tl enim hl/ieu Rut<f defcribitur Joliü; Alldrofomum
tmj(lcm triplo aur quadruplo m,lÏorivI/J: Itmgioribll6 vero
Po!ygonoll, Polemonioll & Cent,l/tl'ium minus.
Andruf~moll propriè diétum HypericQ ac A(cyro mail/S Anc!r"f;cmtllll,
efi rolia eius trlplo quadrupi6ve l1J.tior", initio virentitt.
pofleà obfèurb rubentia; è qu.iblu non crafoori [aIJgtûni,
{cd rubellti ae vermiculo Vi1JO fimilu fi/CCt15 4tt1'ittl exit;
1lC', Vt Dio(corides ait,OIJl~J'-dÇ. fios Il/tells,l1laiorjmi capitl/lum fùccedit ,rotttndum ,prilJlùm vir~ns ,pofteà rubms,
tandem nigricans. dura de lig1Jofa radlx •
. Diofcoïides c,tpitulii 'JUill' fimile faeit calyci Papaueru
11'gri,cui baud r/tjJtmile opcrCIIlo,quo tegitur, jilvlafo,(ed
t'Imen minll~. 1(4 f'7i;~Ç è.1' )(u'lo.'.ii!.l,ait, o~/ç,) Tf; 'T1i~ IMMU- DloCcor!ois f".
l'II
'
•
l
" tr.L l
tU) c,,{hgatus.
, {-<IIK",V@-. Exernplarltt p eraque perperam Op..olo,::r labem.
r
!?!!.odlequitur om~ {.tLTrl.>pctqJOç, nO'J perti~Jet a~ A.tldrofomi,fed ad Rf/tot IJtlitt5.6It~eflris & AfiJrt defir/ptlorIes. 'lttorum filiqlu, C),:igu/S nigrù pun[ftûIJ ~IOtdiJtltr.
D Il
D l C TA M NOE T P S Il V D 0 0 1CTAMlIIO. CAP. XllI •
.. D 1 CT A M N 0 rotlwdiufcUI.t, m.fio)'.t qI/lm pulegq, & jpiffa [,mugine ctmdic.mti,t jimtJulia: cat/liCtllitefit/es ln tllM llol/mdlds dilli(s, in ql!OYl/1II jùmme, e(qUiI-
"If/!is (Op.t{fd, dependmt veltlf; fPicce, maioreJ Ci'.~rr/ilrcsj1
qu'!1ll ~Ier.l(leOfici Orig.mi)qttibrts e. . . igl!tflofculi exettt.
jiel1lCll /ntfr fqtt.I11ItII,1Hewnlittl/r. Or/oratMot,t cft her~~ .N,tfcitttr ln Cret,t in{ttl'I,lIcc alibi rcqllirendii,l1o fIt,Veterul1l (cd & rerelltÎortl111 ~(f[emcmÎlt. Dio(i,o~i~es
flore & femmc c,lrcrc contrit onmem verÎt.ltcm fc7lbtt.
~ 5
, fiorife-
_
Diofcoridiser_
ror.
�426
DIe T AM N V M VER V M:
�• SE V 1> 0 DIe TA M N V
U:
~11
�.,2.8
DE CHAMAiPITVIS:
florifemm tffe poft Theopbr'lftu fejl/ltur Virgjli~ Ame)dQS X II.
Diél:amnum genirrix Crer;racarpitab Ida,
Pubcribus caulelU fohis)& flore comantem
.1
POl'pureo,
pfeudodi{l,mmum legitimo aliqfltttem15foliis eftfitJJj~
le, qtl4, & candida l,tt/ugine comJefiita promit .flores vero
lM ber ;;1 vertiLillié cau/IC/dos /tmb'eYltibm, dtlutè pl/rpllreos. Odor huie nulitls,aut perquàm exigulI5cjl.
,D.E
CHA M ~ PtT
y t s.
CA P. XII Il.
CHA M ~ pIT V E S
tres ttUaore font Diofcoridt •
primamultù per terral1t eauliculis qf{afi repit j Jolil' è
ji/lJ!,flliJ geniCIIlü promit oblong",fmsujla,;'J trespartictl:
lM fiJJ;t:flofCtllt ex ,1116 Joliorum lutei. Tota herba 1101lmlJll
hirfiu.l,odore refitltl1Jlpiceam ,tut IJr;gllam refert.
Djo(cortdes /),me foltù effe ait sempertûui minoris, tenuioribtt6, hil'jùtù, tiC pi1Igtlioribtt&. Atque ImilM quidc1!l
foltis 11011 exa{lè ;utuenti mox efJe app"rct. N amfingtll~'
foli%mm fegmema, ipfa semferttlllÎ minoris folia fit fil
refertmt.
2.
AlteraJPecicJ carili,ulis tft craJ!ioriblis ,qllitdrangu1tt:
ribzlJ ae gcniculatis; rllmis reeflr/J;s:folûs Latis & mtJ/tl~
pliciter rfi/lifis : dtltltf: purp/lreisJloflulis,è ea!Jcib/16 ve/tltl
IIJofcyami,fed longè tninoriblls:temû ae I01lga l'adice ,adh,trentibl/4 aliquol fibris. Et hd!C birfilta,fobcitndic.ms,&
odore pialt allt pincdJ Rcfil1lt , qui e!Jam.tp;ty0s ffiecie/l l
hane effo ~(felldtt. à l'ero idcirto reuJfimmt, qui Ch,tm.tdry IlJœminam mmCtlp.lrt/lIt.
Ramis banc Diojcorides cffe ait ;"Icorte in 1I1odum w
,url/il"
1
�CIIAM.A:T>ITYS
1.
����DI! iHALIll:rRIS.
433
~lIrtl,ftÎJ. lvIirum vidett/r CIII' Ancor,e compay.merit. fed
mdtC'11e voluit~repafldM fib; imtÏccm oppofitas altU ,a/1CO-
rit qual~mcunque fPeciem cxhz&cl'c.
,
1:ertt4 Cha,nltpirys, tenues omnino promit ((ml/culos,
J
pal'lJares :foltola perquàm exigua:Jlofculos P ,lYtIOS èIlIteo
pallcntcs,adf,tjfigia c4ulimlorum~rddiculM fimi/iter m;tltUM & tCrlUiji1lJM. cancfèttnt folio/a c/tln ranmlujodor
adefl~ ql/tllu r~(tnlf pityin,e ,Itlt pincd!. ,
Ad IJtlrU11I genus refcrcnd.1 occl/rrit, qI/if qu'ad folioru preIHIOcha/l' '''
(olam farlr/am imitetUl',otlore verô deftiluta fit, T{imdo- pays,
~ball/d.pitys appel/ari mertlit. Pri11/&!' fJtfC prommuentiblls
4C :enl/ibZI6 pedict/lu foliu 4, Jimilu i fiel floFtdi differunt,
qlll Candidi[tmt, & immfos Lamij jàris l'cferullt,ipfis ta~e~ & longiores & p,uentiores. qU,1uma cvlu.rent in~~
)ctnma. radiCt/l.t mcdiocrf4 crajf/tudmu. E.'\: HIJPant14
IfnOJ!]mos ad 1105 perucnit. •
•
D
ETH ALI I!
r RIS.
CAP.X.V.
, M v Li Al occummt flirpes qUtl.4d Diofr:oridü rh.tltetmm rcferclld.t putamur .Q3arum quintum bumile tiC
PJftUU~il ger/liS; rclî'ltta maiora.
da Inter maio,ra Belgio vemaculu~n,'...'(tllem attol/it bipe1~ll' aut alttorem,ramofinn, ftrlaW, qttafi angulafùm,
artlCulu gcniculattlm,intrinfeCt~ catlum,fubinde èput/iCo colo~e pllrpurafcentem, tlO/1 rarô lJerbaceÎcolori4.folia
~~nfla tn mUltM p.lrticttltU latM , [cd t.zmen oblongiores
~uifaj 1Ual'IIIn plurimtl. anteriùs du.;bus ad mintu incifit~; de~tt't/latdl. colorfoUorum [altlr atior fùperiTtsjinferiÙJ
/,~tlor'fl.0res in f41igiis racemofi, exigui, ql/orum m/lf-.
fO;4 flamma 1 epaUidq c"ndicant, Îllc4neftentem veltltl
e
I.mugi-
1
'
�434-
l.'
T li .AL 1 ET 1\ V M MAG N V M.
�Tf.H
. . tIETI\VM
PAR YYM.
e z.
431
�436
DE
THALIETRIS.
lanugit/em ofterztames. fequuntur valuulee triat/gulareJ,
exigt/.t,in quiblu (emen. teres,ob/iqua & lutea rltdi% eh
latcq3ferpeus, &plerifqlle /oeu germina emmens;jlirpe
ita multiplic,ms.
1.
H ttic fimile alterum eft ,fed folio [altlr ati~s virente, Il
mi/1OTe: cauliCtilo rotundiora, 1ml/lUth ~riM habente.
~
Tertium mtLÎm eft. cailles huiu5Izltiores,crafllores,ptl·
tlÎG"o norJ rar~ colore purpurafcemer :folia 11Iaiora,latiOr~"
c.trulco colorc virmtia: lute'l fiofculorum ft.!tnina; rJldt,~
'Vt aliomm ferpens. grauioriJ iftud odoris qt/àm reliqutl;
0(.
.Q!!.arti,floJCII/i dilutam f/iQllf. Higrlf. pl/rpt/ram reddrl t,
Ittteü tamen /ùpereminmtibru apitibl/5 j reliqttu prirllJ/l#
fatis re{ert.
5 f2!!}ntUtn gemu minimum cat/lieu/os IJabet tenello!,
dodratales:foltola paruul.t:flofcUloJ rùros) luteo [fmgtlef
CUllt q1l0ru ftamill.t. Odor hui Ils gr/mu qUO% cft. Cu tll~' 1
ritimu & vicinu rTolltltlllù aptld BelgM reperitur locù. ,r.
,Recemior .tla. hlâlu generu herb.ml pigamwn, qlllll'
'/TlÎ1.a.vov, vnà cum officinû quibttfdam 110minat: nOlln/lO~
Pfeudorhab.l.ruamm et Rbauarbarum monacIJorfltn etl~
'Vocant; à l,tteo fortè radicis colore. CUIIl 1leutro dme COII~
uenit. Legitimum vero & Thalietmm ejJe, nondum fitt#
ql/ofb dejiniwm.
D
E CRI T H M 1 G Il N Il R 1 n V s.
CAP. XVI.
CRI T H M 1 flue Crithat1li aliqttot genera pojleri'
tM obferuallit.
1
Vnum,quod à trlllltÎ6 Creta marina,folia hauet n",lI~'
rofo, pinguia, crilfJa, m pIura diflifo ; quorum jingtllilrtJ
PortU/It&j( minorù fo/iu longiorll: çaulem dodrllnfill'é: VIII'
bel/dl
�Cn.ITHMV~ SPINOSVS.
~37
/
�"'3~
CR!'tI{MVS
CHRYSANTHEMVS.
�Dl! CAR LIN
A:
439
bellM in fitmmo: flores in bu candidos.
,Huie ftm~li4 cft cruh11lua fPillofus,gentls alterum, rlift 2qllad fO/111 eW5 anguftio1'tl & l1lucronaflt, i1t acutas &
~ullgentesf 1tigiemttr ./pilla<. fè men etiam maius eH, &
01l1/flllu .fiJlni-s conjimm •
. Teytirt5 CrithlllU4loi/gioiemt'l11f11os & ('Oplllm emit- J
tIt,foltiJ cirClJndatonnt/ltis, diffiElis , crttfooribll4 qtlàm
AUrotan;; èquomm cacl~miiu fr:JS exit Chr'Yfdnthemidl~
tlllûl16) & medtovidelicct difto, dr orbicul" to ambitu [".
te~.
. Mattbiollu/mic fimilcm di" :crtitlnl C)uetJdam (fi non
~del1l ~ft )exbibet fJ/logue,fédfl!Jre (qualltum icon oHen-
~t) differmtcm, fJuel1l fcriilit in cllcumine orbiculatum.
'l!tllofitm,& p.ûlidum.
D ReA 1\ LIN A
c A l'.
S 1 V BeA RD 0 l' AT 1 0'X VII •
. CAR tIN Al fille c4rdopatij dt/If fJmies. Vn" hu'n,l, S & abffbcal/le:altcracaulempromtt.
. Vtrttllh
. ,r; ftO.T~cr~d~d({m videre eontigit, Gefnerll<l pflrplJrCmn repertTl
Ji '/IIt,q tt~d & Fraruifcani ji'atre s ten,I~Jtur.
. '
.HU 111Ih foli,tJùm fPinofo & oblongdjtnrer qu~ medtl/6 1
~»IlCat orbictûat,ts floJ,amplus, magnfl.6, exteriore paJ'tt
~1I~ar echini caflanetf valde JPinoftl4 ; [flperiùs planus &
/tc P~tel/s , CUiU4 medium mullis cttplilaceis ftaminibll4
arélu,oblonga,anguftd ambiant foliola,candida 41ttIfl1pttrcll·fereno bic explicatur clflo, nubilo vero & per 1toélt
velu~i Je reeltll/cm contrabitur. radix bt,ûus oblonga &
tlled,ocrù (raftJtudini!.
\
70 ~lter~ JPecits folia fimiliter valdè babet JPinofa 11011 r~- %.
ifPenora:caulem dodrantalem aut altiorem: florem t1J
~4
capitlli.
'4
�440
cAR LIN A H V MIL 1 S.
�D! C Â R LIN Â.
441
C4pitl/ 10 vt; prioru, fld minorem mlllt'O:,Itdicem dig;talil
ferè craflztudil1isodoratam & vt plurimùm rimofam .
. De Vtriufih tIOmine inter recmtiores flon foti4 COfmefllt.Slmt qui velint priorem Cham.r.leomm Itlbu11l ejJe;al.
teT/l~ Vero CIJat1J/tleoncm 1IÎgrU :.ltli} vlrtmtb a Chanu,leombru differre ajJerttnt.
CfJam.r.leonem al/tem album 'Diofcorides folia habere Cham:l:lcon al.
S~olJmoJi11lilia ait: cal/lem tlon promere : èmedioJPinM bus.
ertgtre echini marini aut cinarlt modo: flores edere pflrptlreos l'elllt; pilos pappofos :fem'é Cllici:radicem imerit'tl
afba m,.1/iqtlateHllS arom4ticam,grauis odoris & dulcem,
ClrCa qI/am vifcum reperitur•
. Nigrum vero cIJllm~leonem, idem int]uit ,foliis t]uO(h Ch~mzlcon nie.De Scolymi,[ed milloribus, tenuioribus, ac rubro diftin- r;cr.
~lS :c,mle dodramali,digitalü craf?it1ldil1is,fùbrubentcjet
'~)(lciJ}oy flue vmbel/a habere, il1 eathflorem tent/ë HyaCll/tbi ttfflulu11l, verficolorem : radicem vero craffam,'ligr am,den{t'I1l,illttrduttl exefam,qu<i. di.fJcila fùblutea fit,
& mandUcata mordeat.
E.t cum CfJawtfleolJe qI/idem "Ibo Carlina Immilü COli.
tletllre poire apparerct, fi fuilllJ atlt capitullllrl re f}olldel'et. Catlle fiqtlidem & foliis fPinof.t, fod fllillU /1011 en
Veluti CiHar.e. :pilli C01l11111 fiquidem Cl1Iar.e capiwlu re- ,
fert, ex [qf/amis mt/ltis J.:{figio ilwm;lI,ttis ac JPinofis
COaam,qtlale 'Ion cft Carlil/of. Neque enim (ati~ eft, qu'ad
Ca//le careat; aut qu'ad vifcttm {erat; fed reliq/lM etia adtflè llo t aorefert.Nam Vt Frandfcanifratm tradt/1lt,plu~
tes C~tdt!.ortl11l fPecies reperitmtur caule vidatt : poffimt
& all.r. ~jfitlm ae gUlnmi pr.ebcre. p/i1JitlS lib. XXI. cap.
Xv 1. ixmem rar,lm vjfi~ & r,tdicefoliofam ejJe illqttit,ex
qI/a medIum velttti malurII extllberat.
Ht am em Ixine chamttlt:olJ albm. Exempl.tria H d-
e5
xine
�"
PIini; locus re-
ftjeucus.
rJtl.lt/v;:'/( 61V
colot.
Ml. D10 cAR D VOS l' H k ROC El' HAlO.
xit;'tperperàm IJ/lbent. Idem de Carlina altera dicendflt/l.
tametfi eni11l f9/ia fortè babeat Sco!Jmi,& cat/le dodl'tttl~
talcm ; cùm t.tmm fios non fit ''J,tcintbini, id cft, (/frule'
c%ris; deftdcratis & IIliis, Cha;n~leon niger dici liOn po~
teft·
Accedit lIof!rif[entmtitt in lib.Singularj(lm fi/or;; pri~
mo, diligentiltmlls Petrtu Bellonitl6, q1Û ambM Carlitlt/6
À C/wl1tÛeonibu5 diffcrre oflcndit;& vtrumque cbamtt~
leonem Italitt, Gemz,znicl, & G,lllitt incogllitum efJe fcri~
bit. Albi CbaJflttleon;s r(/dicem perquàm craJJ.tm efJe ait,
et pedalis aut cubitalù longittldtnis, multulIltb odoratam~
atque ex ea lacbrymaltl 11Ianare : ChamtfleOllU vero nigYl
florem c.JJe pulcberrimi ctfrulti ac pl,me (,eleflis coloris.
quem Diofcoridès v4lt/v6fÇmu appel/at ,ab Hyacintho n'6
ftripto,qm creberrimè ctf/'tûelu ejf.
D
J!
CAR D VOS Il HA; ROC E P HAL O.
CAP, XVIII.
S l' H Al ROC El' HAL 1 C,wdtli reperiuntur com-
plllTeS.
1
Vnt/;s flltis vu/gariJ eft. F1Uhftus olim Chamlflconcm
nigrllm ,fod poflcà reftiùs [entiens Spi1Zilm peregrinatrl
;
ha1lcnrmcupa,ût. cauleeft prlfalto : foliislaciniofis mit·
gnis ,longis )laris ,proftmdtùs incifts ,ji/periorc parte vire/ltioribzu, inferiore verO ctl11f{idioribzt.S. fl0fctllj èglobofo &
abfoluta: rotudittttis capitulo in cauliculorum fttjfigiis ex~
ellnt candidi,cxigui,jtamine in mediIJ cdruleo:femen ob ..
longum,nonnibil birjùtllm:mediofris longitlldinis, craJf~
&ramofa radix.
.liCUtIU spb~rocep"altu Jolia IMbet 11Iino711 at fPinofio~
rlf;
�CARDVVS SPHAEROCEP. AcVrvS.
44,
�444
DB
cAR D V 0
E Il 1 0 CEP HAL O.
t'a; capitula quoqgglobataifed èqflibus longd. qtt/fdam,&
dt/ril. emincruJPir/il.
Tertill6 primo forma figuratk fimilu,fed longè minot,
& eiu.l flofiuli ad c.tru/eum magu Meedunt c%rcm. .
.,. Minimus eft quartU8, foliufJJ acutijimu ae JPinofift·
mu. capittûo ex~uo, euiU5flofi:uli vt primi candietmt.
5 Referri huc & alill6 qUIdam po.De videtur , {cd tame"
capitulo mÎ/lùs 2,/obato; comprejtore videliett ac jùperiùS
latiore; èquo Jlv/ct/li c/frulei. tct/nu 'lUie eaulu,txili la1lt/~
gine candicat ; falia oblonga, vtrinqg jill/iUter lûCÎrJÏati11l
ditlifa,ad (lr/gulos angulos !pit/id tntmita. H flnc pleri~ eJfe
volunt,quem Mattbiù/ru pro spina alha proponit.
3
(
D
E
CAR D V 0
E RIO C J! P HAL O.
CAP. XIX.
E RIO CEP HAL V s Cardulu c.mlibU5 4filr~
git craju & altù.folta eill6/ttciniajà,magna,jpinofa,proJ
na parte catldidiara:capitula ratunda mu/ta,tenui,candj·
da mollitk lanugine coueftj,U/tur; emicantibU5 vndequaffJ
exiguis ptmgentlbl/5 acuieu;[uperifts verô ftamineu pur~
pureu JloribttS. femen fPlendens & obiongilll, vti mil/fil
Carduu.
Alitmde in Belgium hic venit. fertttr complurimù Hi·
i'fianid. inctlltu lùeu reperiri; fod famer/ breuior ae 'mmi~
lior ac minor, quàm in GermatJiil inferioru horti4 j in qui~
bmluxurians, alr;or atque otl'm;nl) amplior lIaftitttr.
ErioceplMlus,à capiWlo lano[o~ IIlio dejlitllttts nom;l1e,
/JppeUiliur.
•
�CARDVVS ERIOCE'l'HALVS.
445
�ONOPORPON.
�4~7
D Il
CAR 0 V 0
l'ORDON
Q.Y. E MON 0-
APpELLANT.
C Al'. XX.
r
otnnCS lPinM & carduos fPinofiftmrlS hic
t·r~4ules
ait!! prdlalti; arlllatû & àfoliu demiJts memangttlofi apparent. fofia vtrillqg profunde [aciniaN
E R
741)15
ta,rn/tltu horrent {pitJis. capitula fPinofiJ?tma ex fquamil
tl1t!ltt& cOmpttEta; equibtM flores purpurei, veluti a/iu. r4dIXfe'èret'ta, fèd non altè defèeudtt.
& if1.
her.
b Peregrinu5
..
'J' e Cardtut5 Bcloioefl..onopordoll
ô
'j'
.
arq ttppel!.mt: Pltilij taIJ/en c./Je Onopordon a{firmarl neq/Ilt. Nibitenimaplfderun de Ol1opordiforma.
.
Fortafli5 ctiam Ac,mos cft, qucm Bellimi/u omntum
ct/rduoru!n Ift inofrJ?immfl refert: & in Creta hac dJtate
<4conach/an vocari.
Jlauc,tItutemde Acano àvcteriufu pl'odit.:: cxtant:
pauciora J>er~ etia de 01lopordo. Certi1l5 cft ./lcanon/pi.
tl
4rn ejJc)quàm °r1opordon.
DE
,CAnovo
S"IN:\
STELLATO
ET
SOLSTIT'ALI.
CAl'.XXI.
t ST l! t
LAT V S
Cardults, tametfi Cdrdfms Ifppella-
f 7' tJ~[q~a.m tamcn fPinM, quàm in [olis capittûis gerit.
fittta){eclltldum
e//u m/tio oblonga, dodrantalia, molli lanf/gine hirmt!rgilles grandib//4 incifùrû lacintofa;inla
?~'11~~ c~tJliculi Cfluitales ill alM qfl.fltl p/urimas dit/1ft;
4l
tglt!lIttbtu oblongù,baud 11'lagnis, ntlmerofis capittllü,
'l'l~long~ 1 a'~t~ durijlim~tk.fPin~1 in mgdum radiantu
fteUIC
~.
�-4-4 8
CAR D V V S
STE L LAT VS.
�S Il ( NA SOL ST 1 TIll. L J r.
f
4i9
�450
D J!
C 1 R S1
o.'
flealt ambifmt. flofculi pl/rpt/re; : prolixlt radix & te~flii
~ft.
Exit pltl,m in ZelandriJ ) & AÜi5 maritimùi ct~C~
.Antucrpiam frequens. reperitur & in Germania, It.lIttt,
IZC alibi.
N on11ulli Stel1ari"m Vocal: CordtlS Polyacanthttm. fed
1/t11ftn 'mlltJctI(g.P.':h. fiue 7TOlItJd.I'.!I-I'.~r Tbeophrafti ( Gltz.!
.Actlleofam reddit )fortaJfu ab ha( difftrt. FaUuntttr aute,
qui Er,yngium aut aliquam eiu5 flmiem erre autumttnt.,
2.
Sptna folftitialù, Cardui ftellati,aller a qfu,dam fPect~f
ejJe videttIY. Neque enim alibi,i}uàm tirca capitfÛf/t11 Jlw
nofiu eft; & /pinfi. eiltS ftel1atim qftoque digtrurltnr. C/tl~
les eiu$ cubitdLes in ramI/los pauciores qtûm flellad diu tdtl1ltt!r; mem{,r,tt/dceas appendices bavent; quibtts ql/ll'
dr~ngulam apparent. folia I01Jgiufcula:flos iutetu :fo11l etl
eXIgllum.
Iuxta M01/fPelium Gefnerm refert vulgarem effi. solftitialu cognoHÛrMtUr t/uodfoljlitio 4tiuo ftoreat;eodelll
lIuétore.
D
B e l R S 1 O.
CAP.XXII.
Ex Carduormn & spi~arttl11 etiam ntmuro CifpO~
eft. (olia eilU oblonga,laétuclt qtlttji fim ilia , verùm aCt/tlll'
1Jattl,& peT cirrtmferc11tiam aculeata,cand/dioravtllg~;.
ru Bffghjl:caufes reéli,bicubitales, in alas llomwlltU dljJ
creti; rtJ quorllm firlJ!.ub5 cllpirulum eminet htJPidu, 1t1~
pofl florü vigorem dCOIfu»J 'TCfteXUlfr1Wtllt, tandcmlJ? t~
p.tppofom ittnug;t)cm re[oll/itllr. fios ptlrpurco rubet {v/D'
re : (i'7nerl JPJendet al/orum C,lrdf(OrtJm inftar. 111 borro!
IIllfmde tl!arflm eft. ferretr ali! flbi in marittmu ex;re.
Simjf~s Imi, c'7 1J(m1lulJ~ Itli~j '1u~ ad Cir]ij ge1lt~ f/O~
"ICI'
�CI R SION.
"Î
...
,
�lr 5"
D E
C 1 R S 1 O.
ineptèreferri pojJe videtur. Vllit foliu eft cirfio ujgrj~
r;&us, per drctmfercntiam altiùs ferratuifloriblt5 purpU'
reu:capitttlo Cirfij, qU6d etiam aliquantulum rejleéli/ ur.
Altior hrt&fPina eft~ & callics cill5 membranaceu appel!'
di(ib./& atlgtfloji ••
l.
Altera folii4 c(f JPinofioribm : ~()fculû concoloribtl5,ftJ
tribm qllatttr}rVt vnitu, qtlorum minora capitula non r~'
jlefbl1llur. lIallc pro Cirfio M,mbio/tu depÏ1Jxiffe )'1'
detur.
.
3 Tmia t otft fitaftirpe l1Ia,~û JPirlofo eft. JOl;d proftltJd~
inciftJru [cEla, dm'ijJimi1 & aCI/f/(lmm fPini$ horrenti (0'
lore vlYiïuia, medio tamen c.mdûal1tenertto.capitfllatll~
tant q,,091' ftofCIIli purpflrei: caules tr{lfi ,mtmbrt1ll1t(lt,
& angttloft . Fertur htt.c ill zelandiû,FLmdria,ac Ho/l~n'
dia, locis rcperir; haud proculà mari.
Florent Olnl1es "dl fpinw menjibus ttftiftU.
1
DRA B SIN T H r 0
AN G VS TIF 0 LlO.
CAP.XXIII.
A N G V S TIF 0 L 1 V M A bfinthimn , ex Abfin l(1"
6' Lat/mdt/!.l conff/fis, mifceUanea qtttt.dam ftirps vjd~'
tur. Caulic ftli eitu l.gnofi teretes vt Abflnthij; flores ~IP;
Ics,ittfb codem quidem ordinc,fed minoresfolia vera 0 ..
Ionga,incana,qllillia Lttuendultt. odoris hau(L cft irigril!l~
Lauendulam ob(mrè re[erens. Plerifb AbfintlJitltl1 SJI!)
tonicfJm elfe voltmt.
'JEft at/tcm Santonicum ,ji/II!,vt excmpldria Dioftot't 1
/Jabent, cntpJ'c.lPIOII, Jlmile Abflm hio, (cd feminü notl ~d~,
fœCfmdum, (ilbamarum & seriphij faCllltate.Attal elJ ~
qUtlqrwn i~ttdeft, qLUld AbJinthij fomMmtleqtltlqt/~
refert. & [tmi~u eft copjoJifljmi~
V'
�A Il
$
1 N l' Ji 1 V MAN G V S T T l' 0 LI V M.
-1-Jj
�45-4
C H 0 ~ D R 1 L LAiS PEe 1 E S.
.
'
�455'
DE
sP 1 C I!!
<l.Y. A DAM
CAP.
C HON D R. IL t AI!.
XX~lll.
te JI 0 N D R 1 LI AE
lu" à nobü Ifppe//attt fPecie!,
~ '.' O~lol1ga & .1ltqtt.tlltulum ,t;pera promit, adt/atü ve.
ItlexlgTlu alu r.tmoft, Comu cerlli d,ad) herbdl, qua ln
~:ro1/op/{m voWlt,(utis fimiliaj & eodem quo illrrt.S ferè
do,per IJtmw111 dtCfI1nbcmiajtamm altqu.tnto maior"
fiC IOt/giara; iliter qt/dl cat/lie uli t~IlUeSi ctllmin.mtiblt5 in
IIn1/IJo CI/pitl/luj tX partlu CltlldicâIlUtlS,& .1rgmteo pro-
~Clllodttm flllgore jplwdentibtls,fquamis compaéliilofèuli
;l~~/blt$ Drode/me liIultipliccs, clC~orij .eml~lt~ colore ptl/~
ec<t.ru!eo. tmuÎ5 & ublongMadtx.Effiult e 'VtI/neratll
'4ftbb,/S & r,((/tee liqutJr [<Jctei (<tlldoru.
Se(.mlludes mimIS nomlUlIi~ cffe videtur. PAttlm tAma
·(/lm Se~moide tont/enit. sefamoides vtrunq1 ab aliqu4
;"11/ Se{t1l110fimilitudillenotl/ë b,tbet:iflll vero herba mll'''~1 rt fert.. Nos ad C borldrilldl gmera. cilius refcrendam
exifl
J,mlltUlmm.
Flol es etellim babetf om14 & colore cicborij : liqflor'é
qUfll~m ~bondrill~. Non tamm ca de C4/1f.t vniC ear" en
q~<t (/ Dlo(coride de I(ribUlftr ,fo.t ipjis .:ffitlis. N eque enim
c tenum l ) '
.ff.'
\ . Ir; •
d . PfIt:es vni,t5 herb.tJP~cies e1)e, quam Il Dlojcall..
t!rbefera'ltur. Q!iot;.lialJajiqmdel1J oRemlit ab[eflf"ÛO,
11er
I/rU~
1
.. ~
..yeterib
. ..n mil .tart/m genera
111ulto plI/ra reperm, qualtJ
.
~
t",
togmtafuermt.
Q;!.'9d fi at/tem hanc heruam M.ttt/;iolltS pro Se{amoiAe tnwori d . ' "
.Il
,tr.
.. b~ . epmglt, tconem ell/.s 1JOtl bene pl~or expreJ,tt.
~ emmj/OrlbU4)fo/~ exlJibemur capilll14.
f-+
n.
�~S~
J! R 1 G 1! RIS l' E C 1 .II S.
�DE
EItIC!ItI
S PEe I!
~iV!S!N!CIONlS"
-457
~A.B A)C.
CAp.XXV.
EST htte herba inter Eriger;,fPecies, tun: tti.tm ci.
cIJor'1ceorum fiue Intub.teeomm nllmero reponëda.Jifftrt
1,m~el~ ab vtr/1% Erigero, t1laiore fli/icet 4e minore ,fo/iis
thil/Or,btM,pl'ojimd,ùs incifis,& Itd CicIJorij acceJentiblll.
Cttt/~es eitls ramofi, ped.les, eomanribttS ilS filmmo ftoriblll
ltlt~/S) 911; citiJù1IIè & canefttlnt & in p"ppos "umm, ve.
lUf/ Engeri : radix (rafior, (Ittera Erigero qua/il. fœut
herba nonmlJiJ : 1mde cieborillm fœtidum ,i pleriffb vo-
Catur.
Tbeopl rafttts lib. VII. Aph4ees non modo kguminü. Apluce .1=
fe~ & /Jerblt meminit, (Ili hie Erigeri fPuies perlj,ûmfi-
1Il~lts. Nam Vt Theop!Jr,tflm Apbacc brrbllex o/mmJ et
C I l .J .
r fi.
CJoraCCOrtlm cft 1ln11lcro,tIIgt/ftabtlu,& amara: Je /.
11'I!1tfrjlortt;jèd celerius fios femflit atq]/anflgine pappo.
(4 ~nar(efcit. TI/lis qtûdcm h.ec !rigerilPecies. S~d adJ;:
Tl,eofJ/ir,t(ftu tota HJcme tot0'h Vere florere. HII~tlS "flt~
0res
Aejlate t4tlttlm vit,imlts, inclementioril (.tu /Joft"
on, 'jis oeetZ;;cne. Potefl in tJatitto Ile pal rio[oto diuûÙl
1
florel~.
DEA L THAl! A Ho R T J; N SI.
CAP. XXV J.
lb ~ A. ~ L Il S 1111;e C/"ùfo[tmt & rottlndi : foli4 moTli~,
~
le 'm".I,Vtlll.1j
AltlJt:!tf~floieJ i11agllÎ,quÎlIqtlC folioru711,
c1~.~[;/d. flol i ""fis Jiu. 1/, J .
d,/ute;n mbra pmpflrci, (1(/t ex
F'IEt//J IJ,tfldqllll'lu.tt). l't all .. n.m mal:!hitll11:fc,l'tiberofilJ,rotll/ld.l ferè
f J
lit
:JU cpu. p:')"afcc1ltCS,fi .1/11me 1);(d;o.
�"H~
AL T H AE A
HO RTE N SIS:
�D! ALe E A v E SIC ARt A.
459
_c globofatj4lifJquang,~/4rjtt111etJ fPecie. Fuerttnt qtlisi~ sid&.
da~!J nunCt/ptlrent. Sida "fltem, vt Ibeophr aftt/s ait,paluft~~s eft planta,ab IIlle non parum differem. N eque eft, vt
1I1t} voll4nt, Abutilon AtJicentt.folia jiquidem Abutilo[ub:- J.butilon.
rottlflda ,aeuminat4, Cueurbitiffimi/ia:jiores exigui,luw:
fil/llm rotlmdi,mgri, eTijpi, ve/mi plictU muLtM habëtes,
4U~ veluti ex multiJ filiqui4 cxiguü cohucntes. Mat,bloli pillor ex iflo Abutilo & Alth.r.a ,,,,, bortmft, mon.
ftrllofam & depratwamcffinxijJè viderur imaginem,lifJ.
Ill. cap. CXlVI, vtramfb confundem.
P.I!
ALe E A V E SIC A RIA.
CAP. :XXVII .
D 1 F P ER T h<tc Alee" à Diofcoridu Aleea. caulict/l~ exit ramofis ,faci/è collabentibtts : foliû altu ineijùrü
fif?u,l.r.uore,/plendore ,ltecolore, tmn & q(tadAntemu for'lia ad fatiui Acanthi aceedentibtts. fod tamets minoribtU
Irl1:1t,ô , flores putchri, cirea margines jùbalbidi, interiùs
vmb~liCilm vel'fit6 nigricant,ftamine aure; colorù medio.
'lperltltltur hi trib,1S aut quatuor horû pojf Solû exorwm:
hOril l'na aut fofquihora vigent. poftflorem fo/licullU re..
ltnqUltllr patem, in quo capjtu/um rottmdo oblogim,hirfiI/tllm,[emine jnt/~ partlo,& nigrifante.
ln ,A trebatt/Ill & M orinortmJ finibtlS iuxt4 Itgrormn
nJ
.,nargJf/es reperirifcrtur.ltali~ etiam cogllitum eft .ftirps
CJ, .mUt'a.
e Alcea vefiearia haudperperàm dicipoteft. PlerifJJ Al-
~:m nunCt~pmlt Velletam:alij Mal/M1II Theophr.1fli.Sed
"eopln:ajh Malu,tà vlûgarilJaudqtlaqua difJert. Mat-
~~IOIU4 pro ,1fype~o~ dapjngt~e videtllr; cttm quo nihi! ha~
t
velfimzlttudzms l'el affillltatù. II'1pecoon ftqmdem fo;,l,
lii5
�~,~
ALe E A
V E SIC A R. 1 A..
�'0 f!
Jiü
P SE V DOC A !'-5 1 CO.
• ~6J
rI! RtU4!. huilu ver~ longè /lb bite dijfldmt. Q!!ydnon
11~odo nafoth )'idcturjftd ommblls tlotl cdlcmit:1ftibtl6 tlJahifeftui11.
D II
P S E V t> 0 cAP 5 1 C O.
CAP. XXVIII.
P S E V DOC A PSI CON Jfimi/itttdine C4pfici ISlI'I
f1ten ,accepit, tlLtitlJ tamen '" frfltico{t11J cf!, & v;t.t diu~Iml~ori&. poteft fiquidem pltlribU5 fùpereffe annu, fi hJ.
t/j~ mcnJibtf6 àfi'igore munill~ur. Caules eim ql4llndo,!!
zef/but/les, lignoJi, ramofi; folllt oblonga: flom cAnd,d,:
fi'[/{lus rotundU5,ruoem,dilfltiùs tame qu.im Capftci:fttllCIl planum, nullitlJ 4tlt exigui gufttl4.
Sunt qtli Solafltlm rubmm aut Sol.mflm lignofitm effe
lel, nt . sed So/ani non l'ft '/peâes. HiJPani Guindas de
as Indias appelJant.
DE
MOLVCCIS.
CAP. XXIX.
MOL V C C AE
rera.
du.t funt; Ltl.uu vnd , SpinDfo al-
Ltl.ltu Mol/lcca cat/les facit complllres cubitales, circ"
quos foli a rfltllta, 4mb;tu profundi-s inci(uru crenata;!uraqutl.flores orbimlatim,ex amplu et pattntib'lJ acet4ull& eXCUnt ,colore candidulo,LamijjllJ/ ibm fimi/es,lltfAiHen pat/la minores.
S~;no(a Mol/4cca caules ftmiliter mllitos & cubitales
~~mlt,c~sejJ fM.1tos & lJtMdr4ngfllarcs:[olia vt~ priorû:
esfi 1t11les) e" IIwabu/ù quoC]s,jèd 1t1lf,ttJhortbm, ~b.
longto-
�PSEVDOC~l'S
l CON.
�MOlVCCA . L~VI~
�-+'4
K8LYCCA
S,l'lNosA.
�»1! ]\fOLT TUEO PHl'tA STI: "'I-G5
lo~gioriblt!rk & eminenus durtU & acriter ptmgentes
JPtI144 ambitu habentibtl&.
'
A ~olllccù Or;entu infolu vtrltfh nO/pe hubet·in qui-
"U~ prtmnm reperttt C ldul/tur.M "tbioltis (nifi nos Plélu.
t,4 fallttt)
lltuem Mol/:c:..in, Conftantinopolitallum Me'"
lifJopb)'lIotlllpp,:Uat. •
'
DE
MOLY THEO I'Ul'tA Sl'l,ET ALT!R O
Moly quod Indicu m cognominatur.
CAP,X XX.
MOL Y, qrtodrecetior IUtU adrheophraflutn refert,'
foh~ IJI/bet Longa, Lata, pinguia,ltft4ia, ml/lto ql/àm por~i
1
,I/A1ortt:catllem vero reètum)(rajJum. rOfufHium,g1afml,
cubtto altiorem: culminantem vmbellanl IMllm. veluti
pal!cftris Gladioli) in Frumentorutn hiftoria lIoftra deJè~lpti j purpl/u; in qua flOfctlli, & capitflla inde exigrl<f
trla~gtdaria. bttlbtl4 Cepie inftar pro radice. Tora herba
lPectfm CCpacei generi& prtt Je fertjodorem 'ft/nen n1l1l14m.
4Ut'pcr~ttàm exiguunt fPirat. Intra foUa in brerû quodil.
pe~~ct(lo) globoJil1n quoddam exigutlm exilit, eiufdem cû
foLtu coloru •
. ~ibrf4 tmù'/'pomè gignattlr nondtmz accepirml4;BelglJ horttnfe dt.
De M.o!>, aurent lue rbtophraftrts : Moly aptld PheIleum exit, atfJ.? apud CJ'Uen.tm e!fe,quemadll odtlm Ho.
'~ertU dixit ,4ffirmant :radice rotunda,Ceptt qflod.tmmo.
do jùmlt:foliosciUdl (tmili effe :v!um eim contrIl vmcficia:
tlon ta'~ell ejfodi diffiCt/lter; vt Hornems (lit.
Ind/cultl Moly, btllbmn,folia, atg~ èjirm eorum JPIJdlrtl/am, cilulemtj, priorù {Im;lia IJaber; in fi1.fitgio wnm
non vmbcllam floTifcram, [cd velut; capitultm~ aliqu~tJ~'
g
lauorlsJ.J
l
��Ir{
0 LY
J N DIe V M..'
~i.
�463
DE
DV LllO
ER 1 0 l'HO ltO.
I,((iorü, quàm globoJ.t form.t, tet/ui conteElum 1IIembriZ~
nll, in quo frUitl1D (/: ':lJo apparente flore) gigmmtur,11U·
clei6 t1t1t exiguù bulbi~ Jimiles; qui terrd! commijfz, in m;t.#
iores bulb os adfÛti, folia Cilttlescb fariuut. EiuJdem CunI
priore generü e/Je videwr. Ex Indilt fertur allatum: "ftJt
md, Indico cog'JOmen: Cattcafon plcrj~ vllcitant.
D li
JI V L n 0 E lt 1 0 P H 0 R O.
CAP. XXXI.
AD Bulborumgmer.tre[erendm cftqt:oque Bulbtll
Eriophortt6, qtle1n qzûdcm fùbi1lde vidimtt6 irl amplijtT110
AC ditiflimo borto generofi viré Ioanl/û Brancionù,JedllÎt,
quam t,tmen ftoriftrtmt. Bfll~ erat qttltlù CepamT1l et
ttmicid compluribtu commiffiu, imer quiU lenta qft<l.dlllTl
reluti lanttgo reperitfJr •
Iconcm Mc exbibltam ad tloS Patatûo mifit ampliftmm et multa laude dignif5imlu viT Iacoblu J1nronizt6 Coftufiu, de nobù & vnillcrfo re Jimplicium oprimè meritl/Si
qua vt ttC,tpimm, ;tJ nullo mutAtant aUt muri14r,tm IX'
primendAm ct4ratûtmu.
/
�JlVtJlVS EIUOPH O l\V',
g
j
~,~
�l'LOS
TIGRIDIS.'
�iaSTVR 'rIVM l NI)! CVM.
411
�472.
ci (:, n. 0
NA
1 M Pl! R l  I. l S~
�n.
47,
FtoR!
TIGRID.ofS, NASTVRTIO
Indico,
& Corona imperiali.:
CAP. XXXII.
, TRI V M harum icones tantàm nobi4 lliderc (9ntiglt,[ed c%ribus fou exprejJtU. Europtt peregl'itttt jùnt.
Prlo res du.u America, qualll Occidenta/em Illdiafll voflf.»t~PoJltriorem ariens gignit.
1 ~trent primtt ob/Qnga, angu/fa,et acuminatafo/ia:flo$ l
pUY'I1It/ parte luteus,rubemibfts tamequamplurimû exiguu 1l1aculi5 variegatur. ftyl:u meditts diluro Tt/bet purfurro, bu/bus fobnigricat. Tigridi5 fios appe/l.,tllr.
t ~/ter4 kon fPeciem exlJibet conuo/uuli. Joli a âtl$ ltt- zIf, ~nglûofa, & pulchrè depinguntur virentia. fios lutelu
retro PrOfen dcns 1.la bet cormcu
' lu~n'mr~r
.f1. fi or:~' Regt},que
-, ...
1)
e~pbJntum appeUant. Naflurry IndIC' n'Omme banc acceptl1ltt~.
T~rti~ Lilij /jlueflrû fPecies eft .folia &'càulcs jùnt/jl- ~
'tefttU.L1lij :fiores rubentes,pifttllo in medlocamlido. CoFuna ~I~itttr impcrialu : à nOfluUi5 PetmaclJi del perfia1J(},
e Llltflm ex perfia • .lffirmant tamen aly' Pennacbt deI
PerJi'mo à Corona differre imperia/i.
Ir.4~lC autçm dcceptam debemt~ cl.zrifomo ac do[tiflî~o
Vlro
D.AlfonlQ
Pancio. Priom D. IO.-trmuBoifoti be... el/olentllt
' 1'laél, jùmtts.
JO
Dl!
R 0 lt 13
SOL 1 s.
C4P. XXXII!.
~ bac
berba ill iHa Appendice non fllifJ'em (criptllr11&D, nirz
qt 1 h .
1.
tn
.
,0
I.e Ge
111144 facult.ttibtts exploTlu'l1r1l JI, com-
,..lln/carC) ex rc &
/aboramium & mcdicantium [utllriÎ.
g 5
iudicaf-
�p. 0 S
S (, LI
$:
�47S
DI! RORE SOLIS.
illdjc4Jel~ ,NCfJ3 enim talü,qualù mdita eirl& Cft j.tCt/[ttU
Ife potem/,I.
}:t·ifi im.trrl11t rl'cenriorestJ!Jthifici5 c.lm .tc t,zbidis om-
f1l~Ii&l',ilel
,r:' fi"'1
'
'1 fql/oHml. T'eIlf,.ltlftliIU/:!S
' 1J;C;r' pr.J!jertwl
l ttti c'/'''ll
,
'
";~
'
r.,
).'Imorrs rot ua" ti!::dC~.',tll1,:,qflem d , a.:ntl j .l11JltI&
' l"
crin S l'f'
,
JJ,
'
,
"
l'Y/lorzpfamatdtettbfillmrencrflllt: Ita Ilatt:.l.t'I!III.~!ilit.llm,qj i,/ ho;;ûmml corpoJlbus btwwrc/iJ
(Ol~jèl'Uari .tf.f(mm IMc fm·b.t polJe creditum ff'it. Allxit
OPlt/loneOll ,quoi lmim ptt/tu tjttadmpcdes fœmlYJltttd Ve~~'
,
Dccipi!mtur ./tttemllonparuifI,qmtt"
' ti/cttentl/r.
... ',1
010
"
fi~ntltlfJt.
, C'lltjlic afi7tûdcm & exurés C;IIS f.tCttltM cf! tiC potenCttictlllqtle el1im cOlporü p,trtimlitrit.:t fiul! fo"tfiue
Ct/ill nI• Onleilto jillu
r " Ill/pOfiua)r.'
,r.
'
ttcrtt)lnox l'c)tcam excltans
tll,
p,~rte;)J exulcer(1t
T'i:lL'flnt 1Ifmc,~tû h.me commend.mt,& phtbificu vti" a vero aberrent. F"ten clllm
, ' ul!q t1,'t,
ur, 1/~(/nt!tm
lcm rent
Vttltt'
. f)
h
f
tmpoJlt,; eXil 1ce-
,',r;
If/tra corpus fi/matltr, qutll ) om
l'an dl l' /'e d' -,
- II Iq1 vlm
,
e:certC.
E~, tlf/tem/J.f.c hcrb,t parua quidem aC fmmilis: foljol,~
.thet 1/1 tenttivus oblangün pcdiwlù p mca, c:âgtta, TOlund
' J l ; r ; l ..
-, fi
t t/ ,4 /'IgUlttltt:lllW & inftar
IlUrl)Ctl Pl} concatt./,htr 11·
ll
/ tttg eru b:ntitt"tridijimi5 temporibuJ jùbq3 feru en tlf11110 Sotu 0t",rore "uworcq] madetJtid- (vmlc Roris Solis
l'lomenllc cepu,
' ) col:c'/fltllter
, " 1 .).te exetmt qu,/{l rttt.t
'"' 1es ttllt
li'
lili/ores, in quibu5 flofcllii candi/tuli. te1luifimd! & c,tpil<lCCd! rttdicu/tt.
"t E_\:it loci1 de[erti5)arellofts,(ed rÎlTuü, &.
r.tro in ipfo
l'/lntl/,r;
l' .
0
4jC~lIte nltJfi:o; CtÛIt5 fJJeCiebt/& tlrmumer.mdlt5.
P
'
'
I:d't Otent'l' ,Vt d"IXlmt/&,acrÏ$ & cro dCliS,,' dquar/umelt~ 1 atU&fi'
,
lec/t,Hu gradum a"edens.
no
"
ALTERA
�.A L TER A
C 1 S
A P PEN D 1..
J> A R 5:
In glla aUquot VOl belli{erarum icones, cmn
fuis ll1ccinétis deCcriptionibus.
D
Ji
AM M 1.
c.A P. 1.
'fil,
V L GA R E Al1mtÏ Cflbiillli dllt proccrÎ01e
, ~;; . a~tittld. !n~ aJJu:git:aw è caule rottmdo JlJAf~
~1,,~Vl
gu:folta cpluY/vu. conftant oblongu ambttll
~fI . . ~ ferratu. flofct/li ifJ vmbcllu cllntlidi. [emen c~
Ifcrimoniaquad4m amdYic,tt,9blongum,cumino m;nUJ.
Vttmtllr iffo pajtm officin.t. .sunt tamen qui reiiciant,
IlC aliud pro Legitimo oftcndant. 0!Jd & olim à nobü prl
exig/(~ aut paruo Ammi depiétum fuit.
,
Eft at/tem herba exigua, tenu; ae breui C4uUCt4lo;foli1l
A'nm,alterutU. ()blongi~ creberrimù incifùris tenuijJi11lè dijJeélù J & Jit,,'
fùm verjus magu ttttemwù. flores in exigt4i4 vmbeOiJ
candidu[i. femm m;nf/tij!imum aCfe ac feruidfun. prA~
ft ami/u iflud b.tbetur ,,[ed tamen vu/gare nOlnei;eiend~.
qUQdctiam acre & cmnino fimile.
D
Jl
M! O.
CAP. II.
Milo folia {tmt virentia, multipliCAtù fèéYtoni~tII
Famim/i tcnuiora,teneriora,anguftioratk : caulicUlJ gra~
âles,cubit.tles; in qlloru f..tftighs vmbeUtf, & flofeull clm:
djdjj[emm~ 41zgulofllm cumino mMIU, odoratuns & Cil
~,..
,
�AU U 1
V V L 0 A ~ E.
~77
��~! Ï'EVCEDANO;
:f:79
iecrimQnia amaricatlS. radi;es dodr.mt,tles in p(uresp4Ttesj~1 obt'quum &- altt/m diuaricatlt;foru nigricltmes ,illferrlls C411.dldio/'csj deri fopore linguam vel/i,antes; odOTe
C(lm filal/lt.tte gi't!ui.
N4iit~rplu,ibm 1tali<t.,vtriufq~ Germani&, HifPallit.
& Gall(4) locu. T1Ilpofùitmultu PUni/M, Mcum fcribcns
11011 ilafci in It.ilia, & à medicù ,iûtk pat/cÎ1,feri, lib. xX".
cap,XXII! • bine etcnhn-mditmu fi/it
Italit:e pmgrinu,.
JI.c ~Util/~, tametfi familiare & freqtWIS, pro quouu ali"
Clt/U~ habttum, quàm pro M,co agniftlm. VmM D,mctm'
C~et,el/mj alilu scfe/i cretic;1. fUIe TOl'dylionjquid,mz eria
ltva//otidis fPecicm Cl'cdiditjqflod W1Je1l vern ~fl Memn.
l?ueUI I14 Anetb"lI1 ait appel/ar; !jltlcJhe,et Anet1Jt1mtor~
14
't .ofùm. Germ.mis cft :mmblUrt~ :HifPttlJi~ p1erif'b loeis
Slfl:r~: Bclgij officiu/.s Flmicttltu porcimu. A.liü Peuced,,~
fIos tllC'tur FœnictJltM pOrCil1lls.
DE
P Eve E D AN 0:
CAP.
III.
. P F. 'V C E DAN 0 folid & tÎ radice 6' {eCI/S Cdfllicu~
los ampla,in /n1i/tM minulijmUth partes didu[ta,quarrmJ
fingultt angl/(ft/11l de OblO/lr7l/1ll rini Itnit/l.tIItt/Y folium:
(Vilde 7It~lU.i\d:'(d nomm.)' c.mles telJues, l'otfmdi, virenfes,~tntcula/;jfl()fr:t//i in vwbe/lH exigui [uvlutci : ftmm
lonf.lUfèu/um:
rom tli'lTic.wsradix·,intcriùs
a/blcam,al-'ta 1.
J'
,)
, ·neum vltlncrtlfa ftlcCllmrecldms .
. ~a(clt!/r moilto(t.<,& U011llttllibi denfiorib1tsj,ûibi [otJ"
~/orzbft~ .Ult rarioritms Joliomm ftc7iolllvns. . .
.
Latmt.\ Ptn.t{frlllllll duiil'Y' ext]/Io,quod alto! ,"onmrn
\
.
l
"
hs'{C,7It.~x.lJ/ LrtznÏ$ Pinrllll dl l i et/.1ft! ~ppl!1et:a 1Jor/1lll~
Fœmeulusporcimu, 'Ut diximtu.
Dt
�, 1. V C ! DAN 0 No.
�S'ES!LI AlTHI OFICVM FRV'l'EX.
( .
h
481
�-481
SES Il L 1 .lE T H 1 0 l' 1 C V M H I! R BA.
�483
DES ES EL 1
CAP.
A: T. HI 0 PIC O.
Ill[.
SES E L E 0 S gmera apud DÎofcO/'idem, & pr,tte,
qtûdel/l Tordylion) quod Scfol; Creticttm appellawr) tria
fu~1t .MaJîilicnfe videlicet;A ethiopÎcunJ, & pelOp01l11etlfe.
De MajJilimfo atite/ll & Peloponne:Jfi nihil modo.
Aethiopiû tttmùm,& qUldem vtriu[qJ icones exprimi
curallill:l/.S, fr utÎ callti.! (i:ibcet & herbacei.
FrtltictlrJs Aethiùpicl/11J Sefeli cat/les promit [ignofos 1
l'iu,/ces, mediotriJ longiflulill io,jidmÎg 1ÎCdnres, interdum '
fubrubentes, cubitales allts cmÎtterJtes. fo~ù veftitl/r 1&uibu8, IOl/gis, i1Jediocrù latitfldmù,dilt1lè & ex albido vi·
rentib,u, Heder.elongioribll~, ad Pcric~mclli Germallici
Ilccedcmi{JU~. Vl1ibclld! lllieos fmmt flOfillloJ:femilld lutte
tlL1Îord q/làm Fœ1/iwli. r/fr/lx long" ~(f. Nafti fcmlr ifl
Gallia Nltrbol1enft IUlI/d proml ,f; M,tjftlia; vilde M"jJi~
Iimfe IlOlfllttlli& l'ifUt11.
H erbacmm fi/periore nibil babet Ji'llilitudi/lÙ. CI1U- l.
liinequttqlliï' lignofiu ,allt l'cfi ibilu ,jèd Hyc111e Îlltercidit.:
Jolia ampla, pa ltifl ris Ap~ modo, 1ttiv1/S etillm maiora,ex
muftis l,ttis, JormJ! beder,tCeù,.fed ambitu ferr(uu, cof}.e~
rem :flOycs in l'mbellù candidj :femm cadicantibtu 11Iembrttnü Itllgillojilm:radix albll & ait".
Depil/xêre iflud pro legitimo Al!thiopico FIlCbfius,
Tragus,& MatthioltU;/èdvem1/l fi'ut;cans [olttm eft.
Rerbacettm ad Theophr4fÎ Llbanotidem CÎr,ùs reJer'é·
d~m . sedfèrupttlum tanJe;~ xd.f')(.f'> fiue )(,,(~(Ç Libanotidu frua,~ adf~rt, Iongè qtûm huïw herbtf fnncn maïor;
qt/e~ quidem Libanotü 'Diofcol'idu gignit. Sed differens
lJ~c a.Theophr41i eft Libanotidc.Diofcoritli6 folio e[l Fœn'cult f111il~; TlJeop!Jrafti vero Libanotidi4 rrVlfrçù iÀ~(j<I,i.
Pilluftrz Aplo/mtûto maiora futJt.
cu
b
l.
Da
1
�41"
.,l1ER
MONTANVM.
�D l!
5 1 L E lt I! MON TAN O.
C.AJ>.
v•
• SIL F. R. 11Iotanum fOliÙ tft jimiliter 4mplü & mu1.
t~plicit~r diffiEtû,quom11t tria fegmëta lib l'no dependrn.
tla pe~lculo) foliorum Trifolij atlf Mtlt/otz ffieciem oHmtam) Ipfis '"metl 4ngt/jf!ora ae mol!iora.c~ulù fetlt/ù fed
erlffoor AC procer;or q!l~m Artethi. flores fubwldzdt .(eme
erPlJfi1tl1) ford/do Ctlmini col07e fubnigrica1J!,quo 71l..iw 4e
"crlllS, ipfùm alioqui reppiens.
In rigurilt montj(JtI/ gignitur. Pro S~(elj Md/îlienfi J
"O~ pa/leu l1abiw1tI f uit, placet magi4 LiguHicum effe.
fol/~ fmim, vt IIfl f1ldmJfM , IId Melilot; I,,'edunt : feme1l
tjUam FœnÎCtI/i ma;m eft.
D E V V 1. G AltI
CAP.
L l! V 1 oS TIC O.
T J.
~ 0 0 paf{tm LeuifliClfnt,quaji Ligufticum, 110&4t~r, 4Si/ere montano diffèrens eft. promi ae ge(J;cuw.li
el~ ~,ttlles, in dia diffufi, ;nteriùs inaneJ : folia in plures
IamilM diuifo, ultia,reJPltmdentla,ex ll/tea, veluri é- tpfi
4u
e les,virmtia: flores lutei '[emen nigricam:grandi4,c41~ofa & reflibilu radix. Tot4 ftirps grllto & ar0111a redoem, odore eft ,fèd fèmen gralleolem;/u.
, A~ Panacù genera nonnuU;referre ftudent,[ed terne..
~~"n:Hlppofelinon etiam non efl. .A Smyrn;o
mulfùm q1401l
.1
G'.uert.
�*86
llGVSTlCVM VVLGARE SIVE LliVISTICVM.
�PANACIS SPEClES.
�488
DB PAN A CI S Q v A DAM
S PEe Il,
atque de amni Panace.
e A P.
VII.
P ER F. G R 1 NA TMC ftil'ps foliis eft dmplû, multi·
pli(;&lIs, nlJ/Jtlihil birfùti4 & ai]Jerû; quortlm fttlgul.ms
pariiml.t Lapiltbi .emul.m!ur , ,fod tamen minora. cau/il
duorum, trium dut quatuor cu vi/omm :fiores itl vmbellil
lutei: femetl plamll11 ,latum,& fùffiatmm. longa & calJ,lid.Hadi;\;. P,fHûCÛ hanc e./Je iPeâem,[emen demot~firat,
in P,macùlac!Jrymarepertttm,exquo Petro coudenver.
go Antuerpimfi ddig'Ct tfltm0 pharmacopœo pr;mùm matafi irps tft.
Panaces af/tcm, at/flore Theophrafto, multiplex eff.
Q!!oddam in sJTltl tll1(ciwr : "einde & alia tria, chironittm, Her..rclium, & .1fdeplum; qtllt, à Diofcoride fol"
tle(àibtmttIT. Prltter IUlc vero & Vnt4m eft m..ctm;qJv~Àov;
& alt~r;; Mil6~VMOV. lttl;1I vniuerfom apud Theophraftll1l1 [ex PIInacü !pecies.
'
Cmll primo iJI omm, dut cm11 cbironÎIJ conumire pu.•
fins pojJe "pparet:cum reliquÏ4 vero minimè. Heradi"m
fiqteidem folio cft amplo;ad fimlnea accedcnte. Afclcplt/m
vero Th,tpfi!', aut, l't Diofcorides, Fœniculi. PandCCS la.
tifoliUln Centallr;um eJJe magnllm: & tenuifolium Centaflrium minus non umere putatur. T~{1e fiquidem p[j"ûo, P,mates Il Cbiroue repertum Centauritem cognomi.
fJ~tur. Q.!!..~dnam vero exreli~uù duobfu,Certo affirmar;
etMm neqtltt.
SJri"cflm Panaces ÀTbeoplJTttfto defcribitur. Pli~
niuJlib.xIr. cap.xxv J • foliid ilJf4d ('./Je ait ampla magnittldilJe rotundil. Sed jù'/picio tft, lJ~c ex Heraclij Panaç"
defcriptione trdnJl4fA. Lib.enim :xxv. cap. 1 III. H.~a~
no
l'UniJ mot.
delJ,,,um
r
�r
D Il
S l' H 0 1'<"~
1 1. l "'.
....6·9
ttlefJtÎmm Origanttm ,pro P4nlta Il cr4clio ptrper47n fùp~
pojitit .
.C!Jironium Panaces Theophrafli a Plinif exemplariA
fol~o 114bent eJJe Laplttbi: Diofcoridü vero & imerpretiJ
Ntrtllldri l'fmltr,,cj. Expwde LeEioT, l'lr4 mAgu ven;1ft
l'rob''lld,t lcélio. si Cbironitlm folIO cft Lapdthi, ptJterit
P'tl.fè~lS Cbironium ejJe:fed fi Arll,1raû,tlequaquIf.W. Reltnqu.ltur vt Syri4Ctll1Z, vel ol/mino aluri//J fit f>.m~ri!. Effundu !lutem lachrymam,4/il/Î6111el1fibus SQle feruente,
V~{IlCr4to caule. Id SJ1ia.rumfacerePlini/1$ ~prrtè fcribtt:TbcopfJrtejftl<S inlluit. Cbironium Ltclnymalf'l f4cere,
'Jufquam reperitfIT.
~ft at/tem huiw ftirpu 14(h1)1114 Opo/,Anaci, qui in ofjiCIi/Ù habetur ,colore fimilu,fod t.amê exigu; odoriJ .qllod
propter foli cdlli% frigiditatem accidere p/Jfcff. In calidû
regionibttS omma odoratiora: in ftigidu millùs odmltIl gigntmtur: teftis Tbeophrdftt/I.
)
D! S P HON D Y LI O.
CAP. VII I.
S PH 0 ND y L 1 V M vulgare ,qtlod n6'",lIlli Br~- 1
'a':'lIrjinttl1l VOc411t,pttjtl/n najûtur,caule bictlbit4Ii,ro~
t~nd(l,jùbhir{tlto:foliù fimifjter lIonnihil hirfittü & 4fPens, e:c plurivtl6.te {tepe1ltfmerO quinqtlt coh~rmt;bU$, per
amb ,tU11I.& exiguu & profundioribus incijùrü dittifis,ficulnea Fert referemibru,attamen ip(is mi1loribll4. j1fJres ;"
'VmbeUù candidi. [emwl.ltum,planum, tenut. r4dix in
plûres dtftribut a candicat.
l liuic fimill6 & alia fod rarior AC mAiorflir,s efl ) cui .%.
Ures n~n raro (aules 4Jurgtmt, {rajt/ores altioYeS%. (014 ex ",b," ferè compoJit a, mAjorA &fic; fo/iu fimil;orA,
h S
afjer4
1·
�490
PH 0 ND Y L 1 V M V V L G AR 1!.
�SPH ON·D YL 1
.
.
VM ALTER
VU.
�-4-91
DE SMVltN'IO nIOSCOltIDIS.
ilfPer.t nonnibil, ift'l; vnà mm eAulib/ls birfùflf.jlorel,[eflJe11 & radix VI priori!.
II or gcnru non spIJondylif.lm Ifltcrum ,fed PanlfCC5 cr~
Jiu;r Hel'aclium. Dtfideratur t4ntùm floru {olor, qtum
Dioftorides [/Ileum efJe ait. folia a'!peraficulntu reJPontient: (Ilulü birfutt'ï6 : rAdix multiplex; qUAle Heracliu1,.
firibjwr eJJe PAnAW.
D l!
SM VR N 1 0
C A P.
1
Hv
J C
DIO seo 1\ 1 DIS.
1 X.
s71IJrnio fofia primd, in(erh,rd, amp(4{tmt
& multipliûter diJfec1a ; reliqfl4 verà rtJtltndd, & cauleI
ipfos cimtmambienlia:jlofttl" lutei in vmbellu:rotundum
& fitbnigri( ans flmctJ qllale br'ifSjc~ :f,ris nigricAns, ;ntcriUJ (andida (T.lfouftula radix.
Naftitur,vt Dioftorides ftribit, in AmAno monte•
.Appel/tltur) todem ufi:e,in Cilicia pctrofdinum . Differt ab Hippoftlino, quod eti ...m smyrnion dicitur.
Et nomitWtlr tamm Hippofelinon, haud impropriè
smyrnron. Efflttit enim ex tiltS l'ulneratil allt fiélu radiciblu liquor farilt concrefèens, tleri amaro~ [apore Myr,T,4 .tmubu. Id quod IlOS non rar~ obferuauimlu erutù &
inciftl radiciblu. Scripftlm qtl0'b id rheophraftru reliquit
Lb. VII. Ex ~myrnjo autem, qtlod Dioftorides defcr;bjt~
.t:lû IAcbrym~ milIJAt.
�, M Y RN ION
DIO seo R 1 D 19.
-49;
�~9'"
SA
x 1 FRA G A
:M A G N A.
�S A X IF R A GAp A R V A.
49 ,
�PE
I~
5 A x 1 FRA G 1 5.
CAP . X.
.. t1Ji·
S A X 1 1 R AG & dUII[unt. Major vnil : alter
nor.
e mi..
MAior .mplitt/dine foliorü ,"u!iumtjg altitudin
)
uaw
a/iq
fti
lJobo
"orem!Ùperat. foli,j P aftina&11. ftue Elap
i~
bicub
is
caul
ra.
n'l4 ftmilia jèdn;griora, a(/miora, millo
e
qllill
n
fome
el/.t.
'Alis, ftriatus:candicantes fiaI ibus vmb
w
,
..
ng
oblo
ildix
r
ApÏJ borttnJi1, fed guftru feruentiorù.
a cit.
res,CAndidll, (apore ,urù,faliuam ,ommanduc4t ré 4mU~
prio
foliis
s
;l11;
MinOT prünis ," radjcibu; prox
2.
ifoma cir~
llltur,funt lamen minor".t& teneriora:fed tenu on mi~
ftdIJ
m:s;
mim
ac
iores
,,. caulJCulos. radicuLe tC1lu
"ùs acres Alit falillam citntes.
fAmi{t,s"
S,mt IJd!dl/4 ftirpes Germanite tiC Belg;o fatü
ltum,
i1Jcu
ioqtû
m,al
folll
tmt
'lttir
res. Lttttlm & pi/lgttere
Feluti margines dgrorum.
lI5tltttntt~
Nomen ma;ort vu{go lLJtunnant:minori
; Bibinel1am:
It. Jltram'h Saxifragam appell.tnt :noll11tll/
4plcTif
BAptift.. Sard,u P;mpinell.lIIl. Q!!.at1J ob caufomeni", i!
9t1c PimpinelJa saxift.tg.t cognomillatur. Efl Sideqyidi6
/llilll';mpinelLt,qult & SlItlguiforba,& nioft
,;t;IIIlterA.
i1llft.
Stmt etiam,qui s"xifta,~"m PJrethrum tJ{e txifl qu~
ertim
sedft Ad aliquam Diofioridis) ad Bun;um prllf
;ora Apf
infer
dem
fiqui
fo[ia
/lfr.
vide
m;nor) rcferenda
:fitperio'
hortenfis IMUd ;lItpt"m jimilitlldillem pr4ml1Zt tm nJ
beUu ,Pd candidi:f
1a magu attt1luata : flores ill,m
H]oft}lIm; ~'Apij. p~
n"
pmi
,doratJlm ,m.tgll;tudine
Itft "".06' omnÎA, ~U~ Bun;HnI.
V·
��D!
AN GilL 1 C 1 S.
(l
A P. X J.
A N GEL 1 dA R V M
l'tlA m4ÎOr eft ,qtl4ln Horten:
, [cm & fdtiuam nominallt :alttra Minor [ylfuJlrù.
Satitta procero 'aule~(o4.llftû,gtniCtll,lTo,atfJg interiùJ
;nam affurgit ,qui quandot;h bra,!J~ crafttudtnem & lm·
,manlf fttlturtt exced,t almudinem .. folta ampliJfima, alil;
,nuLtu, parffb/~tb complur/6tlS, l"tû a»tbittltb meijis lu~ ,
~uriant. vmbellt taU frmt;flofcull albicantcs:jmûllafufflaud, [attt, plana, memb~ano{a. pr~grandis eJhadix &
craffa jforis minùs, intniùs farJdidlOr, odore grato aromA'
redolenJjex qUllliquor oleo{tlJ,pingu/J,fublutcUl fluit,odllfi. afstmiLùj 'lt1em & ip(a foli,t ttC cauLes refeTunt.
a sylucftris/atiuam .tmulatttr,fed lamen omntbtIJ pltTtibU5 mmor. cailles bmûoreJ a~ tenu;ores font. folttf. tametfi 4mpta,m;nora tamm iIC nigtioi'4. radix tenutor ,n'd
lamen mi1lùs oleo~,;lU( odorata.
SatiuA tn Belgij quidem hortü,(ed alibi (font~nea t{1j
pt jn Noruegi.1,ef Ijl,mdi" dllta Scptentriottû infula:pr.tJ!,randl .... bi tta/mur t,lÎltudme, &. ab indilTcni& c4.1/IH detralto ed/tur corflet}'t ab ipfts accepil1l1l&,qttoSip Ijlattdi'tC
peregr;tlflntu, his vrft; almm! cib, qUilttdofh coegit ino·
pia. fer/mt at/tem (aptdUtfl efJe & pa.lo1to gratl/m.
~tÀ!pflS [rue LaJerpitij/Jmies ~~, vel ip fum etiam leg;4
timum aC gent/if/um LtI[erpitÎf1rtl. Olim el,im ab ex(ellenri/t111lo ae d,tT/fllmo viro lalobo AI/tonio Cortufo, L4
for acrcp;, odore & coLore Ange/iclt hUlm fue-cum omnmo1e[ercns.
SJlueJll'Ï,{ t1n~elica paj?i1ll in l'traque Germal1Îa loeil
'lcperitllr hflmidioribll5,prdijèrtirll ln (yltlÎj aut 6luofts.
J'muflb radt>; poft fewimJ mawriwë 1n4rccftit;quotl
J
4
~{ter,'
�.
D li A ST R AN l' 1 Â;
49'
mterô ;iut rarà tertio,ex '1uofota cft anno Itccidit. Legen"
~a r .1dix priUfqllà'!1 cattlis crumpat : f ungofa alioqui
~mfficax•
&
.Mattbioltts ct GefncrUSItl}uAtlrlt etùm Ctliufdam An":
gel/ete memin2rc,[ed quand0'b cam non defcripFt'c ,fofPicandum videtur cam Jhllle ejJq qUit Arehangelica apud Arch3ngeliQ~
~os dicitur. Eft bite & foliorum amplitttdinc,faûua btlila
tnfc~ior, fed tamen ftngu/ariuf11 ftequentia numerofior: in
p/UYl11tdcni11J foli,t, buitM didtlCuntur. (aulis crajJus,geni'(;ulatlUt[uoq1' v.tldè ramojiJ; êft'Jgul~ fiquidem articuli4
tre! atlt quatuor altts promit .; muLtis idcirco vnrlequaque
'J1mbel/is cingitur, quarum flores candieant:(emen latum~
lo~gjtt6,& cratius qflàm Angelicit. aLta radix & Albidtl~
eXI..~ui odoru; maioru tamen, quàm folia vel etlulu, qU4!
nul/ittS aut admoduln obfwri. Rllbmt qtWldoquc foliorii
pédicrlli~
.
Dl!
ASTRÂ .NTIA STVI! 1MPII RATO RI.À:
CAP. Xli.
. A s,'I" R A NT 1 Al lata font fofia, "!ar~jlle fè,rrAt4;
~t plurtmùm qurI. rndicibtu ptoxima prtettpuc trlfoltA; non
rar~ verô & nttlnerofiora: caulicul; cù~ittllcs, ten~cs, &
g~nJCu(ati,infmùs rubent. mu[caria extg.u~ ftofcul,s ~an:,
dlda. flmelllatum, plarium !tcnue ,an~tht mft ar. obltq.ue,
forp~nt radices acm odoratlll,& fucct oleofi plenlll;!oru è
pum~9 color~ [it'bnigricantes , intcriùs fi~fjl~ultj.faâ/i fœ'undttateft/~pem mu/tip/ieant. HI hortt~ v'~lacifî'm.a cft·
:N on.modo il firantiam ,fed et tmper atorMm vOClt a~t :
~onnuUt?ftrutium,quaft stmthion.differt aurt multmn
a SIl'u~hIO, fille Lanar;" herba. Germanis eft j\lf}tdl~r
!unttl & ~eenetWo~telc . fimtentis admodtms nattl~~
- -
j.2.
radJ~
�IASTltANT
rA:
�:D ES ,c
A, N DIe E~
JOl
" adi~ eft· HUi," (jltteftrisfPecies eft, quatn 11ulgo 4e$l
.film, Id eft, Geràrdi herbàm appellattt.foliis jiquldem.
j/o~j{J!/s zn '~ufcariù ,,,nd/dis, latè forpe1ltibu. radtcibm,
prlOrem reJert ,omnibus tamen minoribll4 .~raueolms herba eft, & hortu mo/cfta.
. ,
DES C,A ND 1 Cl!:
CAP. X Il I.
t le {yllltftrium ol~rtlm numcro scandix cf! .fa/i.e h4:
h,et te~m/ora quidem ,quàm futcif radicis paftinau. : lal/ora ver'o,mbl'iàs tamen difJella,nigrioraitem,mintlSth
odo rata qu lm Cher4qlij. cau/iculm dodrantalis :vmbeU~
IlIlgttft~ 'flofi:uli candiduli :femen longtlm in mltcronCln
eXtenutltum , rof! cll/s aut Ctlil/S (raIls magnisth aeubll8,
./il1l1le. ptrquàm exiguifradicultt {tmt. ,
Romani, vt inter notl1M ~'oces rl'pentur, Aeulam.te
SCant/r/"m appellant. ACIII.z at/tem àfomine aC/ml refetente apte di(ttt/r , uuc!l;1/S fob petltnis Venerzs nomme
banc defiribit. Apud HiJP.mos aliwbi ad forum ven/lUs
defer~ur, &c,lùur, 17f1(~O~ EuÎxoneSVocdnt.
.
D/ofcorides scandICem et crrt4am & decoélam mllnd~
qu0'}z ait :ftomachotj] & ventri vt;üm.
.
,1
1> I!
l{ ELA N T H
t 0 0 A MAS C P. N O.
CAP. XlIII.
ql/od Dttmafèeltunr cogno,m~
:t~tttr, ~,cl mthij fiue Gith JJ}//rj,~m ,eft genllS,. 1/1 plurllms
m ley"lt/mo conueN;t, [cd CtlUleS et/IS procer/ores font ae
tamofiores:folta tenuiora crebrill64 dttûf'a :Jlos h,wdqtta.
MilL A NT H 1 V M,
'iUflnJ
çand,dH6 1fod ç~rll/~(J lIilen/colore, 1twn qttitl,que
-
;3
diffeB/I
�$ C AND
1-:;.
�)UtÀNTH 1 V},{ DAMASCENVM.
;
...
...
j03
�bl! VIOLA OAtA THIA NÀ '"
S01
diffdl.t ftip"nt fo/ia al,1~aftl'ortlm illftar .capitulum etft:'
'men quale Mel,mthlo,{è,iodore deflitutum jêmen.
Non cft rfàpyronj Fa(elo fiqllidem Ijopyron fimile;
pminlt babct Metanthi) guftu,non fOY71l1t.
&:
,
) '
DE
VI O'L A CAL ATH 1 A N-A;
ANNO TATIO .
. 1 N 110ftra de F/I)ribm hiflor;.! cap. l x,exiguam qUi~;
dam def ripfimm berbant , fl(jrtbm clegdntel (/fm/eu &.
',alathi Jormam reJerentibll.6,qu(lln Viol'lW call1tbiallam
niictlpauimlu, vtpote Violte c.llathialllt defcrtptioni reJPo:
demem; qI/am qtûde lo.RI4tl/iIIJ h.tbetl/b· 1 1 .c. CXXIX.
Sed pluta & locuplet.1ta 11lllltùm adfeTt Rt/ellit/J veTba~
& feC/M quàm ill P/imj e.'l:emplaribu5 repel'Îlmtllr.
Si Plinij verba dtligentcr expenditrur, ClIltttbiana Vi04
1,1 nequaquittn cd!rulea,fed lutea eft, caltblt conc%r. It~
'
etmim pltnJ/to ltb.xxl.cap.vr. '
munt/J
na
Ctt(atbia
f~ljo
b
minut0c
odore
fine
totum
In
'.Aliwmni,ctf.ter.e Ver~. ProxIma et Caltha cOllcolori ma·
gnitttdine:vinât ntmuro Joliomm marinam)quinqllc fo ..,
lilt tlon cxccdcntem. Hu verbù of/endit Plmitl6 Cala:'
thianam C01lCI)/orem clfe Caltb&!)id eft,ltlteam, et Itqlürlis
magnitudinu :fèd tAmen Calthtflorem pluribm compot/i
foltolû.
Caltbarn atltem effe (lite; co(orÏ4, o/fendtmt virgilij el
Columelltt verjùs, cap, de Calendul" ànobû citati.
RtleUit46 vcro V1lde locupletattlm illi,m defcription'é aC4
uperit,llon f,tCilè ft/crie affirmare. non eft lamen)q1lod ab
to excogitatam fitfPicetur qui!. Nlt/n talem) qua/cm ipfe
diftriptj/} proponit cal.ubianam Vlo/am n~ agnoujt.Ext~
."
,
flj/1lA~
�j'Oj
Ilimat fiquidem Aquileiam, GaOû Ancoil es , diéla C4~
lathi,mam e!Je: qf~.t àdeftriptione, ab eo propofita,multiÎ.
(leftât. Aquileirt non mumu Auwmni,fed Veru fios; cala.
thum non rcfert,fed almitu cft formet: colore idem non
femper cdlruleus,fed coloru11'l VarietMfi luxllriat. RueUi) d~
ICJzl4tbiaud hetc font verba:
. C.llathiaila l'fIUntll AUffllI11Û,Vio!,t Cet/eru VerÛ.tA mi'"
'ilt!toejffolio violtt albet non difimili, i1/ fotum [t'ne odore.,
I,alathi fimilitudiile, Alltumno t antùm prot/mien s, tant.(o[Oyù pulchritttdine, vt (etH/Ilium ip{um quod imitatlir
p~tlUoCeti ilJ pratu poft 'Aeftatcln U1'Iicati4t1tumnalë VjQ~
'(fII}llIominant.
'
. .Q.!!.o(fz bttc vcrbtt n~q9 Plinij, neque a/j'tû/tG vetertt11l
-.{tlJ1r, naft/'a CAla/,b i.ma Legittma eJJe quomor/o poter;t?
!<!.iodJI vero ex antiq uo ,ûiqtlo pitt/itmo codice tramfèrif~Jèqfl.ens f1'it)euf{lga~1l exemfldri~ (orru~tlt de nzu~/la, & ver. ml effi cttl,l/h/anam a nobu defcrtl'tam, "P'parebit. Sed qI/id in tdm duuiu affirm,mdum? Expedit
fubmde ftiipes nOlfu donl/re nominibltG, quàm merè eu
l'ueres appc!tfJ/ioues rtttribuére. 'Urt nujlrrt/n banc pr41i'.iJJet fortafu AUfu11IlIal't Campanulam appellajJr, quàtn
C,dltbianam dixijJe. Deinceps idrirco Campantlla nobis
trit Autumr/ilhl: Cdlathiana vrro vb; Plinij repertur1J
exenJplar, aut allerillJ a/ict/Îtlé vetcris auéloris. ex qua
Calathiand! Viold! defcripti.~nem Ruellj~ mtttuiltm eft.
r-:,
FIN 1 S.'
�Liber hic qui tralt:at Purgantium herbarum hi~
norias, Cllm fruau & legi & imprimi poterit.
~étu~ Bruxella: 10. Iulij. 1572..
.
Giflenus de vroetle suffrag4nelp>
~~fbliniÇflfis!
rQY.A: PAn.TIM MALE EXCVSA;PAlq:I1,J
ex :l1Iftnri~ rccognirione m!1tanda.
;roti04.linea ,.lege vberior.
txit.
19.10iM/-,OI.
liegacis:
,l.19.
yR. ,. pown. lG.ln. adueDtUm
ille Dracunculus. 14.à fineJm.l.va.
r'·8.faturo colore.
6z·7.& tt,Habalzelin. iO.II.)$fl,.
96.\ I.MIIlcfolium, Sanguinalem.
,B. !.contra (erpemes. '1l.8.rulheum. 118.6.6( 111.4.& IjIJ.
3.Mc[UZ. lU lin.vlrima., Aél:rafrihdis.
J p.à fine lin.6. quinlum. 160.q.m ... u~"" & Iin.,,,.'I7/lIIoG/IltI. 169·9·Effiuens. 1 77J ••Ebulus. 14 R à fine hn.l.dde::!.c fimihccr ID Britannia. 15!.'
line l1n.9' lege Ge: radlccs 6broCz Vt pnoras progerminames. lf8.
po(leriores duO!: line:r poccrunt & ho~ modo lega: Pancln quoqU( le,'O,,<t~oi''tIIi.
a1.11 •• Ricax.
uior~m (lC rariorem efficlUnt,:le marlam citiùs faelltusque fermenta.
ri, {j aqua in 'l.uadecoéh fuermt,(ubigatur farina. 3071.Cammaron ".,.10. fpeCies & 1 r . pr:rdira. 1 1 roi , . Parau~ri.
I.U~
"luinquefolij. +41.16.l71li:(/)".
Caucefon.
-t,a.',
S,
�1 ND E X
LIB
H V 1
R
v
5
1.
'Alllinthium angull:ifoliii 4< All:rantia
49~
Aconiturn baccl!i:rulll 138 A urea mala
364
Aconitum Pardabanches
101 Auriculu
'S,
'/\'collitum Theophralli
l t 3 Darba Aaron
A<lOnidls Ros
304 D~hen
'
41 &: 9 L
,Alazor
ln Bion<lella
fr
.Ale ea veftcaria
4 <9 Bilaria
3 Jo
Alkekenm.
31' Diltona
40
Aloe
'.
I l < Bolboca{h\null\
'fl &: 44
Moe Gallica •
70 Blirannicu
4J
A-fccbran
"0 Bryonia al bOl &: nlgra
119
Alrhotahorrenlis
418 Bryonia (ylue!l:ris
~H
AIYllàs
. 106 Bulbusenophorus
4 69
J\lzehll
6L Camp:ma ca:rulea
HI
Atllaroduicis
240 Çapnos Che lido nia
~f
Ambuxum .
%i 8 Caprifolium
S5t
Aruml
477 Cardopacium
43'
Andro(emum
.p 1 Car<luus eriocephalus
.... f
,f..nemones
J 9! Cardulls (ph:rrpccphll[us
441
Anemone fyluefiris
l &: 31< Carduus (!ellacus
'44'
.... ngehca
498 CadIOu humlIis
411)
~nteuphorbium
171 Cal'tamus
111..
Amhora
Carapueia maior
117
Apanne
lI 8 &: 99 Cauoafon
",61
J\.pios
. 'Il Centaurea
/
.. ,
13, /le ~8j &: 2.?~ Centauris
tU
Aplllm rirus
Apocynurn
1.15 Ccntaurium magnum ",6 &: 4 1
Apolhn"ris
117 Centaurium minus
Il
Argcmonc
HIC hamxcillus t Il &: : 17 &: 1.71
ArUal'Ulll
;? Cham<t!con al bus
~4t
.ArJ(lolochia Clcmatiti$
1,,16 Çhamœleon niger
ibid•
.Ar!ll:o!ochia longa
tJ.I •. H Chama:pityc$
418/kC.
All(lolochia rocunda
IJ.I f Chamœ[ycc
16'
J\.n(lo[ochiaSarracenka
'll Chamelxa
J\.ronia
H Cbamda:a Germanic~
Anhani'a
56 Chondrillx fpedes
4f<4J\.l'UOl
'16 &: i7 ChriHophoriaua
ArUm J'Egypriurn
z.k Cicuca
'74
.AruJll pa[ultrc
" Cirlioll
• fI
/I(arum
J 10 Clemarlsaltcr.l
14 8
ACclepias
2\1 ClcmatisDaphuocidC$
14f
Afcyros
"11 Cncoroll
IJ' &: t l'
A~pcrugo
9 8' Cmcus
1 u.
,AlpcruIa odorat"
10+ Colchicum
'i2.
"!phodclus 111lnor
401 Colocafi"
.,
. AIt~r luucu.d lordutco
+" Colocyodtis
t Ht»
.
Colof~
vrn
l'
'0
Il,,
u,
1"
�III r> ! X:
CololTinuscoJor
F HajJcaeabU$ peresrlnu.
Hf
Conuoluulum marinum
110 Harmala
... to & 4t1
Conuoluulum nigrum
ihid. Hcrlera
tG1
CordJaIis
106 !-iedera mollis
u ..
Coron.lmperialis
1-' 2. Hedera Ipinora
Corona rerrx
t 18 Hed~ra rerre/tris
43 R Hdenium AOgypdum
Crithmu> chrvfamhemu$
Cmhmus fp,no(lI$
4S7 Helenlum Apuld
Crocus Cyludl:ris .
4 ~ 6 Helenium Tbeophraili
CrUCla.ta
70.71.& 10 ' Helleborine
Cucumls fvluener
17k Hdleborir.s
Cucu~bira'lvluell:ri$
1
H<lleborus alhus
Cvdamell .
,16 IJe!,dne CI(fampe!oJ
.HO
f~. 1\ Hemcrocalhs Valen~
Cyclaminus orbiclùari~.
401
Cyperus
" 59 Herba bauofa
Hf
Dens caninus
188 Herba Paris
31 &
Dcntana
38 t Hermodaavl~
371 & Pl
DLagndlUm
t07 Hippomanc:s
II! & l 70>
DlframnUln
42.5 & 426 Hippophaes
1 Il
Dracomea
Il Hyacimhus autumnali$
4°7
Dracontlum
10, JI Hyofcyamus
l4+
Dracolltlum mintu
31.) 1 Hyofcyamw Peruui"nus 149ac
Dracunculus
31 & 4L
'fo.
Dracunculus aquatilis
35 & j6 Hypecoum.
342.
Dracunculu5 polyphyllos
l ' HypericO!l
4t'
DulcaOlara
218 HypociChs
400
DulClchmum
60. 6 r [~rus
2.!t
Doleis radix
63 [afOlinum
~fJJ
6
Ibulus
17 & 177 Impcr:ltoria
'19'
Ilatetlum
J78 ln ilia
75
Enula campan:.
71 Iri, blAora
40J
Ephelnerum
)91 lm bulbofa LuGtanic=
4".
Epimedlum
38 6 T"5 mberofa
39J
!ngeri fpecies
4i6 Iuncus ~ngll10fus
60
Eriphion
&4 & 2\ luncus <luadratUI
ibid.
Euphorbium
169 lufqulamus
347
117 la8:ana caprina
J (1
.Ezu[a
Ezu la romoda
J ~4 Lappa mmor
98
Flftulana
41 f Larhyris
161
l'lammula
2.4' laur~ola
t 1J
FJammula RanWl(ulu.
:193 Leucolon bulboCum autunale 410
Fraxinella
81 LeUln,cum
4~'
:Fnnllaria
39\ Lcomopetalon
t+
Caillum
101 Limonlllm
+1 & 91
'" 1 - Lmaria odorata
j"
Géranium tuberoCum.
Gethyum
3\8 Llquideia
67
Gl3ucium
14' l upha
Crallutn Nil
2.14 Luph crifpum
II.
Il? tupul"$
1<'
Cl'anola
Habiiliclin
61 L)'coaononluteuJn
JO'
Lyco:;
11'
l'
�IND1!lt !
tYeoaon on luteum minus III Piftolochia
I.ycoll:pna non lurea
3 '4 Pityufi\
'17
>.iala Inlana
366 Polygonaron
77& 7 8
Màndi-agoras
~ 6 1 Polyrrh iZOll
18
Mandragoras Theophrafii 361 P.:lmum fpino(um
,68
Mecohach"
1., 5 Prefera
101)
MeconIum
3 la Pleudocapficon
4~Z.
MeJampodl um
" " L P(cudocham.l:pitys
'lIt.
Melanthlllm Dolmafcenum 50 1 PCcudoryperu.
td<agr~ tlO$
395 Ile 19~ l'feudod, éhmnum
4 17
CUm
47 8 PCcudoheUeborum
'9 1
Mezcreon
ut> Ile 1 t9 pulranlla
194)..{OUugll
100 Pvœlhrum
79
~~ucca [:eui~
0461 R'adlx caua
1~J.J
olucca fpltlOfa
<4 64 Ranuncul t enemi
18,
Moly Ind,cum
1'67 Ranunculus horrrnfis
·7&
MOl v Theophrafii'
466 Ranuncu lus Luliranaeus
ISS
MOrelfa
'5 , Ranllncult (rludlre~
~71
l<apellus
3 1 7, Ranunculus Ulberoüu
18~
~apelll1s Moylis
ll, Rha
lOI) .
arcl{fus albus
iOS Rhodia radix
$ , &~".
~arcl{fus aurumnali,
,\0 , Rhe. n
'01)
~artl{fus mulriplex
'91 Riem us
IIf
)lardm rulhca
l ' 1 Ro, Solis
t7f
}.fatlUtf!um lndü:um,'
"7 Rubla
:;f
Oleandlu s
114 Rub,a marin
10'
OnopordOh
.... 6 Rubus ceruinus
:u&
Opium
,JO Rll::r r.enc, 3
..
4"
Ornithogalon NarbonenCe
'91 Ruta monrana Dumm.
4 t?
Ofvris
<4 ~ R ma f"ll1caris
<4 1 t.
OxyS lutea
4'4 ~al'calhurn
'lr
l':dnla Chrilli
r'T SarracenIe:!
J.O.lt.
l'aoaces Chironio n
7~ & 489 Saxiflaga magnil
-49+
l'anatls fpetlts
04 8 7 Sax,fraga pama
495
Pani, porctnU$
(6 Scammom um
20 7
PaP:\llcr
3Z. R Scand,x,
jor
~ap~uer corniculamm
'J7 Secoun
161)
1>ap3ncrcorniclllatii rubrum ll9 Secacul
78
1> apall.r ~tratlcum
, 14 Sena
.
,
JI7
aracoculi
37 0 Serpcnrarra malor
3Zo
PecllclIlaris
, 34 Scrp~nt.,na nllnor
J>epho n fille Peplis
,6 \ Scfamoides magnum
J,)1
Peplus
ibid. S.famoidcs parulltn
'9'
l?eriploca
lS 5 S.fcli iElhiop. frutex
04~(
J>erpcnfa
1 J l Sef~1i .1'.lblop.herba
04h
lies Vltu1l
Sig,lIl1m Solomonis
71
l?CttimborCa
~~ Silcrmon tanum
'1 t1 f
l'ettimburf:\
ibid. SiCymichium
",of
l'ellccdanurn
""9 Sm lax :tCpcra
J,llia:nicells color
j a) Smilax Ixuis maior
~o.
5'
.,
u,
Smilax
�i k of! X.
~11
SmUax tœuis bl!nat
91
Smyrnion DioCcondis
351
Solanurn hortenCe
;19
Solanumlethale
t)'S
Solanum mamcum
1\7
Solanum fomniferum
3H
Solanum veCicarium
HI
50latrum
:1.1 S
Soldanella
10 0
Sp~ronella
049° &; <4- 91
Sphondylium
449
Spina folfiitialis
134
Sraphis agria
10 6
Stcllaria
....
11
Sta:chas folio ferrato
168
Stramonia
2.6j& 27 1
Sylux m:1tci
t
131
~amu.
Tarrdgontia
Terdma
Terra:malum
Terr.l: rapum
Thahecrum
Th eCium
1hora
1 ND E X
'A,>,e,LOlck",••
UI{O'
... 6" (OJ
"""'p""lIJwx.h
h,,,~,,otCO'
iiM(-<O'
~;m
i1.fAltlMC !i"e,L"
Jq..1I"'MCMOxi
';"'_ ~ ocfA i ~t.U'~
.r! pt.x." ~ec4
." ,!JOIH
.171 ve!,CIO'
;'''''~ p i,~
dlOt
';'lf11aWlm
~e:~
«e<aup.r
;"ecÇ"OM;tc/« fAdlte?-
"ec Ç"o~o")rJa. >l'.,r~1IlI
~~o,
,
,-""'"
31
9°
tl>
ibid.
0434
~I
'1'
,1;
rh ra ~al(t.n('lS
Thymelxa
Tlgndis flos
47"
Ils &e.
Tlthvmali
Il S
Tithymalus tuberoCus
3'~
Tox lcnm
84Traf,ium primulU
61
Tra 1
171
Tripolium
SG
T li brr tcrr:c
175
TlIrbitil
8ç
Valeria n:!
Valeriana Gcxc:!
!Il
!IL
Val~rial1a ru bra:
18J
Veratrum album
188& tH
Vcratrum nigrum
'SC)
Vincetoxicum
14x'
Viralba
16J
Voluctum mail!.'
Vua Taminia
135
Vuavulpis
lB
I . Jo
Vulgago
:r.6J&lG+
Xyloficum 1
111>
Zarza parilla
Pl
Zedoaria
C R Al CAR
Ils
VM
V 0 C V M.
45 .:lt1tt~'
67 ';u~vecC
30 7 P"~eif.'X.'o,
!II> ,e.~c:.x"<;'u"
29 /le 67 IBpuo, ,''-
1 ) S "a. ....t.'r
i j 5 "t.»,or
IIi
.p7
1St
4'
tif
lrL
ibid.
70
' j I ), .v n ~,~
ibid. ,,'UXV"11x29'
166 ')-~U1WiP'~"
3(j ~ Jlt.K'TtI>I7I1'
17 J J/.pJlt.vor
, S dit ~ " O~Jt j,
1
57 J> p.ltJ)o,
'-f6 Jp" ....,,,.;,,
J7 J'pct,,(mor
ibid. ;M.C./;,a
'7 i \Ài~'pl' ~,ud~
ibid j~i C:.p., fAj~,,,
i!l /le JI; 't i ," )Ut>l"~?7Ix.~
,J ipuS-pôchl,m
6,
14°
11
18
IJj
H
2.9&
,a:
,2-
187 Ill. ,q8
,S$'
19~
:r.U
95
ifi"
�11Iltl!X.
~pv,;t·~,eF"
'0 ""11A/"
11I'Tl)Atlx.fl.
67 m"17..j~
'"~!I'/o,
"? ""l'Mor
1 g <rlet"~ÛfL"rA
;,1" ...
?,.«
'0 ':Y7'1'tH~
~"4.~
9\
~HC>l'o,
~Ul<!h<ql(.
1 18 II'tIs,;VI.,
~Q~.tte("t
\! II'tIti.vot
r 17 ~'~f"9,o,
J
'!{<te
lC.t''ftt~e.<'' 1</,,111'
1tI''nt"e<0, (.ci
xi...
"èit
lU "«C<le.<'
IUp~"'tt
~W'~UMo,
4'
2.70 crl~vlq
'
a.\HP::i~ ~</'1o~Jl/f'
k.~i"'Fo, '7181'
It~JtJtor ~ Jt.vilfM
' '1<1/4, ~,c.: /'Ior
IWo'vv9;,
~\oJ<Û,9~
~I>.I~~
""et-
"ef.'w:.. 9ct>.ttN't.
tt
P""
poli" pt(...
Il
J!7
96 tTiAlio, ""e.<1IJ
363 trIIlfttlAo{J'ic
6 & t4 1 ~i,("" frp/oc
r
IUTI,c
1t~~fJ.
,,",~vdx'o90r
15 ?IIIA",,;'tt 'l'or
if 7 ~OA'"&r.,.t,,.
t 48
HS Ile J 3 1
'11
uR
1 S1
r 8,
371
;:zto
"~IP'I
~II
~.x1'6v1l
l'
~/""~"'or
16 1
fI
l.UI/4~l'{,.,
f.l.9I~"k~Q)'.e
". "';A"f~f'Lx.';~
>,,~j, """""
>,6x.,or
I1ÛHM
",96~~c,
V,1lt'.K~Ol
~'J'P~"""'~
~68 q>oû
~61 tuOTt~ lr
"'~k."
192.
~~""', ct°l'J),t
~~!C4>'ltf
-
~'
• P"-TI'fIC
~l/4t. PO''l.<'
"'~~o,,~,7Ioc
""etC
""'~~'"
ftl" . .",,<t.~1C
~'pdor
o'~<t.
;ttt.u.q,«}('rJf
X."p.stIJ'It~,~
168 X"p.st(ltI""C,
HO
t6" &
H7 ')(,ctfJ...ctlP.' ~IO'
314 X::t!@',uiiM,
J7 '):tl.p,Sf.I?UI<At
9° X::tt<·ACUct.
31~ X1f (~ '''''
! 37 X{pI'"
37°
H
,i
7'
Idl
ibid.
la,
1111
1,1 Ile "SI
18s
181
i!7
'lIt:
tH ~1~'',Br-017OC
~,~"~6/'1.,
l'~
<4f O
71
~f'iA,,~ AH"
& 111 ,j7Tiq> ... ,
J TI cpêof.<
~NI,,-9.~
1"64
1
~'J
ao'1
19 7lIcp6".,
37 6 Üo,ndlCt/.lOC
·"'i"
l."e vp)r
,'6
r1II.tt/<p.u";",
O1I.u9,"~ p~...
>pûx.,or "A"'''~ttCO'
Ç'P~X}O' ~v'MÀ~ \
Il7 '/(,x.,or V....,011 ct
"P.~,
awt"~,t.(IY~
'H Ile
'7
u,
'34
~I,
HG
3\&
'fi
.64
ir 1 &1:.
H
H1
!4"4
ibid.
il'
100
S~
31f!
'71
ln &; 147
t'7& 17'
1..,
'7
tG+1le .6l1!
0.(.
4'
7'" 6c 4&8.
��,
��
Dublin Core
The Dublin Core metadata element set is common to all Omeka records, including items, files, and collections. For more information see, http://dublincore.org/documents/dces/.
Title
A name given to the resource
Livres anciens XVIe siècle
Relation
A related resource
https://bibliotheque-virtuelle.bu.uca.fr/files/vignettes/BUCA_De_exemplis_illustrium_50435_0001.jpg
Text
A resource consisting primarily of words for reading. Examples include books, letters, dissertations, poems, newspapers, articles, archives of mailing lists. Note that facsimiles or images of texts are still of the genre Text.
Dublin Core
The Dublin Core metadata element set is common to all Omeka records, including items, files, and collections. For more information see, http://dublincore.org/documents/dces/.
Title
A name given to the resource
Purgantium aliarumque eo facientium, tum et radicum, convolvulorum ac deleteriarum herbarum historiæ libri IIII. Remberto Dodonæo Mechliniensi medico auctore. Accessit appendix variarum & quidem rarissimarum nonnullarum stirpium, ac florum quorundam peregrinorum, elegantissimorumque icones omnino novas nec anteà editas, singulorumque breves descriptiones continens : cujus altera parte umbelliferæ exhibentur non paucæ, eodem auctore.
Creator
An entity primarily responsible for making the resource
Dodoens, Rembert (1517-1585)
Publisher
An entity responsible for making the resource available
Plantin, Christophe (1520?-1589)
(Anvers)
Date
A point or period of time associated with an event in the lifecycle of the resource
1574
Format
The file format, physical medium, or dimensions of the resource
505-[6-1bl.] p.
In-8
application/pdf
Description
An account of the resource
Sig. A-Z8, a-i8
Épître dédicatoire de l'auteur au roi Philippe II d'Espagne. Extrait du privilège de 8 ans accordé à Christophe Plantin le 30 juillet 1572. Caractères italiques ; manchettes ; initiales ornées gravées sur bois. Figures gravées sur bois. Marque au titre. Index
Trace de lacets sur la reliure. Inscription manuscrite sur la garde. Cote 68455 imprimée sur la page de titre. Estampille de la Bibliothèque municipale et universitaire de Clermont-Fd sur la page de titre, au verso de la dernière page imprimée et sur la page 99. Estampille Legs P. Le Blanc sur la page de titre et au verso de la dernière page imprimée. Signature manuscrite Paul Le Blanc au contreplat. Ex-libris imprimé aux armes de Hyacinthe Théodore Baron collé au contreplat.
Type
The nature or genre of the resource
text
Language
A language of the resource
lat
Rights
Information about rights held in and over the resource
Domaine public
Source
A related resource from which the described resource is derived
Bibliothèque Université Clermont Auvergne
Identifier
An unambiguous reference to the resource within a given context
BCU_Purgantium_aliarumque_eo_facientium
Relation
A related resource
vignette : https://bibliotheque-virtuelle.bu.uca.fr/files/thumbnails/41/78306/BCU_Purgantium_aliarumque_eo_facientium.jpg